Chuyên đề Lỗ Tấn (Phần 2) - Vũ Minh Tiến

Nội dung text: Chuyên đề Lỗ Tấn (Phần 2) - Vũ Minh Tiến

1. Chuyeân ñeà Loã Taán - 54 - CHÖÔNG V: THI PHAÙP TRUYEÄN NGAÉN LOÃ TAÁN A. Loã Taán vaø chuû nghóa hieän thöïc Loã Taán laø nhaø vaên baäc thaày cuûa chuû nghóa hieän thöïc, do ñoù muoán tìm hieåu thi phaùp Loã Taán chuùng ta phaûi nghieân cöùu thi phaùp chuû nghóa hieän thöïc. I. Thi phaùp cuûa chuû nghóa hieän thöïc Trong lòch söû vaên hoïc theá giôùi coù nhieàu khuynh höôùng vaø traøo löu, nhöng coù hai traøo löu noåi tieáng nhaát laø laõng maïn vaø hieän thöïc. Thi phaùp vaên hoïc laõng maïn vaø thi phaùp vaên hoïc hieän thöïc laø hai khuynh höôùng thaåm myõ khaùc nhau, ñaùp öùng nhu caàu thaåm myõ cuûa con ngöôøi. Con ngöôøi caàn laõng maïn, nhöng cuõng caàn hieän thöïc. Hai caùi khoâng ñoái laäp nhau. Ngöôøi ñoïc thích ñoïc laõng maïn, nhöng cuõng thích ñoïc hieän thöïc. Tröôùc ñaây ta pheâ phaùn vaên hoïc laõng maïn, ñieàu ñoù khoâng ñuùng. Nguyeãn Coâng Hoan : Taét löûa loøng laø laõng maïn, nhöng Böôùc ñöôøng cuøng laø hieän thöïc. Nguyeãn Coâng Hoan coù caùi taøi taû nhöõng nhaân vaät nheách nhaùc, khoâng coù caùi taøi taû nhöõng nhaân vaät laõng maïn, oâng laø nhaø vaên hieän thöïc, ñi saâu vaøo vieát nhöõng taùc phaåm hieän thöïc. Khoâng phaûi oâng khoâng thích laõng maïn, nhöng oâng khoâng coù taøi taû laõng maïn. Nhöng cuõng coù nhaø vaên coù taøi taû laõng maïn vaø hieän thöïc, nhö Thaïch Lam chaúng haïn. ÔÛ Thaïch Lam, ranh giôùi giöõa hieän thöïc vaø laõng maïn khoâng roõ. Ñeå hieåu roõ thi phaùp hieän thöïc, ta caàn bieát qua thi phaùp laõng maïn. Thi phaùp vaên hoïc laõng maïn Chuû nghóa laõng maïn laø moät caûm höùng thaåm myõ giaûi phoùng caùi toâi caù nhaân, giaûi phoùng caûm xuùc, tình caûm. Ñeà taøi cuûa vaên hoïc laõng maïn : - Thieân nhieân - Tình yeâu - Toân giaùo Ñaây laø ba ñeà taøi phuø hôïp vôùi vaên hoïc laõng maïn : khoâng roõ raøng, gôïi söùc töôûng töôïng, ñaày bí aån. Trong taùc phaåm laõng maïn raát nhieàu thieân nhieân, caûm höùng thieân nhieân traøn ngaäp trong taùc phaåm. Ñoù laø moät thieân nhieân u buoàn vaø aûm ñaïm. Hoàn böôùm mô tieân (taùc giaû Khaùi Höng) : yeâu nhau khoâng trôû ngaïi gì maø khoâng laáy ñöôïc nhau. Laáy nhau khoâng coøn laõng maïn nöõa. Coâ Thi, con nhaø gioøng doõi, coù hoïc, boá meï maát sôùm, ôû vôùi chuù, bò eùp duyeân, caûi trang thaønh chuù tieåu Lan, ñi tu ôû chuøa Long Giaùng. Gaëp Ngoïc, ñang hoïc canh noâng. Ngoïc bieát ñöôïc bí maâït cuûa Thi, yeâu Thi say ñaém. Thi cuõng yeâu Ngoïc, hai ngöôøi khoâng coù ngaên trôû gì maø khoâng laáy ñöôïc nhau: - “Toâi chæ coøn coù moät caùi cheát Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ Vaên
2. Chuyeân ñeà Loã Taán - 55 - - coù theå vì ni coâ hy sinh heát moïi söï, cho ñeán caû haïnh phuùc cuûa toâi, cho ñeán caû taám aùi tình cuûa toâi, taám aùi tình coù leõ tuyeät voïng cuûa toâi”. ( Vaên xuoâi laõng maïn Vieät Nam- 1930-1945, taäp I, trang 109) - “ neáu muïc ñích ñôøi ngöôøi laø tìm haïnh phuùc thì toâi ñaõ tôùi muïc ñích roài. - Nhöng ñi tôùi roài neân döøng laïi, chôù böôùc theâm moät böôùc nöõa”. (sñd, tr.110) Nhaân vaät cuûa chuû nghóa laõng maïn ñau khoå, xanh xao, oám yeáu, -> cheát non, -> laõng maïn. Nhaân vaät cuûa chuû nghóa hieän thöïc khoûe maïnh, to beùo. Keát thuùc taùc phaåm laõng maïn : yeâu nhau -> thaát tình -> ñau khoå -> cheát. Vaên hoïc hieän thöïc XHCN : caêm thuø, laïc quan. Chieán tranh caám vaên hoïc laõng maïn : ñuùng. Baây giôø heát chieán tranh roài, con ngöôøi phaûi buoàn, phaûi ñau khoå môùi ra con ngöôøi. Con ngöôøi luùc naøo cuõng vui, cuõng hôùn hôû laø con ngöôøi voâ traùch nhieäm. Con ngöôøi coù nhieàu noãi ñau laø con ngöôøi lôùn. Hoà Chí Minh coù noãi ñau to lôùn. Vaên hoïc laõng maïn noùi ñeán caùi phi thöôøng, caùi xa laï, ñi nhöõng chaân trôøi xa xaêm, ñoái laäp giöõa thieân thaàn vaø quæ söù, aùnh saùng vaø boùng toái. Thi phaùp vaên hoïc hieän thöïc Vaên hoïc hieän thöïc ñi vaøo caùi bình thöôøng, khoâng töôûng töôïng xa xoâi. Nhaân vaät thöôøng coù nguyeân maãu trong cuoäc ñôøi thöïc, choïn nhöõng chi tieát chaân thöïc. Ñaët teân cho nhaân vaät cuõng phaûi chaân thöïc: Chò Daäu, Caùi Tyù, Chí Pheøo khoâng ñaët teân ñeïp, teân hay. Banzaêc ñi vaøo nghóa ñòa Pari ñeå choïn teân cho nhaân vaät cuûa mình. Nhaân vaät cuûa chuû nghóa hieän thöïc phaûi raát chaân thaät. Vaên hoïc hieän thöïc khoâng thích noùi ñeán thieân nhieân, ñeán tình yeâu vaø toân giaùo, chæ noùi ñeán xaõ hoäi, ñeán hieän thöïc. Vaên hoïc hieän thöïc chæ coù hai theå loaïi thích hôïp laø phoùng söï vaø tieåu thuyeát, khoâng coù thô. Vaên hoïc laõng maïn thô phaùt trieån raát maïnh. II. Thi phaùp hieän thöïc theå hieän qua truyeän ngaén cuûa Loã Taán 1/Phaûn aùnh con ngöôøi vaø cuoäc soáng ñôøi thöôøng cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi “Cho neân moãi khi choïn ñeà taøi, toâi ñeàu choïn nhöõng ngöôøi baát haïnh trong xaõ hoäi beänh taät, vôùi muïc ñích laø loâi heát beänh taät cuûa hoï ra , laøm cho moïi ngöôøi chuù yù tìm caùch chaïy chöõa”.1 Toaøn boä nhöõng caâu chuyeän cuûa Loã Taán laø caâu chuyeän cuûa nhöõng con ngöôøi lao ñoäng ngheøo khoå, phaûi vaät loän vôùi mieáng côm manh aùo. Hoï bò aùp böùc veà vaät chaát vaø tinh thaàn. Hoï ñeàu laø naïn nhaân cuûa cheá ñoä phong kieán Trung Quoác. 1 Loã Taán – Taùc phaåm vaø tö lieäu. Löông Duy Thöù. Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi, 1997, trang 240. Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ Vaên
