Bài giảng Tâm lý học xã hội - Nguyễn Hồng Trang

Nội dung text: Bài giảng Tâm lý học xã hội - Nguyễn Hồng Trang

1. TÂM LÝ HỌC XÃ HỘI C. George Boeree Biên dịch: Nguyễn Hồng Trang 2006
2. TÂM LÝ H C XÃ H I Tác gi : C. George Boeree, nguyên giáo s Tâm lý h c ti i h c Shippensburg, Hoa K Homepage: Biên d ch: Nguy n H ng Trang , 2006 Ngu n: 1
3. MC L C PH N 1. GI I THI U V TÂM LÝ H C XÃ H I 3 PH N HAI: S NH N TH C C A CON NG ƯI 17 PH N BA: T V 44 PH N B N: NH KI N 66 PH N N M: NH NG K VNG XÃ H I 74 PH N SÁU: S TUÂN TH 88 PH N B Y: SINH H C XÃ H I1 107 PH N TÁM: KI N TH C XÃ H I 119 PH N CHÍN: KINH T HC XÃ H I 130 PH N M ƯI: S THUY T PH C 150 2
4. PH N 1. GI I THI U V TÂM LÝ H C XÃ H I S T ƯƠ NG TÁC Kurt Lewin (m t ng i có nh h ng quan tr ng n tâm lý h c xã h i) ã t ng nói "Không có gì h u ích b ng m t h c thuy t hay." Và ch c n b n không bao gi m t cái nhìn v th c t , thì câu nói này khá úng. Vn c a tâm lý h c xã h i (và c a tâm lý h c nói chung) là không có ai ng ý d a trên h c thuy t c ! B i v y giúp b n t ch c s p sp nh ng quan ni m c a mình, tôi ã hòa h p các quan ni m vào trong m t h c thuy t "trong-khi-ch -i." V c ơ b n, h c thuy t này coi tr i nghi m c a con ng i nh m t v n c a s t ơ ng tác gi a th gi i và cái tôi. Nói m t cách ơn gi n nh t, th gi i mang l i cho chúng ta nh ng s ki n; chúng ta bi n nh ng s ki n này tr nên có ý ngh a b ng cách gi i thích và hành ng d a trên chúng. Có m t s chi ti t hi n nhiên ây: các c m giác (do th gi i cung c p, tác nhân kích thích), và các hành ng (cung cp cho th gi i, ph n ng l i). ã có th i gian, các nhà tâm lý h c cho r ng nh th là . Nh ng bây gi chúng ta ã hi u bi t h ơn, chúng ta thêm vào hai chi ti t n a, mà tôi g i nh ng chi ti t này là s oán tr c và s thích nghi. 3
5. Hơi khó có th gii thích c s oán tr c. Chúng ta có m t ki n th c nh t nh v th gi i, mt "mô hình" c a nó. Mô hình này bao g m t t c m i th t nh ng chi ti t nh , ch ng h n nh bn i chi c giày nào tr c, n nh ng th ph c t p, ch ng h n nh b n c m th y nh th nào v bn thân và v cu c s ng c a mình. Chúng ta s d ng mô hình này tiên oán trông ch , s oán iu gì s x y ra trong th i gian t i hay trong 10 n m sau. Nu tôi nh m m t l i, tôi ngh r ng khi tôi m m t ra b n s v n còn ó, c n phòng v n nguyên ó N u t t c bi n m t, tôi s vô cùng ng c nhiên. Nu tôi c ti p t c nh m m t và t p trung vào vi c d tính, không t p trung vào b n, và vào th gi i "ngoài kia", tôi có th t ng t ng ra b n. Chúng ta có th hi u c các hình nh và suy ngh nh nh ng s d oán t m th i tách riêng kh i dòng s ki n! Chúng ta c ng có th d oán trên c ơ s lâu dài h ơn: Chúng ta d oán v vi c tr ng i h c có th làm và không làm gì i v i chúng ta, v tình yêu b t t , v m t tr i m c Cng khó có th gi i thích c s d oán. ôi khi, chúng ta d oán không chính xác. Ví d , bn ngh r ng b n nhìn th y m t ng i b n ang ti n l i g n mình, b n chu n b chào b n c a mình nh ng khi b n gi ơ tay ra và b t u m mi ng thì b n l i nh n th y r ng ó không ph i là bn c a b n mà là m t ng i hoàn toàn xa l . (N u có th , b n chuy n cái gi ơ tay ó c a mình thành hành ng ngãi l ng, và vi c m mi ng c a mình thành hành ng ngáp. N u ã quá mu n và b n ã nói "chào b n!", thì ch c n gi v nh b n bi t h . iu này s làm h ng c nhiên.) Bt k khi nào b n m c l i, b n c n ph i tìm hi u xem, iu gì không n, c n ph i làm gì v i nó, và làm th nào làm cho nó có ý ngh a. Khi b n làm nh ng vi c này là b n ang c i thi n kh nng hi u bi t c a mình v th gi i và m i quan h c a b n v i nó; b n ang c i thi n "mô hình" ca b n. ây chính là s thích nghi. Trong ví d c a chúng tôi, b n có th có m t mô hình c a th gi i bao g m nh ng ng i, v t r t gi ng ai, hay cái gì ó, nh ng l i l m gây lúng túng, và xu hng làm t ơ ng lai ch m l i m t chút tr c khi tr nên quá h h i v i l i chào c a mình. S thích nghi là iu c n ph i h c. Vi c thêm vào s oán tr c và s thích nghi này là r t quan tr ng: Nó có ngh a r ng nh ng c x và tr i nghi m c a chúng ta không ch là m t ch c n ng c a th c t thông th ng. Chúng ta, bn thân chúng ta, ki n th c c a chúng ta v th c t ch n ch n và th c ch t là m t ph n c a nh ng c x và tr i nghi m c a chúng ta. Không có "cái tôi", th c t s ch ng có ý ngh a gì c . 4
6. Hãy nhìn vào hình v trên. M t a bé còn m ng a có th ph n ng v i nó b ng cách l y nh ng quân c b vào mi ng. M t a tr con có th coi chúng nh nh ng ng i tý hon hay "nh ng ngón tay." M t ng i l n không bi t ch ơi c có th nhìn chúng nh nh ng m nh quân c trên mt cái bàn c . Khi c h i hai quân c g n là quân gì, h có th tr l i chúng là nh ng quân c tháp. Ng i m i b t u bi t ch ơi c s g i chúng là quân c tháp, và có th nói thêm r ng quân H u tr ng có th n quân H u en (ho c ng c l i). H "nhìn" các n c i c a quân c ơ, lu t ch ơi. M t ng i ch ơi c gi i có th nói r ng ch c n m t (hay hai n c n a) quân en s b chi u ht. Ch ng có câu nào sai c ; chúng ơn gi n ch là nh ng ý ngh a khác nhau i v i cùng m t s vi c mà thôi. Bn có th h i: S vi c th c s ây là gì? Nh ng b n h i v y là có ý gì? "Th c s " i v i ai? Ng i ta luôn nhìn s v t và gán cho chúng ý ngh a. M t nhà khoa h c t nhiên nhìn vào nh ng quân c và chú ý n c u t o hóa h c c a chúng, ó là h ã gán ý ngh a mà mình cho vào trong s vi c y. Tt nhiên, hãy chú ý r ng "bàn c " ây là 6x6 ch không ph i là 8x8, không có quân vua en, iu ó có ngh a là ván u này ã k t thúc, và trên th c t ây ch là hình v mà thôi mt t p nh ng ng th ng và không phi là s v t ba chi u. T t c nh ng iu này nh m nói lên r ng vi c di n gi i góp ph n nh th nào i v i "s th c" ây. Bi v y, hi u, d oán và ki m soát nh ng c x và tr i nghi m c a con ng i, chúng ta c n ph i hi u các ý ngh a mà h gán cho s v t th c t . ây không ph i là m t vi c d dàng. 5
7. S T ư ng Tác Xã H i Tt c nh ng iu nói n trên là chung chung và không mang tính c bi t xã h i. Trong nh ng s vi c mà chúng ta gán ngh a là ng i khác nh ng s vi c r t có ý ngh a, chúng ta th ng i x v i m i ng i nh chúng ta i x v i nh ng s vi c khác: l m d ng chúng, không quan tâm n chúng, coi chúng là ơ ng nhiên T t c các b n u c m th y iu này, tôi ch c ch n: b i x nh m t s v t ch không ph i m t con ng i. Nh ng tôi tin r ng chúng ta th ng i x v i con ng i còn h ơn th : Chúng ta i x v i h nh nh ng sinh v t có ý ngh a gi ng nh b n thân chúng ta, gi ng nh nh ng con ng i. ây là s t ơ ng tác xã h i. Hãy ngh xem iu này có ý ngh a gì: Tôi không ho t ng m t mình trong "h th ng có ý ngh a" ca riêng mình, mà tôi ho t ng c trong h th ng c a b n, và b n c ng ho t ng trong c h th ng c a tôi. giao thi p c v i b n, tôi c n ph i bi t chút ít v suy ngh c a b n c ng nh suy ngh c a chính tôi. Chúng ta nh n bi t c iu này khi chúng ta nói v vi c "phân tích tâm lý c a nhau" hay khi chúng ta nói "Tôi bi t b n n t âu!" Nu b n thích nh ng nh ngh a, tôi c n ph i c nh báo v i b n r ng, các nhà tâm lý h c r t ít khi ng ý v i nhau v các s vic. Nh ng n u chúng ta ng ý v i nhau r ng tâm lý h c là khoa h c nghiên c u v hành vi và tr i nghi m, thì chúng ta có th nói r ng tâm lý h c xã h i nghiên c u v các hành vi và tr i nghi m xã h i. Nó có ngh a là nghiên c u v hành vi và tr i nghi m c a chúng ta khi chúng ta i di n v i nh ng ng i khác. Tôi c n ph i b sung thêm m t iu n a vào trong nh ngh a v tâm lý h c xã h i, chúng ta có th gán ý ngh a cho th gi i, chúng ta có th gán cho nó ý ngh a xã h i khi nó phù h p v i chúng ta. iu này có ngh a là chúng ta gi i quy t s t ơ ng tác xã h i trong s v ng m t c a ng i khác! Chúng ta tuân th èn tín hi u giao thông (m t s chúng ta) khi ng ph v ng tanh vào lúc n a êm; chúng ta c i ho c khóc v i các nhân v t trong sách hay trên màn nh; chúng ta ph n ng v i các tác ph m c a các ngh s , cho dù có ngh s ã ch t hàng nghìn n m tr c ây Nói cách khác, s t ơ ng tác xã h i bao g m các c x và tr i nghi m ng ý hay bi u t ng có m t c a ng i khác, c ng nh s có m t th c s c a h . Chúng ta có th ti p t c, b sung, lo i tr và s p x p l i các t ng tìm ki m m t nh ngh a hoàn h o. Nh ng thay vào ó, có l hãy i ti p và n i dung quá trình nghiên c u a ra m t nh ngh a. 6
8. NH H ƯNG Trong m t ch ng m c nào y, h c thuy t c a chúng ta khá l nh lùng và máy móc.Th các c m giác thì sao? y, chúng v n y, m t m c nào ó, chúng có t t c các hành ng t ơ ng tác. Hãy t ng t ng: Vào lúc n a êm, b n b ng c m th y r t khát. B n d y kh i gi ng và h ng n cái t l nh. Tr i r t t i, nh ng b n thu c c n h c a mình nh lòng bàn tay, b i v y b n không b n tâm n sáng t i. Cái bàn u ng cà phê n m gi a phòng và b n có th oán c v trí c a nó, b n th n tr ng i vòng qua nó. Có l b n a tay ra ch m vào thành bàn kh ng nh s d oán c a mình. B n g n nh ã ó cách cái t l nh kho ng h ơn 2 m bng R M! b n bc 1,5 m có cái gì ó: ây là iu không d ki n tr c! Lúc ó b n c m th y ra sao? Có l là s hãi, ng c nhiên, r t khi p s . Cho dù có là c m giác gì i na, thì ó không ph i là c m giác thú v gì. Hãy g i ó là c m giác lo l ng. Cùng lúc ó, b n b n r n v i vi c " a ra các d oán" a ra d oán v b n ch t thú tính, th c hi n nh ng hành ng có th làm gi m b t nh ng lo s c a b n, v i vàng b t công t c èn lên. èn sáng b n t ng mình b t g p m t k gi t ng i th n kinh b cu ng tình d c Và trông kìa, ó là cái t l nh. B n ã lau s ch nó l n u tiên trong vòng 30 n m qua, và quên không óng cánh t l i. Bây gi b n c m th y th nào? Có l b n c m th y nh nhõm, c m giác d ch u.B n th phào, có l còn c i n a. M i th có ngh a tr l i. Cu c s ng l i tr l i úng ng l i. Hãy g i nó là s vui thích. (Hãy chú ý r ng b n có th v n c m th y m t s c m giác tiêu c c, c ng nh c m giác khuây kh a ban u sau b n gi ng nh c m giác khó ch u v i s ngu d t c a chính mình. V n ó v a m i c gi i quy t!) Mt ví d khác: Hãy chú ý n nh ng ng i ang b c kh i chi c tàu d c theo b bi n. Hãy chú ý n c i b ng giá c a h . ó là cách h nói "Vâng! Tôi v n còn s ng!" Hãy nói m t cách chính xác h ơn: Khi s t ơ ng tác có v n , chúng ta c m th y lo l ng. Ví d , (1) khi chúng ta d oán sai v iu gì ó gi ng nh cái t l nh tr c m t chúng ta chúng ta lo l ng. 7
