Báo cáo Thương mại điện tử Việt Nam năm 2006

Nội dung text: Báo cáo Thương mại điện tử Việt Nam năm 2006

1. BÁO CÁO TTHHƯƠƯƠNGNG MẠI ĐIỆN TỬ VVIIỆT NAMNAM 2006
2. LƯU Ý Tài liệu này do Vụ Thương mại điện tử, Bộ Thương mại chủ trì biên soạn. Những quan điểm và nhận định đưa ra trong Báo cáo tổng hợp từ kết quả điều tra khảo sát và không phản ánh quan điểm chính thức của Bộ Thương mại. Mọi trích dẫn thông tin từ tài liệu này phải nêu rõ nguồn “Báo cáo Thương mại điện tử Việt Nam năm 2006” của Bộ Thương mại. Toàn văn báo cáo này được đăng trên website chính thức của Bộ Thương mại, mục “Thương mại điện tử”, phần “Chính sách” tại địa chỉ sau:
3. LỜI GIỚI THIỆU Năm 2006 là năm mở đầu một giai đoạn mới của thương mại điện tử Việt Nam, đánh dấu việc thương mại điện tử đã chính thức được pháp luật thừa nhận và bắt đầu phát triển mạnh mẽ trên tất cả mọi khía cạnh. Tiếp theo các Báo cáo Thương mại điện tử từ năm 2003 đến 2005, Báo cáo Thương mại điện tử Việt Nam 2006 đưa ra một cái nhìn toàn cảnh về tình hình phát triển và ứng dụng thương mại điện tử trong các lĩnh vực của đời sống kinh tế - xã hội, với điểm nhấn là những lĩnh vực có sự tiến bộ rõ nét nhất trong năm qua. Báo cáo được xây dựng dựa trên các nghiên cứu, phân tích, điều tra và phỏng vấn thực tế để thể hiện một bức tranh tương đối toàn diện và chân thực về hiện trạng phát triển thương mại điện tử Việt Nam năm 2006. Báo cáo năm nay ghi nhận thương mại điện tử đã trở nên phổ biến với các tầng lớp doanh nghiệp và người dân, loại hình thương mại điện tử doanh nghiệp với doanh nghiệp (B2B) phát triển khá nhanh cả về chiều rộng và chiều sâu, các dịch vụ công trực tuyến khởi sắc thông qua việc các cơ quan nhà nước đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin trong công tác hành chính. Tuy nhiên, năm 2006 cũng chứng kiến một số hạn chế như việc chậm ban hành các văn bản hướng dẫn Luật Giao dịch điện tử, vấn đề an toàn, an ninh mạng cũng như nhiều vấn đề mới phát sinh làm cản trở sự phát triển của thương mại điện tử vẫn chưa được giải quyết thích đáng. Trên cơ sở các phân tích và nhận định của Báo cáo, chúng ta hy vọng cùng với sự chuyển biến sâu rộng của toàn bộ nền kinh tế theo hướng kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, trong bối cảnh Việt Nam gia nhập Tổ chức Thương mại thế giới WTO, thương mại điện tử Việt Nam sẽ có những bước phát triển mới trong các năm tiếp theo. Thay mặt Bộ Thương mại, tôi xin chân thành cảm ơn các tổ chức, doanh nghiệp, cơ quan báo chí, chuyên gia đã nhiệt tình phối hợp và cung cấp thông tin trong suốt quá trình xây dựng và hoàn thiện Báo cáo. Chúng tôi mong nhận được nhiều ý kiến trao đổi, đóng góp cho Báo cáo từ các cơ quan, doanh nghiệp, viện nghiên cứu và đông đảo độc giả để chất lượng Báo cáo ngày càng được nâng cao. Hà Nội, tháng 1 năm 2007 Tiến sỹ Lê Danh Vĩnh Thứ trưởng Bộ Thương mại i
4. TỔNG QUAN Năm 2006 có ý nghĩa đặc biệt đối với thương mại điện tử Việt Nam, là năm đầu tiên thương mại điện tử được pháp luật thừa nhận chính thức khi Luật Giao dịch điện tử, Luật Thương mại (sửa đổi), Bộ luật Dân sự (sửa đổi) và Nghị định Thương mại điện tử có hiệu lực. Năm 2006 cũng là năm đầu tiên triển khai Kế hoạch tổng thể phát triển thương mại điện tử giai đoạn 2006-2010 theo Quyết định số 222/2005/QĐ-TTg ngày 15 tháng 9 năm 2005 của Thủ tướng Chính phủ. Sự phát triển khá ngoạn mục của thương mại điện tử trong năm 2006 gắn chặt với thành tựu phát triển kinh tế nhanh và ổn định. Thương mại tiếp tục tăng trưởng mạnh mẽ và là một nhân tố quan trọng thúc đẩy tăng trưởng kinh tế. Năm 2006 đánh dấu sự hội nhập kinh tế quốc tế sâu sắc và toàn diện của Việt Nam. Việt Nam đã trở thành thành viên chính thức thứ 150 của Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO). Việt Nam cũng đã thực hiện tốt vai trò nước chủ nhà của Diễn đàn Hợp tác kinh tế Châu Á - Thái Bình Dương (APEC), thể hiện cam kết tiếp tục mở cửa nền kinh tế với thế giới. Tiến trình hội nhập kinh tế quốc tế đòi hỏi các doanh nghiệp phải quan tâm thực sự đến việc nâng cao khả năng cạnh tranh. Trong bối cảnh đó, thương mại điện tử là một công cụ quan trọng được nhiều doanh nghiệp quan tâm ứng dụng. Sự quan tâm của doanh nghiệp đối với thương mại điện tử trước hết được thể hiện qua hoạt động giao dịch mua bán tại các sàn thương mại điện tử (e-Marketplace) sôi động hơn, dịch vụ kinh doanh trực tuyến phong phú và doanh thu tăng mạnh. Đồng thời, số lượng các website doanh nghiệp, đặc biệt là website mang tên miền Việt Nam (.vn) tăng nhanh, số lượng cán bộ từ các doanh nghiệp tham gia các khóa đào tạo kỹ năng thương mại điện tử lớn hơn so với năm trước. Đông đảo doanh nghiệp đã nhận thấy những lợi ích thiết thực của thương mại điện tử thông qua việc cắt giảm được chi phí giao dịch, tìm được nhiều bạn hàng mới từ thị trường trong nước và nước ngoài, số lượng khách hàng giao dịch qua thư điện tử nhiều hơn. Nhiều doanh nghiệp đã ký được hợp đồng với các đối tác thông qua sàn giao dịch thương mại điện tử. Có thể nhận thấy năm nét nổi bật của thương mại điện tử năm 2006 tại Việt Nam như sau. 1. THƯƠNG MẠI ĐIỆN TỬ ĐÃ TRỞ NÊN KHÁ PHỔ BIẾN Những hình thức kinh doanh mới trên các phương tiện điện tử liên tục xuất hiện, đặc biệt là dịch vụ kinh doanh nội dung số. Mặc dù mới hình thành, nhưng các hoạt động trong lĩnh vực này đã được triển khai rộng khắp và đem lại doanh thu đáng kể. Kinh doanh các dịch vụ giá trị gia tăng qua thiết bị di động tăng nhanh, như dịch vụ cung cấp nhạc chuông, hình nền, tra cứu thông tin. Kinh doanh trong các lĩnh vực đào tạo trực tuyến, báo điện tử, cơ sở dữ liệu trực tuyến, trò chơi trực tuyến, trò chơi tương tác qua truyền hình, bình chọn kết quả thể thao, xem phim, nghe nhạc trực tuyến cũng tăng trưởng mạnh. Cùng với lượng người sử dụng Internet và thẻ tín dụng tăng nhanh, số lượng người tiêu dùng mua sắm qua mạng tăng lên nhanh chóng, đặc biệt trong giới trẻ ở khu vực đô thị. Tâm lý và thói quen mua bán bắt đầu thay đổi từ phương thức truyền thống sang phương thức mới của thương mại điện tử. 2. LOẠI HÌNH GIAO DỊCH THƯƠNG MẠI ĐIỆN TỬ DOANH NGHIỆP VỚI DOANH NGHIỆP (B2B) PHÁT TRIỂN KHÁ NHANH Việc tiếp cận Internet qua kết nối băng thông rộng, đặc biệt là ADSL, ngày càng dễ dàng với chi phí hợp lý và yêu cầu cấp bách phải nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp khi Việt Nam thực sự bước vào iii
5. sân chơi toàn cầu là hai yếu tố quan trọng thúc đẩy các doanh nghiệp quan tâm tới thương mại điện tử. Kết quả điều tra cho thấy có tới 92% doanh nghiệp đã kết nối Internet, trong đó tỷ lệ kết nối băng thông rộng ADSL lên tới 81%. Số doanh nghiệp tham gia các sàn thương mại điện tử B2B của Việt Nam cũng như của nước ngoài tăng rất nhanh. Nhiều doanh nghiệp đã tìm được đối tác mới, hợp đồng mới qua các chợ “ảo” này. Việc sử dụng thư điện tử (email) trong giao dịch kinh doanh đã trở nên phổ biến. Hơn nữa, nhiều doanh nghiệp đã sử dụng Internet cho mục đích mua bán hàng hoá và dịch vụ. Trong năm 2006 hình thức giao dịch thương mại điện tử B2B phát triển nhanh. Đây là tín hiệu rất lạc quan so với bức tranh thương mại điện tử ở Việt Nam năm 2005 và các năm trước đó. 3. CUNG CẤP TRỰC TUYẾN DỊCH VỤ CÔNG ĐÃ KHỞI SẮC Nhà nước cũng phải thay đổi để nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia thông qua quyết tâm hiện đại hoá nền hành chính, xây dựng chính phủ điện tử. Các cơ quan nhà nước trong thời gian qua đã đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin trong giao tiếp với doanh nghiệp và công dân. Hầu hết các Bộ ngành và địa phương đã có website, trên đó cung cấp nhiều thông tin đa dạng và cần thiết cho doanh nghiệp. Một số cơ quan nhà nước ở Trung ương và địa phương đã bắt đầu cung cấp trực tuyến dịch vụ công ở mức đơn giản như cấp đăng ký kinh doanh điện tử, khai hải quan điện tử, đấu thầu mua sắm công, cấp chứng nhận xuất xứ điện tử. 4. VIỆC BAN HÀNH CÁC VĂN BẢN THI HÀNH LUẬT GIAO DỊCH ĐIỆN TỬ DIỄN RA CHẬM Việc Chính phủ ban hành Nghị định số 57/2006/NĐ-CP về thương mại điện tử ngày 9 tháng 6 năm 2006 đánh dấu một bước tiến lớn trong việc tiếp tục hoàn thiện khung pháp lý về thương mại điện tử. Nghị định này thừa nhận giá trị pháp lý của chứng từ điện tử trong các hoạt động liên quan tới thương mại. Đây là cơ sở để các doanh nghiệp và người tiêu dùng yên tâm tiến hành giao dịch thương mại điện tử, khuyến khích thương mại điện tử phát triển, bảo vệ quyền và lợi ích của các bên tham gia, đồng thời cũng là căn cứ pháp lý để xét xử khi có tranh chấp liên quan đến hoạt động thương mại điện tử. Nghị định về thương mại điện tử là nghị định đầu tiên hướng dẫn Luật Giao dịch điện tử và là nghị định thứ sáu hướng dẫn Luật Thương mại (sửa đổi) được ban hành. Nhiều Bộ ngành đã rất cố gắng trong việc xây dựng các nghị định khác hướng dẫn thi hành Luật Giao dịch điện tử như Nghị định về chữ ký số và dịch vụ chứng thực chữ ký số, Nghị định về giao dịch điện tử trong hoạt động tài chính, Nghị định về giao dịch điện tử trong hoạt động ngân hàng. Tuy nhiên, đến cuối năm 2006 chưa có nghị định nào trong số những nghị định này được ban hành. 5. NHIỀU VẤN ĐỀ CẢN TRỞ SỰ PHÁT TRIỂN THƯƠNG MẠI ĐIỆN TỬ CÒN TỒN TẠI Việc rà soát các văn bản pháp luật liên quan tới thương mại điện tử chưa được tiến hành. Một số quy định bất hợp lý cho thương mại điện tử đã được doanh nghiệp nhắc tới từ những năm trước vẫn chưa được khắc phục. Những quy định về cấp phép thành lập website hay mua bán tên miền chưa phù hợp với thực tiễn. Cùng với tiến bộ công nghệ, sự phát triển phong phú, đa dạng của thương mại điện tử luôn đặt ra những vấn đề mới cho hệ thống pháp luật về thương mại điện tử. Sự bùng nổ của trò chơi trực tuyến dẫn đến nhu cầu xác định tính hợp pháp của tài sản ảo, các vụ tranh chấp về tên miền cho thấy cần có tư duy quản iv
6. lý thích hợp với loại tài nguyên đặc biệt này, việc gửi thư điện tử quảng cáo thương mại với số lượng lớn đòi hỏi phải có biện pháp bảo vệ người tiêu dùng. Vấn đề an toàn, an ninh mạng, tội phạm liên quan đến thương mại điện tử cũng là một vấn đề đáng chú ý trong năm 2006. Những hành vi lợi dụng công nghệ để phạm tội tăng lên, điển hình là những vụ tấn công các website thương mại điện tử www.vietco.com, www.chodientu.com. Bên cạnh đó, tình trạng đột nhập tài khoản, trộm thông tin thẻ thanh toán cũng đã gây ảnh hưởng không nhỏ đến các hoạt động thương mại điện tử lành mạnh. Cuộc thi bình chọn năm sự kiện thương mại điện tử nổi bật năm 2006 do Đài Truyền hình Việt Nam thực hiện cho kết quả là: 1) Việt Nam đăng cai và chủ trì thành công các hội nghị về thương mại điện tử trong khuôn khổ APEC; 2) Luật Giao dịch điện tử có hiệu lực; 3) Cổng Thương mại điện tử quốc gia (ECVN) vươn ra tầm quốc tế; 4) Ban hành Nghị định về thương mại điện tử; và 5) Sàn thương mại điện tử hàng đầu của Việt Nam bị tấn công. Điều này cho thấy sự cấp thiết phải xây dựng hệ thống văn bản pháp quy và triển khai các biện pháp phòng chống tội phạm công nghệ cao nhằm tạo môi trường ổn định cho thương mại điện tử phát triển. Trong năm 2006, hoạt động phổ biến, tuyên truyền và đào tạo về thương mại điện tử đã có chuyển biến mạnh cả về số lượng và chất lượng nhưng chưa đáp ứng nhu cầu xã hội. Hoạt động nghiên cứu về thương mại điện tử hầu như chưa được triển khai. Năm 2005 là năm cuối cùng của giai đoạn thương mại điện tử hình thành và được pháp luật chính thức thừa nhận tại Việt Nam. Trong năm 2006, thương mại điện tử ở Việt Nam đã bước sang giai đoạn mới và phát triển trên tất cả mọi khía cạnh từ chính sách, luật pháp, giao dịch kinh doanh của doanh nghiệp và người tiêu dùng cũng như sự hỗ trợ đa dạng của các cơ quan nhà nước. Điều này hứa hẹn trong những năm tới, thương mại điện tử ở Việt Nam có thể có những bước tiến nhảy vọt, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế thương mại chung của cả nước. v
7. MỤC LỤC LỜI GIỚI THIỆU i TỔNG QUAN iii CHƯƠNG I - MÔI TRƯỜNG PHÁT TRIỂN THƯƠNG MẠI ĐIỆN TỬ 3 I. Nhận thức và nguồn nhân lực cho thương mại điện tử 3 1. Nhận thức xã hội đối với thương mại điện tử 3 1.1.Nhận thức của người tiêu dùng 4 1.2.Nhận thức của doanh nghiệp 4 1.3.Nhận thức về vấn đề an ninh an toàn mạng 5 1.4.Tình hình tuyên truyền về thương mại điện tử 6 2. Đào tạo và phát triển nguồn nhân lực cho thương mại điện tử 10 2.1.Nhu cầu 10 2.2.Hình thức đào tạo 11 2.3.Giảng viên 12 2.4.Giáo trình 13 II. Chính sách và pháp luật cho phát triển thương mại điện tử 14 1. Chính sách 14 1.1.Triển khai Kế hoạch tổng thể phát triển thương mại điện tử giai đoạn 2006 – 2010 14 1.2.Một số chính sách liên quan 15 2. Pháp luật 16 2.1.Nghị định về Thương mại điện tử hướng dẫn Luật Giao dịch điện tử và Luật Thương mại 17 2.2.Các vấn đề pháp luật chuyên ngành 19 2.3. Một số vấn đề khác 22 III. Hạ tầng công nghệ và dịch vụ hỗ trợ thương mại điện tử 28 1. Công nghiệp công nghệ thông tin 28 2. Viễn thông và Internet 30 3. Thanh toán điện tử 32 3.1.Sự phát triển của thị trường thẻ thanh toán 32 3.2.Các dịch vụ ngân hàng điện tử 33 3.3.Thanh toán qua điện thoại di động 34 vii