3. Chuyeân ñeà Loã Taán - 56 - Ñoù laø “Ngöôøi ñieân”, laø AQ, laø thím Töôøng Laâm, laø Nhuaän Thoå, laø chò Tö Thieàn, laø Saùu Caân coù moät soá laø trí thöùc, nhöng loaïi trí thöùc cuõ nhö Khoång Aát Kyû thì voâ cuøng thaûm haïi. Loaïi trí thöùc môùi nhö Phöông Huyeàn Xöôùc (Teát ñoan ngoï)1 thì cuõng laø loaïi trí thöùc ñi daïy hoïc thueâ lo töøng böõa aên, töøng ñoàng xu. Coøn nhöõng trí thöùc nhö Laõ Vi Phuû (Trong quaùn röôuï), Nguïy Lieân Thuø (Con ngöôøi coâ ñoäc), Quyeân Sinh vaø Töû Quaân (Tieác thöông nhöõng ngaøy daõ maát) hoï cuõng ñaõ coù moät thôøi aáp uû nhöõng hoaøi baõo lôùn lao, nhöng baây giôø thì ñaõ hoaøn toaøn buoâng xuoâi, maëc keä, soáng voâ vò qua ngaøy. Coøn loaïi trí thöùc nhö Cao Nhó Sôû thì baûo thuû vaø thieån caän, khoâng quan taâm gì ñeán vaän meänh quoác gia, laïi suoát ngaøy duøng thôøi gian ñaùnh maït nhöôïc.Coøn nhöõng loaïi nhö cuï Coå Cöõu, cuï coá hoï Trieäu, hoï Tieàn laø ñaïi dieän cho cheá ñoä Phong kieán Trung Quoác loãi thôøi caàn phaûi loaïi boû. Coøn moät loaïi nöõa laø nhöõng oâng chuû nhö chuû quaùn röôïu Haøm Hanh thì voâ cuøng thôø ô ñaùng traùch, chæ quan taâm ñeán tieàn maø thoâi. 2. Nhaân vaät heát söùc chaân thaät, sinh ñoäng “ muoán veõ ñaëc ñieåm moät con ngöôøi maø heát söùc tieát kieäm ñöôøng neùt, thì hay nhaát laø veõ hai con maét. Toâi cho raát ñuùng. Neáu veõ caû boä toùc thì tình teá nhö thaät cuõng chaúng coù yù nghóa gì”.2 Ngheä thuaät xaây döïng nhaân vaät cuûa Loã Taán laø nhö vaäy. OÂng khoâng bao giôø moâ taû toaøn boä hình daïng moät nhaân vaät. Moãi nhaân vaät oâng chæ choïn nhöõng ñöôøng neùt, nhöõng caùi tieâu bieåu nhaát ñeå moâ taû, nhöõng caùi ñoù in ngay vaøo taâm trí ngöôøi ñoïc khoâng theå queân ñöôïc. Ví duï nhö nhaân vaät Khoång AÁt Kyû: “Baùc Khoång Aát Kyû laø ngöôøi ñoäc nhaát maëc aùo daøi maø laïi ñöùng tröôùc quaùn uoáng röôïu. Baùc ta ngöôøi to cao, maét xanh leø, giöõa nhöõng neáp nhaên thöôøng coù vaøi veát seïo, laïi coù moät boä raâu hoa raâm, loàm xoàm, roái nhö môù boøng bong. Aùo tuy laø aùo daøi, nhöng vöøa baån, vöøa raùch, hình nhö hôn möôøi naêm nay chöa heà vaù maø cuõng chöa heà giaët. Baùc ta noùi chuyeän vôùi ai, môû mieäng laø chi hoà giaû daõ laøm cho ngöôøi ta chaúng hieåu gì heát. (Loã Taán – taäp truyeän, Nxb vaên hoïc, H.1994, tr.33) Ñaáy laø hình aûnh cuûa Khoång Aát Kyû xuaát hieän ôû ñaàu caâu chuyeän. Ñeán ñoaïn cuoái caâu chuyeän, hình aûnh Khoång Aát Kyû thaät laø thaûm haïi! “ Maët baùc ta ñen saïm, voõ vaøng, troâng khoâng ra hoàn ngöôøi. Baùc ta maëc moät chieác aùo keùp raùch, ngoài xeáp baèng hai chaân, döôùi loùt moät taám bao laùc coù lai daây thöøng baèng rôm treo ôû vai”. “Baùc ta naén trong tuùi aùo raùch laáy ra boán ñoàng chinh boû vaøo tay toâi. Toâi thaáy tay baùc ta laám nhöõng buøn. Thì ta baùc ta ñi baèng tay! Moät laùt sau, uoáng heát baùt röôïu, baùc ta thong thaû choáng tay leát ñi giöõa tieáng noùi tieáng cöôøi cuûa nhöõng ngöôøi xung quanh.” (Sññ trang 38,39 ). Xaây döïng nhaân vaät thím Tröôøng Laâm trong Leã Caàu Phuùc cuõng töông töï nhö xaây döïng nhaân vaät Khoång Aát Kyû. 1 Loã Taán _ taäp truyeän, Nxb vaên hoïc H.1994 – tr.176. 2 Loã Taán _ taùc phaåm vaø tö lieäu – Löông Duy Thöù. Nxb Giaùo duïc. Haø Noäi, 1997, tr.241. Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ Vaên
4. Chuyeân ñeà Loã Taán - 57 - Ñaây laø hình aûnh cuûa thím maø taùc giaû gaëp laïi sau moät thôøi gian xa caùch. “Coù theå noùi nhöõng ngöôøi toâi ñaõ ñöôïc gaëp khi ôû Loã Traán veà chôi naøy khoâng ai thay ñoåi nhieàu nhö thím. Maùi toùc hoa raâm naêm naêm tröôùc baây giôø baïc traéng, troâng khoâng coøn ra veû ngöôøi treân döôùi 40 nöõa, khuoân maët hoác haùc quaù, nöôùc da vaøng xaïm, caû ñeán caùi veû u saàu khi xöa cuõng maát haún, troâng gioáng nhö taïc baèng goã, hoïa chaêng chæ ñoâi troøng con maét laâu laâu ñöa ñi ñöa laïi môùi chöùng toû raèng thím laø moät con ngöôøi ñang soáng maø thoâi. Thím moät tay xaùch chieác gioû tre trong coù caùi baùt meû, khoâng ñöïng gì caû, moät tay choáng caùi gaäy truùc, daøi hôn ngöôøi, phía döôùi ñaõ xô ra. Roõ raøng thím baây giôø hoaøn toaøn laø moät muï aên maøy”. ( sñd, tr 232 ) Xaây döïng nhaân vaät AQ, Loã Taán chuû yeáu ñeå cho nhaân vaät hieän leân qua haønh ñoäng vaø yù nghó cuûa nhaân vaät ñaëc bieät naøy. Ngöôøi ñoïc caûm nhaän ñöôïc nhaân vaät qua haønh ñoäng vaø yù nghó gaàn nhö ñieân roà cuûa con ngöôøi dôû khoân dôû daïi AQ. Veà hình daïng beân ngoaøi, ngöôøi ñoïc cuõng chæ hình dung ñöôïc nhöõng neùt heát söùc sô löôïc: AQ chöøng 30 tuoåi, ngöôøi gaày goø, treân ñaàu coù moät ñaùm seïo to töôùng, coù ñuoâi sam vaøng hoe. Haønh ñoäng vaø yù nghó cuûa AQ voâ cuøng ñieån hình, yù kieán cuûa Ang ghen : “Ngoaøi nhöõng chi tieát chaân thöïc ra, chuû nghóa hieän thöïc phaûi xaây döïng ñöôïc nhöõng nhaân vaät coù tính caùch ñieån hình trong hoaøn caûnh ñieån hình”. 3. Tình yeâu trong truyeän ngaén cuûa Loã Taán Tình yeâu Nam-nöõ khoâng phaûi laø caûm höùng chuû ñaïo trong truyeän ngaén Loã Taán. Caûm höùng chuû ñaïo chính laø soá phaän bi thaûm cuûa nhöõng ngöôøi lao ñoäng ngheøo khoå. - Nhöõng caâu chuyeän tình cuûa nhöõng ngöôøi lao ñoäng ngheøo khoå chæ laø hoân nhaân vaø thöôøng coù keát cuïc bi thaûm. - Caâu chuyeän tình trong Tieác thöông nhöõng ngaøy ñaõ maát coøn aûnh höôûng raát roõ buùt phaùp cuûa chuû nghóa laõng maïn. 4. Thieân nhieân khoâng phaûi laø muïc ñích maø chæ laø phöông tieän Loã Taán laø nhaø vaên hieän thöïc, trong truyeän cuûa oâng raát ít moâ taû thieân nhieân, neáu coù cuõng chæ nhaèm möôïn thieân nhieân ñeå bieåu hieän taâm traïng. “ toâi khoâng taû gioù traêng, ñoái thoaïi quyeát cuõng khoâng keùo daøi”1. Trong caùc truyeän ngaén cuûa Loã Taán, haàu nhö khoâng coù moâ taû thieân nhieân. Ôû moät vaøi choã, thieân nhieân hieän ra nhaèm theå hieän taâm traïng nhaân vaät, nhö truyeän : Trong quaùn röôïu chaúng haïn: “Giöõa muøa ñoâng, tuyeát laïi vöøa xuoáng, neân phong caûnh theâ löông laém. Loøng ñaõ baàn thaàn, laïi theâm nhôù caûnh cuõ, ngöôøi xöa. (Sññ trang 255). “Tuyeát xuoáng maø maáy goác khai giaø, hoa vaãn nôû ñaày, hình nhö baát chaáp caû ngaøy ñoâng thaùng giaù. Caïnh caùi ñình ñoå naùt, coøn coù moät caây sôn traø, giöõa neàn laù xanh thaém, noåi baät leân möôi caùnh hoa ñoû choùi, xung quanh laø tuyeát traéng, neân troâng ñoû nhö laø nhöõng ngoïn löûa. Nhìn hoa maø töôûng hoa nhö coù veû phaãn noä, ngaïo maïn, khinh thò ngoù du khaùch töø phöông xa ñeán ñaây thöôûng thöùc”. (Sññ trang 257). 1 Vì sao toâi vieát, tieåu thuyeát. Löông Duy Thöù, Loã Taán _ Taùc phaåm vaø tö lieäu. Nxb giaùo duïc. Haø Noäi, 1997, trang 240. Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ Vaên