9. Chúng ta c ng c m th y lo l ng khi (2) chúng ta d oán có nhi u h ơn m t kh n ng cùng m t lúc: nh ng d oán mâu thu n. Ai trong s nh ng ng i b n cùng phòng v i b n th c s là k gi t ng i? M i khi b n m t mình v i m t ng i trong s b n h , b n không bi t là mình s an toàn hay c n ph i ch y i th t nhanh n a. Và (3) chúng ta c ng c m th y lo l ng khi chúng ta ph i i m t v i iu không ch c ch n: con gián, hay con chu t, hay con r n hay ti p sau s i theo h ng nào? Có l ây là c n nguyên c a nh ng n i s hãi ph bi n c a nh ng sinh v t con ng i. Lo l ng có th m c nh , m c gây kích thích hay gây khó ch u: sút c a b n h t m c khi bn ang ký séc m t siêu th a ph ơ ng. Lo l ng c ng có th m c c ng th ng h ơn: s th t v ng khi chi c ô tô c a b n b h ng; n i lo lng khi cái xe c a b n lao v phía tr c m t cách l o o khi b n ang lái nó trên ng qu c l; b c t c khi b n phát hi n ng i yêu c a mình ngo m c gà ang s ng. S vui thích là cách gi i quy t i v i nh ng v n gây lo l ng. Trên th c t , chúng ta xây d ng và t o nên s hi u bi t c a mình v th gi i khi chúng ta c m th y vui thích. Vui thích là m t ph n c a c m giác thích ng, c a ki n th c (dù b n có tin hay không!). Vui thích c ng có m c nh nhàng: c m giác tho i mái khi b n hoàn thành trò ch ơi ô ch , hay th ng trong m t trò ch ơi hay m t môn th thao. Vui thích c ng có th m c cao h ơn: ch ng hn nh c m giác nh nhõm khi b n nh n th y chi c tàu buôn i úng h ng; hay ni m vui c a nh ng khám phá khoa h c, sáng t o ngh thu t hay tr i nghi m th n bí. Chú ý r ng gi i quy t v n thì òi h i ph i có v n gi i quy t, s vui thích ph thu c vào s lo l ng.Th m chí nh ng tho i mái v m t th ch t c ng ho t ng gi ng th : b n s h ng th nó nhi u h ơn sau khi làm vi c mà không có nó trong m t th i gian, "nó" ây có th là: th c n, u ng hay tình d c! N u h ng th nó quá nhi u, nó s không em l i s th a mãn t t. (Chú ý r ng ph n ng c a chúng ta i v i vi c này th ng là c g ng làm nó nhi u h ơn n a! Do ó m t s ng i trong chúng ta có thái lo n th n kinh i v i tình d c, n u ng, ánh b c, v.v.) i m t v i m t v n không gây nên c m giác lo l ng mà nó chính là s lo l ng 1. Lo l ng ch là m t c m giác mt m t c a tình hu ng. iu t ơ ng t c ng úng v i c m giác vui thích. 8
10. Vui thích không ph i c sinh ra b i vi c gi i quy t v n , nó là s gi i quy t v n . Lo l ng và vui thích không khi n b n ph i tìm ki m gi i pháp; chúng không ph i là "các l c t o ng c ơ." Nh ng ch c ch n r ng tình hu ng mà b n c m th y lo l ng có th là m t nguyên nhân khi n b n né tránh chúng trong t ơ ng lai. Hay n u chúng là m t trong nh ng iu khi n b n th y thú v , chúng có th là m t trong nh ng iu khi n b n tìm ki m trong t ơ ng lai. Chính s d oán v lo lng hay yêu thích là ng c ơ ây. Lo âu là s d oán au kh c a lo l ng. T kinh nghi m c a mình, b n trông i tình hu ng tr c khi b n s c m th y không d ch u. B n thân s trông i này là không d ch u: nó mâu thu n v i mong mu n c h nh phúc, th nh th ơi c a cá nhân. Và b n th ng c né tránh tình hu ng này. Hy v ng là s trông i thú v c a s vui thích. T kinh nghi m c a mình, b n trông i v n tr c khi nó s c gi i quy t, và ây là suy ngh h nh phúc. Ph thu c vào các chi ti t, chúng ta có th g i iu này là s háo h c, hay th m chí là h ng hái, ch ng h n nh "Tôi nóng lòng mong nó b t u!" S lo l ng và vui v "c ơ b n" th ng không x y ra cùng m t lúc vì m t cái là v n còn cái kia là gi i pháp. Nh ng s tiên oán v lo l ng và vui v ó là lo âu và hy v ng th ng x y ra cùng m t lúc: chúng ta g i nó là "các c m xúc l n l n." 2 Lt trên m t n c sâu trên m t t m ván nh v i t c 30 d m m t gi có th khi n b n c m th y lo l ng; m t khác l t ván n c l i r t thú v . B n c m th y v a lo l ng v a háo h c. Quy t nh li u có th l t ván không c a ra d a trên s cân b ng c a hai c m giác này i v i bn. Chú ý r ng tôi nói " i v i b n." Quy t nh này mang tính r t ch quan, nó d a trên iu khi n b n lo l ng và háo h c. S d oán c ng có th giúp chúng ta hi u c các c m giác khác, ch ng h n nh : Tc gi n là lo l ng v i trông i có s thay i bên ngoài. V n là " ngoài ó" và t c gi n là s tích t n ng l ng c n gi i quy t nó. Hãy th gi a tr không cho nó bò xem, b n s th y iu gì s x y ra. 9
11. Bu n chán là lo l ng v i trông i có s thay i bên trong. V n là " ây." Tôi nh n th y rng tôi ph i thích nghi v i nó. S s u kh là ví d rõ ràng nh t: b n không th kéo chúng quay li; b n ch có th h c cách s ng v i s v ng m t c a nó. Nhi u tr i nghi m chính có liên quan n c m giác bu n chán, ch ng h n nh khi hi u v h n ch c a chúng ta, hay nh ng h n ch c a ng i chúng ta yêu. Chú ý r ng t c gi n còn có chút ít hy v ng; còn bu n chán thì khó ch p nh n h ơn. M i ng i có xu h ng tr nên t c gi n i v i nh ng vi c tr c khi h gi i quy t nó ch p nh n iu mà h không th thay i. Hãy nói v m t s iu r t quan tr ng i v i chúng ta: chúng ta ch ng l i nh ng thay i ch y u trong cái tôi; n u chúng ta có th , chúng ta c g ng khi n cho th gi i phù h p v i nh ng trông i c a chúng ta. ôi khi m i ng i c kh ng kh ng gi nh ng tr ng thái tình c m ó. M t ng i luôn c g ng khi n th gi i c bi t là ng i khác phù h p v i s trông i c a anh ta thì c g i là ng i hi u chi n, tr ng thái c m giác c a anh ta là tr ng thái thù ch. Thông th ng, iu mà anh ta th c s c n làm là thay i b n thân anh ta, c n ph i thích nghi. Nh ng vì m t vài lý do ch ng h n nh v n hóa c a anh ta vi c nh ng b là iu c m k . Gi ng nh nh ng tho i mái v m t thân th , khi nó không úng, thì chúng ta làm nh ng vi c mà chúng ta th ng làm là làm thêm. Tơ ng t nh v y, m t ng i luôn c g ng khi n b n thân mình ph i phù h p v i th gi i c bi t là v i s trông i c a ng i khác thì c g i là ng i luôn ph c tùng, tr ng thái c m giác c a anh ta th ng là tr ng thái phi n mu n.Anh ta luôn c g ng iu ch nh b n thân mình theo ng i khác, và iu mà anh ta c n là cáu gi n. Trong xã h i c a chúng ta, có m t s khác bi t gi a nam gi i và ph n trong l nh v c này: nam gi i c d y t th i th ơ u r ng vi c nh ng b là x u; ph n c dy r ng t ph là x u. Mt s nam gi i có xu h ng m c k t vào trong nh ng mô hình hi u chi n, còn ph n thì m c kt vào trong nh ng mô hình ph c tùng. T t nhiên không ph i hoàn toàn là nh v y mà th ng là nh v y. Tuy nhiên, th t là lý t ng khi t t c chúng ta, nam gi i c ng nh ph n c n ph i bi t "nh ng b " khi có lý, và "ph c tùng" khi có lý! iu ph bi n nh t c nam gi i l n ph n là s né tránh: khi chúng ta th y m t v n ang n, chúng ta m c nó, c v m t thân th l n tâm lý, cho s lo l ng c a mình và ch y m t. 10
12. Bng s né tránh, chúng ta ang c g ng thoát kh i tình hu ng c m xúc và quay tr l i tr ng thái thanh th n. Nh ng th t không may, n u b n né tránh các v n và s lo l ng c a nó thì b n cng tránh luôn c c m giác vui thích c a vi c gi i quy t v n . Hãy ngh n m t s cách "tâm lý" thông th ng mà chúng ta dùng né tránh các v n c a cu c s ng: r u, ma tuý, ti-vi. Mc ích c a s né tránh là tr nên không có ý th c hay ít nh t là không có ý th c v các v n . Ba "lo i" này hi u chi n, ph c tùng và né tránh ph bi n n n i m t s nhà lý lu n ã nêu vn lên m t cách c l p (Adler, Horney, Fromm, và nh ng ng i khác). Nh ng lo i này có th th m chí còn có c y u t gien, v y nên m t s ng i chúng ta có xu h ng gi i quy t v n ca mình b ng cách tr nên hi u chi n, nh ng ng i khác thì ph c tùng, nh ng ng i khác thì né tránh. Mt ng i chín ch n h ơn có xu h ng gánh vác v n v i ôi m t m r ng h ng n các gi i pháp: h i m t v i n i kh và s lo lng b ng hy v ng và s say mê. làm c iu này, chúng ta c n m t s iu kh n ng t p trung vào các m c ích c a mình, và b qua nh ng au n. ây c g i là s c m nh ý chí, k lu t t giác, nhu c u t c m c tiêu, trì hoãn s hài lòng. ơ n gi n tôi g i ó là ý chí. Chúng ta s quay tr l i v i ý tng này sau. NG C Ơ THÚC Y Trong ph n này, chúng ta chuy n t v n mà chúng ta c m th y sang v n chúng ta mu n. Nh tôi ã nói trên, "cái tôi" là cái gán cho s v t nh ng ý ngh a c a nó. Mt s tri t gia và nhà tâm lý h c cho r ng th duy nh t khi n con ng i (hay b t k sinh v t s ng nào) khác v i thi t b cơ h c là con ng i gán cho s v t ý ngh a. Chúng ta gán cho s v t ý ngh a b i vì chúng ta có nh ng mong mu n. B i vì có mong mu n mà mt s th có giá tr i v i chúng ta, còn m t s th thì không; m t s th có liên quan n chúng ta, còn m t s th thì không; và giá tr hay s liên quan là m t cách nói khác v ý ngh a. Nh ng nhà nghiên c u v s c x và các nhà lý lu n khác, nh ng ng i có h ng ti p c n thiên v sinh v t h c cho r ng nh ng mong mu n c a chúng ta chung quy l i c ng ch là mong mu n c s ng. Do ó nh ng nhu c u c ơ b n nh t c a chúng ta là nhu c u v th c n, n c u ng, 11
13. ngh ng ơi, và tránh au n. Nh ng ng c ơ khác ph c t p h ơn u c coi là b t ngu n t nh ng iu này. Nh ng ng i theo h c thuy t c a Fr t c ng có quan im t ơ ng t , và h cho mong mu n gi ng nh s thôi thúc v tình c m. Tuy nhiên, h t p trung nhi u h ơn vào nhu c u s ng bên trên tu i th c a cá nhân thông qua quá trình sinh s n. Vì s s ng c a t t c các nhu c u và b n n ng trên th c t ph thu c vào s sinh s n, do v y coi quan h tình d c c là mong mu n ch ch t c ng có lý! Nh ng nhà nghiên c u khoa h c nhân v n s d ng t " s bi n thành hi n th c"3 vi ngh a "mong mu n c duy trì và cao cái tôi." B i v y "duy trì" ch c ch n bao g m c s s ng, v i iu ki n nó c hi u r ng chúng ta ang nói n s s ng c a cái tôi tinh th n c ng nh cái tôi th xác. Và " cao" có ngh a là chúng ta làm nhi u h ơn vi c ch c g ng s ng. Ví d , nh ng ng v t c p "th p h ơn" ph n ng v i các v n và rút ra bài h c t nh ng l i l m ca chúng. Nh ng nh ng ng v t c p "cao h ơn" có nh ng mong mu n thêm nh t nh ch ng hn nh s ham hi u bi t nó khuy n khích chúng nghiên c u v các v n ti m n ng tr c khi bt k sai l m nghiêm tr ng nào x y ra. Mèo con, chó con và tr con là nh ng ng v t n i ti ng v lo i " cao" này. ôi khi s cao c ng c nh c n nh ng c ơ n ng l c. Nh ng sinh v t xã h i, ch ng h n nh b n thân chúng ta, d a d m l n nhau i v i s "duy trì và cao" c a chúng. M t iu mà chúng ta c n, c bi t trong giai on u c a cu c s ng, là s quan tâm tích cc, s ch m sóc, yêu th ơ ng y ý ngh a u tiên, ây là v n liên quan n s s ng v t ch t; sau này nó là d u hi u cho th y r ng chúng ta nh n c s ng h xung quanh mình. Con ng i nh n nhu c u này m t m c cao h ơn: b i vì chúng ta có i s ng tinh th n bên trong (nh vào s d oán ), chúng ta có th ti p thu c nhu c u mà chúng ta có i v i s quan tâm tích c c và s tho mãn hay không th a mãn c a nó. Nói cách khác, chúng ta có mong mu n và nhu c u i v i s v k tích c c, nó c ng c bi t n nh là lòng t tr ng. Bác s chuyên khoa th y r ng, lòng t tr ng nghèo nàn ph c c m t ti là m t trong nh ng ngu n ph bi n nh t gây ra các v n v tâm lý. H u h t chúng ta u có nh ng ph c c m này v th này hay th khác: ngo i hình, trí thông minh, s c m nh, các k n ng xã h i Th m chí c 12