8. CHƯƠNG II – CÁC DỊCH VỤ CÔNG TRỰC TUYẾN 39 I. Khái quát 39 1. Các chức năng cơ bản của website cơ quan hành chính 39 2. Dịch vụ công và cung cấp trực tuyến dịch vụ công 39 3. Mức độ sẵn sàng cho ứng dụng công nghệ thông tin - truyền thông của các Bộ ngành và địa phương 42 ii. tình hình cung cấp thông tin và dịch vụ công trực tuyến trên website các bộ ngành 45 1. Tổng quan 45 1.1. Về số lượng 45 1.2. Về giao diện trình bày 45 1.3. Về tính năng 46 1.4. Về chất lượng nội dung website 48 2. Tình hình cung cấp thông tin 48 2.1. Cung cấp thông tin 48 2.2. Tương tác, trao đổi thông tin trực tuyến 49 3. Tình hình cung cấp trực tuyến dịch vụ công 51 3.1. Công khai quy trình, thủ tục cung cấp dịch vụ công trên website 51 3.2. Cung cấp trực tuyến dịch vụ công 54 III. Tình hình cung cấp thông tin và dịch vụ công trực tuyến trên website các địa phương 58 1. Tổng quan 58 1.1. Về số lượng 58 1.2. Về giao diện trình bày 58 1.3. Về tính năng 59 1.4. Về chất lượng nội dung website 61 2. Tình hình cung cấp thông tin 61 2.1. Cung cấp thông tin 61 2.2. Tương tác, trao đổi thông tin trực tuyến 62 3. Cung cấp trực tuyến dịch vụ công 62 3.1. Công khai quy trình, thủ tục, tình hình xử lý dịch vụ công trên website 62 3.2. Cung cấp trực tuyến dịch vụ công 63 CHƯƠNG III – MỘT SỐ LOẠI HÌNH KINH DOANH DỊCH VỤ TRỰC TUYẾN 71 I. Tình hình phát triển chung 71 1. Mở ra một hướng đi mới cho các doanh nghiệp 71 2. Phát triển sôi động nhưng thiếu cân đối 72 3. Định hướng phát triển 74 viii
9. II. Quảng cáo trực tuyến 74 1. Quảng cáo trực tuyến xác định chỗ đứng 74 2. Doanh thu chưa cao nhưng tiềm năng phát triển lớn 76 III. Giải trí trực tuyến 77 1. Trò chơi trực tuyến 77 1.1. Hành lang pháp lý 77 1.2. Số lượng nhà cung cấp dịch vụ và trò chơi trực tuyến tăng nhanh 78 2. Truyền hình trực tuyến và âm nhạc trực tuyến 80 2.1. Các công ty lớn triển khai truyền hình Internet 80 2.2. Phim truyện và âm nhạc trực tuyến phát triển theo hướng chuyên nghiệp, 82 tôn trọng bản quyền IV. Đào tạo trực tuyến 82 1. Tình hình chung 82 1.1.Thuận lợi và khó khăn trong kinh doanh dịch vụ đào tạo trực tuyến 83 1.2.Lợi ích của đào tạo trực tuyến 84 2. Đào tạo trực tuyến từng bước phát triển 84 2.1. Đào tạo trực tuyến tại các trường đại học 84 2.2. Doanh nghiệp kinh doanh đào tạo trực tuyến 86 V. Các loại hình kinh doanh giá trị gia tăng trực tuyến khác 88 1. Báo điện tử khẳng định vị thế 88 1.1. Thế mạnh tạo nên sức hút lớn 88 1.2. Trực tuyến để củng cố và gia tăng vị thế 90 2. Dịch vụ gia tăng cho mạng điện thoại di động 91 2.1. Các loại dịch vụ gia tăng cho mạng điện thoại di động 91 2.2. Hiện trạng thị trường 92 CHƯƠNG IV – TÌNH HÌNH ỨNG DỤNG THƯƠNG MẠI ĐIỆN TỬ TRONG DOANH NGHIỆP 88 I. Tình hình ứng dụng thương mại điện tử trong doanh nghiệp 99 1. Mức độ sẵn sàng của doanh nghiệp cho thương mại điện tử 99 1.1. Tình hình sử dụng máy tính trong các doanh nghiệp 101 1.2. Đào tạo công nghệ thông tin và thương mại điện tử 102 1.3. Hạ tầng viễn thông và Internet 103 1.4. Mục đích của việc sử dụng Internet trong doanh nghiệp 104 1.5. Mức độ xây dựng và sử dụng mạng nội bộ 104 1.6. Trở ngại đối với việc sử dụng Internet của doanh nghiệp 105 2. Mức độ triển khai ứng dụng thương mại điện tử 106 ix
10. 2.1. Chiến lược ứng dụng thương mại điện tử rõ ràng hơn 106 2.2. Số doanh nghiệp có cán bộ chuyên trách về thương mại điện tử tăng lên 107 2.3. Tỷ lệ cao doanh nghiệp có website 107 2.4. Tần suất cập nhật thông tin trên website tăng lên 108 2.5. Số doanh nghiệp tham gia các sàn giao dịch thương mại điện tử tăng mạnh 109 2.6. Tăng cường ứng dụng CNTT trong quản trị doanh nghiệp 111 2.7. Phương thức giao dịch điện tử đa dạng nhưng hình thức giao hàng ít thay đổi 111 2.8. Xuất hiện nhiều phương thức thanh toán 112 3. Hiệu quả ứng dụng thương mại điện tử 114 3.1. Đầu tư cho thương mại điện tử tăng lên 114 3.2. Hiệu quả đầu tư cho thương mại điện tử cao 115 3.3. Còn nhiều trở ngại trong ứng dụng thương mại điện tử 117 3.4. Hiệu quả của việc ứng dụng thương mại điện tử tới kinh doanh đã rõ ràng 117 II. Tnh hình kinh doanh thương mại điện tử 118 1. Mô hình kinh doanh sàn TMĐT hỗ trợ giao dịch doanh nghiệp với doanh nghiệp (B2B) 118 1.1. Tình hình chung 118 1.2. Một số sàn TMĐT B2B tiêu biểu của năm 2006 119 2. Mô hình kinh doanh sàn TMĐT doanh nghiệp với người tiêu dùng (B2C) 120 2.1. Những hàng hóa, dịch vụ phổ biến trên các sàn TMĐT B2C 121 2.2. Tình hình kinh doanh trên các sàn B2C 122 3. Mô hình kinh doanh sàn TMĐT người tiêu dùng với người tiêu dùng (C2C) 125 4. Tham gia các sàn TMĐT và tầm nhìn chiến lược kinh doanh mới 128 KHUYẾN NGHỊ 131 I. Đối với cơ quan quản lý nhà nước 133 II. Đối với doanh nghiệp 134 III. Đối với người tiêu dùng 135 PHỤ LỤC 137 Phụ lục 1: Nghị định về Thương mại điện tử 139 Phụ lục 2: Kết quả khảo sát website của các cơ quan hành chính 145 Phụ lục 3: Chương trình website thương mại điện tử uy tín TrustVn 153 Phụ lục 4: Các mẫu phiếu điều tra 163 Phụ lục 5: Phân bổ doanh nghiệp điều tra theo địa lý, quy mô lao động và lĩnh vực kinh doanh 174 Phụ lục 6: Danh sách doanh nghiệp điều tra 178 Phụ lục 7: Tình hình hợp tác quốc tế về thương mại điện tử năm 2006 198 Phụ lục 8: Tổng quan thương mại điện tử Việt Nam năm 2005 202 x
11. MỤC LỤC BẢNG Bảng 1.1 Các chủ đề thương mại điện tử được phát thanh trên chương trình diễn đàn khoa học công nghệ của VOV trong năm 2006 7 Bảng 1.2 Một số chương trình đào tạo về thương mại điện tử tại các trường đại học 11 Bảng 1.3 Khảo sát ban đầu về đội ngũ giảng viên thương mại điện tử 12 Bảng 1.4 Một số địa phương đã có đề án triển khai thương mại điện tử 14 Bảng 1.5 Một số chính sách liên quan tới thương mại điện tử 15 Bảng 1.6 Một số văn bản pháp quy liên quan đến thương mại điện tử ban hành năm 2006 16 Bảng 1.7 Danh sách nghị định hướng dẫn Luật Thương mại 18 Bảng 1.8 Giá trị công nghiệp CNTT Việt Nam 2002-2005 29 Bảng 1.9 Thống kê về số lượng máy tính Việt Nam trong tương quan với thế giới 30 Bảng 1.10 Các nhà cung cấp dịch vụ Internet lớn nhất Việt Nam 31 Bảng 1.11 Một số chỉ tiêu Internet của Việt Nam so với khu vực và thế giới – năm 2005 32 Bảng 1.12 Một vài số liệu thống kê về thị trường thanh toán thẻ Việt Nam 33 Bảng 2.1 Một số dịch vụ công do ngành thương mại cung cấp 40 Bảng 2.2 Xếp hạng mức độ sẵn sàng điện tử của các Bộ ngành trung ương 42 Bảng 2.3 20 địa phương xếp hạng cao nhất về mức độ sẵn sàng điện tử 44 Bảng 2.4 Tổng hợp một số tính năng của 29 website Bộ ngành đang hoạt động 47 Bảng 2.5 Tổng hợp về ngôn ngữ sử dụng trên 29 website Bộ ngành đang hoạt động 47 Bảng 2.6 Công khai thủ tục, quy trình xử lý dịch vụ công trên website một số Bộ ngành 51 Bảng 2.7 Tổng hợp một số tính năng của 52 website tỉnh, thành phố đang hoạt động 60 Bảng 2.8 Tổng hợp về ngôn ngữ sử dụng trên 52 website tỉnh, thành phố đang hoạt động 60 Bảng 2.9 Một số chỉ tiêu thống kê về thủ tục hải quan điện tử 66 Bảng 3.1 Một số website cung cấp dịch vụ quảng cáo trực tuyến lớn 75 Bảng 3.2 Phân bổ thị trường của doanh nghiệp cung cấp trò chơi điện tử 78 Bảng 3.3 Một số trò chơi trực tuyến tiêu biểu 79 xi
12. Bảng 3.4 Một số kênh truyền hình trực tuyến 80 Bảng 3.5 Danh sách một số trang web đào tạo trực tuyến điển hình 87 Bảng 3.6 Tương quan giữa báo điện tử độc lập và báo điện tử xuất thân từ báo giấy 90 Bảng 3.7 Các dịch vụ tin nhắn phổ biến hiện nay 92 Bảng 3.8 Danh sách công ty kinh doanh dịch vụ tin nhắn trên đầu số 8xxx 92 Bảng 4.1 Mức trung bình máy tính trong doanh nghiệp phân theo ngành 102 Bảng 4.2 Các hình thức đào tạo nhân viên của doanh nghiệp 103 Bảng 4.3 Mức độ sử dụng mạng trong doanh nghiệp 105 Bảng 4.4 Dự án phát triển thương mại điện tử của doanh nghiệp 106 Bảng 4.5 Tính năng và đặc điểm của website doanh nghiệp 107 Bảng 4.6 Danh sách các sàn giao dịch TMĐT được nhiều doanh nghiệp tham gia 109 Bảng 4.7 Các phương thức đặt hàng qua phương tiện điện tử 112 Bảng 4.8 Các phương thức thanh toán của doanh nghiệp 112 Bảng 4.9 Tỉ lệ đầu tư cho TMĐT trên tổng chi phí đầu tư 114 Bảng 4.10 Các trở ngại đối với việc triển khai thương mại điện tử 117 Bảng 4.11 Tác động của ứng dụng thương mại điện tử đối với hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp 117 Bảng 4.12 Hiệu quả thu được nhờ tham gia ECVN 119 Bảng 4.13 Đánh giá của thành viên về chất lượng dịch vụ hỗ trợ trên ECVN 119 Bảng 4.14 Doanh thu đặt phòng qua www.hotels.com.vn 2 quý đầu năm 2006 122 Bảng 4.15 Doanh số bán hàng trên www.BTSPlaza.com.vn năm 2006 123
13. MỤC LỤC HÌNH VÀ ĐỒ THỊ Hình 1.1 Phát triển người dùng Internet 2001-2006 31 Hình 2.1 Một chủ đề được thảo luận sôi nổi trên Diễn đàn của website Bộ Thương mại 49 Hình 2.2 Lỗi hiển thị trên một website địa phương 59 Hình 2.3 Mô hình hoạt động Hải quan điện tử 64 Hình 2.4 Màn hình khai hải quan điện tử tại hải quan Đà Nẵng 65 Hình 2.5 Trang khai báo hải quan điện tử của Hải quan Hải Phòng không có nội dung 68 Hình 3.1 Số doanh nghiệp tham gia và doanh thu theo từng lĩnh vực 72 Hình 3.2 Tỷ lệ số người sử dụng và số người trả phí 73 Hình 3.3 Doanh thu từ quảng cáo trực tuyến của Vnexpress và VietnamNet 76 Hình 3.4 Doanh thu từ dịch vụ tin nhắn của VASC năm 2004-2006 93 Hình 3.5 Thị phần của dịch vụ gia tăng cho mạng điện thoại di động 94 Hình 4.1 Quy mô lao động của các doanh nghiệp được điều tra 100 Hình 4.2. Quy mô doanh nghiệp ngành Dệt may theo lao động 100 Hình 4.3. So sánh phân bổ lao động ngành Cơ khí và Vận tải 101 Hình 4.4. Phân bổ máy tính trong các doanh nghiệp 101 Hình 4.5. Hình thức truy cập Internet của doanh nghiệp 104 Hình 4.6 Trở ngại an toàn bảo mật trong sử dụng Internet 106 Hình 4.7 Tỷ lệ doanh nghiệp có website 107 Hình 4.8 Tần suất cập nhật thông tin trên website của doanh nghiệp 109 Hình 4.9 Tương quan giữa cán bộ chuyên trách TMĐT và việc tham gian sàn TMĐT 110 Hình 4.10 Kinh nghiệm tham gia sàn giao dịch TMĐT của một doanh nghiệp 110 Hình 4.11 Các lựa chọn thanh toán đa dạng bằng hình thức chuyển khoản trên www.quangmobile.com 113 Hình 4.12 Tương quan giữa đầu tư và doanh thu từ hoạt động thương mại điện tử 115 xiii
14. Hình 4.13 Bán sản phẩm may mặc trên website BTSPlaza 121 Hình 4.14 Quy trình mua và đấu giá sản phẩm trên một website TMĐT C2C 126 Hình 4.15 Giao dịch các sản phẩm ảo trong trò chơi trực tuyến 127 Hình 4.16 Giao diện tính năng so sánh giá trên AHA 128 xiv
15. MỤC LỤC HỘP Hộp 1.1 Thanh toán điện tử bắt đầu được áp dụng cho một số dịch vụ thiết yếu 4 Hộp 1.2 Một số hành vi tội phạm trong giao dịch TMĐT C2C năm 2006 5 Hộp 1.3 Vai trò của cộng đồng và hoạt động nâng cao nhận thức trong việc chống lại các hành vi phạm tội trên môi trường mạng 6 Hộp 1.4 Diễn đàn thương mại điện tử trên www.mot.gov.vn 9 Hộp 1.5 Giải Sao Khuê 2006 cho giải pháp thương mại điện tử 9 Hộp 1.6 Yêu cầu về nhân lực cho thương mại điện tử 10 Hộp 1.7 Yêu cầu về đầu tư phát triển nguồn nhân lực cho thương mại điện tử 10 Hộp 1.8 Doanh nghiệp tham gia cung cấp dịch vụ đào tạo về thương mại điện tử 12 Hộp 1.9 Các quan điểm về đào tạo thương mại điện tử 13 Hộp 1.10 Các cơ quan nhà nước với việc triển khai Luật Giao dịch điện tử 19 Hộp 1.11 Một số văn bản hướng dẫn về thủ tục hải quan và thuế đối với phần mềm xuất nhập khẩu qua Internet 20 Hộp 1.12 Giá trị pháp lý của chứng từ điện tử trong hoạt động tài chính 21 Hộp 1.13 Vướng mắc về chứng từ khi triển khai vé máy bay điện tử tại Vietnam Airlines 22 Hộp 1.14 Chính phủ xử lý vi phạm phần mềm trong doanh nghiệp 23 Hộp 1.15 Nhiều ngân hàng lớn chậm chân khi đăng ký tên miền .vn 24 Hộp 1.16 Các cơ chế điều chỉnh vấn đề thư rác 26 Hộp 1.17 Cần khung hình phạt rõ ràng và mang tính răn đe cao cho các hành vi tội phạm công nghệ cao 27 Hộp 1.18 Một số vụ tấn công website TMĐT điển hình trong năm 2006 28 Hộp 1.19 Một số bước tiến mới của dịch vụ ngân hàng điện tử 34 Hộp 1.20 Một số giải pháp thanh toán di động được giới thiệu trong năm 2006 35 Hộp 2.1 Nội dung xây dựng và phát triển chính phủ điện tử trong Chiến lược Phát triển công nghệ thông tin và truyền thông đến năm 2010 41 Hộp 2.2 Website của Chính phủ, Đảng và Quốc hội 45 Hộp 2.3 Website Chính phủ góp phần mở rộng giao tiếp giữa Chính phủ và công dân 50 xv