5. Chuyeân ñeà Loã Taán - 58 - B.Thôøi gian ngheä thuaät trong truyeän ngaén Loã Taán I. Thôøi gian ngheä thuaät trong taùc phaåm vaên hoïc 1.Khaùi nieäm Taùc phaåm vaên hoïc laø moät theá giôùi ngheä thuaät, trong theá giôùi ñoù, con ngöôøi toàn taïi vaø vaän ñoäng trong thôøi gian vaø khoâng gian. Khoâng coù gì toàn taïi ngoaøi thôøi gian vaø khoâng gian. Chæ trong thôøi gian vaø khoâng gian thì söï vaät môùi coù tính xaùc ñònh. Khoâng gian vaø thôøi gian chính laø yeáu toá ñeå xaùc ñònh taùc phaåm ngheä thuaät. Thôøi gian coù ba chieàu: quaù khöù, hieän taïi vaø töông lai. Thôøi gian töï nhieân laø thôøi gian tuyeán tính, khoâng theå ñaûo ngöôïc, moät ñi khoâng trôû laïi. Noù chæ vaän ñoäng theo moät chieàu. Trong taùc phaåm ngheä thuaät, thôøi gian ñöôïc taùi taïo laïi. Ñoù coù theå moät ñôøi ngöôøi, cuõng coù theå chæ laø moät vaøi ngaøy, moät khoaûng khaéc. Trong taùc phaåm Chí Pheøo cuûa Nam Cao laø 6 ngaøy Thôøi gian ngheä thuaät mang tính töï do hôn thôøi gian töï nhieân. Ngheä thuaät coù theå ñaûo ngöôïc thôøi gian. Hay noùi caùch khaùc, trong ngheä thuaät thôøi gian coù theå rong ruoåi ngöôïc xuoâi moät caùch töï do. Trong taùc phaåm ngheä thuaät, thôøi gian ñoùng vai troø laø hình thöùc toàn taïi cuûa hình töôïng ngheä thuaät, laø hình thöùc trieån khai haønh ñoäng, caûm thuï. Thôøi gian trong vaên hoïc trung ñaïi laø thôøi gian tuaàn hoaøn, coù tính chaát chu kyø, quay trôû laïi: Sen taøn, cuùc laïi nôû hoa, Saàu daøi, ngaøy ngaén ñoâng ñaø sang xuaân. Thôøi gian hieän ñaïi ñi khoâng trôû laïi 2.Phaân loaïi thôøi gian Tuøy theo muïc ñích, ta coù theå phaân chia thôøi gian ra caùc loaïi nhö sau : - Thôøi gian quaù khöù, hieän taïi, töông lai - Thôøi gian taâm lyù ( thôøi gian trong vaên hoïc hieän thöïc ) - Thôøi gian sinh hoaït - Thôøi gian lòch söû. - Thôøi gian cuûa söï hoài töôûng - Thôøi gian söï kieän 3. Caáp ñoä thôøi gian Caáu truùc cuûa thôøi gian ngheä thuaät coù 2 lôùp : - Thôøi gian traàn thuaät ( thôøi gian cuûa söï phaùt ngoân ). - Thôøi gian ñöôïc traàn thuaät. Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ Vaên
6. Chuyeân ñeà Loã Taán - 59 - Thôøi gian traàn thuaät vaø thôøi gian ñöôïc traàn thuaät bao giôø cuõng coù moät khoaûng caùch. Khoaûng caùch naøy coù theå raát lôùn, coù theå baèng khoâng. Trong thôøi gian traàn thuaät, bao goàm nhieàu thôøi gian khaùc nhau, caàn chuù yù moät soá thôøi gian tieâu bieåu : Thôøi gian taâm lyù cuõng laø thôøi gian noäi taâm nhaân vaät. Ñoù laø moät coáng hieán cuûa chuû nghóa hieän thöïc. Trong Soáng Moøn, thôøi gian taâm traïng laø chuû yeáu. Thôøi gian söï kieän : Thôøi gian söï kieän ñoái laäp vôùi thôøi gian mieâu taû. Thôøi gian mieâu taû laø tónh taïi. Taùc phaåm caøng ít mieâu taû thì nhòp ñieäu cuûa taùc phaåm, doøng söï kieän troâi caøng nhanh. Trong truyeän coå tích khoâng coù mieâu taû neân thôøi gian troâi nhanh, trong tieåu thuyeát hieän ñaïi mieâu taû nhieàu neân phaùt trieån chaäm. Thôøi gian söï kieän trong truyeän Kieàu laø thôøi gian gaáp khuùc, thôøi gian cuûa nhöõng ñoät bieán, caùc söï kieän doàn daäp ñeán, goái leân nhau. Chính thôøi gian gaáp khuùc goùp phaàn theå hieän tính dang dôû cuûa soá phaän nhaân vaät. Khi nghieân cöùu thôøi gian söï kieän, caàn chuù yù ñeán nhòp ñieäu thôøi gian cuûa taùc phaåm, töùc laø khoaûng caùch giöõa caùc söï kieän. Ngoaøi khoaûng caùch söï kieän ra caàn löu yù caùc bieän phaùp laøm chaäm. (Phan Cöï Ñeä trong “Tieåu thuyeát VN hieän ñaïi” goïi laø “Moâ típ haõm phanh” hoaëc “gia toác thôøi gian”). 4. Caùc chieàu thôøi gian a. Quaù khöù Coù nhieàu caùch ñeå theå hieän quaù khöù, chaúng haïn trong taùc phaåm “Löûa vaø huûi”, quaù khöù ñöôïc “cö nguï” trong hình töôïng cuûa moät oâng giaø. Nhöng phöông tieän söû duïng phoå bieán nhaát laø hoài töôûng. (Trong coå tích, trong Dieãm tình trung coå, trong tieåu thuyeát töø ñôøi Minh trôû veà tröôùc cuûa Trung Quoác khoâng coù thôøi gian hoài töôûng). Thôøi gian hoài töôûng khi yù thöùc beân trong xuaát hieän. Töø chuû nghóa tình caûm, ñaëc bieät töø chuû nghóa hieän thöïc pheâ phaùn trôû ñi, thôøi gian hoài töôûng môùi phaùt trieån maïnh. Thaäm chí coù taùc phaåm chæ coù thôøi gian hoài töôûng, nhö “Ñi tìm thôøi gian ñaõ maát” cuûa Marcel Prut. Trong truyeän ngaén cuûa Loã Taán, thôøi gian hoài töôûng ñöôïc duøng nhö moät phöông tieän ñaéc löïc ñeå nhaø vaên neùn moät dung löôïng lôùn vaøo moät taùc phaåm coù qui moâ nhoû nhö trong Coá höông, leã caàu phuùc b.Töông lai Töông lai gaén lieàn vôùi vieãn caûnh, vôùi phöông höôùng phaùt trieån cuûa ñôøi soáng, cuûa nhaân vaät. Töông lai ñöôïc theå hieän baèng nhieàu phöông tieän : coù khi ñöôïc theå hieän baèng öôùc mô, baèng vieãn töôûng, hoaëc baèng döï caûm veà töông lai. Ñaëc bieät caùc nhaø vaên hay duøng hình töôïng treû thô ñeå theå hieän töông lai, nhö trong truyeän Ngaøy mai cuûa Loã Taán, cuoái cuøng chò Tö thieàn naèm moäng thaáy ñöùa con cuûa chò. Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ Vaên
7. Chuyeân ñeà Loã Taán - 60 - Trong chuyeän Thuoác, Loã Taán duøng hình töôïng moät voøng hoa treân moä anh Du ñeå noùi leân tinh thaàn laïc quan tin töôûng vaøo töông lai cuûa caùch maïng Trung Quoác, maëc duø hieän taïi taùc giaû cuõng ñang heát söùc bi quan. Ngöôøi ñaøn baø mang thai cuõng laø moät caùch baùo hieäu töông lai. Trong truyeän Kieàu, Kieàu khoâng coù thai laø khoâng coù töông lai. Caùi nhìn xuoáng buïng cuûa thò Nôû laø baùo hieäu tröôùc nhöõng Chí Pheøo trong töông lai. Trong “Hoàng laâu moäng”, caùi thai cuûa Baûo Thoa laø söï kyù thaùc cuûa moät vò tieán só Cao Ngaïc, vì oâng naøy khoâng nôõ ñeå cho “ nhöõng ngöôøi quí toäc thaân yeâu” cuûa mình bò tuyeät töï. c. Hieän taïi Thôøi gian hieän taïi chính laø thôøi gian traàn thuaät, thôøi gian cuûa söï phaùt ngoân, thôøi gian ñang dieãn ra ñoái vôùi ngöôøi keå chuyeän. II. Thôøi gian ngheä thuaät trong truyeän ngaén cuûa Loã Taán 1. Thôøi gian traàn thuaät vaø thôøi gian ñöôïc traàn thuaät. Hieän taïi, quaù khöù vaø töông lai