14. nh ng k hay b t n t, nh ng ng i xinh p, nh ng ng i khoe khoang khoác lác nh ng ng i có m c c m t tôn có th c coi gi ng nh nh ng ng i có lòng t tr ng nghèo nàn! Tôi mu n nói rng t t c nh ng ng c ơ này u có th c và có liên quan n vi c nh n th c con ng i. Và chúng ta có th phân bi t ng i này v i ng i khác b ng ng c ơ c a t ng ng i: M t s ng i chúng ta "s ng n"; nh ng ng i khác là k "nghi n tình d c"; nh ng ng i khác mu n tìm hi u khuy t im; nh ng ng i khác b iu khi n b i cái tôi ! "Tính trì tr " Mt khía c nh khác c a ng c ơ hi m khi c th o lu n là "tính trì tr ". N u b n ngh v nó, thì hu nh t t c các s vi c mà chúng ta nói n u liên quan n vi c quay tr l i c a tr ng thái không c nh n m nh. Khi chúng ta nói v các nhu c u t nhiên, ch ng h n nh chúng ta nói v s iu bình: gi ng nh m t b n nhi t iu khi n lò s i, chúng ta n khi các ch t dinh d ng trong ng i chúng ta th p, chúng ta d ng không n n a khi chúng ta ã có ch t dinh d ng. iu t ơ ng t c ng c áp d ng i v i các hi n t ng tâm lý: khi s hi u bi t c a chúng ta v các s vi c không y , chúng ta không th d oán, chúng ta nh t nh nh nâng cao hi u bi t ca mình; m t khi chúng ta hi u iu gì ó, và s d oán c a chúng ta úng m c tiêu, chúng ta cm th y th a mãn. Trên th c t , d ng nh chúng ta s ng m t cách vô th c th c! Sau t t c , chúng ta c m th y lo l ng khi s vi c không t t và vui v khi s vi c c c i thi n, nh ng ch ng cm th y th nào khi s vi c ang ti n tri n úng h ng. Nh ng vi c c h c m t cách th u áo là vô th c. i v i nh ng hành vi c x nh , chúng ta gi nó là thói quen. Ch ng h n nh ánh r ng: iu v t vãnh là ngày nào chúng ta c ng ánh r ng theo cùng m t ki u gi ng nhau nh th b n ang ch ơi m t ch ơ ng trình. Khi chúng có liên quan n các hành vi c x xã h i, ta g i chúng là các nghi th c. L ng quang, ám c i, ám tang, vi c ng thành hàng, l n l t nói chuy n, nói "xin chào, b n có kh e không," cho dù b n có mu n bi t hay không thì t t c nh ng iu trên u là ví d v nghi th c. Ngoài ra còn có các cách suy ngh và nh n th c khác mà chúng ta bi t r t rõ n n i chúng ta có khuynh h ng không ý th c v chúng: thái , các quy t c, nh ki n, s phòng ng 13
15. Chìa khóa nh n bi t thói quen và nghi th c là các hành ng theo thói quen hay nghi th c không mang s c thái tình c m (vì th nó là vô th c). Xin hãy nh k r ng, nh ng s vi c "xung quanh" thói quen hay nghi th c có th mang s c thái tình c m (ví d nh m t ám ma!), nh ng nh ng vi c ã làm c làm m t cách máy móc nhi u h ơn ch ng h n nh lái xe ô tô, m t khi bn ã bi t cách cho n khi s vi c tr nên t i t ! Khi s vi c t i t x y ra, b n tr i nghi m c m giác lo l ng. Hãy ti n lên phía tr c, nói v i ng i nào h i b n "B n có kh e không" t t c nh ng c m giác c a b n! Hay ng nh m ch trong thang máy. Hay làm gián on s trôi ch y c a m t nhà hàng (ví d b ng cách l y yêu c u c a ng i khác) . iu này c g i là Garfinkling, t tên sau khi Harold Garfinkle sáng t o ra nó. Nó s cho b n th y các quy t c c x mà nh ng quy t c này mang tính nghi th c n n i chúng ta quên m t s t n t i c a nó. Dù sao i n a thì c ng hãy duy trì m i th nh chúng v n có, gi "lu t l và tr t t " xã h i là m t ng c ơ có s c m nh to l n. d ng tích c c nh t c a nó thì ó chính là mong mu n yên bình và mãn nguy n c a chúng ta. d ng tiêu c c nh t c a nó thì ó chính là s ch ng i c a chúng ta i v i b t k iu gì m i hay khác bi t. Nh ng ng c cao h n u kia c a hình nh là cái mà chúng ta có th g i là nh ng ng c ơ cao h ơn, ch ng h n nh s sáng t o và lòng tr c n. Có nh ng lúc chúng ta, m t kho nh kh c nào ó " a cái tôi c a chúng ta ra ngoài", hay t nó theo m t cách khác, ó là khi chúng ta c m th y m t s ng nh t v i iu gì ó l n h ơn b n thân chúng ta. Nhi u ng i tr i qua kho nh kh c ó khi h l n âu tiên ng trên b Grand Canyon hay b c vào trong nh ng thánh ng l n Châu Âu l n u tiên. i d ơ ng, v thành, nh ng cây tùng, nh ng con chim ru i, âm nh c, th m chí m t quy n sách hay m t b phim hay c ng có th làm c iu này. Chúng ta có th g i nó là t t nh, hay tr i nghi m huy n bí, thu c tinh th n, hay ơn gi n g i nó là s ng c nhiên. iu này c ng có th x y ra i v i m t s hành vi nh t nh. Nh ng ng i leo núi nói v tr i nghi m tràn y (xem Czentimihalyi), khi tâm trí h hoàn toàn b xâm chi m v i nhi m v lúc ó và h tr thành "hoà ng v i v i núi". Nh ng v công, di n viên, nh c s và v n ng viên c ng nói n nh ng tr i nghi m t ơ ng t nh v y. 14
16. Các ho t ng mang tính sáng t o c ng có th mang l i cho chúng ta nh ng c m giác ó. Ngh s, nh c s , nhà v n, nhà khoa h c, ng i làm ngh th công ã nói v th i im mà khi ó h b dn d t b i s sáng t o c a mình ch không ph i b i các th khác xung quanh. Và chúng ta c ng có c m giác ó khi chúng ta th c s yêu ai ó, khi h tr nên quan tr ng h ơn c bn thân chúng ta. Albert Schweitzer nói r ng ch có nh ng ng i ph ng s m i có th th c s hnh phúc. iu này c g i là lòng tr c n. Trong t t c nh ng ví d này, chúng ta không ch th y "vi c duy trì và nâng cao cái tôi" mà ta còn th y c s siêu vi t c a cái tôi, s ánh m t cái tôi th t ng c i l i d n n s m rng cái tôi. H u h t các tôn giáo và các tri t lý u coi nh ng iu này là các giá tr cao nh t c a chúng. T do Có m t s iu th t k l v con ng i: Trong khi, nhìn t bên ngoài, cách c x c a chúng ta có v nh hoàn toàn b quy t nh b i nh ng s c mnh khác nhau mà nh ng s c m nh này h g c chúng ta di truy n, th gi i v t ch t, các áp l c xã h i thì ôi khi chúng ta có v có kh n ng "kéo ng c l i" trong ôi lát, ra kh i dòng ch y c a các s ki n. Chúng ta có th t m d ng ph n ánh s vi c. Chúng ta có th t ng t ng và suy ngh v nh ng s vi c không hi n di n t c thì. Ví d : ôi khi m t ph n trong chúng ta hãy g i nó là ph n sinh lý h c di truy n c a chúng ta mu n c quan h tình d c, và mu n th c hi n iu ó ngay bây gi . Ph n khác c a chúng ta hãy g i nó là ph n giáo d c xã h i mu n c kính tr ng, c m th y an toàn, c h nh, c yêu m n hay b t c th gì. N u chúng ta hoàn toàn b quy t nh b i các s c m nh khác nhau, thì chúng ta ơ n gi n s i theo s c m nh nào l n h ơn, và cu c s ng s d dàng h ơn nhi u. Nh ng chúng ta l i có kh n ng cân nh c các s c m nh. ôi khi ây là m t quá trình ý th c ít-hơn-. Chúng ta có th cân nh c hai s c m nh tình c m trên ph ơ ng di n c a s lo l ng và háo h c t ơ ng i. Nh ng chúng ta có th lùi l i m t chút và thêm vào ó nh ng xem xét h p lý nh t nh, xem xét nh ng iu ch ng h n nh ý ngh a c a t i li, l i th c a vi c n m b t, hay li u s thôi thúc có bi n m t n u b n ph t l nó i không. Lo lng v s vi c theo cách này có v không c tho i mái, nh ng ây là d u hi u cho th y s t do l a ch n c a chúng ta. 15
17. Chúng ta c ng có th t o nên nh ng l a ch n m i.Ch có con ng i m i gi i quy t c kh n ng cng nh th c t i! Khi s vi c có v nh là v n ho c c a kh n ng ho c c a thc t i, thì th t áng nguy n r a n u nh b n làm và c ng th t áng nguy n r a n u nh b n không làm, chúng ta có th t m d ng, ph n ánh và t o nên s l a ch n th ba, hay th t , th n m. Th m chí c khi d ng nh các l a ch n hoàn toàn v ng m t thì t do vn còn. Nhà v n, tri t gia Jean-Paul Sartre, sau khi ph i i m t v i s tra t n c a Gestapo ã khám phá ra r ng ông có th luôn luôn nói không! Ít nh t b n c ng có s l a ch n v thái c a mình i v i s ch u ng ca b n, dù nó có th khó kh n. Tt c iu này gây n n lòng v i b t k ai tìm ki m m t khoa h c c ng r n v tâm lý h c xã h i. Ph n l n th i gian chúng ta b quy t nh nh nh ng viên g ch r ơi. Nh ng v i s c g ng l n nh t c a mình, chúng ta không tuân theo "nh ng quy t c ng x con ng i" chúng ta t t o nên b n thân! 1 distress 2 mixed emotion 3 actualization 16
18. PH N HAI: S NH N TH C C A CON NG ƯI CU TRÚC TINH TH N1 Chúng ta có th g i các kh i c u trúc c ơ b n c a ý ngh a là s t ơ ng ph n: chúng ta chia th gi i ra nhi u m nh nh , chúng ta chia cái này t cái kia, chúng ta t o nên s phân bi t. Chúng ta có th s d ng nhi u tên khác nhau g i: xây d ng, khái ni m, tri giác, ph m trù, v.v t t c chúng h ơi có s khác nhau v ý ngh a. Tuy nhiên v c ơ b n chúng u nói n quá trình bi n m t thành hai: ít hay nhi u; cái này hay cái kia; có hai lo i ng i trên th gi i; là h hay là chúng ta; là cái này hay cái khác; là tr ng hay en; có hay không; cái gì i lên t t ph i i xu ng. Hu nh chúng ta ch s d ng u này hay u kia c a s t ơ ng ph n m t th i gian. Nh ng u này c g i là c im hay c bi t khi nó c dùng nói n c im, tính cách c a con ng i. Nh ng nh ng u kia th ng luôn ó, b che d u v trí kín áo, Bn không th có u này mà không có u kia không th t t mà không có x u, lên mà không xu ng, có béo mà không có g y Xin hãy chú ý r ng nh ng s t ơ ng ph n này không nh t thi t ph i nói c b ng l i. Con mèo ca tôi nh n bi t c s khác bi t gi a th c n dành cho mèo lo i t ti n v i lo i r ti n, nh ng nó không th nói v i b n v iu ó; m t a tr còn m ng a có th phân bi t c ai là m nó còn ai không ph i; ng v t hoang dã phân bi t c âu là khu v c an toàn còn âu là khu v c nguy hi m Th m chí c ng i l n ôi khi c ng "ch bi t" mà không nói ra tơ ng ph n không có ý th c, iu gì m t ng i mà b n c m th y thích hay không thích? S t ơ ng ph n không trôi n i xung quanh m t cách c l p. Chúng có liên quan v i nhau và c s p x p thành nhóm. Ví d , chúng ta có th nh ngh a m t nhóm: "Ph n là ng i n gi i ã tr ng thành." Hay chúng ta có th i m t b c xa h ơn và s p x p các v t thành các phân nhóm, nh ng c u trúc hình cây mà chúng ta ã g p sinh v t h c: Mèo Xiêm là m t lo i mèo, nó thu c lo i ng v t n th t, nó thu c lo i ng v t có vú, và là thu c lo i ng v t có x ơ ng s ng. Hay chúng ta có th s p x p s t ơ ng ph n vào trong các c u trúc có tính th i gian, ch ng h n nh các quy t c. Chúng c g i là gi n hay kch b n. B n có th tìm th y các ví d rõ ràng trong các quy n sách vi t v các trò ch ơi bài, quy c m c nh n, hay sách ng pháp; nh ng b n 17
19. li bi t r t ít v các h th ng quy t c c a b n thân, th m chí chúng mang tính máy móc n n i bn không ý th c c chúng! Không ph i t t c các t ch c c a s t ơ ng ph n u c c u trúc m t cách ch t ch . Chúng ta có th miêu t : "Ph n r t tinh t ." Ví d này cho th y s miêu t có th i ng c v i nh ngh a, và nó không nh t thi t úng! Ni m tin c ng t ơ ng t nh v y, nó c t ch c l ng l o hơn các s phân lo i. Trong khi các loài chim c nh ngh a là ng v t có x ơ ng s ng và có lông thì ni m tin c a tôi l i cho r ng t t c chúng u bay c có th tôi ã sai! Khuôn m u là ví d c a c tin, quan ni m c ng v y. Nh ng có m t s ni m tin có c ơ s r t rõ ràng nên chúng ta có th xem chúng nh nh ngh a. Ngoài ra còn có c s k chuy n - nh ng câu chuy n mà chúng ta có trong u. Gi ng nh các nguyên t c, chúng mang tính th i gian nh ng chúng l i linh ho t m t cách áng ng c nhiên. Chúng có th là v n liên quan n tr i nghi m ghi nh cá nhân hay các bài h c l ch s c ghi nh hay ch thu n tuý là nh ng câu chuy n t ng t ng. Tôi ng r ng nh ng iu này có óng góp l n n kh n ng nh n d ng c a chúng ta, ng v t không th có c kh n ng ó cp mà chúng ta có. S phát sinh Mt iu thú v mà chúng ta có th làm v i s t ơ ng ph n và các c im có th nói b ng l i là miêu t m t ng i v i ng i khác - - có ngh a là a ra m t danh sách các c tính. Sau ó chúng ta có th b t u giao thi p v i h m t cách mang tính xã h i tr c khi chúng ta th c s gp h . Trên th c t , h có th còn s ng lâu, do ó chúng ta có c ơ h i hi u thêm ôi iu v h. M i t hay c m t mà chúng ta a ra hay nghe th y u thu h p thêm chút ph m vi trông i có th . Anh ta là àn ông? V y thì sao. Anh ta là àn ông, kho ng 40 tu i, m p m p, là gi ng viên khoa tâm lý , tôi bi t b n nói n ai r i. Càng nhi u thông tin c a ra, thì s d oán càng chính xác hơn. Trong ngôn ng h c, ng i ta nói ngôn ng có kh n ng sinh ra. iu ó có ngh a r ng, v i s lng không nhi u các t và m t s l ng không l n các quy t c ng pháp, b n có th t o ra (sinh ra) vô s nh ng câu có ngh a. S sinh sôi này c ng là c im c a t t c ho t ng c a con ng i. iu này có ngh a là vi c b n có th k ra bao nhiêu s t ơ ng ph n v v gi ng viên m p 18