16. Hộp 2.4 Minh hoạ một quy trình cấp phép trên website của Bộ Công nghiệp 51 Hộp 2.5 Minh hoạ một quy trình cấp phép trên website của Bộ Thương mại 53 Hộp 2.6 Ba giai đoạn triển khai cấp chứng nhận xuất xứ điện tử 55 Hộp 3.1 Các hình thức quảng cáo trực tuyến 75 Hộp 3.2 Ảnh hưởng của Thông tư 60 đối với doanh nghiệp cung cấp dịch vụ trò chơi trực tuyến 78 Hộp 3.3 Hiệu quả kinh doanh đào tạo trực tuyến của Học viện Bưu chính Viễn thông 86 Hộp 3.4 Một mô hình kinh doanh đào tạo trực tuyến 87 Hộp 3.5 Đào tạo trực tuyến tiếng Anh 88 Hộp 3.6 Báo Vnexpress nằm trong Top 500 Websites của Alexa.com 89 Hộp 3.7 Một số tính năng của báo điện tử 90 Hộp 3.8 Lợi ích của báo điện tử 91 Hộp 3.9 Một doanh nghiệp tư nhân thành công trong kinh doanh dịch vụ giá trị gia tăng cho điện thoại di động 95 Hộp 4.1 Khái niệm về các loại mạng máy tính 105 Hộp 4.2 Triển khai giải pháp quản lý nguồn lực doanh nghiệp ERP 111 Hộp 4.3 Triển khai ứng dụng thương mại điện tử tại Hapro 115 Hộp 4.4 Kinh nghiệm ứng dụng thương mại điện tử trong một doanh nghiệp thủ công mỹ nghệ 116 Hộp 4.5 Tình hình hoạt động của một sàn thương mại điện tử B2B 120 Hộp 4.6 Một mô hình kinh doanh thương mại điện tử B2C thành công 124 Hộp 4.7 Một sàn thương mại điện tử C2C mới xuất hiện trong năm 2006 125 Hộp 4.8 Báo chí đánh giá tầm quan trọng của thương mại điện tử trong thời đại toàn cầu hóa 128 xvi
17. DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT ADSL Đường thuê bao số không đối xứng (Asymmetric Digital Subscriber Line) AFACT Hội đồng Châu Á – Thái Bình Dương về thuận lợi hóa thương mại và kinh doanh điện tử (Asia Pacifi c Council for Trade and Electronic Business) APEC Diễn đàn Hợp tác kinh tế Châu Á – Thái Bình Dương ATM Máy rút tiền tự động (Automatic teller machine) B2B Giao dịch thương mại điện tử giữa doanh nghiệp với doanh nghiệp (Business to Business) B2C Giao dịch thương mại điện tử giữa doanh nghiệp với cá nhân (Business to Consumer) C2C Giao dịch thương mại điện tử giữa cá nhân với cá nhân (Consumer to Consumer) CDMA Truy cập đa phân mã (Code Division Multiple Access) CNTT Công nghệ thông tin C/O Giấy chứng nhận xuất xứ (Certifi cate of Origin) G2B Giao dịch thương mại điện tử giữa chính phủ với doanh nghiệp (Government to Business) eCoSys Hệ thống cấp chứng nhận xuất xứ điện tử (E-Certifi cate of Origin System) ECSG N hóm chỉ đạo về thương mại điện tử của APEC (E-Commerce Steering Group) ECVN Cổng Thương mại điện tử quốc gia EDI Trao đổi dữ liệu điện tử (Electronic Data Interchange) ERP Giải pháp hoạch định nguồn lực doanh nghiệp (Enterprise Resources Planning) FAQ Câu hỏi thường gặp FTA Khu vực mậu dịch tự do (Free Trade Area agreement) ISDN Mạng tổ hợp dịch vụ số băng rộng (Integrated Services Digital Network) ISP Nhà cung cấp dịch vụ Internet (Internet Service Provider) IP Giao thức Internet (Internet Protocol) ODA Nguồn vốn hỗ trợ phát triển chính thức (Offi cial Development Assistance) PNTR Quy chế thương mại bình thường vĩnh viễn (Permanent Normal Trade Relations) PKI Hạ tầng mã khoá công cộng (Public Key Infrastrure) POS Điểm bán hàng chấp nhận thanh toán thẻ (Point of Sales) xvii
18. TMĐT Thương mại điện tử UNCITRAL Uỷ ban Liên hợp quốc về Luật Thương mại quốc tế (United Nations Conference on International Trade Law) UNCTAD Cơ quan Liên hợp quốc về Thương mại và phát triển (United Nations Conference on Trade and Development) VASC Công ty Phần mềm và Truyền thông VCCI Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (Vietnam Chamber of Commerce and Industry) VNNIC Trung tâm Internet Việt Nam VTC Tổng Công ty truyền thông đa phương tiện WTO Tổ chức Thương mại thế giới (World Trade Organization) xviii
19. CHƯƠNG I MÔI TRƯỜNG PHÁT TRIỂN THƯƠNG MẠI ĐIỆN TỬ
20. CHƯƠNG I MÔI TRƯỜNG PHÁT TRIỂN THƯƠNG MẠI ĐIỆN TỬ Tiếp theo sự phát triển kinh tế khá nhanh và ổn định của giai đoạn 5 năm 2001 – 2005, kinh tế Việt Nam năm 2006 tiếp tục tăng trưởng cao với tốc độ tăng GDP ước đạt 8,17%.1 Thương mại tiếp tục phát triển mạnh mẽ. Về ngoại thương, kim ngạch xuất khẩu ước đạt 39,6 tỷ USD, kim ngạch nhập khẩu đạt 44,4 tỷ USD, tương ứng với tỷ lệ tăng 22,1% và 20,1 % so với năm 2005. Về nội thương, tổng mức bán lẻ hàng hoá và dịch vụ đạt 580,7 nghìn tỷ đồng, tăng 20,9% so với năm 2005.2 Năm 2006 cũng là năm đánh dấu sự hội nhập kinh tế quốc tế đầy đủ và toàn diện của Việt Nam với việc trở thành thành viên thứ 150 của Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO), tổ chức thành công Hội nghị Thượng đỉnh lần thứ 14 Diễn đàn Hợp tác kinh tế Châu Á – Thái Bình Dương (APEC) và Quốc hội Hoa Kỳ thông qua quy chế thương mại bình thường vĩnh viễn (PNTR) với Việt Nam. I. NHẬN THỨC VÀ NGUỒN NHÂN LỰC CHO THƯƠNG MẠI ĐIỆN TỬ 1. Nhận thức xã hội đối với thương mại điện tử Theo kết quả điều tra của Bộ Thương mại với 1.077 doanh nghiệp trên toàn quốc, nhận thức xã hội về thương mại điện tử hiện đang được doanh nghiệp đánh giá là trở ngại hàng đầu cho sự phát triển của thương mại điện tử tại Việt Nam.3 Đánh giá này đồng thời cũng cho thấy doanh nghiệp đã bắt đầu ý thức được tầm quan trọng của nhân tố con người và xã hội khi bắt tay vào triển khai thương mại điện tử. Tuy nhiên, thay đổi nhận thức xã hội về một phương thức sản xuất kinh doanh mới là một quá trình lâu dài và phức tạp, đòi hỏi sự tham gia của mọi thành phần từ các cơ quan nhà nước, phương tiện truyền thông, tổ chức xã hội cho đến bản thân doanh nghiệp và người tiêu dùng. Sự thay đổi nhận thức của các nhóm đối tượng khác nhau có thể diễn ra với nhịp độ khác nhau, nhưng nhìn chung nhận thức xã hội về thương mại điện tử trong năm 2006 đã có nhiều chuyển biến tích cực so với các năm trước. 1. Báo cáo tại Phiên họp Chính phủ thường kỳ tháng 12/2006 2. Nguồn: Vụ Kế hoạch và Đầu tư, Bộ Thương mại 3. Số liệu cụ thể được trình bày ở Phần I.4 Chương IV Báo cáo này 3
21. 1.1. Nhận thức của người tiêu dùng Trong năm 2006, cùng với việc các ngân hàng đẩy mạnh triển khai dịch vụ ngân hàng điện tử và nhiều nhà cung cấp dịch vụ thiết yếu như điện, nước, điện thoại, dịch vụ vận chuyển bắt đầu chấp nhận phương thức thanh toán điện tử, thì nhận thức của người tiêu dùng về loại hình thanh toán này cũng ngày càng được nâng cao. Thói quen sử dụng thẻ thanh toán của người tiêu dùng ở các đô thị lớn bắt đầu được hình thành. Hộp 1.1 Thanh toán điện tử bắt đầu được áp dụng cho một số dịch vụ thiết yếu Bưu điện Hà Nội thực hiện thanh toán cước qua ATM Kể từ ngày 1/8/2006, các khách hàng sử dụng dịch vụ của Bưu điện Hà Nội có thể thanh toán cước qua hệ thống ATM của các ngân hàng. Trước mắt, việc thực hiện thanh toán được thực hiện với các loại thẻ ATM của Ngân hàng Ngoại thương Việt Nam (Vietcombank) và Ngân hàng Công thương Việt Nam (Incombank). Các giao dịch này đều được thực hiện miễn phí và hóa đơn sẽ được bưu điện gửi về địa chỉ của khách hàng sau khi thực hiện thanh toán điện tử. Điện lực Đà Nẵng phối hợp với EAB cung cấp dịch vụ thanh toán tiền điện qua thẻ Ngân hàng Đông Á (EAB) chi nhánh Đà Nẵng đã ký hợp đồng với Điện lực Đà Nẵng đưa ra dịch vụ mới: thanh toán tự động tiền điện hàng tháng, bắt đầu từ tháng 8/2006. Đây là một dịch vụ thanh toán hộ tiền điện trên thẻ Đa năng Đông Á. Để sử dụng dịch vụ này, khách hàng phải có thẻ ATM Đông Á (cấp miễn phí) và làm thủ tục đăng ký sử dụng tại các chi nhánh hoặc phòng giao dịch EAB tại Đà Nẵng cũng như các chi nhánh Điện lực Đà Nẵng. Điểm tin thương mại điện tử tuần từ 14-19/8/2006 tại www.mot.gov.vn Theo ước tính của Vietcombank, năm 2005 số tiền thanh toán qua thẻ chỉ chiếm 1% trên tổng số tiền giao dịch của chủ thẻ với ngân hàng nhưng đến tháng 7/2006 đã tăng lên 15%. Tại Vietcombank, số thẻ được phát hành tính đến cuối tháng 6/2006 đạt 1,2 triệu thẻ với tổng số dư bình quân là 3.000 tỷ đồng, trung bình trong mỗi tài khoản luôn có khoảng 2,5 triệu đồng.4 Những thay đổi này mặc dù mới là bước đầu, nhưng đã cho thấy chuyển biến tích cực trong thói quen dùng tiền mặt của người dân. Việc làm quen với thẻ thanh toán sẽ là tiền đề hình thành tập quán mua sắm và tiêu dùng hiện đại, làm động lực cho việc triển khai rộng rãi các ứng dụng thương mại điện tử trong xã hội. Bên cạnh chuyển biến về thói quen dùng tiền mặt, tập quán tiêu dùng trong xã hội cũng đang có những bước thay đổi lớn cùng với sự tăng trưởng nhanh của hàm lượng thông tin trong nền kinh tế. Người tiêu dùng hiện đại, đặc biệt giới trẻ và những người có thu nhập cao, ngày càng hiểu biết và được tiếp cận nhiều thông tin hơn, do đó nhu cầu tiêu dùng cũng trở nên tinh tế hơn. Trong bối cảnh đó, thương mại điện tử đem lại một giải pháp lý tưởng để người tiêu dùng tìm hiểu thông tin và mở rộng phạm vi lựa chọn hàng hóa dịch vụ. Một tỷ lệ ngày cao người dùng Internet Việt Nam đang bắt đầu tham gia vào thương mại điện tử, từ những bước đơn giản ban đầu như tra cứu thông tin sản phẩm, tìm hiểu về dịch vụ, cho đến tiêu thụ dịch vụ trực tiếp trên Internet (như chơi trò chơi trực tuyến, tải nhạc, tải phần mềm, v.v ) 1.2. Nhận thức của doanh nghiệp Những chuyển biến trong nhận thức về thương mại điện tử của doanh nghiệp được phản ánh qua kết quả điều tra của Bộ Thương mại với 1.077 doanh nghiệp trên toàn quốc, trình bày tại Chương IV Báo cáo này. 4. Điểm tin thương mại điện tử tuần từ 10/7 đến 15/7/2006 tại www.mot.gov.vn 4
22. 1.3. Nhận thức về vấn đề an ninh an toàn mạng Hoạt động thương mại điện tử diễn ra trong một không gian kinh tế khác biệt so với các phương thức kinh doanh truyền thống, và môi trường thương mại điện tử cũng có những rủi ro rất đặc thù. Để tham gia thương mại điện tử một cách thật sự hiệu quả, các bên cần có nhận thức đúng đắn về những rủi ro này, đồng thời trang bị những hiểu biết phù hợp nhằm tự bảo vệ mình trong môi trường đó. Nhiều vụ lừa đảo và vi phạm liên quan đến thương mại điện tử trong năm qua được thực hiện một phần cũng do nhận thức của người tiêu dùng về các vấn đề này chưa được thấu đáo. Hộp 1.2 Một số hành vi tội phạm trong giao dịch TMĐT C2C năm 2006 Lừa đảo trong giao dịch trực tuyến C2C Phòng Phòng chống Tội phạm Công nghệ cao (thuộc C15 - Bộ Công an) trong tháng 9/2006 đã tiến hành điều tra và triệu tập Đào Anh Tuấn – người đã tiến hành vụ lừa đảo qua mạng để chiếm đoạt gần 20 triệu đồng của các thành viên trên diễn đàn trực tuyến TTVNOL. Giữa tháng 5/2006, sau khi tham gia vào chuyên mục mua sắm trên diễn đàn này, Đào Anh Tuấn núp dưới nick name Enrique81 đã tuyên bố nhận mua hàng giúp, lấy tiền công rất rẻ và yêu cầu các thành viên đặt cọc trước 50% tiền hàng qua nhiều tài khoản ngân hàng tự động. Nhưng sau khi chiếm được gần 20 triệu tiền đặt cọc, Tuấn đã gửi cho họ toàn quần áo cũ và những bo mạch rỉ sét sản xuất từ cách đây cả chục năm thay cho quần áo hàng hiệu và Laptop mua từ Mỹ! Các thành viên bị hại sau đó viết đơn đến cơ quan công an. Quá trình điều tra làm rõ vụ việc trong vòng 2 tháng qua của C15 cũng có sự giúp đỡ phối hợp của Trung tâm an ninh mạng ĐH Bách Khoa Hà Nội (BKIS). Tội phạm làm giả thẻ ATM Cơ quan Cảnh sát điều tra Bộ Công an vừa kết thúc điều tra đường dây làm giả thẻ ATM và sẽ đề nghị Viện Kiểm sát nhân dân tối cao truy tố 10 đối tượng trong đường dây này do Nguyễn Anh Tuấn, chủ tịch hội đồng quản trị công ty RC cầm đầu. Đường dây này đã ăn cắp thông tin của các chủ thẻ tín dụng sau đó bán lại cho nhau hoặc trực tiếp làm thẻ ATM giả để rút được số tiền khoảng 2,6 tỷ đồng. Cơ quan điều tra cũng đã thu giữ tang vật gồm 10 máy vi tính, 4 máy in thẻ ATM giả cùng một số tài sản mua sắm bằng tiền ăn cắp được. Báo điện tử VietnamNet ngày 18/09/2006 Ngoài những hành vi phạm tội có tổ chức như lừa đảo hoặc làm giả thẻ thanh toán, năm 2006 còn chứng kiến một loạt các hành vi gây rối trên môi trường mạng như phát tán virus và tấn công website do các cá nhân tại Việt Nam tiến hành. Mặc dù chỉ xuất phát từ sự kém ý thức của người phạm tội, những hành vi này lại có tác động xã hội rất lớn, gây ảnh hưởng tiêu cực tới tâm lý của người tiêu dùng và phá hoại tính ổn định của môi trường thương mại điện tử tại Việt Nam. Mặt khác, tốc độ lây lan và diện ảnh hưởng của những hành vi này trong thời gian qua cũng cho thấy nhận thức của xã hội về các biện pháp tự bảo vệ khi tham gia môi trường kinh doanh trực tuyến còn rất thấp. Vì thế, đây là một nội dung thiết yếu cần được đưa vào các hoạt động tuyên truyền nâng cao nhận thức về thương mại điện tử trong năm 2007. 5