Thôøi caän ñaïi cuûa Trung Quoác, Trung Quoác chòu heát “quoác sæ naøy ñeán quoác sæ khaùc”, thôøi ñaïi maø nhaân daân Trung Quoác “muoán laøm noâ leä maø khoâng ñöôïc laøm noâ leä”. Noäi dung truyeän ngaén cuûa Loã Taán quaù khöù thì tuûi nhuïc, hieän taïi thì ñau ñôùn, töông lai thì môø mòt. Trong caùc truyeän ngaén cuûa Loã Taán khoaûng ½ laø keå chuyeän baèng ngoâi thöù nhaát. (Trong taäp Gaøo theùt laø 9/14; taäp Baøng hoaøng laø 4/14). Trong caùc truyeän keå baèng ngoâi thöù nhaát, thôøi gian bao giôø cuõng baét ñaàu töø hieän taïi trôû veà quaù khöù baèng söï hoài töôûng. Thôøi gian traàn thuaät vaø thôøi gian ñöôïc traàn thuaät bao giôø cuõng coù moät khoaûng caùch. Trong moät soá chuyeän, ngöôøi ñoïc coù theå tính ñöôïc khoaûng caùch ñoù. Trong truyeän Khoång AÁt Kyû, khoaûng caùch ñoù laø hôn hai möôi naêm, trong truyeän Leã Caàu Phuùc ta coøn bieát ñöôïc ngöôøi keå chuyeän laø “Toâi” veà thaêm queâ ôû nhaø chuù Tö ba ngaøy boán ñeâm. Sau ngaøy ñi thaêm baø con thaân thuoäc, ngaøy thöù ba thì gaëp thím Töôøng Laâm. Thím Töôøng Laâm thay ñoåi quaù nhieàu, khoaûng treân döôùi boán möôi tuoåi maø nhö moät baø giaø tieàu tuïy, raùch röôùi, ñoùi khoå khoâng nôi nöông töïa, thöïc chaát laø moät muï aên maøy vaø thím ñaõ cheát vaøo caùi ñeâm maø sau buoåi chieàu gaëp taùc giaû (ngöôøi keå chuyeän). Trong caùi ñeâm cuoái cuøng ôû nhaø chuù Tö, taùc giaû ñaõ keå laïi baèng söï hoài töôûng cuûa mình veà caâu chuyeän thím Töôøng Laâm : Cho ñeán gaàn saùng, “ Tieáng phaùo noå gaàn, keâu to quaù laøm toâi giaät mình thöùc giaác. Nhìn thaáy ngoïn ñeøn daàu vaøng kheø, nhoû baèng haït ñaäu, roài laïi nghe tieáng phaùo daây noå laïch taïch, bieát laø nhaø chuù Tö ñang laøm leã caàu phuùc vaø ñaõ gaàn sang canh naêm roài (sññ trang 254). Trong caùc truyeän khoâng keå baèng ngoâi thöù nhaát, nhaân vaät keå chuyeän daáu mình, khoâng coù söï hoài töôûng, thôøi gian traàn thuaät vaø thôøi gian ñöôïc traàn thuaät raát khoù xaùc ñònh. Coù nhieàu chuyeän khoaûng caùch ñoù baèng khoâng. (Ly hoân ) Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ Vaên
8. Chuyeân ñeà Loã Taán - 61 - Cuõng coù nhieàu chuyeän coù theå xaùc ñònh ñöôïc giöõa hai thôøi gian ñoù coù moät khoaûng caùch, nhöng khoaûng caùch ñoù laø bao nhieâu thì khoâng theå xaùc ñònh ñöôïc, nhö trong truyeän Thuoác chaúng haïn. “Moät ñeâm thu gaàn veà saùng, traêng laën roài nhöng maët trôøi chöa moïc.” (sññ trang 40), chuùng ta khoâng theå xaùc ñònh ñöôïc laø hieän taïi hay quaù khöù, nhöng gaàn cuoái truyeän (trang 50) taùc giaû vieát “Tieát thanh minh naêm aáy, trôøi laïnh laém. ”, thì ta xaùc ñònh ñöôïc caâu chuyeän ñöôïc keå ôû thì quaù khöù. Nhöõng truyeän khoaûng caùch thôøi gian traàn thuaät vaø thôøi gian ñöôïc traàn thuaät baèng khoâng (caâu truyeän ñöôïc keå nhö laø ñang xaûy ra, ñang dieãn ra, ngöôøi keå chuyeän keå chuyeän ôû thì hieän taïi). Thôøi gian töông lai trong truyeän ngaén cuûa Loã Taán cuõng ñöôïc söû duïng raát ña daïng. Trong truyeän Thuoác, ñoù laø voøng hoa treân moä anh Du ( moät nhaø caùch maïng); trong truyeän Ngaøy mai thì ñoù laø “ caùi ñeâm tröôøng ñang chuyeån mình trôû thaønh aùnh saùng cuûa ngaøy mai”. Trong Nhaät kyù ngöôøi ñieân thì “chaéc cuõng coøn nhöõng ñöùa treû chöa töøng ñöôïc aên thòt ngöôøi chöù.”. Trong Coá Höông, thì ñoù laø “moät cuoäc ñôøi môùi, moät cuoäc ñôøi maø chuùng toâi chöa töøng ñöôïc soáng”. Coøn trong truyeän Moät ngöôøi coâ ñoäc thì ñoù laø hình aûnh nhöõng ñöùa treû : “Treû con khoâng coù tính xaáu cuûa ngöôøi lôùn Toâi cho raèng Trung Quoác maø coøn hy voïng laø chæ hy voïng ôû choã ñoù”. (sñd trang 349). Khaùt voïng veà moät con ñöôøng tuy gian khoå nhöng ñaày hy voïng. OÂng muoán xaõ hoäi cuûa con chaùu Töôøng Laâm, Nhuaän Thoå vaø caû AQ nöõa seõ khaùc. “Toâi naèm xuoáng nghe nöôùc roùc raùch voã vaøo maïn thuyeàn, bieát laø toâi ñang ñi theo con ñöôøng cuûa toâi. Toâi nghó buïng: toâi vaø Nhuaän Thoå, tuy caùch böùc nhö theá naøy, nhöng con chaùu chuùng toâi vaãn coøn thaân thieát vôùi nhau. Chaúng phaûi chaùu Hoaøng ñang töôûng nhôù ñeán Thuyû Sinh ñoù ö? Toâi mong öôùc chuùng noù seõ khoâng gioáng nhö chuùng toâi, khoâng bao giôø phaûi caùch böùc nhau caû Nhöng toâi cuõng khoâng muoán chuùng vì thaân thieát vôùi nhau maø phaûi vaát vaû, chaïy vaïy nhö toâi, cuõng khoâng muoán chuùng noù phaûi khoán khoå maø taøn nhaãn nhö bao ngöôøi khaùc. Chuùng noù caàn phaûi soáng moät cuoäc ñôøi môùi, moät cuoäc ñôøi maø chuùng toâi chöa bao giôø ñöôïc soáng”. Ñieàu ñoù noùi leân raèng troïng taâm cuûa taùc phaåm khoâng phaûi laø hoaøi nieäm veà nhöõng caùi ñaõ qua, maø tuyeân chieán vôùi hieän taïi, vaø muoán moïi ngöôøi tin vaøo töông lai. “Ñaõ goïi laø hy voïng thì khoâng theå noùi ñaâu laø thöïc, ñaâu laø hö. Cuõng gioáng nhö nhöõng con ñöôøng treân maët ñaát, kyø thöïc treân maët ñaát laøm gì coù ñöôøng. Ngöôøi ta ñi maõi neân thaønh ñöôøng thoâi”. Trong thôøi gian naøy oâng ñaõ tieáp thu thuyeát tieán hoaù cuûa Darwin ñeå giaûi thích söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi vaø ñieàu naøy ñöôïc theå hieän raát sinh ñoäng trong caùc taùc phaåm cuûa oâng. Loã Taán tin töôûng sinh meänh lôùp sau bao giôø cuõng coù yù nghiaõ hôn, hoaøn thieän hôn lôùp tröôùc, töông lai taát seõ saùng suûa hôn hieän taïi vaø löïc löôïng môùi taát seõ thay theá löïc löôïng cuõ. “Treû con khoâng coù tính xaáu cuûa ngöôøi lôùn. Veà sau con ngöôøi hö hoûng ñi laø hoaøn caûnh laøm cho hoûng ñi maø thoâi, chöù voán khoâng phaûi laø hö hoûng, maø chaát phaùc hoàn nhieân Toâi cho raèng Trung Quoác ta maø con hy voïng laø chæ hy voïng ôû choã ñoù”. OÂng tin töôûng vaøo taàng lôùp treû vaø daønh nhieàu öu aùi ñoái vôùi hoï. Ta thaáy oâng thaät ñau loøng khi phaûi chöùng kieán nhöõng treû nhoû phaûi cheát vì söï meâ muoäi cuûa boá meï chuùng nhö Tieåu Thuyeân trong Thuoác, beù Baûo con chò Tö Thieàn trong Ngaøy mai OÂng cuõng raát sôï nhöõng ñöùa treû bò nhieãm thoùi hö taät xaáu cuûa ngöôøi lôùn, oâng ñaõ phaûi keâu leân raèng “Haõy cöùu laáy Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ Vaên