20. mp hay v cái gì i n a thì c ng có vô s nh ng c tính hay hành vi có th mà m t v gi ng viên 40 tu i có th t o ra. Nói cách khác, v gi ng viên ó v n có th làm b n ng c nhiên. Vì chúng ta ang "xây d ng" th d oán v ông ta, v y nên hãy th thêm m t iu n a: Chúng ta th d oán ng i khác b ng cách t b n thân chúng ta vào s d oán c a mình. Chúng ta gi s r ng h s làm iu mà chúng ta làm n u nh chúng ta trong hoàn c nh c a h và trong cùng m t chu ng chim b câu mà chúng ta t h vào ó. Tôi g i iu này là "s gi nh th u hi u ng c m." Con ng i d ng nh có xu h ng l n trong vi c gi nh nh v y. Chúng ta th ng làm iu này khi chúng ta ang c d oán v các th và các ng v t không ph i là con ng i. Chúng ta có xu h ng theo thuy t hình ng i khi d oán v các con v t, ví d : tôi có xu h ng xem con mèo c a mình có s c h p, x o quy t, th m chí có hình thái b nh xã h i trong khi trên th c t nó ch ng có chút ch s thông mình dù ch to b ng h t u nào. Chúng ta th m chí còn gán "linh hn" cho c nh ng v t vô tri vô giác, iu này c g i là thuy t duy linh. B i th t tiên c a chúng ta ã c gng làm nguôi ngoai c ơn th nh n c a nh ng ng n núi l a, hay cám ơn s hào phóng c a t o hóa Khi t t c nh ng s d oán khác th t b i, chúng ta trông i ng i khác c ng gi ng mình. S t ư ng tác c a các c tính Mt s iu trên khi n con ng i gi ng nh ng i máy tính tt c u theo tr t t và rõ ràng. Tuy nhiên, dù t t h ơn hay x u i thì c ng ch ng có gì là r t rõ ràng trong vi c s d ng các c tính c a chúng ta. Ý ngh a c a c tính có th bi n i chút ít, nó ph thu c vào hoàn c nh mà chúng và chúng ta trong. Ví d các c tính thay i khi có s hi n di n c a các c tính khác. Nghiên c u ban u v v n này có a ra m t danh sách các tính t ch tính cách c a con ng i, nghe c nh th chúng ta ang miêu t m t cu c g p g gi a hai ng i khác phái mà tr c ó h ch a h quen nhau: "Anh y r t " áng yêu", có nhân cách t t, làm vi c m t trung tâm buôn bán l n, lái m t cái xe x n " Ví d , hãy th hình dung v ng i này: Lnh lùng, p trai, thông minh, quan tâm. 19
21. So sánh s hình dung c a b n v i ng i này: Nng m, p trai, thông minh, quan tâm. Nu tôi h i b n chi ti t h ơn, b n có th có m t s suy ngh gi ng tôi: S m t là nhà v t lý, trông hơi gi ng James Bond, và là ng i quan tâm n v n ch t th i h t nhân; S hai là nhà tâm lý hc, là ng i áng yêu, quan tâm n h nh phúc v m t tình c m c a tr nh . Có m t s c tính c g i là nh ng c tính tr ng tâm "n ng h ơn" nh ng c tính khác, nó ch u trách nhi m i v i s thay i nh ng c tính khác, trong khi nó v n có xu h ng gi cho mình còn nguyên không b thay i. N ng m - lnh lùng là m t ví d . Hay hãy th hình dung v ng i này: Tráng ki n, d o dai, l nh lùng, l c l ng, và là ph n . iu gì ã x y ra v y? T t c chúng ta u bi t nh ng ph n tráng kin, d o dai, l nh lùng, l c lng; nh ng nam gi i-ph n có s t ơ ng ph n r t l n và có nh h ng l n n cách hi u c a chúng v nh ng c tính khác. Và c ng có v nh c tính u tiên mà chúng ta c nghe có nh h ng l n nh t. Hãy xem ví d sau: Ni ti ng, thân thi n, n ng m và x u xí. Và so sánh v i ví d này: Xu xí, n ng m, thân thi n, n i ti ng. ví d th hai, b n d dàng h ơn trong vi c thích ng nh ng t theo sau v i t u tiên (x u xí), trong khi ó ví d th nh t, khuôn m u c a b n khi n b n hình dung n m t ng i khá h p dn. Chú ý r ng, nh ng iu này không x y ra khi chúng ta miêu t ai ó v i m t danh sách các tính t ch c tính. Chúng x y ra khi chúng ta l p ráp nh ng n t ng c a mình v m t ng i th t ang ng ngay tr c m t chúng ta! Và ví d cu i cùng c a chúng ta c ng cho th y cách mà "các n t ng u tiên" hình thành. Th t v y, n t ng u tiên có nh h ng r t l n. 20
22. Hãy t n t ng u tiên cùng v i s t ơ ng ph n l n nh t tt-xu và b n có cái c g i là hi u ng vng hào quang 2 : N u chúng ta v i vã ánh giá m t ng i là t t thì m i th sau này s c nhìn v i m t "v ng hào quang" xung quanh nó ng i này có th không bao gi làm sai! N u chúng ta nhìn m t ng i là x u, thì v ng hào quanh tr thành cái s ng, móng gu c, và uôi con v t, th m chí nh ng c tính tích c c c ng c di n gi i mang tính tiêu c c! S suy oán Nh tôi ã nói trên, s t ơ ng ph n không ph i không c s p x p mà chúng có c t ch c m t c p nào y. iu này có ngh a là t m t c im này chúng ta có th suy ra c im khác. Thông th ng, chúng ta i t m t c im khá rõ ràng suy ra c im "tr u t ng", b che d u hay không ch c ch n h ơn. Ví d , khi b n nhìn th y m t ng i m c trên mình b qu n áo nh trong phòng thí nghi m, trên c cô ta eo m t cái ng nghe và có m t gi y ch ng ch treo trên t ng, b n có th cho r ng ng i ó là m t bác s . Hay n u b n nhìn th y ai ó ang c x rt thô l v i ng i khác, b n có th suy ra r ng cô ta là ng i r t khó ch u, có ngh a là c tính bên trong cô ta s khi n cô ta thô l trong nh ng tình hu ng khác và nó có th c ng liên quan n các hành vi c x khác. Chú ý r ng m t s s suy di n c a chúng ta còn quan tr ng h ơn c nh ngh a, và nh ng cái khác còn quan tr ng h ơn c c tin. Ví d nh ng ch ng ch i h c nh t nh nào ó là có tính quy t nh i v i vi c ng i ó là bác s hay không ph i là bác s ; cách n m c hay nh ng cái khác có th là quan tr ng nh ng nó không mang tính quy t nh. Có m t s c ơ s khác nhau i v i nh ng suy di n mà chúng ta a ra: (1) M t n c i th ng c hi u m t cách chính xác là d u hi u c a h nh phúc b i vì c i là mt ph n sinh v t c a chúng ta. Không có n n v n hóa nào trên th gi i l i không hi u n c i, cho dù có s hi u sai hay l m d ng n c i. (2) Trong n n v n hóa M c a chúng ta "ngón tay gi a" là d u hi u c a s coi th ng, b i vì nó là m t ph n trong h th ng giao ti p v n hóa c a chúng ta. Ngôn ng , c ch , trang ph c, nghi th c xã h i, ngh nghi p, ngôn ng , c ơ th chính là v n hóa. (3) Trong n n v n hóa c a chúng ta, ph n , theo truy n th ng c coi là nh ng ng i có kh nng c ơ khí y u kém. T t nhiên, gi nh nh v y d n vic cha m không khuy n khích vi c phát 21
23. tri n kh n ng c ơ h c c a con gái: ngh n vi c ó làm chi? B i v y suy di n là vi c d oán s hoàn thành c nguy n c a chính mình. S trông i t o nên chính b n thân nó! (4) Cu i cùng, nhi u s suy di n không thc s em l i k t qu . Chúng c t n t i mãi b i vì chúng ta th ng b qua hay ph nh n các mâu thu n có l chúng ang e d a chúng ta hay bi vì s mâu thu n ơn gi n không xu t hi n rõ ràng, nh khi chúng ta có ít s ti p xúc v i m t s ng i. Chúng ta có th g i chúng là s suy di n mê tín. SUY DI N D A TRÊN NGO I HÌNH Có th suy di n ơn gi n nh t mà chúng ta có th a ra là suy di n b t u t ngo i hình c a ng i ng tr c chúng ta. Nh các b n th y, y úng là có s mê tín, nh ng c ng có m t s suy oán b t ngu n t sinh v t h c. Nét m t bi u l c m xúc u tiên, chúng ta có xu h ng suy di n v c m xúc d a trên nét m t. Charles Darwin cho r ng ng v t c ng nh con ng i u th hi n tình c m thông qua nét m t, và m t s nét m t nh t nh d ng nh bi u l các tr ng thái c m xúc úng v i con ng i trên kh p th gi i: n c i là du hi u c a h nh phúc và s n ng m dành cho ng i khác; khóc là bi u hi n c a n i bu n, nh n m t cùng v i lông mày h xu ng là d u hi u cho th y s t c gi n. Cng nh v y, c i thành ti ng c s d ng kh p trên th gi i, nh ng nó là cách th hi n ph c tp h ơn. Nó có th bi u th h nh phúc, nh ng n u ai ó chào b n b ng cách c i thành ti ng, b n s c m th y bu n c i ci thành ti ng có th mang tính thù ch khi chúng ta nh o báng s không may m n c a ng i khác. Nói cách khác, c i thành ti ng ph n ánh s c ng th ng trong mi quan h gi a các cá nhân và s gi i t a c ng th ng, ch ng h n nh khi chúng ta k t lu n r ng chúng ta không s ng i nào ó ( ó là anh h !) chút nào h t. Các nhà nhân ch ng h c3 nói r ng nh ng bi u hi n này c ng nh nh ng bi u hi n khác c a c m xúc th m chí hi n h u trong các n n v n hóa không có ti p xúc v i xu h ng chính c a n n v n hóa th gi i. 4 Không ch có s bi u hi n mà c nh ng suy oán chúng ta a ra t nh ng bi u hi n c ng có th c xây d ng t bên trong. Hãy ý xem chúng ta c i nhu th nào khi ng i khác c i, hay 22
24. khi ng i khác khóc. Th m chí c nh ng a tr c ng làm nh th ! iu này c g i là "s lây lan xã h i" 5 và nó có th gi i thích m t s hành vi c x áng s c a ám ông. Nh ng c ng c n chú ý r ng m t s bi u hi n là h n ch v n hóa, ch ng h n nh vi c nháy m t bên m t (trong n n v n hóa c a chúng ta nó th hi n s gi u c t thích thú) hay l y l i y má (th hi n s quan tâm n tình d c Châu M La Tinh). 6 Và h ơn n a, chúng ta có th s d ng c các bi u hi n t nhiên. T t c nh ng n n v n hóa c a Châu Âu s d ng nh ng bi u hi n c a nét m t m t cách có ch tâm và theo ki u cách phóng i. Nh ng n n v n hóa khác, c bi t là Nh t B n, s bi u l c m xúc th ng b è nén, và h s dng các khuôn m u có s n. Ch có m t s ít n n v n hóa, ch ng h n nh n n v n hóa c a ng i Nam D ơ ng (Polynesians), thì c m xúc m i c b c l m t cách tr c ti p và trung th c. Tt nhiên, dù cu i cùng c m giác t nhiên hay s thích nghi v n hoá c a b n có nh th nào i na thì b n v n có th dùng nét m t nói d i. C n ph i có s quan sát tinh t ng m i có th phát hi n c s khác bi t gi a c m xúc c óng k ch v i c m xúc th t! Cu trúc khuôn m t Có l chính c ơ s sinh h c c a nét m t d n chúng ta n vi c a ra các suy oán d a trên c u trúc khuôn m t. Ng i có cái u hình kh i là ng i trung th c nh ng n n, m t cái c m nh có ngh a là nhân cách y u, lông mày cao có ngh a là r t thông minh, lông mày th p có ngh a là ng i thô t c hay có s thích t m th ng, ôi m t sáng có ngh a là gian x o, khuôn m t g n là ng i c u k Hu h t nh ng iu này u là mê tín hay th m chí là ni m tin mù quáng: m t s b t ngu n t các c tr ng c cho là c a nh ng nhóm dân t c nh t nh và nh ng c im c cho là gi ng nh ng ng v t nh t nh (ch ng h n ng i Anh r p khuôn ng i Ai Len tt c h trông gi ng nh yêu tinh, bây gi v n th ?) M t s ví d khuôn m t g n hay n c i p là k t qu c a vi c th ng xuyên th hi n s ghê t m hay tính hòa ng. Hãy c n th n khi th hi n nét mt c a b n: nó có th s gi mãi tr ng thái nh th ! C th 23
