Bài giảng Quảng bá khoa học trên báo Khoa Học (1942-1944) - Phạm Đình Lân

Nội dung text: Bài giảng Quảng bá khoa học trên báo Khoa Học (1942-1944) - Phạm Đình Lân

1. Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học hi Nhân ăn, Tập 29, Số 1 (2013) 44-49 THÔNG TIN-BÌNH LUẬN Qung bá khoa h c trên báo Khoa H c (1942-1944) Ph m ình Lân* Khoa Báo chí và Truy ền thông, Tr ường Đạ i h ọc Khoa h ọc Xã h ội và Nhân v ăn, Đại h ọc Qu ốc gia Hà N ội, 336 Nguy ễn Trã i, Hà N ội, Vi ệt Nam Nh n ngày 04 tháng 1 nm 2013 Ch nh s a ngày 27 tháng 2 n m 2013; ch p nh n ng ngày 18 tháng 3 n m 2013 Tóm t ắt: Báo Khoa H c xu t b n s 1 ngày 1/1/1942 trong b i c nh xã h i Vi t Nam ch u nh hưng l n c a cu c chi n tranh th gi i l n th hai. T báo do m t nhóm trí th c tây h c sáng l p, nhi m v là qu ng bá nh ng ki n th c khoa h c t nhiên c ơ b n và khoa h c th ưng th c, t n n móng cho s ti p nh n ki n th c khoa h c cho dân chúng trong t ươ ng lai. Bài vi t kh o c u cách th c qu ng bá các tri th c khoa h c trên báo Khoa h c v i các n i dung: Mc ích, ph ươ ng pháp khoa h c, n i dung, ngh thu t qu ng bá c ng nh ư ngh thu t làm báo * 1. Bối c ảnh xã h ội dươ ng làm ngu n d tr chu n b cho ng phó tng chin tranh là 90.000 ng ưi. Th chi n l n th hai bùng n và kéo dài t V ho t ng báo chí, Pháp ch tr ươ ng th c 1939-1945. Th c dân Pháp tham gia th chi n hi n ch thi t quân lu t v thông tin. M i ngay t u và ngày càng b sa l y vào cu c iu lu t tr ưc th chi n l n th hai coi nh ư chi n. Vi t Nam, vi ch thu c a, c ng không có hi u l c n u nh ư không mang l i l i không n m ngoài s nh h ưng ó. ích cho chính quy n ông d ươ ng. S Thông tin Trong nh ng n m th chi n, n ưc ta tr tuyên truy n báo chí ph i h p v i S M t thám thành cái m b n th c dân, qu c ào ông d ươ ng ki m duy t toàn b n ph m ưc khoét, bóc l t m t cách tàn b o. Theo th ng kê th hi n trong “Ngh nh ngày 27/10/1941 c a ca L ch s Vi t Nam c n i, t p 3, nhà xu t Toàn quy n ông d ươ ng v ki m soát gi y in, bn Giáo d c: “N m 1937 s ti n thu ưc qua quy nh s trang và kh báo”[2] xu t kh u khoáng s n (xi m ng, than, kim Th chi n l n th hai càng i vào sâu, nh t khí ) là 199.336.000 france. Ti n thu thu là t khi th c dân Pháp qu g i u hàng m ưc trong n m 1940 là 134000.000 ng b c ông d ươ ng”[1]. Vi c tuy n lính ng ưi ông ca r ưc Nh t vào, n ưc ta ch u hai t ng áp b c ___ bóc l t làm cho i s ng ng ưi dân ã kh n * T: 84-903236199 kh l i càng bi át h ơn. Tâng l p trí th c t E-mail: lanwoate@yahoo.com 44