9. Chuyeân ñeà Loã Taán - 62 - treû em”. Tieáng theùt aáy phaàn naøo thöùc tænh nhaân daân, ñoàng loaïi cuûa mình vì oâng tin “chaéc cuõng coøn nhöõng ñöùa treû chöa töøng aên thòt ngöôøi”. Tin töôûng nhö theá neân töø ñoù oâng luoân ca ngôïi söï ñoåi môùi, phaûn ñoái huû baïi, keâu goïi thanh nieân ñöùng leân phaûn khaùng tình traïng laïc haäu ngaøn ñôøi nay cuûa xaõ hoäi Trung Quoác. Trong nhöõng truyeän ngaén cuûa mình, coù hai laàn oâng vieát veà ngöôøi ñieân ñoù laø Nhaät kyù ngöôøi ñieân vaø Caây tröôøng minh ñaêng. Hai nhaân vaät ngöôøi ñieân naøy ñeàu muoán xoaù boû xaõ hoäi cuõ kyõ, thoái naùt hieän taïi ñi, hoï mong muoán coù moâït xaõ hoäi khaùc töôi ñeïp hôn, haïnh phuùc hôn. Ngöôøi ñieân trong Nhaät kyù ngöôøi ñieân ñaõ phaûi gaøo leân raèng “Caùc ngöôøi thay ñoåi ngay ñi, thaønh taâm maø thay ñoåi ñi. Caùc ngöôøi neân bieát raèng töông lai ngöôøi ta khoâng dung thöù nhöõng keû “aên thòt ngöôøi” ñaâu”. Lôøi ngöôøi ñieân nhö ngoïn roi quaát thaúng vaøo maët xaõ hoäi phong kieán baét noù phaûi thay ñoåi. Theo ngöôøi ñieân thì moïi söï thay ñoåi seõ khoâng bao giôø laø muoän neáu muoán coù moät xaõ hoäi haïnh phuùc, con ngöôøi soáng yeâu thöông nhau. Coøn ngöôøi ñieân trong Caây tröôøng minh ñaêng, Loã Taán mieâu taû anh ta ra söùc thoåi maõi ngoïn ñeøn khoâng taét. Loã Taán cuõng ñaõ töøng hoan hoâ söï ñoå vôõ cuûa “ngoïn thaùp”, trong truyeän ngaén oâng cuõng troâng mong söï taét ngaám cuûa ngoïn ñeøn. Moät laàn nöõa oâng laïi choïn ngöôøi ñieân laøm hình töôïng ñeå keâu goïi moïi ngöôøi haõy tuyeân chieán vôùi theá löïc phong kieán, khoâng ngöøng hoâ vang “Haõy thoåi taét noù ñi”. Tuy nhieân ngöôøi ñieân cuoái cuøng cuõng ñaõ bò giam giöõ, nhöng tieáng keâu gaøo “tao ñoát löûa” lan truyeàn roäng raõi loàng vaøo tieáng haùt cuûa treû con, theá heä sau phaûi laøm coâng vieäc aáy. Khoâng gian vaø thôøi gian ngheä thuaät cuûa truyeän ngaén Thuoác ñöôïc taùc giaû choïn loïc raát coâng phu. Baét ñaàu caâu truyeän vaøo moät ngaøy cuûa muøa thu noï khi gia ñình Hoa Thuyeân coù con bò beänh ho lao. Hoï coù tieäm traø vaø cuõng meâ tín nhö soá ñoâng ngöôøi daân nöôùc Taøu hoài aáy. Hoï tin laø maùu ngöôøi seõ chöõa ñöôïc beänh lao. Nhaân dòp coù aùn cheùm tuø laø cô hoäi coù moät khoâng hai ñeå mua thuoác maùu. Khoâng hieåu sao cöù ñeán muøa thu ngöôøi ta môùi cheùm ngöôøi, goïi laø thu quyeát. Moät buoåi saùng muøa thu chuû tieäm traø chaïy ra phaùp tröôøng mua “thuoác”. Cuõng buoåi sôùm muøa thu aáy ñöùa treû aên caùi baùnh bao coøn noùng maùu ngöôøi “ñaày raãy moät muøi thôm quaùi laï” ñeán noãi nhöõng ngöôøi ñoùi buïng xung quanh phaûi keâu leân “Thôm quaù!”. Caùi baùnh bao taåm maùu ngöôøi caùch maïng, voû chaùy xeùm trong tay nhöõng ngöôøi ngheøo khoå, laïc haäu “phuït ra moät luoàng hôi traéng” vaø con beänh thieáu nhi caàm laáy caùi baùnh dính maùu “nhö laø toùm ñöôïc tính maïng mình”. Nhöng maùu ngöôøi cheát cheùm khoâng chöõa ñöôïc chöùng beänh ho lao nhö hoï meâ töôûng, ñöùa beù vaãn cheát. Caâu truyeän xaûy ra trong nhöõng ngaøy cuûa moät muøa thu. Ñeán moät ngaøy muøa xuaân tieáp theo cuûa caùi muøa thu ñoù, laïi laø caûnh moät buoåi sôùm nhöng khoâng phaûi ôû trong tieäm traø cuõng chaúng phaûi ôû phaùp tröôøng maø taùc giaû daãn ñeán moät baõi tha ma. Moät baõi tha ma maø “moà maû keû cheát cheùm, keû ngheøo heøn ñeàu san saùt nhö baùnh bao nhaø sang troïng laøm leã möøng thoï”. Nhaân vaät chæ coù hai ngöôøi. Hai baø meï. Baø meï thöù nhaát chính laø ngöôøi ñaõ tin vaø mua maùu töû tuø laøm thuoác hoaøn sinh cho ñöùa con ñang naèm trong caùi maû môùi kia. Baø meï thöù hai chính laø ngöôøi ñaõ sinh ra ñöùa con bò cheát cheùm, chính laø meï caùi ngöôøi maø maùu ñaõ ñöôïc baùn ñi laøm thuoác choáng lao. “Tieát thanh minh naêm aáy trôøi laïnh laém. Nhöõng caây döông lieãu môùi ñaâm ra nhöõng maàm non baèng haït gaïo”. Söï soáng ñaõ baét ñaàu cöïa quaäy trong caùi giaù laïnh cuûa thieân nhieân. Hai baø meï laëng leõ baøy bieän ñoà cuùng, caû hai cuøng ñoát vaøng, cuøng khoùc tröôùc moä con. Baø Hoa “ñoát xong theáp vaøng giaáy, baø ta ngoài beät xuoáng ñaát ngaån ngô nhö ñang ñôïi moät caùi gì”. Coøn “Baø kia nhìn vaån vô xung quanh moät laùt, boãng chaân tay hôi run leân, roài loaïng choaïng luøi laïi maáy böôùc maét trôïn tröøng ngô ngaùc”. Moät ñieàu ñaêïc bieät laø trong baõi tha ma aáy “ôû giöõa coù moät con ñöôøng nhoû heïp, cong queo, Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ Vaên
10. Chuyeân ñeà Loã Taán - 63 - do nhöõng ngöôøi hay ñi taét giaãm maõi thaønh ñöôøng, ñoù cuõng laø ranh giôùi töï nhieân cuûa nghóa ñòa nhöõng ngöôøi cheát cheùm, hoaëc cheát tuø, ôû phía tay traùi, vaø nghóa ñòa nhöõng ngöôøi cheát ngheøo ôû veà phía tay phaûi”. Con ñöôøng höõu hình vaø voâ hình caùch trôû hai loaïi ngöôøi cheát aáy, töø tröôùc ñeán giôø baát di baát dòch khoâng thay ñoåi bôûi vì hoï laø hai theá giôùi khaùc nhau, coù khoaûng aùch raát lôùn. Thaáy baø meï coù con cheát cheùm nhö theá “baø Hoa sôï baø kia thöông con quaù phaùt ñieân chaêng, caàm loøng khoâng ñaäu, beøn ñöùng daäy, böôùc sang beân kia ñöôøng moøn, kheõ noùi “Baø ôi! Thoâi maø thöông xoùt laøm chi nöõa! Ta veà thoâi””. Voâ tình baø Hoa ñaõ ruùt ngaén khoaûng caùch giöõa noâng daân vaø caùch maïng. Ñoù cuõng laø hy voïng cuûa Loã Taán, khi caùch maïng muoán thaønh coâng thì phaûi laáy noâng daân laøm löïc löôïng noøng coát ñeå coå vuõ cho mình, muoán theá phaûi laøm cho hoï thaáy yù nghóa lôùn lao cuûa caùch maïng. Moät baát ngôø cho caû hai baø meï ñoù laø: theo tay baø meï kia chæ thì thaáy “moät naám moà tröôùc maët, coû chöa xanh khaép, coøn loang loå töøng maåu ñaát maøu vaøng raát khoù coi. Laïi nhìn kyõ phía treân, baát giaùc giaät mình. Roõ raøng moät voøng hoa, hoa traéng hoàng xen laãn nhau naèm khoanh treân maám moä khum khum”. Caû hai ñeàu ngôõ ngaøng söûng soát tuy “hai baø maét loøa töø laâu roài, nhöng nhìn nhöõng caùnh hoa traéng hoa hoàng kia thì coøn thaáy roõ. Hoa khoâng nhieàu laém, xeáp thaønh voøng troøn, khoâng laáy gì laøm ñeïp, nhöng cuõng chænh teà”. Giöõa hai caùi caûnh “nhöõng ngoïn coû khoâ ñöùng thaúng taép nhö nhöõng sôïi daây ñoàng, ôû nhöõng naám moä khaùc xung qunah, chæ thaáy laùc ñaùc vaøi nuï hoa beù tí, traêng traéng, xanh xanh, tuy trôøi giaù laïnh nhöng chöa taøn” thì voøng hoa kia laø moät söï laï, ñeán noãi chính baø meï cuûa ngöôøi naèm döôùi ñoù cuõng phaûi keâu leân “Hoa khoâng coù goác, khoâng phaûi döôùi ñaát moïc leân! Ai ñaõ ñeán ñaây? Treû con khoâng theå ñeán chôi. Baø con hoï haøng nhaát ñònh khoâng ai ñeán roài Theá naøy laø theá naøo?”