25. Nu khuôn m t c a b n có th nói lên m t s iu v b n, thì t i sao c ơ th c a b n l i không? William Sheldon th m chí còn xây d ng m t h c thuy t (cùng v i m t s nghiên c u h tr ) cho rng các d ng c ơ th khác nhau có m i liên h v i các d ng tính cách khác nhau: ng i g y (ng i m y u g y còm) là ng i d b kích thích th n kinh (cerebrotonic), nh ng ng i v m v (ng i có c ơ b p n i cu n cu n) là ng i h u (somatotonic), và nh ng ng i béo là nh ng ng i vui v (viscerotonic). Sheldon kiên nh cho r ng rõ ràng có s liên quan v m t sinh v t h c (hay, nói chính xác h ơn là phôi h c) Nh ng ây c ng là v n liên quan n vi c d oán s hoàn thành c nguy n c a b n thân. Mt c u bé có vai r ng b thúc gi c ph i tr thành c u th bóng á b i ông b quá s t s ng c a mình, hay cô bé m m m m cô ơn t c i mình k t b n. Qu n áo Th t may m n, chúng ta che y c ơ th mình b ng qu n áo. (Tôi ã t ng không m c gì trên bãi bi n, nhng ó không ph i là c nh t ng p!). Và qu n áo c ng cho chúng ta m t c ơ h i khác suy lu n v con ng i. Rõ ràng là ây không h liên quan gì n y u t sinh h c. u tiên, qu n áo mang l i c ơ h i l n giao ti p v i b n thân, c v m t ý th c l n vô th c. Nó là cách th hi n b n thân. ôi khi, s giao ti p này c th hi n tr c ti p, b n có th m c chiêc áo s ơ mi có in trên ó m t kh u hi u chính tr hay in hình m t ban nh c yêu thích, ví d nh in hình ch th p, hay m t ngôi sao c a David, hay hình âm d ơ ng, hay bi u t ng hòa bình. Nh ng nhìn chung, giao ti p, chúng ta c n d a vào khuôn m u v n hóa c a mình. N u không thì làm sao ng i khác có th bi t b n ang c g ng a ra l i tuyên b gì? ây là m t ví d khác v hi u qu c a ng c nh i v i s nh n th c c a m t ng i. Ví d , n u m t ng i n m c c u th , nh ch nhác (so sánh v i chu n m c xã h i c a b n), thì iu ó có th cho m i ng i trong m t n n v n hóa th y r ng ó là k l i bi ng. Trong m t nn v n hóa khác, vi c n m c nh th có th nói lên r ng ng i ó quan tâm n nh ng th cao hơn. Trong n n v n hóa th ba, vi c n m c nh v y có th cho th y, ng i ó là m t ng i tho i mái và phong l u. n n v n hóa th t , iu ó có ngh a r ng b n là ng i m t l ch s 24
26. Trong m t n n v n hóa, n m c c u th có th có ngh a là t t m t cu c liên hoan gia ình ngoài tr i, nh ng n m c nh th l i là x u khi tham d ám tang c a ông bác Joe. Mt iu l là: n u b n n m c "theo quy c" ( b t k n ơi nào và vào b t k lúc nào b n có mt) thì m i ng i s tin t ng b n h ơn! S l ch l c trong cách n m c c ng ám ch s l ch l c trong các v n khác. Trên th c t , b n không c n ph i chuy n t n n v n hóa này sang n n v n hóa khác. B n có th nguyên m t ch và i vài n m n a: th i trang s thay i. th p niên 50, môi son có ngh a là ng i theo ch ngh a t do; th p niên 60, nó có ngh a là ng i theo ng b o th . Ngày nay thì tôi không bi t. S d ng kính có ngh a là ng i ó thông minh, áng tin c y, ch m ch (th ng thì ai hay c sách m i d n n khuôn m u này!); ngày nay, v i s s n có c a kính áp tròng thì kính g ng ơn gi n ch là s l a ch n. Li c ng c n chú ý r ng chúng ta có th dùng trang ph c nói d i, th m chí s d ng trang ph c nói d i còn d dàng h ơn vi c dùng nét mt. 7 Ví d chúng ta có th " n m c th hi n s thành công," hay ít nh t cho m t cu c ph ng v n. Xin chú ý r ng nh ng s suy lu n này không nh t thi t ph i i t cái rõ ràng n nh ng iu ít c trông th y chúng ta có th làm ng c l i. Ví d , m t ng i th th vi n trông s nh th nào? Hãy tha th cho khuôn m u c a tôi nh ng tôi hình dung ó là m t ng i ph n (cho dù tôi ã t ng g p nhi u th th vi n là nam gi i), h ơi già m t chút, m c m t b véc th c u (v i tuýt, tr ơn), i t t màu t i, i ôi giày ch c b n, tóc búi ng sau, và eo m t c p kính có dây nh màu vàng. Tôi th y x u h v b n thân nh ng ó là th c t c a d oán s hoàn thành c nguy n xu t hi n ây: ai ó mu n tr thành m t th th vi n, phân bi t v i ng i khác, có th có xu hng n m c theo khuôn m u này. Tính h p d n Hi u qu l n nh t c a khuôn m t và hình th là tính h p d n c a chúng. Chúng ta có xu h ng xem nh ng ngi xinh p là nh ng ng i áng yêu h ơn, thông minh h ơn và th m chí có o c h ơn chúng ta thích h h ơn. iu này ã c a vào nghiên c u: ví d , các nhà tâm lý hc th y r ng các giáo viên thích và trông i nhi u nh ng a tr xinh x n h ơn nh ng a tr không xinh x n. H th m chí còn a ra nh ng l i bi n h giúp nh ng a tr xinh x n khi chúng không t n m c trông i c a h . 25
27. Tôi c ng l u ý v i b n r ng n u b n bi t m t ng i trong th i gian càng lâu thì t m quan tr ng ca s h p d n c a h i v i b n càng gi m. Và c ng c n chú ý r ng có m t s ngo i l trong nh ng quy t c khi chúng ta a ra suy oán d a vào s h p d n chú ý n ki u m u "tóc vàng hoe". Và cu i cùng ng quên r ng v p n m trong con m t c a k ang yêu ánh giá này mang tính ch quan (tr các cu c thi s c p) và nó không th o m c! Gi ng nói Cùng v i ngo i hình, chúng ta có th c p n c gi ng nói. Chúng ta có th a ra m t vài suy oán d a trên gi ng nói c a b n, và nó c ng không ph i không chính xác. Ví d , c n c vào gi ng nói chúng ta có th suy lu n ra t ng l p xã h i. L y ví d , Anh, chúng ta có th d dàng phân bi t ph ơ ng ng c a t ng l p th ng l u Brideshead Revisited v i ph ơ ng ng c a t ng lp h l u Upstairs Downstairs. iu này không ch có m i Anh, Ví d Long Island, b n có th nghe th y m t lo t các ph ơ ng ng t "Long Island Lockjaw," c t tên theo cách mà ng i nói c gi hai hàm r ng li v i nhau khi nói, n ph ơ ng ng c a t ng l p lao ng, r t n i ti ng v i ki u nói "Jeet yet?" và "Watcha doon?" ("What are you doing" - "B n ang làm gì?") Chúng ta c ng có th oán ngu n g c c a m t ng i nh gi ng nói c a h . Ví d ng i Úc ("Ozzies"), nghi n r ng khi h nói "Strilian" và chúc b n "G'die mite." ("Good night" - "Chúc ng ngon"). T ơ ng t nh v y chúng ta c ng có th phân bi t ng i M v i ng i Anh, ng i Sc t-len v i ng i Anh, và ng i Liverpool v i ng i London. Chúng ta th m chí còn có th phân bi t c ng i này vùng nào c a London. Ch ng h n ch có ng i "Cockney" London mi nói "vewwy li'oo" thay vì nói "very little." ("r t ít"). 8 Ch riêng vi c phát âm ch r thôi c ng nói c r t nhi u iu: N u phát ngôn viên M phát âm "fire" ("l a") v i ch r nh , thì ng i vùng trung Pennsylvanian nói "fiyur," v i ch r n ng, và ng i vùng Oklahoman nói "fahrr," ng i New York nói "fiyuh," và ng i Anh dòng dõi quý t c nói "faah." Massachusetts, ch r thay i khi có ch a ng tr c: "a nice caah." ("a nice car" - "m t chi c xe p"). Và ng i o Rhode th ng b h u h t các ch r khi phát âm "thwee nice caahs." ("three nice cars." - "Ba cái xe p"). T ng c ng có th khác nhau các ph ơ ng ng khác nhau. M t ví d v s khác nhau này là s nhi u ngôi th hai: khi mu n nói "các b n" nhi u ng i M nói "you guys." Ng i New York 26
28. th ng nói "youse" và th m chí là "youse guys." Ng i mi n Nam nói "you-all" hay "y'all." Và Appalachia h nói "you-uns." Pennsylvania, b n có th th c hành cách phân bi t xem ai n t h t nào b ng m t s câu c ơ bn: N u b n n t vùng Lancaster ( c phát âm là Lancster), b n có th nói "the lawn needs mowed," ("c c n c c t") "the peanut butter is all," ("ch có b ơ l c") hay "outen the light." (" èn ngoài"). M t khác n u b n n t Huntingdon, b n có th nói "leave him go" (" anh ta i") hay "I left the dog out," ("Tôi con chó ngoài") hay "you-uns comin'?" ("M i t t c m i ng i vào") hay th m chí "thar she be! Thar be yer woman!" (" ó là cô ta! úng là m t ph n!"). Nói chung, ph ơ ng ng thành ph th ng có cách phát âm y u, thoáng, nhanh và to. Còn ph ơ ng ng nông thôn th ng ch m và kéo dài. Ph ơ ng ng c a t ng l p th ng l u th ng ch n l c h ơn, chính xác h ơn, rõ ràng và nhanh h ơn. Th t áng ng c nhiên, iu này c ng úng vi các n n v n hóa khác nhau. Mt s ph ơ ng ng còn có cách phát âm khác nhau dành cho nam gi i và ph n Ti ng Nh t n i ti ng v iu này, trong ti ng Nh t không ch cách phát âm khác nhau, c u trúc ng pháp khác nhau, mà th m chí c t dành cho t ng gi i c ng khác nhau. Nh ng không ch có ti ng Nh t m i nh v y: B n ã bao gi ý th y m t s t nh t nh (nh ng t ng mang tính thô t c, t c t u) th ng c nam gi i s d ng nhi u h ơn ph n ? Hay ph n có xu h ng nói vòng vo h ơn, ít i u, và ki u cách h ơn nam gi i? Và Oklahoma ng âm th m chí còn có s khác bi t: Nam gi i phát âm "thenk yuh," ("thank you" - "Cám ơn") trong khi ph n phát âm "think yuu." Chúng ta còn có th suy oán c c m xúc, c bi t là s lo l ng m t cách khá chính xác, c n c vào âm v c c a gi ng nói, kho ng tr ng ng t quãng mà b n s d ng (umm, and uh, you know ), vi c nói l p b p Khi âm v c gi ng nói c a b n b t u t ng lên thì tôi cá là b n ang nói d i! M t ng i nói to th ng là ng i h ng ngo i, còn m t ng i tr m l ng th ng là ng i h ng n i. Cu i cùng, có m t s suy oán ki u m u th ng c in nh và các lo i hình t ơ ng t nh in nh s d ng: M t gi ng nói có âm v c cao th ng ám ch ng i nói là ng i nh nh n (c ng có lý) và là ng i t t (xin chào, Minnie, heh heh!); m t gi ng nói có âm v c th p ám ch bn là ng i to l n ( iu này th ng úng) và là ng i x u (TAO là cha mày ây!) 27
29. SUY OÁN D A VÀO HÀNH NG Mc dù nét m t th ng c cho là iu tho ng qua, ng n ng i, là iu b n có th l u gi trong mt b c nh nh ng trên th c t nó c n có th i gian hoàn thành. Nghiên c u ch ra r ng chúng ta không gi i trong vi c gi i oán nét m t, chúng ta th ng b qua s ki n, ch s d ng nh ng bc nh t nh c a con ng i. B n nên hi u r ng, t t c m i th trong tâm lý h c xã h i u liên quan n b i c nh, bao g m c b i c nh c a nh ng hành ng hoàn thành. Di ây là m t vài suy oán chúng tôi a ra c n c trên các hành ng. C ch Có l hành ng rõ ràng nh t là các c ch , trong tâm lý h c xã h i nó th ng c g i là bi u tng. Ph n l n chúng là các ph ơ ng ti n v n hóa dùng trao i giao ti p theo cách gi ng nh li nói v n làm. ơ n gi n nh t là các c ng có m c ích, ó là s kh i u c a hành ng i di n cho toàn b s vi c. Có r t nhi u ví d cho th y iu này: Khi chúng ta chào ai ó v i cánh tay du i ra, ó là d u hi u cho th y r ng chúng ta mu n ôm và có th ó là c ch cho th y s d ch u. N u chúng ta chào ai ó v i bàn tay n m ch t l i, iu này có th mang ý ngh a khác. N u chúng ta t bàn tay hay cánh tay lên trên u, iu ó cho th y s t b o v , và nó c ng có th c s d ng nói rng b n ã no, không th n thêm c n a. Hành ng có ch ý c s d ng ph bi n nh t trên th gi i là s ch tr . Ch tr b t ngu n t hành ng mu n l y cái gì ó. Hãy nh r ng m t s n n v n hóa, ng i ta dùng c bàn tau ch tr . M t s n n v n hóa khác ng i ta có th dùng c m hay th m chí dùng l i ch tr . Trong khi m t s hành ng, ch ng h n nh ch tr c dùng ph bi n trên th gi i, thì có nhi u hành ng nh t nh ch c dùng i v i t ng n n v n hóa ch ng h n nh t m t tay lên má cho th y s bu n chán hay úp hai tay vào nhau r i d i má ám ch n vi c c n c ng . Hu h t các c ch có v tu ý, gi ng nh l i nói. N u "bow-wow" là iu nh y c m dùng g i chó thì t "chó" l i mang tính truy n th ng. M t ví d hay v c ch tu ý là hành ng "gi ơ ngón tay cái lên", hành ng này bi u th s tán ng, nó c b t ngu n t ng i La Mã c i. 28