23. Hộp 1.3 Vai trò của cộng đồng và hoạt động nâng cao nhận thức trong việc chống lại các hành vi phạm tội trên môi trường mạng Một chân lý hiển nhiên mà nhiều người đều đồng tình: đấu tranh với đại dịch virus nội lây lan qua chat (cũng như với các hành vi xấu qua Internet nói chung) thì yếu tố then chốt là ý thức của cộng đồng người dùng. “Chỉ cần người dùng có ý thức, ai đó viết ra một phần mềm tường lửa hoạt động đơn giản theo kiểu nhận diện các link virus để ngăn chặn trên máy người dùng cho mọi người down về. Ai lỡ bị nhiễm virus, sẽ cập nhật link lên phần mềm này, sau đó nó tự động update lên máy người dùng khi online, như thế mỗi con virus xuất hiện sẽ bị cập nhật vào danh sách đen trong hệ thống ngay, cùng lắm chỉ có vài trăm người bị nhiễm” - Một bạn đọc VietNamNet nêu lên sáng kiến. Thay vì đổ trách nhiệm lên vai cơ quan chức năng và các tổ chức an ninh mạng, chính cộng đồng người dùng nên đoàn kết để tự bảo vệ mình, vừa đơn giản vừa hiệu quả! Quan trọng hơn, là kiến thức và ý thức tự bảo vệ của người dùng hiện tại ở Việt Nam còn rất thấp. Thực tế là có người liên tục “dính” cả 9 loại virus nội lây lan qua chat trong thời gian qua mà không rút ra được kinh nghiệm. Đã nhiều lần chúng tôi trích lời các chuyên gia khuyến cáo người dùng về ý thức bảo vệ. Nay xin nhắc lại một lần nữa: - Không nên click vào các đường link lạ gửi qua chat, fi le đính kèm trong email khi chưa chắc chắn về độ tin cậy. (Tốt nhất là hỏi lại người gửi nếu đó là người quen). - S ử dụng ít nhất một phần mềm diệt virus, quét định kỳ, và thường xuyên cập nhật các thông tin mới. Thường xuyên download chương trình sửa lỗi của các nhà cung cấp phần mềm, đặc biệt từ các nhà cung cấp hệ điều hành như Microsoft. - Khi bị nhiễm virus, ngắt các hệ thống có thể truyền nhiễm, phát tán virus (YM, Outlook Express, webmail, v.v ) báo ngay cho bộ phận kỹ thuật, tìm cách thông tin cho các cơ quan có chức năng, tìm thông tin để diệt virus. Trích bài “Loạn Virus nội lây lan qua chat YM, vì đâu?” Báo điện tử VietnamNet ngày 16/9/2006 1.4. Tình hình tuyên truyền về thương mại điện tử Thay đổi và nâng cao nhận thức về thương mại điện tử là một quá trình đòi hỏi sự tham gia của mọi tầng lớp trong xã hội, tuy nhiên giữ vai trò nổi bật nhất trong quá trình này vẫn là doanh nghiệp và các phương tiện truyền thông. Đây là hai lực lượng năng động và nhạy bén hơn cả trong việc nắm bắt những xu hướng, những trào lưu mới của xã hội. Với sự tham gia chủ động và tích cực của hai nhóm đối tượng này, năm 2006 các hoạt động tuyên truyền về thương mại điện tử đã diễn ra thật sự sôi động. 1.4.1. Trên các phương tiện thông tin đại chúng Truyền hình, đài và báo viết là ba công cụ lớn tham gia vào quá trình tuyên truyền về thương mại điện tử trong thời gian qua. Sự xuất hiện của kênh truyền hình kỹ thuật số 5 (VTC5) từ ngày 1/8/2006 đã mang lại nhiều thông tin cho khán giả về tất cả các lĩnh vực của khoa học công nghệ nói chung cũng như công nghệ thông tin và thương mại điện tử nói riêng. Trong thời gian đầu phát sóng, VTC5 có các chuyên mục như Ngôi nhà số, Doanh nghiệp số, Văn hóa mobile, Thế giới games, Nhịp sống online, Ngôi sao khoa học, Sản phẩm - ứng dụng, Cửa sổ công nghệ. Những chuyên mục này một cách trực tiếp hoặc gián tiếp đã góp phần phổ biến khái niệm thương mại điện tử tới mọi người dân, tạo ra bước chuyển biến trong nhận thức và văn hóa tiêu dùng của xã hội. 6
24. Chuyên mục “Cuộc sống số” của VTV1 cũng là chuyên mục hấp dẫn thu hút được đông đảo người xem. Trong năm 2006, chuyên mục này đã thực hiện 18 phóng sự về thương mại điện tử và chuyển tải được nhiều nội dung liên quan đến việc ứng dụng công nghệ vào cuộc sống. Điều này góp phần quảng bá mạnh mẽ hơn hình ảnh của thương mại điện tử tới người dân ở khắp mọi miền đất nước. Đài tiếng nói Việt Nam (VOV) cũng tích cực tham gia tuyên truyền các kiến thức về thương mại điện tử cho thính giả trong cả nước. Chuyên mục “Tin học và cuộc sống” trên đài được phát sóng 30 phút mỗi ngày đã truyền tải rất nhiều kiến thức liên quan đến các chủ đề của thương mại điện tử. Có những chủ đề thu hút sự quan tâm lớn của xã hội như: phổ biến các văn bản pháp luật về thương mại điên tử, vấn đề thanh toán, vấn đề bảo mật, quy trình giao dịch trong thương mại điện tử. Ngoài ra, VOV còn có chương trình chuyên đề là các diễn đàn về khoa học công nghệ phát thanh hàng tháng. Đây là những buổi tọa đàm giữa các chuyên gia và thính giả về nhiều nội dung khác nhau liên quan đến khoa học công nghệ. Trong năm 2006, diễn đàn cũng đã dành nhiều thời lượng phát sóng cho các chủ đề về thương mại điện tử. Bảng 1.1 Các chủ đề thương mại điện tử được phát thanh trên chương trình Diễn đàn khoa học công nghệ của VOV trong năm 2006 TT Chủ đề 1 Cổng thương mại điện tử quốc gia (ECVN) - Sau một năm 2 Những văn bản pháp luật hướng dẫn Luật Giao dịch điện tử 3 Bảo mật trong thương mại điện tử - Hồi chuông báo động 4 Cuộc thi viết về thương mại điện tử 5 Diễn đàn thương mại điện tử Vebiz 6 Doanh nghiệp nhỏ tham gia thương mại điện tử Bên cạnh báo hình, báo viết cũng được ghi nhận là một kênh tuyên truyền quan trọng cho thương mại điện tử. Nhiều báo viết hiện nay đã có hẳn chuyên trang Công nghệ thông tin, nơi tập hợp thông tin đa dạng về các hoạt động và sự kiện liên quan tới thương mại điện tử. Một số báo điển hình là Lao động, Sài gòn Giải phóng, Thương mại, Thời báo Kinh tế Việt Nam và tạp chí Thế giới Vi tính. Chuyên trang Công nghệ Thông tin - Báo Lao động (hình trên docbao.com.vn) 7
25. Khác với báo viết, báo điện tử hướng tới các đối tượng độc giả đã sẵn có phương tiện và kiến thức nhất định về ứng dụng Internet. Với tính ưu việt về sự tiện lợi, chi phí thấp và tần suất cập nhật thông tin cao, báo điện tử là một kênh tuyên truyền kiến thức hiệu quả về thương mại điện tử với số lượng độc giả ngày một tăng. Nội dung của các báo điện tử khá phong phú, đặc biệt là các chuyên đề về công nghệ thông tin và thương mại điện tử. Những chuyên đề như Nhịp sống số (Tuổi trẻ online), Vi tính (Vnexpress), Công nghệ thông tin truyền thông (Vietnamnet), Vi tính – Internet (24h.com.vn), Khoa học công nghệ (Tiền phong online), Thương mại điện tử (Chúng ta) đã thu hút rất nhiều độc giả. 1.4.2. Trên các website doanh nghiệp và các diễn đàn về thương mại điện tử Kiến thức về thương mại điện tử cũng được cung cấp thường xuyên trên website của nhiều doanh nghiệp kinh doanh thương mại điện tử. Tại đây, người tiêu dùng hoặc doanh nghiệp có thể tìm hiểu những kiến thức từ cơ bản đến chuyên sâu về lĩnh vực này. Bên cạnh các chuyên đề hướng dẫn kỹ năng tham gia giao dịch thương mại điện tử, nhiều website còn thiết lập hẳn một chuyên mục hoặc thư viện tra cứu về thương mại điện tử. Đây là nguồn thông tin, phổ biến kiến thức hiệu quả và có giá trị ứng dụng cao do được tích lũy từ kinh nghiệm hoạt động thực tiễn của doanh nghiệp. Chuyên mục Thương mại điện tử trên website của Công ty Hanoi Software Bên cạnh các website cung cấp thông tin theo dạng một chiều, các diễn đàn cũng đang trở thành một kênh tuyên truyền hiệu quả về thương mại điện tử. Một số diễn đàn đã thu hút được nhiều thành viên tham gia tranh luận về những vấn đề liên quan đến thương mại điện tử. 8
26. Hộp 1.4 Diễn đàn thương mại điện tử trên www.mot.gov.vn Diễn đàn về thương mại điện tử trên website của Bộ Thương mại www.mot.gov.vn là một trong những diễn đàn về chính sách thu hút được sự quan tâm rộng rãi của dư luận. Diễn đàn này đã tạo ra một kênh tương tác đa chiều để những người quan tâm đến thương mại điện tử Việt Nam có thể tham gia tranh luận với nhau. Trong năm 2006, nhiều vấn đề pháp lý cho thương mại điện tử như Nghị định về thương mại điện tử, Thông tư về quảng cáo thương mại trên các phương tiện điện tử đã được bàn luận sôi nổi trên diễn đàn. Ngoài ra, nhiều người lướt web cũng mong muốn tìm hiểu về các vấn đề liên quan khác như website thương mại điện tử, thanh toán điện tử, tình hình thương mại điện tử trên thế giới, v.v Các chủ đề này vì vậy thu hút đông đảo thành viên tham gia đóng góp ý kiến và chia sẻ kinh nghiệm. 1.4.3. Qua các cuộc thi và các hình thức khác Bên cạnh những cuộc thi và trao giải liên quan tới thương mại điện tử như năm 2005, năm 2006 đã xuất hiện thêm một số giải thưởng mới dành riêng cho thương mại điện tử. Ngoài giải Cúp vàng thương mại điện tử của Hội Tin học Việt Nam, giải Sao Khuê do Hiệp hội phần mềm Việt Nam tổ chức lần đầu tiên đã có giải thưởng cho giải pháp thương mại điện tử. Các cuộc thi tìm hiểu thương mại điện tử cũng thường xuyên được tổ chức tại một số trường đại học và trên truyền hình, thu hút được sự quan tâm của đông đảo khán giả và sinh viên. Một số cuộc thi khác do các doanh nghiệp hoặc cơ quan truyền thông tổ chức như BIT Cup lần đầu tiên trong năm cũng đã có những giải thưởng cho giải pháp thương mại điện tử. Hộp 1.5 Giải Sao Khuê 2006 cho giải pháp thương mại điện tử Sáng 27/5/2006 tại Nhà hát lớn Hà Nội, VINASA tổ chức lễ công bố và trao giải Sao Khuê 2006. Thứ trưởng Bộ Thương mại Lê Danh Vĩnh đã tới dự và trao giải cho 21 phần mềm tiêu biểu, trong đó lĩnh vực thương mại điện tử lần đầu tiên có mặt và giành được 2 giải: Cổng thông tin thương mại điện tử ChợĐiệnTử.com của Công ty Cổ phần Giải pháp Phần mềm Hòa Bình (PeaceSoft) và dịch vụ bán vé máy bay trên mạng của Công ty Điện toán và Truyền số liệu (VDC). Đặc biệt, ChợĐiệnTử.com của PeaceSoft là một trong ba phần mềm đã được VINASA xếp hạng phần mềm ưu việt 5 sao (tương đương tiêu chuẩn quốc tế). 9
27. Chương trình xếp hạng các sàn thương mại điện tử do Bộ Thương mại phối hợp với Hội Tin học Việt Nam thực hiện càng ngày càng có uy tín, góp phần định hướng cho doanh nghiệp và người tiêu dùng tiến hành mua bán trên những sàn có chất lượng phục vụ tốt và độ tin cậy cao. Ngoài ra, trong năm 2006 nhiều cuộc hội thảo, toạ đàm về thương mại điện tử với các chủ đề đa dạng đã được tổ chức ở hàng chục tỉnh, thành phố, đặc biệt là Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh. Những cuộc hội thảo này có hiệu quả rất lớn trong việc tuyên truyền về lợi ích của thương mại điện tử. Ngoài ra, phần lớn hội thảo được các phương tiện truyền thông đại chúng quan tâm đưa tin, bài và phổ biến tới đông đảo các đối tượng trên cả nước. 2. Đào tạo và phát triển nguồn nhân lực cho thương mại điện tử 2.1. Nhu cầu Thương mại điện tử là một công cụ giúp doanh nghiệp nâng cao năng lực cạnh tranh trong bối cảnh nền kinh tế Việt Nam đã hội nhập toàn diện vào nền kinh tế thế giới. Tuy nhiên, muốn ứng dụng có hiệu quả thương mại điện tử thì nguồn nhân lực đóng vai trò then chốt. Do đó, đào tạo nguồn nhân lực có chất lượng cao, có khả năng quản lý các hoạt động liên quan đến thương mại điện tử là một nhu cầu cấp bách trong giai đoạn hiện nay. Hộp 1.6 Yêu cầu về nhân lực cho thương mại điện tử Làm thương mại trong môi trường kinh doanh quốc tế đòi hỏi không chỉ am hiểu về nghiệp vụ kinh doanh quốc tế, nắm vững luật pháp kinh doanh quốc tế mà còn phải biết tận dụng những thành tựu của công nghệ thông tin và truyền thông và các hoạt động kinh doanh để tăng hiệu quả, giảm chi phí, nâng cao vị thế cạnh tranh của doanh nghiệp. Với đặc thù của chuyên ngành Thương mại điện tử, việc đào tạo ra một nguồn nhân lực vừa có kiến thức về kinh doanh quốc tế và chuyên sâu về thương mại điện tử, giỏi ngoại ngữ, có kỹ năng và kiến thức đầy đủ về công nghệ thông tin, chắc chắn sẽ đáp ứng được nhu cầu đang rất cấp bách của các doanh nghiệp, các tổ chức kinh tế quốc tế, các cơ quan quản lý, nghiên cứu kinh tế. Thạc sỹ Nguyễn Văn Thoan, giảng viên trường Đại học Ngoại thương, tham luận tại Hội thảo về Đào tạo thương mại điện tử, Hà Nội 8/2006 Nắm bắt được lợi thế cạnh tranh cũng như tính hiệu quả của thương mại điện tử, nhiều doanh nghiệp đã chủ động nâng cao nhận thức và đào tạo cho nhân viên dưới các hình thức khác nhau. Nguồn nhân lực cho thương mại điện tử vì thế đã có nhiều chuyển biến rõ rệt, đáp ứng phần nào chiến lược chuyển sang kinh doanh qua mạng của nhiều doanh nghiệp, đặc biệt là các doanh nghiệp lớn. Tại nhiều doanh nghiệp lớn trên cả nước, các phòng ban về công nghệ thông tin và kinh doanh đã có đủ kiến thức để ứng dụng thương mại điện tử ở mức trung bình. Hộp 1.7 Yêu cầu về đầu tư phát triển nguồn nhân lực cho thương mại điện tử “Với DN vừa và nhỏ, việc quản lý kinh doanh có thể thực hiện thủ công và con người đóng vai trò chủ đạo. Đầu tư CNTT chưa được quan tâm vì sự chênh lệch giữa thủ công và công nghệ hầu như không có. Khi kinh doanh phát triển, khối lượng công việc và nhân sự tăng lên. Lúc này, nếu DN vẫn chưa nhận thức việc đầu tư CNTT hỗ trợ công tác quản lý và thực hiện công việc sẽ mang lại lợi ích thì sau thời gian hoạt động, tổng kết, đánh giá lại hiệu suất, chắc chắn DN sẽ thấy mất mát rất lớn những tài sản quí báu mà lẽ ra không thể mất. Ví dụ: Nhân sự thay đổi, khủng hoảng nếu không tổ chức tốt, công việc bị đình trệ hoặc sai sót ảnh hưởng đến khách hàng, tài chính bị thất thoát do kiểm soát không chặt chẽ, công nợ thu hồi chậm ” Bà Lê Thanh Cảnh, Phó giám đốc công ty Weixin, www.vietnamnet.vn 10