. Caâu hoûi thaät söï aùm aûnh taâm can ngöôøi ñoïc. Vaäy laø ñaõ coù ngöôøi thoâng caûm, thaáu hieåu ñöôïc nhöõng haønh ñoäng duõng caûm cuûa nhöõng ngöôøi chieán só caùch maïng nhö Haï Du. Maùu cuûa hoï ñoå xuoáng cho daân toäc laø khoâng uoång phí. Töông lai cuûa Trung Quoác naèm chính ôû caùi baõi tha ma naøy. Hình aûnh con quaï ôû cuoái taùc phaåm laø moät lôøi caûnh tænh: khoâng ñöôïc tin vaøo nhöõng ñieàu meâ tín dò ñoan maø phaûi ñoái maët vôùi hieän taïi vaø tin töôûng vaøo moät töông lai toát ñeïp, ñaáu tranh giaønh laáy söï soáng cho duø söï thöïc aáy coù phuõ phaøng ñeán bao nhieâu ñi nöõa. “Trong truyeän ngaén cuûa Loã Taán, ta thöôøng thaáy caùi ngaén aáy chöùa bao nhieâu laø söï soáng, bao nhieâu laø cuoäc ñôøi nhaân daân lao ñoäng Trung Hoa uùa heùo ñi nhö coû uùa boán nghìn naêm bò ñeø döôùi taûng ñaù lòch söû. Loã Taán vieát truyeän ngaén ñöùng vaøo caùi ñaùm coû aáy maø vieát, vaø muoán ñem caùi sinh khí söï soáng chaân chaát cho coû kia xanh töôi laïi, thoåi luøa caùi chaát soáng tieàm taøng vaøo ñaùm coû, haát tung ñaù kia ñi vaø voàng ngoïn leân”1. Söï soáng khôûi nguoàn töø caùi cheát, caùi cheát ñaõ aáp uû maàm soáng sau naøy, traûi qua muøa ñoâng cuûa thieân nhieân, cuûa xaõ hoäi, chòu bao khaéc nghieät gian khoå hy sinh ñeå ñeán muøa xuaân noù ñaâm troài naûy loäc, vöôn caønh xanh töôi. Thuoác “ñaõ ñem caùi raát xanh raát khoeû vaøo ñaùm coû uùa, caùi ñaùm coû luïi cuûa nöôùc Taøu cuõ, cuûa nöôùc Taøu xöa maø phaàn lôùn quaàn chuùng soáng trong u toái meâ tín”2. “Ñoïc vaên Loã Taán ta chuùng thaáy noù nhö u uaát bi phaãn suoâng, nhöng thöïc ra noù phaùt ñoäng yù thöùc caùch maïng, baùo hieäu moät bình minh, caùi bình minh sau moãi laàn ñeâm saàm toái haún laïi”. Tinh thaàn, tö töôûng, chí khí cuûa Haï Du seõ coøn maõi bôûi Loã Taán ñaõ töøng noùi: “Ngöôøi cheát chæ thaät laø cheát, khi naøo hoï cheát haún trong loøng ngöôøi soáng”. Trong baøi Töïa vieát laáy cho taäp Gaøo theùt, taùc giaû vieát: “Cho neân ñoâi khi toâi ngaïi vieát nhöõng ñieàu xa vôùi söï thöïc. Trong 1Chuyeån daãn töø Löông Duy Thöù, Loã Taán, taùc phaåm vaø tö lieäu, Nxb GD, 1998, tr. 352. 2 Chuyeån daãn töø Löông Duy Thöù, Loã Taán, taùc phaåm vaø tö lieäu, Nxb GD, 1998, tr. 352. Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ Vaên
11. Chuyeân ñeà Loã Taán - 64 - truyeän Thuoác, boãng döng toâi theâm moät voøng hoa treân naám moä anh Du, hay trong truyeän Ngaøy mai toâi khoâng theå keå chuyeän chò Tö Thieàn cuoái cuøng vaãn khoâng naèm moäng thaáy ñöùa con cuûa chò bôûi vì vò chuû töôùng luùc baáy giôø chuû tröông khoâng ñeå cho ngöôøi ta ñi ñeán choã tieâu cöïc. Coøn toâi, toâi khoâng muoán ñem noãi hiu quaïnh maø mình cho laø ñau khoå laây sang nhöõng thanh nieân ñang oâm aáp moäng ñeïp nhö toâi coøn nieân thieáu”1. Maëc duø luùc baáy giôø nhöõng ngöôøi caùch maïng bò khuûng boá raùo rieát, nhöng oâng vaãn luoân luoân tin töôûng vaøo caùch maïng. Nhöng thaät ñaùng tieác laø oâng khoâng ñöôïc taän maét chöùng kieán caùch maïng Trung Quoác thaønh coâng vaø con chaùu nhöõng ngöôøi nhö Nhuaän Thoå, Töôøng Laâm, AQ hôùn hôû daét tay nhau treân con ñöôøng roäng theânh thang maø nhöõng ngöôøi ñi tröôùc ñaõ choïn. 2. Thôøi gian taâm lyù Theo Traàn Ñình Söû thì “Thôøi gian noäi taâm nhaân vaät cuõng goïi laø thôøi gian taâm lyù”. Cuõng theo Traàn Ñình Söû thì trong Soáng moøn, thôøi gian taâm traïng laø chuû yeáu. Nhö vaäy, theo caùch hieåu cuûa Traàn Ñình Söû thì khoaûng thôøi gian nhaân vaät soáng baèng noäi taâm cuõng laø thôøi gian taâm lyù. Theo caùch hieåu naøy, thôøi gian taâm lyù coù hai caáp ñoä : Moät ngaøy trong tuø baèng nghìn thu ôû ngoaøi - Thôøi gian noäi taâm cuûa nhaân vaät. Trong truyeän ngaén cuûa Loã Taán, böôùc ñi cuûa thôøi gian cuõng ñöôïc caùc nhaân vaät caûm nhaän raát ña daïng. Trong Coá Höông böôùc ñi cuûa thôøi gian cuõng coù nhieàu saéc thaùi : Thôøi gian chôø ñôïi thì voâ cuøng chaäm chaïm, maø thôøi gian chung soáng thì qua raát nhanh. “Vì vaäy ngaøy naøo toâi cuõng mong cho ñeán naêm môùi. Naêm môùi ñeán thì Nhuaän Thoå cuõng ñeán maø! Chôø maõi môùi heát moät naêm”. ( Coá Höông, sñd trang 91 ). “Nhöng tieác thay, ñaõ heát thaùng gieâng. Nhuaän Thoå phaûi veà queâ haén.” ( sñd trang 93 ). Trong Tieác thöông nhöõng ngaøy ñaõ maát böôùc ñi cuûa thôøi gian cuõng khaéc hoïa roõ taâm traïng cuûa nhaân vaät : “Gian phoøng ñoå naùt, heûo laùnh, nhö bò boû queân trong caùi hoäi quaùn naøy sao maø buoàn baõ, troáng traûi quaù theá! Thôøi gian ñi nhanh quaù! Töø ngaøy toâi yeâu Töû Quaân, vaø nhôø naøng maø thoaùt ra khoûi caùi nôi buoàn baõ, troáng traûi ñoù, tính ñeán nay, ñaõ troøn moät naêm roài” “Thôøi gian moät naêm qua nhö hoaøn toaøn maát haún, nhö hoaøn toaøn khoâng coù” (trang 374). Khi ñang yeâu phaûi xa ngöôøi yeâu thì thôøi gian troâi ñi raát chaäm. Moãi ngaøy phaûi xa Töû Quaân ñi laøm, khi tan taàm muoán ñöôïc ôû ngay beân caïnh Töû Quaân : “Moãi ngaøy tan sôû, tuy trôøi ñaõ gaàn toái, anh phu xe laïi raát chaäm”. (sñd trang 381). Nhöng roài hai ngöôøi chia tay nhau, ñeán khi nghe tin Töû Quaân cheát, thì böôùc ñi cuûa thôøi gian laïi voâ cuøng chaäm chaïp : “Ñeâm ñaàu xuaân daøi daèng daëc.” (sñd trang 404) Ngaøy mai cuõng laø taùc phaåm naëng veà taâm lyù. Nhaân vaät chò Tö Thieàn traûi qua nhöõng giôø phuùt ñau loøng nhaát cuûa cuoäc ñôøi. Moïi ñieàu chò muoán níu keùo nhöng khoâng theå, noù vöôït ra khoûi khaû naêng cuûa chò. Chò lo cho ñöùa con beù boûng toäi nghieäp. Chò chôø trôøi saùng 1 Tröông Chính, Loã Taán taäp truyeän, Nxb vaên hoïc, 1994, tr 12, 13. Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ Vaên