2. P.Đ. Lân / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học hi Nhân ăn, Tập 29, Số 1 (2013) 44-49 45 Nho h c n Tân h c u b b n cùng hóa, ưc thâu nh n vào cu c s ng t n n móng ph n l n không có vi c làm. cho s phát tri n khoa h c n ưc nhà sau chi n Tuy nhiên trong giai on này xã h i Vi t tranh. Nam xu t hi n nhi u nhóm trí th c v i nh ng mc ích khuynh h ưng khác nhau. Các nhóm 2. Sự ra đờ i và m ục đích ho ạt độ ng trí th c này h mu n qu ng bá t ư t ưng nh n th c c a h tr ưc th i cu c thông qua xu t b n Cùng v i Thanh Ngh , Tri Tân giai on báo chí, s d ng báo chí nh ư m t ph ươ ng ti n này có m t nhóm trí th c (t m g i là nhóm trí chuy n t i. C n ph i k n nhóm Tân Dân th c tây h c), ng u là Nguy n Xi n, m t ca V ình Long; T p chí V n m i c a nhóm nhà khoa h c có tên tu i, ang là Giám c ài Hàn Thuyên g m Tr ươ ng T u, ng Thái Mai, Khí t ưng Ph Li n, ng ra t ch c sáng l p Nguy n c Qu nh Nhóm Tao àn v i các báo Khoa H c. cây bút n i ti ng nh ư Phan Khôi, Hoài Thanh, Nhóm trí th c Tây h c có cùng c nh ng Nguy n Tuân, L ưu Tr ng L ư.v.v c bi t vi các nhóm trí th c khác. Ph n l n h ưc nhóm Tri Tân c a Nguy n T ưng Ph ưng, hc t p t i n ưc Pháp các ngành khoa h c t Hoàng Thúc Trâm, Khuông Vi t, Ph m M nh nhiên nh ư Toán h c, V t lý h c, Thiên v n h c, Phan ,nhóm Thanh Ngh do lu t s ư V ình Hóa h c, Y h c ,các ngành khoa h c k thu t Hòe ch tr ươ ng cùng v i Hoàng Thúc T n, ng d ng nh ư C ơ khí, K ngh , C u c ng, H Phan Anh, Dươ ng c Hi n, inh Gia cng lâm vào c nh th t nghi p trong m t xã h i Trinh ,nhóm Khoa h c do Nguy n Xi n, ri ren do th chi n l n th hai mang l i. Tuy Ng y Nh ư Kon sáng l p ã l i du n trong nhiên, lòng yêu n ưc, ph ng s T qu c trong ti n trình l ch s n ưc nhà. h tr i d y. H c m th y c n ph i th hi n trách Nhóm Thanh Ngh và nhóm Khoa H c là nhi m v i t n ưc b ng vi c làm c th , là ti ng nói c a l p trí th c tr khát khao i tìm mang nh ng s hi u bi t v khoa h c c a mình cái m i. H coi b n báo là công c c n thi t, là qu ng bá t i dân chúng. Chính vì v y, báo di n àn h nói lên ý ki n c a h . h có Khoa H c ra i. ti ng nói chung: Gi i phóng dân t c và canh tân S 1 báo Khoa H c ra ngày 1/1/1942, ch t n ưc. “H th ng nh t v i nhau ch yêu nh xu t b n m t tháng m t k . Khác v i các nưc, ghét Tây và mu n có t p oàn chi n bc túc nho c a nhóm Tri Tân, l c tìm trong u”[3]. Thanh Ngh tuyên ngôn: “Yêu n ưc và ng sách v ông- Tây, kh ơi ngu n l ch s ph ng s T qu c, không phân bi t t h u mi n vn h c kh o c u Khác v i nhóm Tân h c là yêu n ưc. H t coi mình là l p ng ưi thông vi nhi t huy t và tinh th n m nh m , mu n hi u s v t t ư t ưng. Thu nh t tài li u góp làm thay i xã h i Vi t Nam sau chi n tranh vào vi c gi i quy t nh ng v n quan h n thì nh ng ng ưi làm báo Khoa H c v i m c i s ng c a dân t c Vi t Nam”. ích ph bi n khoa h c c ơ b n và ph ươ ng pháp ti p c n khoa h c. Tr i qua h ơn 60 n m k t Nhóm Khoa H c, các thành viên ph n l n khi th c dân Pháp t ch cai tr và th c ưc h c t p t i Pháp. H ưc ti p thu khoa hành khai thác thu c a m t cách tàn nh n làm hc k thu t c ơ b n và k thu t ng d ng. H cho n ưc ta nghèo x ơ xác, a s mù ch , ch khát khao ưc qu ng bá nh ng ki n th c ã mt b ph n nh con em gia ình gi u có, có