28. Tuy nhiên, thực tế trong năm qua cho thấy nhiều doanh nghiệp mới quan tâm tới đào tạo thương mại điện tử ở bề nổi mà chưa có bề sâu. Do đó, khi xây dựng website của doanh nghiệp hoặc tham gia vào các sàn giao dịch điện tử, những doanh nghiệp này chưa khai thác hay tận dụng được tối đa các cơ hội kinh doanh mà Internet đem lại. Nhiều lớp học miễn phí đã được mở để hỗ trợ doanh nghiệp tiếp cận nhanh chóng với phương thức kinh doanh mới mẻ này, nhưng nhận thức về lợi ích của thương mại điện tử nhiều khi không rõ ràng nên một số doanh nghiệp chưa tham gia hoặc chỉ tham gia theo phong trào. 2.2. Hình thức đào tạo Năm 2006 chứng kiến sự phong phú của các hình thức đào tạo thương mại điện tử. Về đào tạo chính quy tại bậc đại học và cao đẳng, một cuộc điều tra tại các trường có khoa kinh tế hoặc quản trị kinh doanh ở miền Bắc cho thấy 75% số trường có môn học về thương mại điện tử với ít nhất là 3 học phần. Kết quả điều tra cũng chỉ ra khối trường kinh tế, đặc biệt là các khoa quản trị kinh doanh rất quan tâm đến đào tạo thương mại điện tử. Nhiều khoa quản trị kinh doanh đã có kế hoạch bổ sung môn thương mại điện tử vào chương trình chính thức. Bảng 1.2 Một số chương trình đào tạo về thương mại điện tử tại các trường đại học Trường Môn học Số lượng - Thương mại điện tử căn bản - Marketing thương mại điện tử ĐH Thương mại - Quản trị thương mại điện tử B2B, B2C - Bảo mật thông tin - Thiết kế web ĐH Ngoại thương Thương mại điện tử 60 tiết ĐH Kinh tế Quốc dân HN Thương mại điện tử 45 tiết Khoa Kinh tế - ĐH Quốc gia Thương mại điện tử 45 tiết ĐH Kinh doanh và Công nghệ HN Thương mại điện tử 45 tiết Đại học Quản lý và Kinh doanh HN Thương mại điện tử 45 tiết ĐH Dân lập Phương Đông Thương mại điện tử 45 tiết ĐH Sư phạm kỹ thuật Hưng Yên Thương mại điện tử 45 tiết - Thanh toán điện tử liên ngân hàng Học viện Ngân hàng - Thị trường chứng khoán - Sàn Giao dịch chứng khoán - Lập trình thương mại điện tử Cao đẳng Kinh tế kỹ thuật Công nghiệp 1 90 tiết - Thiết kế web ĐH Kinh doanh và Công nghệ HN Thương mại điện tử 45 tiết Khoa Kinh tế quản lý – ĐH Bách khoa Thương mại điện tử 45 tiết Đang xây dựng chương trình cao đẳng TMĐT cho Trường Cán bộ thương mại trung ương năm học 2007-2008 Nguồn: Điều tra hiện trạng thương mại điện tử Việt Nam 2006 do Bộ Thương mại tiến hành 11
29. Về đào tạo ngắn hạn, nhiều trường đại học và các tổ chức đã tích cực triển khai các khoá đào tạo thương mại điện tử kéo dài trong phạm vi một tuần. Hai đơn vị thuộc Bộ Thương mại là Vụ Thương mại điện tử và Trung tâm Thông tin thương mại đi tiên phong trong việc tổ chức các khoá đào tạo, tập huấn cho cán bộ quản lý ngành thương mại cũng như nhiều doanh nghiệp. Trong khi đó, Viện Tin Học doanh nghiệp thuộc VCCI, Đại học Ngoại Thương Hà Nội, Ban quản lý Cổng thương mại điện tử quốc gia (ECVN) đã tổ chức nhiều khoá đào tạo ngắn hạn cho các doanh nghiệp trên khắp cả nước. Nhiều công ty kinh doanh trong lĩnh vực thương mại điện tử cũng rất năng động trong việc tổ chức đào tạo về thương mại điện tử. Hộp 1.8 Doanh nghiệp tham gia cung cấp dịch vụ đào tạo về thương mại điện tử Công ty TNHH Thương Mại - Dịch Vụ CNTT (GOL) cũng có chương trình đào tạo thương mại điện tử đa dạng thông qua hợp tác với nhiều trường đại học, trung tâm trong cả nước. Tùy theo đối tượng, nhu cầu và trình độ CNTT của học viên mà GOL đưa ra 3 chương trình đào tạo về TMĐT: Giảng dạy về kiến thức TMĐT nâng cao (1), thực hành kinh doanh TMĐT (2) và thực hành triển khai kinh doanh dự án TMĐT (3). Trong đó, (1) và (2) là các chương trình ngắn hạn còn (3) là chương trình dài hạn, thời gian 6 tháng. Mỗi cấp độ đều có giáo trình lý thuyết chung và phần thực hành đi kèm. Đặc biệt, giáo trình thực hành TMĐT của công ty GOL đã được cấp giấy chứng nhận đăng ký bản quyền tác giả tháng 09/2005. “Đào tạo thương mại điện tử”, Thế giới vi tính Series B, tháng 10/2006. Ngoài hình thức đào tạo truyền thống, một số cơ sở còn tổ chức các khóa học trực tuyến thường chỉ trong 1 ngày và tập trung vào học kỹ năng. Tài liệu được gửi để học viên xem trước khi tham gia. Các khoá học này cũng được doanh nghiệp đón nhận một cách tích cực, tuy nhiên số lượng được tổ chức chưa nhiều. 2.3. Giảng viên Mặc dù thương mại điện tử đã được đưa vào giảng dạy tại nhiều trường đại học và một số trường đã thiết lập chuyên ngành thương mại điện tử nhưng đội ngũ giảng viên cho chuyên ngành này chưa đáp ứng nhu cầu. Khảo sát sơ bộ về đội ngũ giảng viên thương mại điện tử cho thấy nguồn giảng viên thương mại điện tử hiện rất khác nhau, đa số là từ các giảng viên quản trị kinh doanh chuyển sang trên cơ sở được đào tạo thêm và tự nghiên cứu. Một số giảng viên hiện nay tiếp cận thương mại điện tử từ góc độ công nghệ thông tin nên thiếu kiến thức cơ sở quản trị kinh doanh. Chỉ một số rất ít giảng viên được đào tạo chuyên nghiệp về thương mại điện tử. Bảng 1.3 Khảo sát ban đầu về đội ngũ giảng viên thương mại điện tử Trường Mức độ đào tạo thương mại điện tử Nguồn giảng viên Chủ yếu từ chuyên ngành kinh tế và quản Khoa TMĐT ĐH Thương Mại trị kinh doanh chuyển sang, tự đào tạo của Đào tạo chuyên ngành Trường và bên ngoài Bộ môn Tự đào tạo, bồi dưỡng của Trường và bên ĐH Ngoại thương Đào tạo chuyên ngành ngoài ĐH Kinh tế quốc dân Giảng dạy TMĐT, chưa có chuyên ngành Tự đào tạo và đào tạo ở nước ngoài về ĐH Kinh tế Huế Chưa giảng dạy Chưa có giảng viên ĐH Qui Nhơn Chưa giảng dạy Chưa có giảng viên Chưa giảng dạy, đã đưa môn học vào ĐH Quốc gia Đang chuẩn bị giảng viên chương trình Nguồn: Tham luận tại Hội thảo về đào tạo thương mại điện tử do Vụ Thương mại điện tử, Bộ Thương mại tổ chức, Hà Nội 8/2006 12
30. Mặc dù chưa tiến hành khảo sát chi tiết về đội ngũ giảng viên thương mại điện tử và các môn học bổ trợ với thương mại điện tử ở các trường đại học, nhưng nghiên cứu sơ bộ của một số chuyên gia đưa ra lý do của thực trạng này bao gồm: • Đặc điểm của môn học vừa đòi hỏi kiến thức kinh tế và quản trị kinh doanh vừa đòi hỏi kiến thức công nghệ thông tin. • Nhận thức về sự cần thiết đào tạo chính quy về thương mại điện tử tại Việt Nam chưa cao, chưa kịp chuẩn bị đội ngũ giảng viên. • Nhận thức về sự đòi hỏi cao của kiến thức ngành khoa học thương mại điện tử ở đội ngũ giảng viên còn nhiều khác biệt. Nhiều giảng viên cho rằng chỉ cần được đào tạo chuyên về tin học và nghiên cứu thêm các kiến thức bổ trợ là có thể giảng dạy thương mại điện tử, một số khác lại cho rằng kiến thức quản trị kinh doanh mới là cơ bản. • Thiếu các tổ chức trong ngành giáo dục hỗ trợ tích cực cho việc hình thành chuyên ngành đào tạo thương mại điện tử và xây dựng đội ngũ giảng viên thương mại điện tử. • Cơ sở vật chất cho đào tạo thương mại điện tử và nâng cao trình độ của giảng viên thương mại điện tử ở các trường còn thiếu. Do không đủ điều kiện về cơ sở hạ tầng kỹ thuật nên các giảng viên thương mại điện tử vẫn có xu hướng áp dụng phương pháp giảng dạy truyền thống. Rất thiếu các phần mềm thương mại điện tử hiện đại hỗ trợ cho đào tạo. 2.4. Giáo trình Mỗi cơ sở đào tạo hiện nay tự quyết định giáo trình đào tạo. Nguồn giáo trình khá đa dạng. Theo Báo cáo tham luận tại hội thảo về Đào tạo thương mại điện tử tại các trường đại học và cao đẳng, nguồn tài liệu cho các chương trình giảng dạy về thương mại điện tử Việt Nam chủ yếu từ nước ngoài và thông qua mạng Internet, cụ thể gồm: • Các chương trình đào tạo về thương mại điện tử ở bậc đại học, sau đại học (chuyên ngành hoặc một số môn về thương mại điện tử) của các trường đại học nước ngoài do các giảng viên, chuyên viên tham gia đào tạo mang về nước sau khi tốt nghiệp. • Các chương trình đào tạo về thương mại điện tử của các trường đại học nước ngoài cung cấp công khai trên mạng Internet. • Sách, tài liệu về thương mại điện tử của nước ngoài về Việt Nam theo nhiều nguồn khác nhau. • Sách, tài liệu về thương mại điện tử của các tác giả Việt Nam. Về mặt nội dung, các giáo trình hiện nay chủ yếu cung cấp kiến thức cơ bản về thương mại điện tử, các giáo trình chuyên sâu đến kỹ năng ứng dụng, an toàn, bảo mật, thanh toán điện tử hay chiến lược thương mại điện tử chưa có nhiều. Hộp 1.9 Các quan điểm về đào tạo thương mại điện tử Trên thế giới luôn tồn tại những quan điểm khác nhau về đào tạo TMĐT. Nổi bật lên là ba quan điểm: Đào tạo CNTT-TT cho TMĐT, đào tạo Quản trị kinh doanh TMĐT và đào tạo TMĐT liên ngành. Ở Việt Nam hai góc độ tiếp cận đầu được triển khai đồng bộ trên các bậc, hình thức đào tạo với những bước khởi động mạnh, phát triển với nhịp điệu cao trong năm 2005 và đầu năm 2006 về số lượng (số lượng người học, số lượng cơ sở đào tạo), phát triển đa dạng về chương trình đào tạo mà chủ yếu nhất vẫn là các chương trình đào tạo quản trị kinh doanh về TMĐT và CNTT TMĐT. Hiệu quả vận dụng các quan điểm và sự phát triển của hoạt động TMĐT nước ta trong giai đoạn 2006-2010 phụ thuộc rất lớn vào chất lượng của các hoạt động đào tạo và tuyên truyền về TMĐT (hình thức, bậc đào tạo, chương trình và giáo trình, đội ngũ giáo viên, cơ sở vật chất kỹ thuật phục vụ đào tạo ). PGS. TS. Nguyễn Hoàng Long, Trường Đại học Thương mại, tham luận tại Hội thảo về Đào tạo Thương mại điện tử do Vụ Thương mại điện tử, Bộ Thương mại tổ chức, Hà Nội 8/2006 13
31. II. CHÍNH SÁCH VÀ PHÁP LUẬT CHO PHÁT TRIỂN THƯƠNG MẠI ĐIỆN TỬ 1. Chính sách 1.1. Triển khai Kế hoạch tổng thể phát triển thương mại điện tử giai đoạn 2006 – 2010 Năm 2006 là năm đầu tiên triển khai Kế hoạch tổng thể phát triển thương mại điện tử giai đoạn 2006- 2010 do Thủ tướng Chính phủ phê duyệt tại Quyết định số 222/2005/QĐ-TTg ngày 15/9/2005 (Quyết định 222). Nhiều bộ ngành và địa phương đã chủ động, tích cực triển khai sáu chính sách và giải pháp chủ yếu nêu tại Quyết định 222: 1) Đào tạo và tuyên truyền, phổ cập về thương mại điện tử; 2) Hoàn thiện hệ thống pháp luật; 3) Cung cấp trực tuyến các dịch vụ công và thực hiện giao dịch điện tử trong mua sắm chính phủ; 4) Phát triển các công nghệ hỗ trợ thương mại điện tử; 5) Tổ chức thực thi các quy định pháp luật liên quan tới thương mại điện tử; 6) Hợp tác quốc tế về thương mại điện tử. Nhằm đẩy mạnh triển khai các nhiệm vụ được Thủ tướng Chính phủ giao cho Bộ Thương mại chủ trì theo Kế hoạch tổng thể trên, ngày 6 tháng 12 năm 2006 Bộ trưởng Bộ Thương mại đã ban hành Chỉ thị số 14/2006/CT-BTM phân công công việc cụ thể cho các đơn vị thuộc Bộ Thương mại và các Sở Thương mại trên cả nước. Chỉ thị nhấn mạnh tới việc xây dựng các văn bản quy phạm pháp luật hướng dẫn chi tiết thi hành Nghị định về thương mại điện tử. Đồng thời, Chỉ thị cũng giao cho các đơn vị thuộc Bộ Thương mại phải nhanh chóng cung cấp trực tuyến các dịch vụ thương mại công. Để hỗ trợ triển khai nhiệm vụ quản lý nhà nước về thương mại điện tử tại các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương, ngày 20 tháng 11 năm 2006 Bộ Tài chính đã ban hành Thông tư số 107/2006/TT-BTC hướng dẫn một số điểm về tổ chức thực hiện dự toán ngân sách nhà nước năm 2007. Thông tư này nêu rõ các Bộ, cơ quan Trung ương và các địa phương khi phân bổ, giao dự toán chi sự nghiệp kinh tế - xã hội, quản lý hành chính nhà nước năm 2007 lưu ý “bố trí kinh phí để thực hiện Kế hoạch tổng thể phát triển thương mại điện tử giai đoạn 2006 - 2010 đã được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt tại Quyết định số 222/2005/QĐ-TTg ngày 15/9/2005 và hướng dẫn của Bộ Thương mại”. Trong năm 2006, nhiều địa phương trên cả nước cũng khẩn trương xây dựng kế hoạch triển khai Quyết định 222. Một số địa phương đã có đề án cụ thể được cấp có thẩm quyền phê duyệt và sẽ đưa vào thực hiện bắt đầu từ năm 2007. Bảng 1.4 Một số địa phương đã có đề án triển khai thương mại điện tử TT Địa phương Văn bản Nội dung chính 3942/STM-XTTM Đào tạo, tuyên truyền về TMĐT 1. TP Hồ Chí Minh 07/9/2006 1. Tổ chức các hội thảo, lớp tập huấn về TMĐT cho cán bộ quản lý và doanh nghiệp 234/KH-TMDL 2. Bắc Kạn 2. Phối hợp với các phương tiện truyền thông xây dựng 07/9/2006 chương trình phổ biến tuyên truyền về TMĐT cho 465/KH-TMDL người dân và doanh nghiệp 3. Bình Phước 11/9/2006 3. Đào tạo doanh nghiệp về các kỹ năng ứng dụng TMĐT cụ thể 1802/UBND-TM1 4. Hà Tĩnh 4. Đào tạo tập huấn đội ngũ cán bộ thực thi pháp luật 23/8/2006 về TMĐT 1010/TM-QLKD 5. Hải Phòng 5. Xây dựng hệ thống giải thưởng, hội chợ, triển lãm về 10/10/2006 ứng dụng TMĐT 14
32. TT Địa phương Văn bản Nội dung chính 1375/UBND-TCTN 6 Hoà Bình Hỗ trợ doanh nghiệp ứng dụng TMĐT 16/8/2006 1. Hỗ trợ DN tham gia Cổng TMĐT Quốc gia ECVN và các 739/STMDL-XT 7. Khánh Hoà sàn TMĐT trong và ngoài nước 16/10/2006 2. Tư vấn, hỗ trợ DN lựa chọn giải pháp ứng dụng TMĐT 258/KH-TMDL 3. Thiết lập DN điện tử trong ngành công nghiệp chế 8. Lạng Sơn 11/8/2006 biến xuất khẩu chủ lực của tỉnh 4. Hỗ trợ một số doanh nghiệp điển hình ứng dụng 490/TM-KHTH 9. Nghệ An TMĐT rồi nhân rộng mô hình 27/9/2006 358/TMDL-KH Thực thi pháp luật về TMĐT 10. Phú Thọ 08/8/2006 1. Theo dõi, tập hợp các hành vi vi phạm lợi ích người tiêu dùng & cạnh tranh không lành mạnh trong TMĐT 2545/UBND-MT 11. Quảng Ninh 2. Tổ chức thực thi các quy định pháp luật liên quan đến 24/7/2006 TMĐT; thanh tra, kiểm tra hoạt động TMĐT tại địa bàn 543/TMDL-XT 12. Tây Ninh 01/8/2006 Tạo môi trường ứng dụng TMĐT 267/TM-KHTH 1. Hàng năm tiến hành điều tra về hiện trạng ứng dụng 14/8/2006 TMĐT trong các doanh nghiệp trên địa bàn tỉnh 13. Thanh Hoá 3023/UBND-KTTC 2. Xây dựng cơ sở dữ liệu kinh tế - thương mại của 20/7/2006 địa phương 3. Rà soát cơ sở hạ tầng phục vụ ứng dụng TMĐT và có 355/STM-QLTM 14. Thừa Thiên Huế kế hoạch hỗ trợ đầu tư 02/8/2006 4. Thực hiện giao dịch điện tử trong mua sắm công và 377/CV-TMDL cung cấp trực tuyến một số dịch vụ công 15. Yên Bái 21/8/2006 5. Hợp tác quốc tế về TMĐT 1.2. Một số chính sách liên quan Bên cạnh việc đưa Kế hoạch tổng thể phát triển thương mại điện tử giai đoạn 2006-2010 vào triển khai, trong năm 2006 Chính phủ còn ban hành một số chính sách, chiến lược khác liên quan mật thiết đến việc tạo dựng môi trường chính sách đồng bộ cho thương mại điện tử Việt Nam phát triển. Bảng 1.5 Một số chính sách liên quan tới thương mại điện tử Thời gian Văn bản Quyết định số 32/2006/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Quy hoạch phát triển 7/2/2006 Viễn thông và Internet Việt Nam đến năm 2010 Quyết định số 74/2006/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Chương trình cung cấp 7/4/2006 dịch vụ viễn thông công ích đến năm 2010 Quyết định số 112/2006/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ về việc phê duyệt Đề án phát 24/5/2006 triển ngành Ngân hàng Việt Nam đến năm 2010 và định hướng đến năm 2020 Dự thảo Chương trình phát triển công nghiệp phần mềm Việt Nam giai đoạn 2006-2010 Dự thảo Kế hoạch phát triển Chính phủ điện tử 15