30. Ngoài ra còn có m t s c ch khác c ng bi u th s tán ng: Trong t t c các n n v n hóa, hành ng v tay, b t ngón tay, và d m chân c s d ng nh là s tán th ng. M t c ch n i ti ng ca ng i Châu Âu th hi n s tán thành là "n m tay," khi ó t t c các ngón tay c a m t bàn tay ch m vào và ch lên trên. M t s ng i nói, c ch này b t ngu n t hành ng c m th y v t ch t ch vì ch t l ng c a nó. C ch này c ng c s d ng ch th gì ó r t t t, nh hay chính xác, và nó c ng có th c s d ng nói "hãy l ng nghe tôi, ây th c s là iu mà tôi mu n nói." Chúng ta có th hôn u ngón tay và nói "th t tuy t di u!" Hay chúng ta có th ch m u ngón tr và ngón cái l i v i nhau và nói "okay!" Nh ng hãy c n th n: hành ng ó c ng có th mang ngh a là s không (zero) hay nh ng cái l nh t nh nào ó! Chúng ta là nh ng sinh v t mê tín, và do ó chúng ta có nhi u hành ng mang ý b o v : chúng ta b t chéo các ngón tay c a mình (hình ch th p? hay m t s bi u t ng c i dành cho nh ng ng i ang yêu?); chúng ta dùng ngón tay tr và ngón út ch vào ai ó b o v b n thân kh i con m t c a qu ; chúng ta l y tay che mi ng khi ngáp ( gi không cho linh h n c a mình ch y mt). Chúng ta c ng s d ng iu b giao ti p m t cách kín áo: Chúng ta dùng ngón tr kéo mí mt d i xu ng, hay làm thành hình vòng tròn xung quanh m t nói v i các b n c a chúng ta rng hãy c nh giác, quan sát k . Chúng ta có th s hay kéo dái tai nói "hãy l ng nghe!" Chúng ta có th v nh hay chà xát m t bên m i nói "Tôi ng i th y có v n !" Mt s c ch g n li n v i nh ng v n liên quan n tình d c: t ngón cái n m gi a ngón tr và ngón gi a th hi n bi u t ng c a b ph n sinh d c n , và nó c s d ng ch ham mu n tình d c. Các c ch nh dùng l i y má, hay n m tay và d u hi u cho th y s ng ý cng ám ch ham mu n tình d c ( iu này a ra gi i thích khác v ngu n g c c a chúng). Mt s c ch bi u hi n thái thù ch: ánh nh vào càm hay vào r ng, hay c n ngón tay cái, th hi n s t b hay coi th ng. Lêu lêu ai th hi n s nh o báng ("Tôi v y v i ch gi u c u!"). Gi ơ ngón tay tr và ngón tay út ra cho th y ng i b ch là ng i b c m s ng. (Nó b t ngu n t "ôi tai th ."). Nh ng ví d mà tôi v a s d ng có ngu n g c t Châu Âu. "Ngôn ng " c ch c s d ng kh p n ơi trên th gi i. Ví d , nh ng n c H i giáo, vi c cho th y bàn chân là c ch c ơ b n th 29
31. hi n s kinh mi t. iu này v i ng i M th t khó hi u, h là nh ng ng i có xu h ng b t chéo chân l i vi nhau và ó là iu l ng m nh ng ng i ch nhà theo o H i c a h .9 Mt s c ch c bi t kích thích s tò mò c a các nhà tâm lý h c ó là các c ch th hi n s ham mu n tình d c. T t nhiên, ph bi n nh t là vi c s d ng "ngón tay". Ngón tay i di n cho dơ ng v t và nói "Tôi mu n c ng hi p b n." Chúng ta có th nh n m nh vi c này b ng cách s dng toàn b c ng tay (ph bi n Italy) hay b ng vi c s d ng hai ngón tay thay vì m t (ph bi n Anh). Úc, ngón tay cái, gi t m nh lên trên là hành ng ph bi n thay th , nó ã t ng c s d ng m t cách tình c b i c u t ng th ng Bush trong m t chuy n i th m. 10 Ví d cu i cùng này cho th y m c nguy hi m c a nh ng c ch trong các tình hu ng giao thoa vn hóa: Hy L p và Th Nh K , vi c gi ơ hai ngón tay t o thành hình ch "V" s p là d u hi u ca s chi n th ng, iu này b t ngu n t hành ng gi ơ hai ngón tay ng a ra c a t o thành hình ch "V" c a Churchill, nh ng Hy L p và Th Nh K l i là gi ơ s p tay b i vì gi ơ ng a tay t o thành hình ch "V" là c ch t c t u, quay tr l i th i Constantinople c i, vào lúc ó m i ng i trát phân lên m t nh ng k ph m t i khi chúng b d n gi i trên ng ph . Các c ch mang tính tích c c h ơn là ó là các c ch th hi n s chào h i, tình yêu và tình b n: Ôm và hôn là nh ng c ch ph bi n nh t trên th gi i. Nh ng c n chú ý r ng ôm và hôn th hi n nh ng ý ngh a khác nhau trong nh ng n n v n hóa khác nhau. Có ai hôn vào tay, vào má hay lên môi ng i ch nhà không? N u hôn lên má thì s hôn vào má trái hay má ph i? Hôn c hai má hay th m chí hôn n ba l n ( iu này r t ph bi n Châu Âu ngày nay)? B n có hôn gió không? Li u nh ng quy t c này có c áp d ng khác nhau i v i nam gi i và ph n không? Mt s n n v n hóa không s d ng n hôn nh l i chào. V n hóa Châu Á c bi t tránh vi c ng ch m c ơ th . Ng i Eskimos c m i chào còn ng i Maoris c ng m i vào nhau. Ngay c ôm c ng mang nhi u ngh a khác nhau. àn ông M (và nhi u ph n M ) có v nh gp m t chút r c r i i v i vi c ôm: Thay vì "ch ôm ơn thu n" h v nh vào l ng hay mông liên t c. Có nhi u cách khác nhau chào h i: nhi u vùng, gi ơ tay lên chào là r t ph bi n. Quay tr v th i gian tr c, ta có th th y gi ơ tay lên chào là cho ng i kia th y trong tay ng i chào không có v khí. Các n n v n hóa châu Âu ti p nh n iu này và phát trin thêm m t b c xa hơn, si t ch t tay. Gi ng nh th hai chi n binh mu n cho nhau th y s tin t ng, nh ng không 30
32. th bi u hi n và do ó h c n n m l y bàn tay c m v khí c a nhau. Ng i Trung Qu c "b t tay" ca chính h (ch p tay l i và bái), và ng i n gi ơ tay c a h ra trong bu i c u nguy n. Chú ý: Chúng ta b t tay ph i, không b t tay trái. Trên th c t , c n n v n hóa Châu Âu l n H i giáo u coi tay trái c là d ơ b n. Tay trái là tay t m r a là bàn tay b n s d ng lau chùi c ơ th trong th i k lá, á hay cát. nhi u n c n b ng tay trái là iu b c m k . Mt ki u chào h i khác là cúi u. Cúi u là bi u t ng c a s ph c tùng, ó có th là lý do t i sao cúi u ph bi n các n c Ph ơ ng ông ch không ph bi n các n c Ph ơ ng Tây. Nh t B n, m c g p u xu ng cho th y a v c a ng i c chào. N u b n ch a ch c ch n v a v , hãy c chào nh th cho n khi nào m i quan h úng c thi t l p. S ph ph c là mt d ng t t cùng c a cúi chào. Cúi chào i l p v i các c ch cho th y s th ng tr , ó là b t k hành ng nào khi n m t ng i cao, lên cao h ơn ng i khác, ch ng h n nh ng trên b c b hay quay u ra sau và nhìn xu ng ng i khác. t th tho i mái h ơn ng i khác c ng là m t cách ch s th ng tr ví d b n không c ng i khi có s hi n di n c a nh ng ng i trong hoàng gia. Th t ng c nhiên, c ch g t u ng ý và l c u t ch i c ng là c ch c s d ng h u kh p trên th gi i. H c thuy t c a Erwin Straus nói r ng g t u ng ý là hành ng rút g n c a s ph c tùng, có ngh a r ng "b n ã úng, và tôi cúi u ng ý v i ý ki n c a b n." M t khác, c ch l c u không ng ý không òi h i ph i h th p ng i hay u xu ng. B n v n gi th ng ng i, ch ng h n nh b n ng th ng d i t, và ch c n quay u sang m t bên, gi ng nh a tr t ch i th c n v y. Hc thuy t c a Erwin Straus nh n c s ng h tr m t s ngo i l sau: mìên nam n c Ý và Hy L p, nhi u ng i h t u v phía sau nói không. Trông nó h ơi gi ng v i vi c nói có, nh ng trên th c t làm nh v y ch c t phóng i s th ng ng c a dáng iu "không". Ngoài ra, m t s vùng thu c n , m i ng i nói có b ng cách xoay u xung quanh m t cái tr c tng t ng ch y t m i ra ng sau u. M t l n n a, n u nhìn thoáng qua, trông c ch này c nh th h nói không. C ch nói có gây ng c nhiên này khi n cho h u h t c ơ th c a m t s ng i n ph i chuy n ng. Ngôn ng c th 31
33. iu gì khi n chúng ta quan tâm n ngôn ng c ơ th . Ngôn ng c ơ th ít mang tính ý th c, ít thu c ngôn ng hơn các c ch . Chúng ta s d ng và c ngôn ng c ơ th t t h ơn, nhi u h ơn là chúng ta ngh . Ví d , m t dáng iu thu g n (cánh tay ép ch t vào hai bên, có th g p l i; hai chân b t l i v i nhau, n u ng i thì g p l i, các c ơ c ng ra) ch s c ng th ng, và hu h t chúng ta u c nh th . Mt dáng iu c ơ th th l ng t t nhiên là cho th y s tho i mái. Chú ý r ng chúng ta có th gi v và do ó gi u gi m tr ng thái c m xúc th t c a mình. Trong khi vi c thông tin v s c ng th ng rõ ràng d a trên con ng i sinh h c c a chúng ta thì ph n l n ngôn ng c ơ th l i thu c v n hóa cho dù nó ít có ý th c h ơn c ch iu b mà chúng ta nói trên. Trên th c t , có nhi u s khác bi t thú v các n n v n hóa khác nhau, ch ng h n nh khi ta chú ý n các ng tác trong lúc nói chuy n. M t s n n v n hóa c cho là theo ch ngh a bi u hi n, c bi t là s d ng cánh tay r t nhi u khi nói chuy n. Ng i Ý s d ng các ng tác c a cánh tay r t r ng; ng i Do Thái c ng s d ng tay r t nhi u nh ng h gi cánh tay c a mình gn ng i nên c ng c a nó th ng liên quan n chuy n ng lên xu ng; ng i Pháp có xu h ng c ng h ng ra ng tr c. m t s n n v n hóa khác s bi u hi n c a c ch khi nói chuy n ít h ơn. vùng Vi n ông ta th y có s th n tr ng liên quan n s c ng c a cánh tay và bàn tay; ng i Nga có xu h ng nói chuy n tr c di n, m t i m t, nh t quy t, tay khoanh hai bên s ng; ng i M nói chuy n không nhìn th ng, h ơi quay i và u a, chuy n t chân này sang chân kia c nh th ang s t ru t, và n u có s d ng bàn tay và cánh tay thì nó c t m c ngang hông. Mt khía c nh n a c a ngôn ng c ơ th là h ng c a nó: ây là d u hi u cho th y s quan tâm khi ta i di n nói chuy n v i ai ó. Khi chúng ta h ơi quay m t i, iu ó có ngh a là ta không hng thú l m. Khi chúng ta c nhìn xung quanh và nhanh chóng b i C ng c n chú ý r ng s không h ng thú và ngôn ng c ơ th liên quan n nó là ph n l n bi u th s "l nh nh t", cho th y ng i s d ng v th cao h ơn. ó là m t ph n lý do cho th y t i sao thanh thi u niên hành ng bu n t nh v y. S giao ti p b ng m t Nói chung, vi c giao ti p b ng m t c ng cho th y s quan tâm t ơ ng t nh trên, nh ng nh ng nn v n hóa khác nhau thì s giao ti p c ng mang ý ngh a khác nhau. S khác bi t ph bi n nh t 32
34. là vi c nhìn xu ng i v i nh ng ng i v th th p h ơn, c bi t là ph n . nhi u n n v n hóa, ch ng m c nào ó thì c n n v n hóa c a chúng ta, h m t là d u hi u c a àn bà! T t nhiên iu ó c n c h c; và m t s ng i c n g t b nó t n m c c a "s qu quy t." i v i n n v n hóa c a nhi u n c nhìn ch m ch m là m t iu t t. Trên th c t b n có th c m th y s c n ng c a cái nhìn ch m ch m. m t s n n v n hóa khác, ch ng h n nh Th Nh K, àn ông th ng nhìn ch m ch m vào ph n, ó là cách cho th y ham mu n tình d c c a h . Thông th ng, vi c nhìn ch m ch m gi a hai ng i àn ông v i nhau là d u hi u c a ý nh mu n t n công, thách th c kh n ng s c m nh. Mt khía c nh sinh h c c a vi c giao ti p b ng m t là vi c n ng t m t khi chúng ta thích thú iu gì ó. ng t m t n ra khi chúng ta b kích ng. B i v y vi c nh thu c m t vào m t c a ng i m u làm giãn ng t tr c khi ch p hình qu ng cáo tr nên ph bi n. Nh ng c ng c n chú ý r ng chúng ta c ng b kích ng khi tc gi n, ng cho r ng m t ng i có h ng thú tình dc v i b n ch d a vào m i y u t ng t c a m t không thôi. TH I GIAN VÀ KHO NG CÁCH Kho ng cách cá nhân Có nh ng kho ng cách c th mang tính v n hóa i v i nh ng giao ti p khác nhau các giao ti p th ng là: phát bi u tr c ám ông, các cu c trò chuy n thông th ng, và nh ng cu c trò chuy n thân m t. Trong n n v n hóa c a chúng ta, kho ng cách công chúng nh ng cu c nói chuy n v i ám ông th ng vào kho ng 3 mét ây là m t ph n trong nh ng lý do t i sao m i ng i có xu h ng không ng i hàng gh u trong l p. Kho ng cách nói chuy n thông th ng là vào kho ng 6 t t và kho ng cách khi tâm s thân m t th ng ch có vài cm. Có m t ví d minh h a cho cái c g i là iu bãi xe. N u tôi a b n vào n ơi r ng m , ch ng h n nh m t bãi xe, lôi kéo b n vào m t cu c trò chuy n, và ng r t g n v i b n, b n s c m th y không tho i mái và b t u lùi xu ng. N u tôi l i b c n g n h ơn, b n s l i ti p tc lùi ra ng sau. B ng cách thay i các góc; tôi có th "nh y" v i b n vòng quanh ch xe. Hãy th mà xem. B n s nh n th y b n ng quá g n b i vì b n c ng c m th y không tho i mái. Mi vi c có th không n, tuy nhiên n u b n cho r ng s ti n n quá g n c a tôi là m t c g ng tr nên thân m t v i b n thì b n có th ch y m t ho c ánh tôi. 11 33