3. 46 P.Đ. Lân / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học hi Nhân ăn, Tập 29, Số 1 (2013) 44-49 th l c m i ưc n tr ưng h c, mà c ng ch “không có m t v n khó kh n nào mà không ch y u ngành Lu t, ph c v cho chính sách gi ng b ng ti ng Vi t Nam ưc”. cai tr mà thôi. Vi c báo Khoa H c ra i ph gi v ng tôn ch m c ích xuyên su t bi n ki n th c khoa h c th c s có ý ngh a v i quá trình t n t i b n báo yêu c u các bài vi t xã h i Vi t Nam ươ ng th i. ng th i ây ng trên báo Khoa H c ph i mang tính khoa cng là trang m i trong sinh ho t báo chí Vi t hc, chú tr ng vào khoa h c c ơ b n, khoa h c Nam. ng d ng. B n báo tuyên b trong m c H p Mc ích ho t ng c a báo Khoa H c th ư, s 7 ra ngày 1/7/1942 r ng: “B n báo l y ưc ghi rõ trong L i nói u: “Ngày nay khoa làm ti c ph i b qua nhi u bài vi t có giá tr v n hc ã tràn kh p trong n ưc, ch ng m y ng ưi ch ươ ng nh ưng không có tính cách khoa h c. không ưc trông th y èn in, ô tô, tàu bay, Xin các b n nh r ng báo ch ng nh ng bài i bác. D u là ng ưi không ngh t i khoa h c, nói v khoa h c, c n c vào nh ng tài li u ch c th y v y c ng t h i sao ng ưi ta sáng ch ra ch n có th ki m tra ưc và lý lu n theo ưc nh ng d v t y, và t nhiên mu n bi t ph ươ ng pháp khoa h c. Còn các môn ch ưa có nguyên lý c a các s phát minh. cơ s v ng vàng, ch ưa ưc li t vào hàng khoa “Ng ưi ưc h c nhi u thì ã có sách ch hc nh ư chiêm tinh h c, thông di n h c thì d Pháp, ch Hán gi ng gi i. Còn ng ưi bi t ch tt nhiên báo ph i dè d t không dám khinh qu c ng thì ch ưa bi t tìm ki m âu su t.” “ Sách v khoa h c b ng ti ng mình r t Trong quá trình ho t ng báo m m c: hi m. Báo chí l i càng ít i. Nh ng ng ưi trí “Danh t khoa h c” ng t i các danh t th c chuyên môn ít ai ch u khó ch m v vi c khoa h c mà tr ưc ó nhà trí th c khoa h c truy n bá cái s h c c a mình Hoàng Xuân Hãn ã dày công l p nên. Tuy nhiên, chính tác gi ã gi i thích, ó không ph i “ Vì nh ng l ó nên báo Khoa H c ra i” là m t bài d ch, không ph i là t in mà ch là M c ích tóm l i có hai ph n: mt b n danh t . Ngh a là tôi ki m m t ti ng Mt là, truy n bá ý t ưng khoa h c và ơ n ho c kép ch m t ý khoa h c mà ý khoa ph ươ ng pháp khoa h c cho nh ng ng ưi không hc y là b i ch Pháp làm chu n ích. i bi t c các sách c a Tây ph ươ ng. Báo s gi i di n v i ch Pháp, tôi t m t danh t Vi t nh ng v n quan tr ng v các ngành trong Nam ” khoa h c nh ư V t lý, Hóa h c, Toán h c, Y hc, a h c, Thiên v n h c, C ơ khí, K ngh M i khoa s có m t m c riêng trong 3. Nh ững cây bút ch ủ l ực báo. V ph ươ ng pháp khoa h c thì xét qua lu n Ng ưi sáng l p báo Khoa h c là giáo s ư lý trong bài s hi u cách quan sát, thí nghi m Nguy n Xi n. Ch nhi m báo là Nguy n ình suy doán có quy c c a các nhà khoa h c Th , k s ư in tr ưng i h c Touluse. Ch bút là ng Phúc Thông, giai on sau là Hai là: T báo là c ơ quan chung c a các b n Nguy n Duy Thanh, k s ư in máy tr ưng i trí th c nh t là các b n tiên ti n có d p t ra hc Paris, Hôi tr ưng H i các k s ư ông rng ti ng n ưc nào c ng có th thành ti ng dươ ng. khoa h c. Báo Khoa H c s ch ng minh r ng