33. Quyết định 112/2006/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ về việc phê duyệt Đề án phát triển ngành ngân hàng Việt Nam đến năm 2010 và định hướng đến năm 2020 có 14 dự án và đề án, trong đó 3 đề án liên quan đến thương mại điện tử: - Đề án phát triển thanh toán không dùng tiền mặt giai đoạn 2006 – 2010 và tầm nhìn đến năm 2020. - Dự án hiện đại hoá ngân hàng và hệ thống thanh toán giai đoạn II do Ngân hàng Thế giới tài trợ. - Dự án hệ thống thông tin quản lý và hiện đại hoá ngân hàng do Ngân hàng Thế giới tài trợ. Tiếp theo dự án Hiện đại hóa ngân hàng và hệ thống thanh toán giai đoạn I do Ngân hàng Thế giới tài trợ, ba dự án mới này sẽ góp phần tạo dựng một môi trường thanh toán có tính liên thông cao, đồng thời đặt nền tảng cho việc triển khai hệ thống thanh toán điện tử hiện đại, đáp ứng các nhu cầu phát triển của thương mại điện tử tại Việt Nam. 2. Pháp luật Ngày 1/3/2006, Luật Giao dịch điện tử chính thức có hiệu lực, mở ra một giai đoạn mới khi các giao dịch điện tử đã được pháp luật Việt Nam thừa nhận và bảo hộ. Đồng thời, tháng 6 năm 2006 Quốc Hội đã thông qua Luật Công nghệ thông tin, Luật sẽ có hiệu lực vào tháng 1 năm 2007. Tuy nhiên, để Luật có thể đi vào cuộc sống và phát huy hết tác dụng, vẫn rất cần những văn bản dưới luật nhằm điều chỉnh từng khía cạnh cụ thể của giao dịch điện tử trong các lĩnh vực đời sống xã hội. Trong khi việc xây dựng và ban hành Luật Giao dịch điện tử và Luật Công nghệ thông tin diễn ra khá nhanh so với các Luật khác, quá trình xây dựng và ban hành các nghị định hướng dẫn thi hành các Luật này lại chậm chạp. Tính tới cuối năm 2006, trong số năm nghị định cần ban hành để thi hành Luật Giao dịch điện tử, Chính phủ mới ban hành được duy nhất Nghị định số 57/2006/NĐ-CP về thương mại điện tử. Bảng 1.6 Một số văn bản pháp quy liên quan đến thương mại điện tử ban hành năm 2006 Luật 29/6/2006 Luật Công nghệ thông tin (Luật số 67/2006/QH11) Nghị định 9/6/2006 Nghị định về Thương mại điện tử Nghị định về giao dịch điện tử trong hoạt động tài chính Nghị định về giao dịch điện tử trong hoạt động ngân hàng Nghị định về chữ ký số và dịch vụ chứng thực chữ ký số Đang soạn thảo Nghị định về ứng dụng công nghệ thông tin trong hoạt động của cơ quan nhà nước Nghị định quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành một số điều của Luật Công nghệ thông tin về công nghiệp công nghệ thông tin Nghị định về xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực công nghệ thông tin 16
34. Các văn bản khác Quyết định 04/2006/QĐ-NHNN của Ngân hàng Nhà nước về việc ban hành Quy chế an 18/1/2006 toàn, bảo mật hệ thống công nghệ thông tin trong ngành Ngân hàng Chỉ thị 10/2006/CT-TTg về việc giảm văn bản giấy tờ hành chính trong hoạt động của các 23/3/2006 cơ quan hành chính nhà nước Quyết định 13/2006/QĐ-BBCVT của Bộ Bưu chính Viễn thông về chức năng, nhiệm vụ, 28/4/2006 quyền hạn và cơ cấu tổ chức của Trung tâm Ứng cứu khẩn cấp máy tính Việt Nam Quyết định 28/2006/QĐ-BTC của Bộ Tài chính về việc ban hành mức thu phí, lệ phí cấp 5/5/2006 phép và quản lý tên miền, địa chỉ internet tại Việt Nam Quyết định 14/2006/QĐ-BBCVT của Bộ Bưu chính Viễn thông về việc điều chỉnh cước 8/5/2006 dịch vụ truy cập internet qua mạng điện thoại công cộng của Tập đoàn Bưu chính Viễn thông Việt Nam 1/6/2006 Thông tư liên tịch số 60/2006/TTLT-BVHTT-BBCVT-BCA về quản lý trò chơi trực tuyến Thông tư số 03/2006/TT-BBCVT về xử lý vi phạm về sử dụng dịch vụ Internet và trò chơi 29/6/2006 trực tuyến Quyết định của Ngân hàng Nhà nước số 35/2006/QĐ-NHNN ban hành quy định về các 31/7/2006 nguyên tắc quản lý rủi ro trong hoạt động ngân hàng điện tử Công văn của Bộ Bưu chính Viễn thông số 1515/BBCVT-VT về việc hướng dẫn thực hiện 1/8/2006 Thông tư liên tịch về quản lý trò chơi trực tuyến Chỉ thị của Thủ tướng Chính phủ về tăng cường bảo hộ chương trình máy tính Thông tư liên tịch Bộ Y tế - Bộ Thương mại về bán buôn thuốc qua các phương tiện điện tử Đang soạn thảo Quyết định của Bộ trưởng Bộ Thương mại về bảo vệ người tiêu dùng trong sử dụng thư điện tử 2.1. Nghị định về Thương mại điện tử hướng dẫn Luật Giao dịch điện tử và Luật Thương mại Ngày 9 tháng 6 năm 2006 Chính phủ đã ban hành Nghị định số 57/2006/NĐ-CP về thương mại điện tử. Đây là nghị định đầu tiên trong số 5 nghị định hướng dẫn Luật Giao dịch điện tử và là nghị định thứ sáu trong số 12 nghị định hướng dẫn Luật Thương mại (sửa đổi) được ban hành. 17
35. Bảng 1.7 Danh sách nghị định hướng dẫn Luật Thương mại TT Tên nghị định Ban hành Nghị định quy định chi tiết Luật Thương mại về hoạt động mua bán hàng hóa quốc tế 1 23/01/2006 và các hoạt động đại lý mua, bán, gia công và quá cảnh hàng hóa với nước ngoài 2 Nghị định quy định chi tiết Luật Thương mại về xuất xứ hàng hóa 20/02/2006 3 Nghị định về kinh doanh dịch vụ giám định thương mại 20/02/2006 Nghi định quy định chi tiết thi hành Luật Thương mại về hoạt động nhượng quyền 31/03/2006 4 thương mại 5 Nghị định quy định chi tiết Luật Thương mại về hoạt động xúc tiến thương mại 04/04/2006 6 Nghị định về thương mại điện tử 09/06/2006 Nghị định quy định chi tiết Luật Thương mại về hàng hóa, dịch vụ cấm kinh doanh, 7 12/06/2006 hạn chế kinh doanh và kinh doanh có điều kiện Nghị định quy định chi tiết Luật Thương mại về văn phòng đại diện, chi nhánh của 8 25/07/2006 công ty nước ngoài tại Việt Nam Nghị định quy định chi tiết thi hành Luật Thương mại về mua bán hàng hóa qua Sở 9 28/12/2006 giao dịch hàng hóa Nghị định quy định chi tiết Luật Thương mại về doanh nghiệp có vốn đầu tư nước 10 ngoài hoạt động mua bán hàng hoá và các hoạt động có liên quan trực tiếp đến Trình Chính phủ mua bán hàng hoá tại Việt Nam 11 Nghị định về xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thương mại Dự thảo 12 Nghị định về dịch vụ Logistics Dự thảo Nội dung cơ bản của Nghị định về Thương mại điện tử là chứng từ điện tử có giá trị pháp lý tương đương chứng từ truyền thống trong mọi hoạt động thương mại, từ chào hàng, chấp nhận chào hàng, giao kết hợp đồng, thực hiện hợp đồng, v.v Nghị định về Thương mại điện tử đánh dấu một bước tiến lớn trong việc tạo hành lang pháp lý để các doanh nghiệp yên tâm tiến hành giao dịch thương mại điện tử, khuyến khích thương mại điện tử phát triển, bảo vệ quyền và lợi ích của các bên tham gia, đồng thời cũng là căn cứ pháp lý để xét xử khi có tranh chấp liên quan đến hoạt động thương mại điện tử. Nghị định về Thương mại điện tử được xây dựng dựa trên một số quan điểm và mục tiêu: bám sát các quy định tại Luật Thương mại, Bộ luật Dân sự và Luật Giao dịch điện tử; hỗ trợ tối đa hoạt động kinh doanh hợp pháp của doanh nghiệp và cá nhân trong xã hội; bao quát các loại hình thương mại điện tử diễn ra trong thực tế, đồng thời có tính đến sự thay đổi, phát triển nhanh chóng của những loại hình giao dịch mới. Nghị định cũng đảm bảo sự tương thích với luật pháp quốc tế, đồng thời phù hợp với điều kiện của Việt Nam. Nghị định gồm 5 chương, 19 điều với những nội dung chính như sau: - Chương I: Những quy định chung (từ Điều 1 đến Điều 6) nêu lên phạm vi điều chỉnh, đối tượng áp dụng, giải thích một số thuật ngữ, xác định nội dung quản lý nhà nước về thương mại điện tử và cơ quan thực hiện nhiệm vụ này. 18
36. - Chương II: Giá trị pháp lý của chứng từ điện tử (từ Điều 7 đến Điều 10) khẳng định nguyên tắc cơ bản về thừa nhận giá trị pháp lý của chứng từ điện tử trong hoạt động thương mại. - Chương III: Chứng từ điện tử trong hoạt động thương mại (từ Điều 11 đến Điều 15) quy định chi tiết một số điều khoản về sử dụng chứng từ điện tử trong hoạt động thương mại như thời điểm, địa điểm nhận và gửi chứng từ điện tử, thông báo về đề nghị giao kết hợp đồng, sử dụng hệ thống thông tin tự động để giao kết hợp đồng, lỗi nhập thông tin trong chứng từ điện tử. - Chương IV: Xử lý vi phạm (Điều 16, 17) và Chương V: Điều khoản thi hành (Điều 18, 19) quy định các hành vi bị coi là vi phạm pháp luật về thương mại điện tử, hình thức xử lý vi phạm, thời điểm hiệu lực của Nghị định và các cơ quan chịu trách nhiệm thi hành. Để Nghị định về thương mại điện tử có thể đi vào cuộc sống, đồng thời tiếp tục hoàn thiện khung pháp lý cho hoạt động thương mại điện tử tại Việt Nam, các cơ quan chức năng cần tiếp tục nghiên cứu xây dựng những văn bản hướng dẫn chi tiết hơn nữa về việc ứng dụng thương mại điện tử trong các lĩnh vực hoạt động đặc thù như cung ứng hàng hóa dịch vụ kinh doanh có điều kiện, quảng cáo thương mại qua phương tiện điện tử, sử dụng chứng từ điện tử trong hoạt động thương mại trực tuyến, bảo vệ người tiêu dùng và các quy định liên quan khác. 2.2. Các vấn đề pháp luật chuyên ngành Giao dịch tài chính là một lĩnh vực giao dịch đặc thù do có liên quan đến tất cả các mặt của đời sống kinh tế xã hội. Các quy định về thuế, kiểm toán và kế toán không chỉ áp dụng cho giao dịch giữa tổ chức cá nhân với cơ quan thuế, mà còn tác động trực tiếp đến toàn bộ giao dịch thương mại giữa các tổ chức cá nhân với nhau. Do vậy, để có thể tiến hành một chu trình thương mại điện tử trọn vẹn cho đến khâu thanh toán, rất cần những quy định cụ thể nhằm thừa nhận giá trị pháp lý của chứng từ điện tử trong hệ thống pháp luật tài chính. Luật Giao dịch điện tử, Nghị định Thương mại điện tử, Nghị định quy định chi tiết thi hành Luật Giao dịch điện tử trong hoạt động tài chính (đang soạn thảo) sẽ cung cấp đủ cơ sở pháp lý để chấp nhận chứng từ điện tử nếu doanh nghiệp muốn sử dụng chứng từ điện tử trong giao dịch kinh doanh của mình. Tuy nhiên, điều kiện cụ thể cấu thành nên giá trị pháp lý của những chứng từ này trong các nghiệp vụ đặc thù như thuế, kiểm toán, kế toán thì sẽ do các cơ quan quản lý chuyên ngành quy định. Hiện tại, những quy định như vậy mới chỉ được ban hành ở một số văn bản hướng dẫn mang tính cục bộ, áp dụng cho từng trường hợp cụ thể. Việc thiếu một khung quy định chung mang tính tổng thể dẫn đến việc doanh nghiệp và bản thân các cơ quan tài chính cũng lúng túng khi phải đối diện với những vấn đề mới phát sinh từ thực tế hoạt động thương mại điện tử tại Việt Nam. Hộp 1.10 Các cơ quan nhà nước với việc triển khai Luật Giao dịch điện tử Điều 40 Luật Giao dịch điện tử quy định: Khoản 3. Cơ quan nhà nước chủ động thực hiện từng phần hoặc toàn bộ giao dịch trong nội bộ cơ quan hoặc với cơ quan khác của nhà nước bằng phương tiện điện tử. Khoản 4. Căn cứ điều kiện phát triển kinh tế - xã hội và tình hình cụ thể, cơ quan nhà nước xác định một lộ trình hợp lý sử dụng phương tiện điện tử trong các loại hình giao dịch ở nội bộ cơ quan, giữa cơ quan nhà nước với nhau và giữa cơ quan nhà nước với cơ quan, tổ chức, cá nhân. Như vậy, hiện vẫn chưa có quy định cụ thể về nghĩa vụ và lộ trình triển khai của các cơ quan quản lý nhà nước trong việc chấp nhận chứng từ điện tử thuộc lĩnh vực quản lý chuyên ngành của mình. 19