12. Chuyeân ñeà Loã Taán - 65 - cho beù Baûo bôùt soát, hy voïng beâïnh cuûa noù cuõng lui daàn “cöù ñeán saùng, maët trôøi moïc laø côn soát cuõng lui, hôi thôû cuõng bình thöôøng”. Nhöng caùi aùnh saùng maø chò ñôïi ñoái vôùi “ngöôøi khaùc thaáy choùng, nhöng chò thaáy sao maø laâu theá”. Noãi lo sôï luoân vaây laáy chò, thôøi gian ñoái vôùi chò daøi ra, daøi maõi. “Thôøi gian thaèng Baûo thôû ra thôû vaøo moät caùi chò thaáy daøi hôn moät naêm”. Chò lo nhö thaét tim gan vì beänh tình cuûa con ngaøy caøng naëng, coøn nhöõng keû caàm trong tay sinh maïng con ngöôøi thì laïi toû ra thôø ô, khaùm beänh maø “chöa noùi döùt caâu, ñaõ nhaém maét laïi”, moät thaày “thö thaû xem ñôn, thö thaû goùi thuoác”. Hoï khoâng ôû trong hoaøn caûnh aáy, hoï chöa rôi vaøo hoaøn caûnh aáy neân laøm sao hoï coù theå hieåu ñöôïc taâm can chò ñang roái bôøi. “Maët trôøi ñaõ moïc” vaø caùi hy voïng “saùng ra maët trôøi moïc, coù theå soát coù theå lui maø thôû cuõng seõ ñôõ” nhöng caùi hy voïng mong manh cuûa chò cuõng taét ngaám. Chò caøng ñi caøng thaáy naëng “ñöùa beù caøng cöïa quaäy maõi, ñöôøng laïi xa” ñeán noãi chò khoâng gaéng göôïng ñöôïc nöõa. Chò troâng chöøng con töøng giaây töøng phuùt, xem xeùt dieãn bieán treân neùt maët, cô theå con “khi thaèng beù Baûo uoáng thuoác thì ñaõ xeá tröa. Chò Tö ñeå yù ñeán thaàn saéc cuûa con, hình nhö cuõng coù tænh taùo ra nhieàu. Ñeán chieàu, ñöùa beù boãng trôïn maét leân, goïi “meï”moät tieáng roài laïi nhaém maét laïi nhö nguû thieáp ñi. Noù nguû moät laùt, moà hoâi hoät ñoå ra laám taám treân traùn vaø ñaàu muõi. Chò ñöa tay sôø con, nheø nheï, thaáy nhôùt nhö keo. Chò voäi sôø xuoáng ngöïc con, caàm loøng khoâng ñaäu, khoùc nöùc leân”. Trong quaùn röôïu, Loã Taán chæ vôùi cuoäc gaëp gôõ trong choác laùt maø oâng ñaõ phaùc hoaï ñöôïc caû moät ñôøi ngöôøi: töø quaù khöù, hieän taïi vaø caû ñeán töông lai cuûa hoï nöõa. Quaù khöù thì ñaày hy voïng tin töôûng, hieïân taïi thì chaùn naûn thaát voïng, töông lai thì muø mòt vaø cuõng buoàn thaûm khoâng keùm hieän taïi. “Theá thì, anh coù ñònh sau naøy laøm gì khoâng?”. “Sau naøy aø? Chaúng bieát nöõa. Anh xem nhöõng vieäc chuùng ta daïo ñoù ñònh laøm, hoûi coù vieäc naøo ñöôïc vöøa yù? Toâi baây giôø khoâng bieát moät caùi gì heát, ngaøy mai ñaây laøm gì cuõng khoâng bieát, phuùt saép ñeán cuõng theá”. Thôøi gian noäi taâm cuûa nhaân vaät Trong truyeän ngaén cuûa Loã Taán, thôøi gian noäi taâm cuûa nhaân vaät ñöôïc khai thaùc treân nhieàu bình dieän vaø ñöôïc söû duïng roäng raõi. Ñieàu naøy ñaõ laøm cho truyeän ngaén cuûa Loã Taán mang tính hieän ñaïi, khaùc xa vôùi tieåu thuyeát coå ñieån cuûa Trung Quoác. Coù theå noùi tuyeåu thuyeát hieän ñaïi, ñaëc bieät laø tieåu thuyeát hieän ñaïi theá kyû thöù XIX ñaõ söû duïng roäng raõi thôøi gian taâm lyù nhaân vaät, nhieàu taùc giaû ñaõ söû duïng chuû yeáu thôøi gian taâm lyù nhaân vaät laø chính. Loã Taán söû duïng roäng raõi thôøi gian taâm lyù nhaân vaät laøm cho nhaân vaät cuûa oâng coù chieàu saâu, coù tính caùch rieâng. Coù theå noùi khoâng coù chuyeän naøo cuûa Loã Taán khoâng coù thôøi gian taâm lyù nhaân vaät. Coù nhöõng chuyeän chuû yeáu laø thôøi gian taâm lyù nhaân vaät nhö Coá Höông, Maåu chuyeän nhoû, Tieác thöông nhöõng ngaøy ñaõ maát Trong Coá Höông, chính laø caâu chuyeän cuûa taùc giaû (ngöôøi keå chuyeän) khi phaûi baùn nhaø, xa queâ höông yeâu daáu ñi tìm moät con ñöôøng ñi môùi. Trong Tieác thöông nhöõng ngaøy ñaõ maát thì chính laø moät caâu chuyeän cuûa moät chaøng thanh nieân tieác thöông nhöõng ngaøy haïnh phuùc ñaõ vónh vieãn maát ñi khoâng bao giôø trôû laïi, bôûi vì cuõng chính laø loãi cuûa hoaøn caûnh vaø cuõng chính laø loãi cuûa mình nöõa. Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ Vaên
13. Chuyeân ñeà Loã Taán - 66 - C. Khoâng gian ngheä thuaät qua truyeän ngaén cuûa Loã Taán I. Khoâng gian ngheä thuaät trong taùc phaåm vaên hoïc Khaùi nieäm khoâng gian ngheä thuaät Khoâng gian vaø thôøi gian laø moät thuoäc tính cuûa vaät chaát, chuùng ta caûm nhaän khoâng gian vaø thôøi gian qua söï vaän ñoäng vaø bieán ñoåi cuûa caùc heä thoáng vaät chaát. Khi caùc heä thoáng vaät chaát thay ñoåi theo quy moâ, khoái löôïng vaø toác ñoä cuûa vaän ñoäng thì khoâng gian vaø thôøi gian cuõng thay ñoåi theo. Ñieàu ñoù cho thaáy khoâng gian vaø thôøi gian phuï thuoäc vaøo vaät chaát vaø coù moái quan heä bieän chöùng vôùi nhau. Chuùng ta khoâng theå caûm nhaän baát cöù caùi gì ngoaøi khoâng gian vaø thôøi gian, chæ trong khoâng gian vaø thôøi gian söï vaät môùi coù tính xaùc ñònh. Ñoù chính laø cô sôû ñeå nhaø vaên xaây döïng hình töôïng khoâng gian vaø thôøi gian trong taùc phaåm vaên hoïc. Chuùng ta seõ khoù coù theå hieåu ñöôïc hình töôïng ngheâï thuaät neáu taùch noù ra khoûi khoâng gian vaø thôøi gian toàn taïi cuûa chính noù. Nhöng khoâng gian ngheä thuaät tuy laáy cô sôû töø hieän thöïc song noù do chuû quan nhaø vaên saùng taïo ra baèng ngoân ngöõ nhaèm göûi gaém taâm tö tình caûm, yù ñoà ngheä thuaät gaén vôùi quan nieäm cuûa taùc giaû veà theá giôùi. Vì vaäy khoâng gian ngheä thuaät bao giôø cuõng mang yù nghóa nhaân sinh. Khoâng gian ngheä thuaät laø hình töôïng khoâng gian trong taùc phaåm. Hình thöùc cuûa moät taùc phaåm vaên hoïc bao giôø cuõng mang tính quan nieäm, khoâng gian ngheä thuaät laø moät phaàn cuûa hình thöùc aáy. “Nhieäm vuï cuûa thi phaùp hoïc laø nghieân cöùu hình thöùc ngheä thuaät nhö bieåu hieän cuûa moät quan ñieåm ngheä thuaät, moät tö töôûng saùng taùc chöù khoâng phaûi chæ ñôn thuaàn laø caùi aùo ngoaøi cuûa noäi dung”1. “Hình thöùc cuûa taùc phaåm ngheä thuaät khoâng ñôn giaûn laø nhöõng thuû phaùp, phöông tieän, chaát lieäu maø laø thuû phaùp, phöông tieän, chaát lieäu mang tính quan nieäm”2. Ví nhö trong truyeän Kieàu khi moâ taû Thuyù Kieàu, Nguyeãn Du vieát: “Laøn thu thuyû neùt xuaân sôn”, coøn Tuù Baø thì “Nhaùc troâng lôøn lôït maøu da”, hai caùch mieâu taû ñoù xuaát phaùt töø quan ñieåm thaåm myõ cuûa