35. Ta có th suy ra iu ng c l i. Hành ng lùi l i hay b i c a b n có th c xem là b n không có h ng thú, không mu n ti p t c cu c trò chuy n, do v y ng i khác có th nói l i t m bi t và r i i. T t nhiên, c ng có m t s ng i không hi u c các d u hi u ó nên h v n c ti p t c nói chuy n v i b n th m chí ngay c khi b n v i vàng b i. Nh tôi ã nói, các n n v n hóa khác nhau có kho ng cách nói chuy n khác nhau. Ch ng h n, kho ng cách nói chuy n c a ng i c xa h ơn, kho ng 1mét. Trong khi ó ng i R p có kho ng cách nói chuy n r t g n 5 t t hay th m chí là 3 t t. Ng i R p coi ó là s tho i mái mang tính xã h i, khi nói chuy n g n, h c m th y s m áp, h ơi th m t và ng i th y mùi ca ng i khác. Ng i M th ng c m th y b t ti n khi nói chuy n v i ng i R p và h th ng lùi ra ng sau, ng i R p coi hành ng ó là l nh nh t và b t l ch s . Nhi u v khinh doanh mua bán qu c t ã th t b i do kho ng cách cá nhân ó! Tt nhiên, chúng ta c ng có nh ng kho ng cách cá nhân ng sau và hai bên. Trên th c t , chúng ta có hình bao cá nhân. Ví d , t i m t im xe buýt không ông ng i l m, m i ng i s ng t n mác m c tho i mái. Mt l n n a, các n n v n hóa khác nhau có nh ng hình bao cá nhân khác nhau, hình bao nam gi i và ph n c ng khác nhau. Nh ng chúng ta c ng c n ph i chú ý n tác ng c a b i c nh: Hãy quan sát kho ng cách khác nhau c a m i ng i trong m t b a ti c. Hãy chú ý s khác nhau gi a nh ng nhóm toàn là nam gi i, toàn là n gi i, và nh ng nhóm có c nam l n n . Hãy chú ý n cách mà m i ng i b d n nén chen chúc trong ám ông: H có ch m vào ng i h i m t hay quay l ng l i v i ng i ó? Th t là thú v . Hoàn c nh làm thay i hình bao cá nhân c a chúng ta. thành ph New York vào lúc 3 gi sáng, n u có ng i i b ng sau chúng ta s khi n chúng ta c m th y lo l ng. Nh ng vào gi cao im t i b n xe in ng m, chúng ta có th chen chúc nhau nh nêm c i, và chúng ta b qua, không chú ý n các thông ip liên quan n tình d c hay s khiêu chi n b i s vi ph m kho ng cách thân m t, cho dù chúng ta không c m th y tho i mái! Hai ví d liên quan n s tác ng qua l i c a tình hu ng và hình bao cá nhân mà b n có th mu n t mình quan sát ó là: h ng c a m t m i ng i trong thang máy và s ng c nh nhau ti nhà v sinh nam. 34
36. Hình bao c ng có th khác nhau tùy thu c vào tr i nghi m cá nhân. M t ng i b n là c u chi n binh chi n tranh Vi t Nam c a tôi s b n v u b n n u nh b n ng sau và ti n l i phía anh ta quá nhanh. M t s nhà nghiên c u th y r ng t i ph m có xu h ng có hình bao t ơ ng i l n. Câu h i c t ra là: Có ph i h ph m t i b i vì hình bao quá l n c a h c liên t c d n lên hay h ã xây d ng hình bao l n ph n ng l i v i nh ng trò ch ơi nguy hi m mà h ch ơi? Th i gian Nhà nhân ch ng h c E. T. Hall ã phân bi t hai khái ni m r ng v th i gian: th i gian monochronic (t n t i ho c xy ra cùng m t lúc) và th i gian polychronic (x y ra trong th i gian dài). "M-time" là c tr ng c a n n v n hóa ph ơ ng Tây hi n i, công nghi p hóa ch ng h n nh n n v n hóa c a chúng ta. Còn "P-time" là c tr ng c a n n v n hóa mang tính truy n th ng hơn ch ng h n nh n n v n hóa Châu M La Tinh và Trung ông. M-time òi h i ph i có các k ho ch: Th i gian c coi nh d y b ng hay con ng, và nó c ch t nh thành t ng khúc, m i m t khúc c phân công cho m t m c tiêu nh t nh. M i mt on ã c phân rõ th i im b t u và th i im k t thúc: mau l ; s ch m ch m c coi là thói x u n u không mu n nói là t i l i. Th i gian là c th : Nó có th dành hay s d ng, b m t hay n bù và th m chí b n còn h t c th i gian. Chúng ta có ng h và l ch, và chúng ta s d ng chúng hay chúng s d ng chúng ta. M-time th c s h ơi c oán (t i sao m t ti t h c là 50 phút? M t tu n làm vi c có 40 ti ng? M t hc k là 15 tu n?). B n ph i h c cách tuân th t t c nh ng ch ơ ng trình này: tr nh ng ngày, nm, mùa không n m t cách t nhiên. B n c ng c n giao ti p v i m i ng i theo cách c quy nh b i m-time: m t ng i (hay vài ng i) m t l n, theo tr t t , riêng bi t Cu c s ng c chia thành t ng on; cu c s ng xã h i c chia thành t ng on. Mt khác P-time khi n ng i M phát iên: iu u tiên khi n b n khó ch u chính là s thi u quan tâm n các cu c h n. B t ng i khác i n c ti ng ng h c ng không có gì là x u c - - nu b n phàn nàn, h s nói r ng h ã b n nói chuy n v i ai ó r t quan tr ng và b n c ng không mu n h ph i thúc gi c ai ó quan tr ng kia! T i m t c ơ quan c a chính ph có th có m t sân nh , ó có hàng ch c ng i c h n ang ng i i hay i l i xung quanh, và m t vài nhân viên chính ph "l n vào" v i h , mi ng i i n hàng 15 phút. N u b n c k th có th v n c a b n ch a quan tr ng khi n b n ph i ti n lên và ng t l i! 35
37. P-time mang xu h ng c a ng i Ph ơ ng ông, công vi c ki u Ph ơ ng ông và truy n th ng Ph ơ ng ông: gi ng nh v linh m c không th g p b n bây gi c b i vì có ai ó c n ông ta hay m t ngh s s n ch b n khi nào c m h ng sáng tác c a anh ta gi m b t m t chút, th i im hi n t i là b t kh xâm ph m. M t khác, "3:15 ngày 28 tháng 10," là m t khái ni m tr u tng. i v i P-time, nó không có ngh a gì c . Tt nhiên, ây là iu r t thi u hi u qu ! Ng c l i v i P-time, chúng ta nh ng ng i theo M-time thì k ho ch không ch c tuân th trong công vi c mà còn trong c các ho t ng gi i trí: n t i lúc 8 gi , ngày ngh cu i tu n New York, k ngh hai tu n g p Roseanne lúc 9 gi (di d ch trong vòng n a ti ng), John ch ơi v i con vào các th b y, dành chút ít "th i gian quý báu" cho chúng, quan h tình d c vào lúc 10 gi ngày th sáu. M-time r t có hi u qu , chúng ta s không th xây d ng m t xã h i công ngh cao mà không có nó. Nh ng nó c ng b ghét b . Nó bi n chúng ta thành th gì ó gi ng v i nh ng cái máy mà chúng ta dùng th c hi n: ng h eo tay, ng h b m gi , còi nhà máy, dây chuy n s n xu t, máy tính. SUY OÁN DA VÀO TINH TH N TRÁCH NHI M Hãy t ng t ng b n ang i b trên i l th 5 thành ph New York, b ng nhiên m t a tr t trong ngõ lao ra, y b n ngã xu ng ng r i c p l y cái s c tay hay cái ví c a b n trong ó là t t c s ti n dành cho chuy n i ngh c a b n. B n báo cho công an v c p này và th t tuy t v i! cu i cùng h ã b t c a bé n c p. B n ã s n sàng treo c th ng qu con này lên ph i v y không? Hc thuy t v s quy k t12 , h c thuy t gi i quy t s suy oán d a vào tinh th n trách nhi m, g i thái hi n t i c a b n là s quy k t bên trong v nguyên nhân- hu qu , iu này có ngh a là bn quy trách nhi m cho iu ã x y ra v i a bé. Nguyên nhân n m trong b n thân th ng bé: nó là a tr h th i. Hãy quay tr l i câu chuy n, cu i cùng h ã b t c th ng bé áng ghét. Nh ng t c nh sát bn bi t c r ng v c p ó có liên quan n b ng ng t i ph m a ph ơ ng, và r ng n u 36
38. th ng bé ó không tham gia vào v c p thì nó và gia ình nó s b b ng ng này tr ng tr . Và a tr ó m i có 12 tu i. Hc thuy t v s quy k t cho r ng, bây gi b n s a ra s quy k t bên ngoài v nguyên nhân- kt qu . B n v n gi n iên ng i, nh ng không còn quá t c gi n v i a tr n a. Bây gi thì ó chính là môi tr ng c a thành ph New York là x u sa, là tình tr ng c a th gi i hay b t k iu gì. a tr v n là trung tâm, nh ng nguyên nhân hành ng c xem là n m bên ngoài nó. Cha c a hc thuy t v s quy k t Harold Kelley cho r ng cách chúng ta a ra s quy k t cng gi ng v i cách mà các nhà khoa h c (hay thám t ) a ra: ó là cách t câu h i. Các nguyên t c quy k t Hãy xem xét câu h i v trách nhi m sau: "T i sao cái bánh (làm b ng b t, trong có tr ng, kém ) ca George l i ch y nhão ra?" Theo thu t ng c a s quy k t thì George là m t ng i; cái bánh là mt th c th ; m i quan h gi a chúng là "khi n cho nó b ch y nhão ra." Chúng ta tr l i câu h i v trách nhi m b ng cách h i thêm m t vài câu h i n a: 1. Câu h i phân bi t13 : Li u George có làm nh ng th c th khác (tr ng, món tr ng rán ph ng, bánh táo, th t cu n ) ch y nhão ra hay n u không khó có th n c? N u không, s vi c c th này (làm cái bánh b ch y nhão) có s khác bi t cao hi m khi George làm th . N u có, thì s vi c c th này có s khác bi t th p George hay làm nh v y. 2. S ng thu n14 : Li u nh ng ng i khác có xu h ng làm bánh ch y nhão hay làm thành món bánh h l n không? Li u có s " ng thu n" v v n này không? N u không, thì s vi c c th này có s ng thu n th p ít ng i có cùng v n v i George trong chuy n cái bánh. Nu có, thì v n c th này có s ng thu n cao mi ng i u làm cái bánh ch y nhão ho c bi n nó thành món h l n. 3. S kiên nh 15 : Li u George có th ng xuyên làm bánh nhão không? N u không, m i quan h ây có s kiên nh th p bánh mà George làm luôn r t ngon. N u có, ây có s kiên nh cao George luôn g p r c r i v i nh ng cái bánh. Cái bánh (th c th ) George (ng i) S phá h y (m i quan h ) 37
39. Th c th này có phân bi t c Li u có s ng thu n không? Ki u m u này có kiên nh không? không? (Nó có x y ra v i các th c th (Nó có x y ra v i ng i khác (Nó có x y ra th ng xuyên khác không?) không?) không?) Bng vi c tr l i nh ng câu h i này chúng ta có th a ra s quy k t v t xa h ơn s ơn gi n nm bên trong hay bên ngoài s vi c. 1. N u câu tr l i là George làm m i món u nhão nhoét, trong khi ó h u h t m i ng i không gp v n gì i v i nh ng cái bánh, và h ơn n a món bánh c a George luôn ch y nhão ra thì chúng ta có th a ra s quy k t r ng: George không có kh n ng n u n ng. iu này c ng gi ng v i s quy k t bên trong. 2. N u chúng ta tr l i r ng George không g p v n này i v i các món khác, nh ng m i ng i th ng làm món bánh tr thành h l n, và George c bi t th ng g p v n v i bánh, vy thì chúng ta có th a ra s quy k t bên ngoài c g i là s quy k t th c th : làm bánh là s khó kh n. 3. N u chúng ta tr l i r ng George làm sai m i th và t t c m i ng i u g p v n trong vi c làm bánh, và t t nhiên, George c ng g p v n này tr c ây, chúng ta có th a ra quy kt v con ng i-th c th (m t ho c hai th u thích áng): George không có kh n ng n u nng, và làm bánh là khó kh n i v i anh y. 4. N u chúng ta tr l i r ng George không ph i làm món nào c ng nhão nhoét, và r ng h u h t mi ng i không g p v n gì v i vi c làm bánh, nh ng qu th c là George luôn g p v n v i vi c làm bánh thì chúng ta có th a ra m t s quy k t khác v con ng i-th c th mà ó c hai th u c n thi t, tôi g i ó là quy k t quan h : George và vi c làm bánh không th "hòa thu n" v i nhau c. 5. Nh ng n u câu tr l i là George không bao gi g p v n v i vi c n u các món n nhão nhoét và nh ng ng i khác c ng không g p v n v i vi c làm bánh, và George r t ít khi làm bánh b nhão thì chúng ta có th a ra s quy k t v hoàn c nh: ó là s trùng h p, m t tai n n, m t ngày x u. 38