4. P.Đ. Lân / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học hi Nhân ăn, Tập 29, Số 1 (2013) 44-49 47 Nh ng h c gi , trí th c quy t vi t cho Chúng ta có th phân tích t ng l nh v c và Khoa H c nh ư Hoàng Xuân Hãn, T Quang các cây bút ch l c trên báo Khoa H c nh ư sau: Bu, Hoàng Tích Trí, Tr nh V n Tu t, Nguy n -Toán h c, V t lý h c, Hóa h c: Hoàng Xuân ôn, Ph m ình Ái, V Công Hòe, Bùi Xuân Hãn, Nguy n Thúc Hào, T Quang B u, Th ưng Chi, Phó c T , Lê V n C n, Ph m Nguy n Xi n, Ng y Nh ư Kon Tum, Nghiêm Duy Quát.v.v Xuân Thi n, Ph m ình Ái, Nguy n Duy Mt s h c gi ã gia nh p vào nhóm Tri Thanh, Tr n V n Loan, Phó c T , Lê Vi t Tân, Thanh Ngh c ng th ưng xuyên vi t cho Khoa. Khoa H c nh ư Ng y Nh ư Kon Tum, Phan Anh, -Dưc h c và Y h c: Hoàng Tích Trí, Phan Nguy n ình Hào Duy Quát, Nguy n ình Ho ng, bà Phan Anh, Ng ưi vi t nhi u và có công to l n sáng l p V Công Hòe, Tr nh V n Tu t, Bùi ông, và xây d ng t báo Khoa H c là giáo s ư Hoàng Nguy n ình Hào. Xuân Hãn. Ông sang Pháp h c trong cùng m t -Thiên v n h c: Nguy n Xi n, Hoàng Xuân th i gian và l y b ng t t nghi p tr ưng i h c Hãn. Bách Khoa, tr ưng C u C ng, Th c s Toán -Danh t khoa h c: Hoàng Xuân Hãn, hc. N m 1936 ông v n ưc d y t i các tr ưng Nguy n Duy Thanh, Lê V n Siêu, ng V n trung h c B ưi và d y môn Toán các tr ưng Dư, Nguy n Xi n, Phan Kh c Hoan, D ươ ng Công Chính, Nông Lâm, i h c Hà N i. N m Minh, ng Ph c Thông [4] 1939 tr ưc th i cu c kh c nghi t, giáo s ư cùng mt s trí th c ươ ng th i, n ng tinh th n dân tc, mu n góp s c mình vào vi c soi sáng v n 4. Phân tích n ội dung qu ảng bá hóa, khoa h c cho n ưc nhà. Ông bàn v i giáo sư Nguy n Xi n l p t Khoa H c, nh m m c Qua nghiên c u, n i dung qu ng bá trên ích m h ưng ph bi n ki n th c khoa h c c ơ báo Khoa H c bao g m: Ph bi n khi n th c bn cho qu c dân, và th hi n gi ng d y khoa khoa h c c ơ b n (khoa h c t nhiên) và ph ươ ng hc b ng ti ng n ưc nhà. pháp t danh t khoa h c GS Hoàng Xuân Hãn ch y u vi t bài ph V ph bi n ki n th c khoa h c c ơ b n, các bi n ki n th c c ơ b n v Toán h c. M t óng bài vi t th ưng t p trung qu ng bá ki n th c góp quan tr ng c a GS trong th i k này ông Toán h c, V t lý h c, Hóa h c, Yh c, D ưc xu t b n t p Danh t khoa h c và ưc qu ng hc, Thiên v n h c Các bài vi t th ưng mang bá trên báo Khoa H c. tính thuy t lý i c ươ ng, ngh a là dùng lý lu n GS Nguy n Xi n, ng ưi sáng l p báo Khoa thu n túy gi ng gi i m t v n nào ó có Hc, là b n h c cùng GS Hoàng Xuân Hãn tính chát t ng quát”[5]. Tuy nhiên các nhà khoa Pháp. N m 1937 ông b ưc chân vào ngành khí hc ã g n nh ng v n khoa h c mang tính tưng và tr thành ng ưi u tiên khai sinh thuy t lý ó v i s ki n hi n t ưng trong i ngành khí t ưng n ưc ta. i v i báo Khoa sng t nhiên và xã h i gi i thích nh ng khái Hc ông là ng ưi sáng l p, vi t bài và t ch c ni m, nh lu t, nh lý ó. ho t ng. Bên c nh nh ng bài vi t ph bi n ki n th c GS Ng y Nh ư Kon Tum c ng tác c l c khoa h c c ơ b n, báo Khoa H c còn chuy n t i vi t v Hóa h c, V t lý và Toán h c nhi u bài vi t ph bi n ki n th c khoa h c