37. Bắt đầu từ năm 2006, các hoạt động thương mại điện tử tại Việt Nam bắt đầu phát triển nhanh và đi vào thực chất hơn do yêu cầu tất yếu của tiến trình hội nhập kinh tế quốc tế. Việc triển khai thương mại điện tử tại doanh nghiệp với rất nhiều hình thái đa dạng của nó đã vấp phải những vấn đề sau liên quan đến khía cạnh tài chính của giao dịch: - Vấn đề thuế và thủ tục hải quan đối với hoạt động xuất nhập khẩu sản phẩm số hóa qua mạng Internet ; - Tính hợp lệ của chứng từ thanh toán trong một số trường hợp giao dịch truyền thống nhưng sử dụng phương thức thanh toán hiện đại: khi mua hàng tại quầy và thanh toán bằng thẻ tín dụng, chứng từ mua hàng là sao kê thẻ và hóa đơn bán hàng in tự động từ máy (không có con dấu) ; - Tính hợp lệ của chứng từ thanh toán trong các giao dịch mua bán trực tuyến: khi đặt hàng qua Internet, toàn bộ chứng từ mua hàng là các biểu mẫu điện tử được khởi tạo tự động và truyền qua Internet. 2.2.1. Thuế và thủ tục hải quan đối với hoạt động xuất nhập khẩu sản phẩm số hóa tiến hành qua Internet Các sản phẩm số hóa như phần mềm, dữ liệu, nhạc, phim, sách điện tử đang chiếm tỷ trọng ngày càng cao trong giá trị trao đổi thương mại của nền kinh tế thông tin. Một số sản phẩm số hóa như phần mềm thậm chí chiếm phần đáng kể trong giá trị tài sản của nhiều doanh nghiệp và trở thành mặt hàng xuất khẩu chính của nhiều doanh nghiệp khác. Tuy nhiên, giao dịch mua bán các sản phẩm số hóa có một đặc thù là có thể được tiến hành qua kênh Internet, vượt ngoài phạm vi kiểm soát hiện nay của cơ quan thuế và hải quan. Đây là vấn đề gây nhiều lúng túng không chỉ đối với doanh nghiệp mà cho cả các cơ quan thuế, hải quan. Hiện nay, các cơ quan thuế, hải quan đang nghiên cứu để tìm ra giải pháp hợp lý nhằm theo dõi, quản lý hoạt động này một cách hiệu quả. Hộp 1.11 Một số văn bản hướng dẫn về thủ tục hải quan và thuế đối với phần mềm xuất nhập khẩu qua Internet Xuất nhập khẩu phần mềm qua Internet không phải làm thủ tục hải quan Tổng cục Hải quan có công văn số 2508/TCHQ-GSQL ngày 9/6/2006 trả lời Công ty TNHH công nghệ và thương mại Nhân An (102 A3 Đầm Trấu, Hà Nội) về thủ tục hải quan đối với việc nhập khẩu phần mềm qua Internet: «Theo quy định tại Điều 4 Luật Hải quan thì hàng hóa xuất nhập khẩu là tất cả động sản, có mã số và được xuất nhập khẩu trong địa bàn hải quan. Như vậy nếu theo khái niệm của Luật Hải quan thì nhập khẩu phần mềm qua Internet không được coi là hàng hóa nhập khẩu, việc nhập khẩu phần mềm hiện Cơ quan Hải quan không quản lý và không làm thủ tục hải quan». Thuế giá trị gia tăng (GTGT) đối với phần mềm xuất khẩu qua Internet là 0% Tổng cục Thuế cũng có công văn số 976/TCT-TCCS ngày 17 tháng 3 năm 2006 gửi Cục thuế các tỉnh, thành phố hướng dẫn về thuế đối với xuất khẩu phần mềm máy tính qua mạng Internet: « Căn cứ điểm 1 mục I phần B Thông tư số 120/2003/TT-BTC ngày 12/12/2003 của Bộ Tài chính và điểm 3 Thông tư số 84/2004/TT-BTC ngày 18/8/2004: sản phẩm phần mềm máy tính xuất khẩu qua mạng Internet thuộc diện chịu thuế GTGT 0%». « Điều kiện để được khấu trừ/hoàn thuế GTGT đối với hoạt động xuất khẩu sản phẩm phần mềm qua mạng Internet vẫn phải đáp ứng đủ điều kiện theo quy định: không cần phải có tờ khai Hải quan hàng hóa xuất khẩu mà chỉ cần Hợp đồng cung cấp hàng hóa cho doanh nghiệp ở nước ngoài, hóa đơn GTGT, chứng từ thanh toán qua ngân hàng theo quy định». 20
38. 2.2.2. Tính hợp lệ của chứng từ thanh toán điện tử (đối với cơ quan thuế, kế toán, kiểm toán) Việc triển khai thương mại điện tử với các chu trình trọn vẹn cho đến khâu thanh toán sẽ dẫn đến sự thay đổi lớn về cách thức quản lý cũng như hình thức của hệ thống hóa đơn chứng từ. Thay vì các mẫu hóa đơn in sẵn như hiện nay sẽ là hóa đơn tự in từ hệ thống quản lý nội bộ của từng doanh nghiệp, hoặc các chứng từ điện tử được gửi và lưu trữ trong hệ thống thông tin của các bên tham gia giao dịch. Tuy nhiên, để những chứng từ này có thể đưa vào sử dụng trong công tác tài chính doanh nghiệp, thì ngoài sự thừa nhận chính thức của pháp luật về giá trị pháp lý của chứng từ điện tử, còn cần sự thay đổi tương ứng trong các quy định về hóa đơn chứng từ của cơ quan thuế. Hộp 1.12 Giá trị pháp lý của chứng từ điện tử trong hoạt động tài chính Luật Kế toán 03/2003/QH11: Điều 18: Chứng từ điện tử có thể được coi là chứng từ kế toán khi có các nội dung quy định tại điều 17 của Luật này và được thể hiện dưới dạng dữ liệu điện tử. Nghị dịnh về Thương mại điện tử: Điều 8: Chứng từ điện tử có giá trị pháp lý như văn bản nếu thông tin chứa trong chứng từ điện tử đó có thể truy cập được để sử dụng khi cần thiết Điều 9: Chứng từ điện tử có gía trị pháp lý như bản gốc nếu thỏa mãn đồng thời cả hai điều kiện: - Có sự đảm bảo đủ tin cậy về tính toàn vẹn của thông tin chứa trong chứng từ điện tử từ khi thông tin được tạo ra ở dạng cuối cùng là chứng từ điện tử hay dạng khác - Thông tin chứa trong chứng từ điện tử có thể truy cập, sử dụng được dưới dạng hoàn chỉnh khi cần thiết Dự thảo Nghị định về giao dịch điện tử trong hoạt động tài chính: Điều 8. Chứng từ điện tử có thể chuyển đổi sang chứng từ giấy. Khi đã được chuyển đổi, chứng từ điện tử phải có ký hiệu xác nhận đã được chuyển đổi thành chứng từ giấy. Chứng từ giấy được chuyển đổi từ chứng từ điện tử có giá trị pháp lý nếu đáp ứng các điều kiện sau: a) Phản ánh toàn vẹn nội dung của chứng từ điện tử; b) Có ký hiệu riêng xác nhận đã được chuyển đổi từ chứng từ điện tử; c) Có đầy đủ chữ ký, họ tên của người thực hiện chuyển đổi chứng từ điện tử sang chứng từ giấy; d) Có chữ ký, họ tên của thủ trưởng đơn vị hoặc người được thủ trưởng đơn vị uỷ quyền và được đóng dấu của cơ quan, đơn vị, tổ chức theo chế độ quy định của nhà nước. Hiện nay hoá đơn được coi là chứng từ gốc cơ bản nhất để xác định nghĩa vụ và quyền lợi về thuế của doanh nghiệp, để doanh nghiệp hạch toán chi phí và doanh thu, cũng như để xác nhận quyền sở hữu của người mua hàng. Do vậy, các hóa đơn lưu hành trong nội bộ nền kinh tế đều phải tuân thủ những quy định nghiêm ngặt của Bộ Tài chính về hình thức in ấn, nội dung cũng như con dấu. Chứng từ điện tử không đáp ứng đủ những điều kiện này sẽ không được coi là hợp lệ trong giao dịch giữa tổ chức với cơ quan thuế, mặc dù chúng có giá trị pháp lý “như văn bản” và “như bản gốc” theo quy định của pháp luật hiện hành. Đây là điểm vướng mắc rất lớn cho các doanh nghiệp muốn triển khai thương mại điện tử trên quy mô rộng. Một ví dụ nổi bật của năm 2006 là trường hợp vé điện tử của Tổng công ty Hàng không Việt Nam. 21
39. Hộp 1.13 Vướng mắc về chứng từ khi triển khai vé máy bay điện tử tại Vietnam Airlines Dưới sức ép ngày càng tăng của môi trường kinh doanh vận tải hàng không, năm 2004 Hiệp hội hàng không quốc tế (IATA) đã ra Nghị quyết về việc áp dụng đồng nhất vé điện tử bắt đầu từ 1/1/2008. Là một thành viên của tổ chức này, Vietnam Airlines tiến hành triển khai Dự án vé máy bay điện tử từ năm 2005 và đưa vào áp dụng thí điểm trong tháng 11/2006 với chặng Hà Nội - TP HCM. Thời gian đầu, khách hàng vẫn phải đến các đại lý bán vé để thanh toán và nhận vé điện tử - thực chất là các chi tiết hành khách và chuyến bay được in ra một tờ giấy thông thường. Qua giai đoạn thử nghiệm hãng sẽ tiến hành phân phối qua các kênh như Internet hoặc qua các hãng có hợp đồng xuất vé trên chuyến bay của Vietnam Airlines. Ở giai đoạn 1, khi hành khách mua vé điện tử tại đại lý hoặc phòng ban của Vietnam Airlines sẽ được phát phiếu thu để làm chứng từ thanh toán. Các mẫu phiếu thu cước vận chuyển hàng hóa, giá vé phải do cơ quan thuế phát hành theo đơn đặt hàng của các các đơn vị, đại lý bán vé của Vietnam Airlines mới được coi có giá trị như tờ hóa đơn bình thường. Giai đoạn 2 của dự án vé máy bay điện tử sẽ triển khai bán vé qua mạng Internet với phương thức thanh toán là thẻ tín dụng. Sau khi tiến hành thanh toán trực tuyến, khách hàng sẽ được cung cấp các chi tiết chuyến bay và một mã số riêng thay cho vé. Khi làm thủ tục tại sân bay, hành khách chỉ cần nêu mã số và trình giấy tờ tùy thân để đối chiếu. Riêng với những yêu cầu về chứng từ thanh toán trong phương thức bán vé trực tuyến này, Vietnam Airlines vẫn đang nghiên cứu để hợp thức hóa giao dịch. Khác với hình thức bán vé truyền thống, trong đó cuống vé máy bay là chứng từ có độ đảm bảo cao do đáp ứng những yêu cầu đặc biệt về loại giấy, mẫu mã, hình thức in ấn, vé điện tử không có sự đảm bảo này để xác minh tính “bản gốc” của chứng từ. Do đó, Tổng cục Thuế yêu cầu các đơn vị, đại lý bán vé của Vietnam Airlines khi bán vé “điện tử” cho khách bắt buộc phải phát kèm theo phiếu thu. Phiếu thu này sẽ là chứng từ hợp lý để hành khách và cơ quan thuế làm căn cứ kê khai và khấu trừ thuế. Yêu cầu này đã làm mất đi tác dụng của vé điện tử là giảm chi phí quản lý đi kèm với giấy tờ, đồng thời sẽ gây khó khăn cho việc triển khai giai đoạn 2 của dự án là bán vé hoàn toàn qua mạng Internet. Trở ngại này về chứng từ vé điện tử của Vietnam Airlines cũng sẽ là trở ngại chung cho tất cả các doanh nghiệp muốn triển khai thương mại điện tử theo một chu trình trọn vẹn. Trước thực tế đó, Tổng cục Thuế đã lập “Đề án cải cách công tác quản lý, sử dụng hóa đơn giai đoạn 2007-2012” nhằm điều chỉnh các quy định về chứng từ cho phù hợp với những hình thái kinh doanh mới trong thời kỳ hội nhập. Tuy nhiên, đây là một dự án dài hạn và cần được sự phối hợp của nhiều Bộ ngành trước khi có thể đưa vào triển khai trong thực tế. 2.3. Một số vấn đề khác 2.3.1. Quyền sở hữu trí tuệ Là hình thái biểu hiện cao của nền kinh tế tri thức và xã hội thông tin, trình độ phát triển thương mại điện tử ở một quốc gia phụ thuộc rất nhiều vào mức độ thực thi quyền sở hữu trí tuệ tại quốc gia đó. Từ các sản phẩm phần mềm – nền tảng của ứng dụng thương mại điện tử trong doanh nghiệp, cho đến thương hiệu trong môi trường điện tử, các mẫu mã sản phẩm, ý tưởng kinh doanh, v.v đều là những đối tượng cần được thừa nhận và bảo hộ nếu muốn xây dựng môi trường cạnh tranh thật sự lành mạnh cho thương mại điện tử phát triển. 22
40. Theo Báo cáo của IDC (Tập đoàn Dữ liệu Quốc tế) và BSA (Liên minh Phần mềm Kinh doanh) công bố tháng 5/2006, Việt Nam hiện vẫn là nước có tỷ lệ vi phạm bản quyền phần mềm cao nhất thế giới. Tuy nhiên, so với năm 2005 thì mức độ vi phạm bản quyền năm nay đã giảm cả về con số tương đối và giá trị tuyệt đối. Với hàng loạt sự kiện quốc tế quan trọng như việc gia nhập WTO, đăng cai tổ chức các hội nghị cấp cao APEC và đón tiếp lãnh đạo nhiều tập đoàn CNTT hàng đầu thế giới như Microsoft, Intel, v.v năm 2006 sẽ là một mốc chuyển biến lớn trong việc gia tăng cam kết bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ của các nhà quản lý và doanh nghiệp Việt Nam. Đây là vấn đề được các đối tác thương mại lớn đặc biệt quan tâm. Khi gia nhập vào sân chơi thương mại toàn cầu, Việt Nam không có cách nào khác là phải tuân thủ những luật lệ chung của sân chơi đó theo những lộ trình đã cam kết. Hộp 1.14 Chính phủ xử lý vi phạm phần mềm trong doanh nghiệp Ngày 5/10/2006, lần đầu tiên việc xử lý vi phạm bản quyền sản phẩm tin học cài đặt trong hệ thống thông tin doanh nghiệp được thực hiện khi một đoàn thanh tra liên ngành kiểm tra đột xuất trụ sở công ty Daewoo-Hanel tại khu Công nghiệp Sài Đồng B, Gia Lâm, Hà Nội. Việc kiểm tra được tiến hành với sự phối hợp của Thanh tra Bộ Văn hoá Thông tin và đơn vị phòng chống tội phạm công nghệ cao, thuộc Cục cảnh sát điều tra tội phạm về trật tự quản lý kinh tế và chức vụ, Bộ Công an. Tổng giá trị phần mềm bất hợp pháp bị lập biên bản tại đây ước tính lên tới gần 1 tỷ đồng. Biên bản vi phạm hành chính đã được lập và Chánh Thanh tra Bộ Văn hoá Thông tin sẽ ban hành quyết định xử phạt công ty Daewoo-Hanel theo Luật Sở hữu Trí tuệ và Nghị định số 56/2006/NĐ-CP ngày 6/6/2006 của Chính phủ về xử lý vi phạm hành chính trong họat động văn hoá thông tin. “Đợt kiểm tra này là sự khởi đầu của một chiến dịch quy mô và lâu dài nhằm xoá bỏ nạn vi phạm bản quyền phần mềm trong môi trường kinh doanh tại các tổ chức, cơ quan và doanh nghiệp”, ông Vũ Xuân Thành, Chánh Thanh tra Bộ Văn hoá Thông tin, cho biết. “Điều này còn nhằm thúc đẩy sự phát triển của chính ngành công nghiệp phần mềm nội địa, đồng thời tái thể hiện những cam kết quốc tế của Việt Nam trong vấn đề bảo vệ sở hữu trí tuệ khi hội nhập kinh tế quốc tế”. Báo điện tử VnExpress, Ngoài những biện pháp thanh tra xử lý mang tính răn đe, các cơ quan hữu quan cũng đang đẩy mạnh việc hoàn thiện hệ thống văn bản pháp quy điều chỉnh vấn đề sở hữu trí tuệ. Chỉ thị của Thủ tướng Chính phủ về việc “tăng cường bảo hộ chương trình máy tính theo các quy định của Bộ luật Dân sự, Luật Sở hữu trí tuệ, các cam kết quốc tế về quyền tác giả và quyền liên quan” sẽ được ban hành vào đầu năm 2007. Nội dung nổi bật của Chỉ thị này là việc yêu cầu các cơ quan hành chính nhà nước “chủ động lập kế hoạch ngân sách hàng năm phê duyệt kinh phí mua bản quyền chương trình máy tính hợp pháp, phục vụ cho hoạt động của cơ quan, đơn vị mình”. Bản quyền và vấn đề cấp phát tên miền Internet Từ quy trình cấp phát tên miền cấp hai .vn, có thể thấy vấn đề sở hữu trí tuệ đã được cơ quan quản lý tài nguyên Internet đặc biệt lưu ý nhằm đảm bảo sự công bằng trong việc phân bổ những tên miền có liên quan đến các nhãn hiệu hoặc tên thương mại đã được bảo hộ. Tên miền cấp hai .vn được VNNIC cấp phát từ đầu tháng 6/2006, chia thành ba giai đoạn: 1. Giai đoạn 1: từ 1/6 đến 12/6. Ưu tiên cho nhãn hiệu hàng hóa, tên tác phẩm được công nhận bảo hộ và các cơ quan nhà nước, tổ chức chính trị, xã hội trong nước và quốc tế. 23