40. Tt c nh ng iu này òi h i c n ph i có ôi chút thông tin X làm gì trong các hoàn c nh khác, ng i khác làm gì, kinh nghi m trong quá kh mà X có v i tình hu ng ó Chúng ta th ng ph i gi i quy t các v n m t l n. Trong nh ng hoàn c nh ó, t t c nh ng iu mà chúng ta có th làm là quan sát xung quanh, c g ng hi u s vi c b ng nh ng thông tin mà chúng ta có trong tay: 1. Nguyên t c coi nh 16 : Càng nhi u iu khi n b n th y nh ng iu ó là hi n nhiên, thì t m quan tr ng c a chúng l i ít h ơn ta t ng bao g m c ng i mà b n nhìn vào. ây là s quy k t bên ngoài. Joe g p m t tai n n nh ? Anh ta là k ng . Vào lúc hai gi sáng? Anh ta bu n ng . Tr i m a? ng tr ơn? V i cú phanh g p? Joe ch ng gi ng k ng chút nào c , anh ta gi ng m t nn nhân c a hoàn c nh h ơn. Càng có nhi u lý do a ra cho s vi c ã x y ra, Joe càng ít b li h ơn. 17 Coi nh c ng có th làm gi m công tr ng mà b n gán cho ai ó: John chi n th ng trong cu c ua xe v i Khoa. Wow! Anh y lái chi c Ferrari. Oh. 2. Nguyên t c làm t ng thêm 18 : Càng nhi u iu khi n b n th y nh ng iu ó khó có th x y ra, thì t m quan tr ng c a chúng l i nhi u h ơn chúng ta t ng c bi t là i v i con ng i. ây là s quy k t bên trong. Ông y ã chi n th ng trong cu c thi th thao ba môn ph i h p? T t. Ông y là ng i tàn t t? Th t gi i! Ông ý 70 tu i? Th t không th tin c! Ông y v a m i m t tu n tr c? úng là con ng i! Càng có nhi u lý do a ra cho s th t b i, b n càng công nh n nhi u công tr ng cho ông y h ơn. Nguyên t c làm t ng thêm c ng có th làm gia t ng s i l i c a b n dành cho ai ó: Xe c a John h t x ng. Quá t . Tôi ã c nh báo anh ta là x ng còn r t ít. John úng là k ãng trí. Thành ki n Chúng ta p quan im có lý v b n thân. Nh ng s th t là chúng ta ch có chút ý s có lý chúng ta có nh ng thành ki n c a mình. 1. Quy k t sai l m c ơ b n. Chúng ta có xu h ng nhìn ng i khác có ng c ơ thúc y bên trong và ph i ch u trách nhi m i v i cách c x ca h . iu này có th là do nét n i b t thu c tri giác, iu ó có ngh a là ng i khác là cái mà chúng ta th y rõ nh t khi chúng ta nhìn vào h ; hay nó có th là do chúng ta thi u thông tin chi ti t v nguyên nhân khi n h c x nh th . 39
41. Nh ng m t s nhà tâm lý h c xã h i cho r ng con ng i th ng là nguyên nhân c a hành vi c a h ch không ph i nh các nhà nghiên c u theo ui ni m tin quy k t sai l m c ơ b n. Nói cách khác, có th chính các nhà nghiên c u m i là nh ng ng i có thành ki n! Có l ví d áng bu n nh t v khuynh h ng a ra các quy k t bên trong cho dù chúng có c m b o hay không ó là vi c l i cho n n nhân. N u nh vi c thông c m v i ai ó hay l i cho k th c s là th ph m vì lý do nào ó khi n chúng ta b t ng, chúng ta có th trút trách nhi m lên n n nhân i v i nh ng au n hay kh s c a chính anh ta hay cô ta. "Anh y khi n nó x y ra" và "Cô y yêu c u iu ó", ó là nh ng c m t r t ph bi n. 19 2. nh h ng ng i làm-ng i quan sát. M t khác, chúng ta có xu h ng xem b n thân có ng cơ thúc y bên ngoài h ơn. Nh b n tr con nói anh ta làm vi c ó có m c ích nh ng tôi không th giúp c. iu này c ng có th là nét ni b t thu c tri giác Khi tôi nhìn vào cách c x ca mình, t t c nh ng iu tôi nhìn th y là các nguyên nhân môi tr ng c a nó; có th ơn gi n là chúng ta có nhi u thông tin h ơn v các ng c ơ c a chính mình. Chúng ta có th ch ơi v i quan ni m n i b t: Ví d , n u chúng ta ang ng i c nh ai ó trong m t cu c th o lu n, chúng ta có xu h ng "nhìn nh n s vi c theo quan im c a ng i mình ng i cnh," bao g m c vi c nhìn ng i phía bên kia v i hai b n là k hi u chi n h ơn có ngh a là " bên trong" hơn. M t khác, n u b n thông c m v i ai ó, b n có xu h ng quy k t các nguyên nhân bên ngoài i v i hành vi c x c a h "Em trai tôi không th làm c, th a ngài!" M t s bác s tr li u s d ng các cu n b ng video c a khách hàng c a h khuy n khích vi c nh n trách nhi m. Ví d nh ng ng i say r u hi m khi có c cái nhìn th c t v cách c x c a chính h , h có xu h ng tin r ng h ki m soát c, nh ng nh ng b ng video cho th y s lo ng cho ng và hành ng áng ghét c a h có th có tác d ng.20 3. Thành ki n t nh n21 . Thêm vào s r i lo n này, chúng ta còn có xu h ng coi nguyên nhân dn n thành công c a chúng ta là chính b n thân chúng ta, nh ng nguyên nhân c a th t b i l i là do các s ki n bên ngoài. N u có hi u qu , tôi ã làm; còn n u không có hi u qu , y là do ý Chúa. Chúng ta có th có nhi u thông tin v ng c ơ c a chính chúng ta; nh ng chúng ta có th không mu n th a nh n chúng. Mt ngo i l i v i thành ki n t nh n có th th y thái c a con ng i i v i nh ng máy móc ph c t p, ch ng h n nh máy vi tính. Khi có iu gì ó không n x y ra, chúng ta có xu 40
42. hng l i cho b n thân "Ch c r ng tôi ã làm sai iu gì!" Trên th c t , v n ây th ng là do l i k thu t hay ph n m m c thi t k t i. 22 4. Gi thuy t th gi i công b ng 23 : ây là quan ni m cho r ng t t c m i cái u ph n u cho iu t t nh t: N u b n là ng i t t, nh ng iu t t p s n v i b n; n u b n là ng i x u; iu xu s x y n v i b n. Bây gi , quan im này có v không c th c t l m: chúng ta o ng c l i lý lu n, và tin r ng n u iu t t p n v i b n, thì ch c h n là b n áng c nh n iu ó, và n u iu x u x y n v i b n thì c ng ch c h n là b n áng c nh n chúng. iu này gi i thích cho t t c nh ng iu thu c lo i c cho là s ph n, ch ng h n nh con ng i c m th y t i l i khi iu t i t x y ra mà h không ki m soát c, hay cho r ng n n nhân ca các th m h a t nhiên hay hành ng t i l i không áng ph i ch u nh v y, nh ng ng i khác còn áng ph i ch u h ơn! Và chúng ta có xu h ng thích ng i may m n và c m th y chúng ta x ng áng c giàu có do nh n c th a k . Nh chúng ta s th y rõ h ơn ph n sau, d ng nh chúng ta không bao gi suy ngh m t cách hp lý khi có dính dáng n nh ng chuy n cá nhân. Trên th c t , có nhi u s quy k t thiên ki n liên quan n nh ng h u qu nghiêm tr ng, nh ng h u qu này nh h ng n chúng ta nh th nào và li u chúng ta có th phát hi n ra nh ng d u hi u có ch ý hay không. Th i gian trôi i, chúng ta s có th khám phá ra nhi u iu h ơn. 1 Mental Structure 2 halo effect 3 Anthropologists 4 TQ hi u ính: ví d các ng i dân t c VN nh Hmong, h âu có ti p xúc v i th gi i bên ngoài, nh ng n c i c ng là d u hi u ch h nh phúc. Do ó, n c i là ví d , không th là th hi n b nh h ng ơn thu n c a v n hoá. Ng c l i, :lol: là th hi n ca v n hoá, vì ch có nh ng ng i chat trên m ng, hi u c :lol: là n c i trên m ng. 5 Social contagion 6 TQ hi u ính, nh VN, nh t là vào các quán cà-fê n i ti ng, các b n s th y r t nhi u ng i á lông nheo. á lông nheo, trong các quán cà-fê này có th mang ý ngh a, "tôi thích b n, mu n giao thi p v i b n ó, nói chuy n v i tôi i". 41
43. 7 TQ hi u ính: ý n v n t ti và t tôn. Gái cave thì n m c hàng hi u, làm nh ta ây bi t nhi u hi u r ng, trong khi các v giáo s thì c ng v n qu n tây áo s ơ mi tr ng nh ngày nào i d y h c. 8 TQ hi u ính: VN, chúng ta có th phân bi t c c ng i B c, Trung, Nam qua gi ng nói. i xa h ơn, chúng ta còn phân bi t c ng i mi n Tây (Long Xuyên, Châu c) và ng i mi n ông (V ng Tàu, Bà R a). 9 TQ hi u ính: nh l i trong th i gian chi n tranh gi a M và Irag không, B Tr ng B Thông Tin l y chi c dép p lên t m hình c a T ng Th ng Bush. Theo v n hoá H i Giáo, h ám ch s kinh mi t. 10 TQ hi u ính: VN, ngón tr và gi a làm thành hình con "chem chép", gi ng nh âm h c a ph n . 11 TQ hi u ính: n trông n i, ng i trong h ng. on trên, nói n 1 ví d r ng nh ng n ơi thoáng nh bãi u xe, b n ng nói chuy n v i ai quá g n, h s lùi và gi kho ng cách. B n ti p t c t i g n, thì h ti p t c lùi. Nh ng n u b n ti n t i hoài, h s b ch y hay t ch i nói chuy n v i b n. Nó a n v n , g n hay xa không có tuy t i, mà còn tùy thu c vào b i cnh. n ơi thóang, ng xa h ơn 1 tí. 12 Attribution theory 13 Distinctiveness 14 Consensus 15 Consistency 16 Discounting principle 17 TQ hi u ính: có th dùng nguyên t c coi nh này gi i thích s ch p nh n tham nh ng VN không? 18 Augmenting principle 19 TQ hi u ính: ví d cho quy k t sai lm, là ta l i cho n n nhân b hãm hi p r ng cô ta n mc thi u v i, bi n h cho vi c nam nhi có tính d c cao. Chúng ta quy l i cho các cô làm , thay vì trách các ông thích mèo m . 20 TQ hi u ính: ví d rõ h ơn v nh h ng ng ơ i-làm-ng i-quan-sát là c u say r u l i là ng i không b ng ph ng, ch không ph i c u ta i xiêng x o. 21 Self-serving bias 22 TQ hi u ính: ví d rõ h ơn v thành ki n t nh n là a ra các ý ki n ph c v quy n l i c a mình, nh khi cu c hôn nhân v , c u ta nói r ng v tôi là ng i t i. Nói th bi n minh cho vi c ly d c a mình là úng. 42
44. 23 The just-world hypothesis 43
45. PH N BA: T V S CÂN B NG Nu b n nh l i, n i bu n có th c d a trên m t s iu ki n: 1. D oán không chính xác, ví d nh khi b n a tay ra nh b t tay ai ó và ng i ó i qua bn. 2. D oán không ch c ch n, nh v i nh ng con gián, con chu t hay nh ng con v t t ơ ng t . 3. Nh ng d oán mâu thu n, nh khi b n cho r ng có hai hay nhi u kh n ng có th x y ra cùng mt lúc. Hai iu u là nh ng v n trong m i quan h gi a "trí óc và th gi i," có ngh a là gi a hi u bi t ca b n v s th t và nh n th c c a b n v nó. Nh ng iu cu i cùng l i liên quan n nh ng m i quan h trong u b n và iu có th xu t hi n th m chí không c n có s dính dáng th c s v i th gi i. Khi b n có nh ng d oán mâu thu n, thì dù th gi i có nh th nào h u nh không ph i là v n , do ó au bu n có th là cái gì ó bên trong, r t cá nhân. Chúng ta có xu h ng cho r ng thích nghi là h c cách th c m i gi i quy t hi n th c khó kh n, hay ít nh t h c cách ch p nh n hi n th c nh nó v n có, nh ng nó c ng có th c hi u, b t k ngu n g c n i bu n chán c a chúng ta là gì, r ng thích nghi là s ph nh n hay bóp méo hi n th c và là các hành ng gi cho v n tránh xa chúng ta thay vì gi i quy t nó. Nói cách khác thích nghi có th khi n chúng ta xa v i hi n th c. Tôi g i iu này là hi n t ng tâm lý t v [1] . Nó liên quan n vi c l a d i b n thân, nh ng gi ng nh vi c t b o v thân th , nó không nh t thi t ph i là iu gì ó mà chúng ta ph i tránh bng m i giá: trong cu c s ng khó kh n này, chúng ta th ng c n ph i b o v b n thân kh i nh ng r i lo n th ng x y ra. Hãy nh l y iu ó. Hc Thuy t Cân B ng Fritz Heider, m t nhà tâm lý h c xã h i theo tâm lý h c c u trúc ã xây d ng m t h c thuy t liên quan n nh ng iu này và g i nó là h c thuy t cân b ng hay h c thuy t "P-O-X". 44