5. 48 P.Đ. Lân / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học hi Nhân ăn, Tập 29, Số 1 (2013) 44-49 th ưng th c nh ư v sinh môi tr ưng, thân th , xây d ng chuyên m c Toán pháp gi i trí nh m cách làm n n, rèn dao, ào gi ng, ch n nuôi. “m m” hóa b ng cách g n vào i s ng xã h i. c bi t chú ý n y h c ph thông nh ư thu c Có khi ưc th hi n b ng v n v n, có khi ưc tr sán, cách c u ng ưi ng t h ơi, b nh chó d i th hi n là câu chuy n c a m y bà i ch , rút cn, v sinh h m trú n, t ư gia th m kén v , k ni m c Nguy n Du Báo còn V ph ươ ng pháp t danh t khoa h c b ng m m c “Chuy n trên tr i d ưi t” gi i ti ng Vi t. ây ưc coi là m t kh i s m i m thích nh ng hi n t ưng t nhiên nh ư qu t trong l nh v c sinh ho t khoa h c ươ ng th i. tròn, ngày và êm, r ơi t do, l c h ưng tâm bng bút pháp nh nhàng, phóng khoáng và d Tp Danh t khoa h c kho ng 12000 t v hi u. lý lu n khoa h c do GS Hoàng Xuân Hãn xây dng và b t u ưc ph bi n r ng rãi t i dân chúng qua kênh báo Khoa H c. Qua ó nhi u 6. Nh ững bài h ọc kinh nghi ệm nhà khoa h c ưc bàn th o ti ng Vi t ưc s d ng nhi u h ơn trong l nh v c khoa h c Th nh t: Là trí th c khoa h c, h là nh ng ng ưi nhi t tâm, có t m lòng yêu n ưc và mu n làm m t vi c gì ó cho t n ưc. 5. Ngh ệ thu ật qu ảng bá Chính s nhi t tâm ó ã thôi thúc h , không ch n ch gì n a ph i th c hi n. C ng nh ư T báo ưc ch danh là báo Khoa H c, nhóm Tri Tân, Thanh Ngh h ho t ng báo nh ưng th c ch t là m t t t p chí chuyên bi t chí không vì m c ích h ưng l i v t ch t. các qu ng bá v khoa h c xu t b n hàng tháng. bn báo h u nh ư không có nhu n bút, không có Tính cách chuyên bi t ưc bi u l ngay t ti n biên t p. Th m chí, nhóm Thanh Ngh , t mc ích, nhi m v c a b n báo. Vi c t ch c Ch nhim báo n ng ưi làm t p v không bài v , kh n ng chuy n t i và gi i h n thông nh n b t c m t thù lao nào. Tham gia vào các tin, t ch c chuyên m c, phân công ng ưi ph nhóm này nh ư là cu c ch ơi c a l p trí th c yêu trách ưc th c hi n m t cách khoa h c và có nưc, cu c ch ơi có ý th c, trách nhi m xã h i. h th ng Nhóm Khoa H c c ng n m trong dòng ch y ó. Tính cách “ Chí” không ch th hi n n i Th hai : Vi c l a ch n qu ng bá khoa h c dung chuy n t i mà còn n i b t tính cách ó là m t l a ch n khôn ngoan c a nhóm, b i vì: trang bìa. Trang bìa khá ơ n gi n và n nh. S t p trung làm cho tính chuyên bi tc a báo ây c ng là t báo mà tên tu i các nhà khoa càng ưc th hi n rõ; i ng trí th c ưc hc l n trong ban biên t p ưc ghi trên trang ào t