41. 2. Giai đoạn 2: từ 13/6 đến 13/7. Xét duyệt tên miền cấp hai cho các tổ chức (trừ cá nhân) đăng ký đã có tên miền cấp ba .vn tương ứng (ví dụ tổ chức đã có tên miền cấp 3 www.tochuc.com.vn sẽ được cấp tên miền cấp 2 là www.tochuc.vn). 3. Giai đoạn 3: từ 14/8/2006. Cấp tự do theo nguyên tắc “ai đăng ký trước cấp trước”. Với tên miền đăng ký trùng tên các nhãn hiệu nổi tiếng đã được bảo hộ trong nước và quốc tế, nếu có ý kiến khiếu nại từ chủ nhãn hiệu, VNNIC sẽ xem xét và quyết định cụ thể đối với từng trường hợp. Thống kê của VNNIC cho thấy hết giai đoạn 1 của đợt xét duyệt (ngày 12/6/2006), trong hơn 1.300 tên miền được duyệt cấp, 40% thuộc về các chủ thể nước ngoài, hầu hết là công ty lớn, nổi tiếng toàn cầu và đã có thương hiệu tại Việt Nam. Trong đó số đơn hợp lệ (tức là có nhãn hiệu thương mại như tên công ty, sản phẩm, dịch vụ được bảo hộ sở hữu trí tuệ) chiếm tới 79,9%. Không những thế, nhiều công ty đa quốc gia còn đăng ký vài chục tên miền kiểu “bao vây” như Johnson & Johnson Co đăng ký johnsonandjohnson. vn, johnson-johnson.vn, johnsons.vn; ngân hàng CitiBank đăng ký citi.vn, citicorp.vn, citibank.vn. Nhiều tập đoàn nước ngoài thậm chí chưa vào Việt Nam đã đăng ký tên miền .vn, ví dụ như Wal Mart. Ngược lại, trong 60% hồ sơ đăng ký giữ chỗ tên miền .vn của các chủ thể doanh nghiệp tại Việt Nam, chỉ 15,63% có giấy chứng nhận bảo hộ sở hữu trí tuệ. Điều này cho thấy doang nghiệp trong nước thiếu quan tâm và còn “sơ hở” trong đăng ký tên miền cấp hai .vn. Hộp 1.15 Nhiều ngân hàng lớn chậm chân khi đăng ký tên miền.vn Sau khi chuyển sang đăng ký tự do theo nguyên tắc “ai đăng ký trước cấp trước” (sau 16 giờ 30 ngày 14/8/2006), nhiều tên miền cấp hai .vn mang thương hiệu ngân hàng lớn đã bị người khác đăng ký với Trung tâm Internet Việt Nam (VNNIC). Việc các ngân hàng lớn bị mất tên miền cấp hai .VN gây nhiều tranh luận bởi hiện tại pháp luật chưa cho phép chuyển nhượng tên miền (Quyết định 92/2003/QĐ-BBCVT đang có hiệu lực ghi rõ “nghiêm cấm việc chuyển nhượng, cho thuê, bán lại tài nguyên Internet dưới bất cứ hình thức nào”). Các ngân hàng sẽ phải chờ, nếu đơn vị đăng ký sử dụng không đúng mục đích hoặc sau 60 ngày không công bố website, họ mới có thể khiếu nại để đòi lại. Báo điện tử VnExpress 2.3.2. Bảo vệ thông tin cá nhân Một đặc thù của môi trường điện tử là mức độ truyền dẫn thông tin nhanh và khả năng tiếp cận thông tin dễ dàng cho mọi đối tượng, hệ quả của nó là việc khó kiểm soát cũng như quản lý sự rò rỉ hoặc lạm dụng thông tin cá nhân. Việc thu thập, phát tán các thông tin cá nhân của người tiêu dùng cho mục đích thương mại đang ngày càng phổ biến, và trong nhiều trường hợp đi ngược lại lợi ích cũng như quyền chính đáng của người tiêu dùng. Nhiều quốc gia phát triển đặc biệt quan tâm và đã xây dựng khung pháp lý tương đối hoàn thiện để điều chỉnh vấn đề này. Đây cũng là chủ đề được thảo luận trong chương trình nghị sự của nhiều tổ chức quốc tế lớn về thương mại như APEC, AFACT, UNCITRAL, UNCTAD. Việt Nam hiện chưa có Luật về bảo vệ thông tin cá nhân. Xét đặc thù của tập quán kinh doanh và môi trường thương mại truyền thống, bản thân vấn đề thông tin cá nhân cũng còn tương đối mới mẻ với nhiều doanh nghiệp. Tuy nhiên, trước sức ép của quá trình hội nhập, các cơ quan quản lý nhà nước cũng bắt đầu ý thức được tầm quan trọng của việc tạo lập khung pháp lý điều chỉnh vấn đề này. Tiếp sau Luật Giao dịch điện tử ban hành năm 2005, Luật Công nghệ thông tin ban hành ngày 29 tháng 6 năm 2006 đã có những quy định mang tính nguyên tắc về việc bảo vệ thông tin cá nhân trong môi trường điện tử. 24
42. Điều 46 Luật Giao dịch điện tử quy định: Cơ quan, tổ chức, cá nhân không được sử dụng, cung cấp hoặc tiết lộ thông tin về bí mật đời tư hoặc thông tin của cơ quan, tổ chức, cá nhân khác mà mình tiếp cận hoặc kiểm soát được trong giao dịch điện tử nếu không được sự đồng ý của họ, trừ trường hợp pháp luật có quy định khác. Điều 21 Luật Công nghệ thông tin quy định: 1. Tổ chức, cá nhân thu thập, xử lý và sử dụng thông tin cá nhân của người khác trên môi trường mạng phải được người đó đồng ý, trừ trường hợp pháp luật có quy định khác. 2. Tổ chức, cá nhân thu thập, xử lý và sử dụng thông tin cá nhân của người khác có trách nhiệm sau đây: a) Thông báo cho người đó biết về hình thức, phạm vi, địa điểm và mục đích của việc thu thập, xử lý và sử dụng thông tin cá nhân của người đó; b) Sử dụng đúng mục đích thông tin cá nhân thu thập được và chỉ lưu trữ những thông tin đó trong một khoảng thời gian nhất định theo quy định của pháp luật hoặc theo thỏa thuận giữa hai bên; c) Tiến hành các biện pháp quản lý, kỹ thuật cần thiết để đảm bảo thông tin cá nhân không bị mất, đánh cắp, tiết lộ, thay đổi hoặc phá hủy. Điều 22 Luật Công nghệ thông tin quy định: 1. Cá nhân có quyền yêu cầu tổ chức, cá nhân lưu trữ thông tin cá nhân của mình trên môi trường mạng thực hiện việc kiểm tra, đính chính hoặc hủy bỏ thông tin đó. 2. Tổ chức, cá nhân không được cung cấp thông tin cá nhân của người khác cho bên thứ ba, trừ trường hợp pháp luật có quy định khác hoặc có sự đồng ý của người đó. 3. Cá nhân có quyền yêu cầu bồi thường thiệt hại do hành vi vi phạm trong việc cung cấp thông tin cá nhân. Nhằm hướng dẫn Luật Công nghệ thông tin, Nghị định xử phạt hành chính trong lĩnh vực công nghệ thông tin đang được Bộ Bưu chính viễn thông chủ trì soạn thảo và sẽ trình Chính phủ vào cuối năm 2006. Nghị định này đã quy định chi tiết một số biện pháp chế tài đối với các hành vi vi phạm trong việc thu thập, xử lý, sử dụng, cung cấp và lưu trữ thông tin cá nhân. Đây là những bước đi đầu tiên của các cơ quan lập pháp cũng như hành pháp nhằm thiết lập ở Việt Nam một cơ chế bảo vệ thông tin cá nhân phù hợp với xu hướng chung của thế giới. 2.3.3. Bảo vệ người tiêu dùng trong quảng cáo thương mại bằng thư điện tử Cùng với sự phát triển nhanh của lượng người sử dụng Internet và điện thoại di động ở Việt Nam, các hình thức quảng cáo thương mại qua phương tiện điện tử như email, tin nhắn di động, báo điện tử đang ngày càng phổ biến. Trong khi quảng cáo trên trang tin điện tử là hình thức còn tương đối gần gũi với các phương thức quảng cáo truyền thống (tại nơi công cộng và qua phương tiện thông tin đại chúng), quảng cáo qua thư điện tử đã bước sang một phạm trù ứng dụng hoàn toàn mới và tác động nhiều đến quyền riêng tư thông tin của người tiêu dùng. Ưu điểm của hình thức quảng cáo này là hết sức nhanh chóng, tiện lợi và được phát tán trên diện rộng. Chi phí thấp hơn so với quảng cáo trên các phương tiện truyền thống cũng là một thế mạnh để các doanh nghiệp lựa chọn trong thời đại Internet bùng nổ. Tuy nhiên, hình thức quảng cáo qua thư điện tử cũng tồn tại những mặt trái cần được khắc phục kịp thời. Nó khiến cho người nhận cảm thấy khó chịu vì sự quấy rầy liên tục, ngoài mong muốn và có thể gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến hoạt động của hệ thống thông tin. Thư điện tử quảng cáo hiện góp phần không nhỏ vào số lượng thư rác đang hàng ngày tràn ngập các đường truyền Internet toàn cầu. 25
43. Vấn đề thư quảng cáo thương mại nói chung và thư rác nói riêng được các nước trên thế giới điều chỉnh dưới hai góc độ: bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng trong sử dụng thư điện tử và bảo vệ thông tin cá nhân trên môi trường điện tử. Hộp 1.16 Các cơ chế điều chỉnh vấn đề thư rác Trên thế giới, quản lý vấn nạn thư rác có hai xu hướng chính là opt-in và opt-out. Opt-in nghĩa là doanh nghiệp chỉ được phép gửi thư quảng cáo nếu đã được sự đồng ý của người nhận. Ví dụ, khi bạn đăng ký nhận một tài khoản tại một trang thông tin điện tử nào đó, bạn sẽ được mời nhận bản tin và họ chỉ được phép gửi khi bạn đánh dấu “đồng ý” vào những nội dung mà bạn lựa chọn. Ngược lại, opt-out nghĩa là doanh nghiệp không cần xin phép người nhận khi gửi thư quảng cáo. Nhưng họ phải chấm dứt gửi thư quảng cáo nếu người nhận từ chối nhận tiếp. Vậy, pháp luật Việt Nam sẽ đi theo hướng nào trong bối cảnh hiện nay? Mặc dù Pháp lệnh về quảng cáo và Nghị định số 24/2003/NĐ-CP quy định chi tiết thi hành Pháp lệnh Quảng cáo công nhận hình thức quảng cáo trên mạng thông tin máy tính và báo điện tử, nhưng những quy định quá khắt khe và hầu như không có khả năng thực thi đã làm mất đi vai trò điều chỉnh của các văn bản pháp quy này. Luật Thương mại và Nghị định 37/2006/NĐ-CP quy định chi tiết Luật Thương mại về hoạt động xúc tiến thương mại cũng chỉ dừng lại ở mức quy định chung đối với quảng cáo thương mại. Để đáp ứng nhu cầu đòi hỏi của xã hội, Bộ Thương mại đang tiến hành soạn thảo Quyết định của Bộ trưởng Bộ Thương mại về bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng trong quảng cáo thương mại bằng thư điện tử với mục tiêu hỗ trợ doanh nghiệp áp dụng một cách hiệu quả hình thức quảng cáo này, đồng thời hạn chế tối đa các ảnh hưởng tiêu cực đối với người sử dụng thư điện tử. Bộ Văn hóa thông tin cũng đang triển khai xây dựng quy chế về quản lý nội dung thông tin trên mạng viễn thông và Internet. Trong khi chờ đợi để ban hành quy chế này, Bộ Văn hóa thông tin đề nghị Bộ Bưu chính Viễn thông chỉ đạo các doanh nghiệp cung cấp dịch vụ phải có biện pháp quản lý để ngăn chặn việc phát tán những tin nhắn có nội dung không lành mạnh, không phù hợp với thuần phong mỹ tục Việt Nam. 2.3.4. Xử lý vi phạm, tội phạm trong thương mại điện tử Việt Nam hiện mới ở giai đoạn đầu của việc triển khai ứng dụng thương mại điện tử, nhận thức xã hội cũng như mức độ ứng dụng của người dân và doanh nghiệp còn tương đối thấp. Nhưng các hành vi gây rối và tội phạm trên môi trường mạng đã có chiều hướng ngày càng gia tăng, làm ảnh hưởng không nhỏ đến niềm tin của người tiêu dùng cũng như doanh nghiệp đối với phương thức kinh doanh còn khá mới mẻ này. Hình thức phạm tội rất đa dạng, từ lừa đảo trong các giao dịch trực tuyến, giả mạo thẻ ATM, cho đến phát tán virus, ăn cắp mật khẩu, phá hoại cơ sở dữ liệu của các website cá nhân và doanh nghiệp, v.v Năm 2006 có thể coi là một năm đáng báo động về số lượng cũng như tần suất các vụ tội phạm trực tuyến ở Việt Nam. Thực tế này đặt ra yêu cầu bức thiết cho các cơ quan nhà nước phải nhanh chóng hoàn thiện khung pháp lý để lập lại trật tự và sự lành mạnh cho môi trường thương mại điện tử tại Việt Nam. Trong năm 2006, nhiều Bộ ngành có liên quan đang bắt đầu triển khai tiếp cận thực tiễn để nghiên cứu xây dựng các biện pháp chế tài đối với hành vi phạm tội trong lĩnh vực công nghệ cao nói chung và thương mại điện tử nói riêng. 26
44. Hiện nay, việc xử lý các hành vi tội phạm trên mạng chủ yếu dựa vào một số văn bản pháp quy sau: - Luật Giao dịch điện tử - Bộ Luật Hình sự năm 1999 - Nghị định số 55/2001 về Quản lý, cung cấp và sử dụng dịch vụ Internet - Quyết định 71/2004/QĐ-BCA về Đảm bảo an toàn và an ninh trong hoạt động cung cấp, sử dụng Internet tại Việt Nam. Tuy nhiên, tất cả những văn bản pháp quy này được đánh giá là mới chỉ hỗ trợ phần nào cho việc “định tội”, chứ chưa giúp cho việc “định khung” hình phạt đối với những hành vi tội phạm trên môi trường mạng. Do đó, các cơ quan điều tra xét xử hiện vẫn gặp khó khăn trong khâu xử lý tội phạm ngay cả khi đối tượng và hành vi phạm tội đã được kết luận rõ. Những ví dụ nổi bật nhất của năm 2006 là các hành vi phát tán virus và tấn công phá hoại website thương mại điện tử. Phát tán virus Năm 2006 là năm nổi cộm của nạn phát tán các virus có nguồn gốc từ chính Việt Nam. Chỉ trong vòng vài tháng, BKIS đã thống kê có khoảng 200 ngàn máy tính ở Việt Nam từng bị các loại virus nội này “viếng thăm”. 5 Nhiều ý kiến cho rằng một phần nguyên nhân của nạn phát tán virus là do các cơ quan quản lý nhà nước chưa có các biện pháp thực sự quyết liệt, mang tính răn đe cao. Hiện nay, tất cả các loại hình tội phạm công nghệ cao mới chỉ có mức xử lý cao nhất là phạt hành chính như cảnh cáo, thông báo cho đơn vị quản lý, phạt tiền với mức xử phạt cao nhất trong thực tế là 10 triệu đồng. Hộp 1.17 Cần khung hình phạt rõ ràng và mang tính răn đe cao cho các hành vi tội phạm công nghệ cao Ông Trần Văn Hòa, Trưởng phòng Phòng chống tội phạm công nghệ cao (thuộc C15) cho rằng, để xử lý mạnh tay hơn, mang lại sự ổn định cho môi trường mạng, cơ quan chức năng cần sửa đổi các luật liên quan nhằm tăng tính nghiêm minh và có giá trị răn đe hơn nữa. “Việc xử lý vi phạm phụ thuộc vào văn bản pháp luật, mà các văn bản pháp luật liên quan đến tội phạm công nghệ cao hiện nay đều chỉ đưa ra các hình thức xử lý phạt hành chính. Muốn có mức án cao hơn là tù giam, buộc phải chứng minh được bốn yếu tố cấu thành tội phạm hình sự, áp dụng đối với dạng tội phạm công nghệ cao là rất phức tạp”. Tấn công website Ngoài các hành vi ăn cắp thẻ tín dụng qua mạng, phát tán virus phá hoại hệ thống thông tin của các cá nhân và tổ chức, phát tán thư rác, v.v trong năm 2006 đã xuất hiện nhiều vụ tấn công vào các website thương mại điện tử của doanh nghiệp, gây gián đoạn hoạt động của website hoặc phá hủy hoàn toàn cấu trúc dữ liệu của website, dẫn tới thiệt hại vật chất và uy tín cho doanh nghiệp. 5. Theo ông Vũ Ngọc Sơn, Trưởng phòng Virus - Trung tâm an ninh mạng ĐH Bách Khoa, trình bày tại Hội thảo về các hành vi vi phạm, phạm tội trong thương mại điện tử do Bộ Thương mại tổ chức ngày 7/11/2006. 27