o bài b n, n m v ng và làm ch khoa bìa m t cách trang tr ng, càng t ng thêm thêm hc, m b o tính khách quan trong quá trình tin c y c a c gi . qu ng bá. Các bài vi t ph n l n mang m phong Th ba: Ban u báo Khoa H c ch t p cách khoa h c. Kh n ng di n gi i, suy lu n trung làm cho dân ta hi u bi t v khoa h c c ơ ưc coi tr ng. Tuy nhiên, v i ch c n ng ph bn. V sau nhóm trí th c Tây h c nh n rõ c n bi n ki n th c khoa h c cho nên d r ơi vào tình ph i chú tr ng ki n th c khoa h c th c ti n, tr ng khô khan, c ng nh c và khó hi u. khoa h c th ưng th c ph c v i s ng, xã h i kh c ph c nh ưc im này ban biên t p báo ã và con ng ưi. Qu ng bá t p Danh t khoa h c
6. P.Đ. Lân / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học hi Nhân ăn, Tập 29, Số 1 (2013) 44-49 49 ca GS Hoàng Xuân Hãn là in hình c a tính ánh sáng v n hóa khoa h c chi u r i vào i th c ti n, g n lý thuy t v i th c hành làm cho sng xã h i c a m t l p trí th c m i mu n khoa h c g n v i cu c s ng và ph c v i óng góp và c ng hi n cho T qu c. sng Th t ư: Ngh thu t qu ng bá ưc s d ng ti a t vi c t bài, l a ch n ch . ng Tài li ệu tham kh ảo th i th ưng xuyên thay i, làm m i chuyên [1] Tr n V n Giàu, inh Xuân Lâm L ch s c n mc, nh t là các chuyên m c v khoa h c i Vi t Nam, t p 3, nxb Giáo d c, Hà N i, th ưng th c nh ư: Cách l y l a b ng in, Toán 1961 pháp gi i trí; Ch t h ơi èn t dùng vào èn [2] Tr n Huy Li u. Tám m ươ i n m kháng chi n pin; Chuy n trên tr i d ưi t ch ng Pháp, Quy n 2, t p Th ưng [3] Tr n V n Giàu. Giai c p công nhân Vi t Nam, Tóm l i, báo Khoa H c nh ư là ng n èn tp 3, nxb S h c, Hà N i, 1963 khoa h c ưc th p sáng trong th i gian Th [4] Ph m ình Lân. Báo chí c a gi i trí th c Vi t chi n l n th hai. M c dù báo Khoa H c ch Nam trong nh ng n m 1939-1945. tài c p i h c Qu c gia Hà N i. Mã s CB: 01.04. xu t b n trong hai n m nh ưng ã mang m t [5] Phân tích m t s n i dung chính v sinh ho t nh p th m i cho i s ng khoa h c. Qu ng bá khoa h c c a gi i trí th c trên báo Khoa H c thông tin khoa h c v i m t mong mu n là em 1942-1944. Khóa lu n t t nghi p, 1998-2002 Popularizing Scientific nowledge in Scientific Newspapers (1942-1944) Ph m ình Lân* Faculty of Journalism and Communications, VNU University of Social Sciences and Humanities 336 Nguy ễn Trãi, Thanh Xuân, Hanoi, Vietnam Abstract: Science newspaper published its first issue on January 1st of 1942 when Vietnamese society was undergoing severe effects from the Second World War The newspaper founded by a group of Western - educated intellectuals aimed at popularizing knowledge of natural sciences and popular science, on which the people’s reception of scientific knowledge would be based. This article scrutinizes how scientific knowledge was popularized on the Science newspaper, specifically, objectives, scientific methods, content, and journalistic techniques.