Nguyeãn Du, cuûa thôøi ñaïi oâng veà con ngöôøi. Ngöôøi xöa laáy thieân nhieân laøm thöôùc ño ñeå moâ taû veû ñeïp cuûa ngöôøi con gaùi vaø nhöõng nhaân vaät chính dieän. Tuù Baø laø nhaân vaät phaûn dieän thì phaûi duøng hình thöùc cuûa chính baûn thaân ñôøi soáng ñeå khaéc hoaï. Ñoù chính laø do quan nieïâm vaên hoïc coù tính thôøi ñaïi quy ñònh. Nhöng ñeán vaên hoïc hieän thöïc thì khaùc. Quan nieäm veà caùi xaáu, caùi ñeïp khaùc tröôùc. Moät nhaân vaät raát xaáu veà ngoaïi hình ñeán noãi “ma cheâ quyû hôøn” nhö Thò Nôû vaãn coù theå laø con ngöôøi toát. Nhöng ngöôïc laïi coù nhöõng nhaân vaät nhan saéc nghieâng nöôùc nghieâng thaønh nhöng loøng daï laïi xaáu xa voâ cuøng. Nhö theá quan nieäm thaåm myõ ñaõ thay ñoåi, quan nieâïm thaåm myõ cuûa vaên hoïc hieän thöïc laø gaàn vôùi ñôøi soáng hôn, nhaân vaät cuõng chaân thöïc hôn. Vaên hoïc hieän thöïc choïn nhöõng khoâng gian ñieån hình ñeå xaây döïng neân nhöõng tính caùch ñieån hình. Loã Taán ñaõ töøng khaúng ñònh: “Vieäc toâi taû ñaïi ñeå laø caùi toâi ñaõ töøng troâng thaáy hoaëc nghe raát nhieàu, nhöng toâi quyeát khoâng duøng hoaøn toaøn söï thaät ñoù, chæ choïn moät ít roài thay ñoåi ñi hoaëc phaùt trieån theâm, cho ñeán khi coù theå gaàn nhö hoaøn toaøn dieãn ñaït ñöôïc yù ñònh cuûa toâi môùi thoâi”. Ñoù laø quan nieâïm cuûa Loã Taán veà khoâng gian trong taùc phaåm cuûa oâng. Loã Taán söû duïng khoâng gian vaø thôøi gian ngheä thuaät nhö moät phöông tieän nhaèm theå hieâïn muïc ñích cuûa mình, chöù oâng khoâng nhaèm chæ muïc ñích taû caûnh. Nghieân cöùu 1Traàn Ñình Söû. Giaùo trình thi phaùp hoïc. Tröôøng ÑHSP TP HCM, 1993, tr.50. 2Traàn Ñình Söû. Giaùo trình thi phaùp hoïc. Tröôøng ÑHSP TP HCM, 1993, tr.10. Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ Vaên
14. Chuyeân ñeà Loã Taán - 67 - khoâng gian ngheä thuaät trong truyeän ngaén Loã Taán chính laø ñeå hieåu saâu saéc hôn noäi dung taùc phaåm cuûa oâng. II. Khoâng gian ngheä thuaät trong truyeän ngaén Loã Taán 1. Moät khoâng gian chaät heïp, tuø tuùng, u aùm, ngoät ngaït bao truøm leân xaõ hoäi Trung Quoác Chuû nghóa hieän thöïc ñaõ laáy khoâng gian ñôøi thöôøng, khoâng gian xaõ hoäi vaø taát caû nhöõng gì gaàn guõi thaân thieát vôùi con ngöôøi: töø caên phoøng, maûnh vöôøn, ñeán con ñöôøng vaø roäng hôn nöõa laø theá giôùi xung quanh ñöa vaøo trong taùc phaåm. Vì vaäy con ngöôøi trong khoâng gian ngheä thuaät naøy laø nhöõng con ngöôøi bình thöôøng, soáng vaø toàn taïi trong xaõ hoäi ñoù. Nhaân vaät trong truyeän ngaén Loã Taán laø nhöõng con ngöôøi nhö vaäy vaø khoâng gian ngheä thuaät trong taùc phaåm cuûa Loã Taán cuõng laø khoâng gian ngheä thuaät nhö vaäy. Xaõ hoäi Trung Quoác hieän leân trong taùc phaåm cuûa oâng thaät sinh ñoäng, muoân maøu muoân veû vaø nhöõng con ngöôøi cuõng ñuû loaïi, ñuû moïi taàng lôùp. Nhö chuùng ta ñaõ bieát thôøi ñaïi maø Loã Taán soáng laø moät thôøi ñaïi ñaày soùng gioù. Laø moät nhaø vaên neân oâng raát nhaïy caûm vôùi hieän thöïc. Chính hieän thöïc ñaõ laøm neàn cho taát caû caùc truyeän ngaén cuûa oâng. Khoâng gian ngheä thuaät trong truyeän ngaén cuûa oâng mang nhöõng neùt ñaëc tröng cuûa chính xaõ hoäi aáy. Xaõ hoäi Trung Quoác thôøi aáy laø böùc tranh maø maàu ñen haàu nhö chieám toaøn boä, chæ noåi leân vaøi ba ñieåm saùng, ñoù laø vaøi cuoäc caùch maïng töï phaùt nhöng roài cuõng luïi taét nhö nhöõng ngoâi sao xeït qua baàu trôøi trong ñeâm toái. Xaõ hoäi Trung Quoác toái taêm muø mòt döôøng nhö khoâng coù loái thoaùt. Vôùi moät thöïc traïng ñen toái nhö theá thì duø Loã Taán coù tin töôûng vaøo töông lai tieàn ñoà cuûa ñaát nöôùc thì cuõng khoù coù theå laøm cho khoâng gian ngheä thuaät trong truyeän ngaén cuûa oâng töôi saùng leân ñöôïc. Loã Taán thoâng qua nhöõng söï vieäc vaø nhaân vaät cuï theå, vôùi moät thaùi ñoä döùt khoaùt, ñaõ veõ neân moät böùc tranh chaân thöïc, soáng ñoäng vaø döõ doäi cuûa xaõ hoäi Trung Quoác tröôùc vaø sau caùch maïng Taân Hôïi. Ñoù laø moät xaõ hoäi nöûa thöïc daân nöûa phong kieán, giai caáp thoáng trò caáu keát vôùi giai caáp tö baûn nöôùc ngoaøi ñaøn aùp nhaân daân ñeå baûo veä quyeàn lôïi ích kyû cuûa chuùng. Ñoù laø moät xaõ hoäi maø Trung Quoác chòu heát quoác sæ noï ñeán quoác sæ kia. Xaõ hoäi aáy chính laø xaõ hoäi “ngöôøi aên thòt ngöôøi”, “caùi goïi laø vaên minh Trung Quoác kyø thöïc chæ laø böõa tieäc ngöôøi baøy ra cho boïn giaøu sang höôûng thuï, maø caùi goïi laø nöôùc Trung Quoác kyø thöïc chæ laø caùi beáp ñeå söûa soaïn böõa tieäc thòt ngöôøi ñoù”. Nhaân vaät ngöôøi ñieân trong Nhaät kyù ngöôøi ñieân ñaõ luïc loïi söû saùch vaø keát luaän nhö sau: “coå lai vieäc aên thòt ngöôøi thöôøng laém, mình cuõng coøn nhôù nhöng khoâng ñöôïc thaät roõ. Lieàn dôû lòch ra tra cöùu thöû, lòch söû khoâng ñeà nieân ñaïi, coù ñieàu trang naøo cuõng coù maáy chöõ “nhaân nghóa, ñaïo ñöùc”vieát lung tung tyù meït, traèn troïc khoâng sao nguû ñöôïc ñaønh caàm ñoïc thaät kyõ maõi ñeán khuya môùi thaáy töø ñaàu chí cuoái ôû giöõa caùc haøng, maáy chöõ “aên thòt ngöôøi””. Chæ vôùi vaøi doøng maø Loã Taán ñaõ khaùi quaùt ñöôïc caû xaõ hoäi vôùi hôn boán nghìn naêm lòch söû döôùi söï thoáng trò cuûa phong kieán. Luùc naøy ngöôøi ñieân môùi nhaän ra raèng “Baây giôø môùi bieát mình ñaõ soáng bao nhieâu naêm ôû moät nôi maø ngöôøi ta aên thòt laãn nhau töø boán nghìn naêm nay”. Moät xaõ hoäi vaãn töï haøo laø trung taâm vaên minh cuûa nhaân loaïi ñaõ bò Loã Taán laät taåy, oâng ñaõ loät traàn söï löøa bòp vaø giaû doái trong lòch söû, vaø ñaõ dieãn taû heát chaân töôùng pho lòch söû ñaãm maùu cuûa xaõ hoäi phong kieán. Trong xaõ hoäi “aên thòt ngöôøi” thì keû aên thòt khoâng ai khaùc laø ñaïi dieän cho theá löïc phong kieán. Ñoù laø cuï Coå Cöõu, noùi roõ ra laø cheá ñoä toàn taïi maáy nghìn naêm nay. Cuoán soå ghi nôï maø ngöôøi ñieân “hai möôi naêm tröôùc ñaây coù giaãm leân” chính laø lòch Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ Vaên
15. Chuyeân ñeà Loã Taán - 68 - söû thoáng trò tröôøng kyø cuûa xaõ hoäi phong kieán. Ñoù laø oâng Trieäu, moät teân ñòa chuû cöôøng haøo (caùi teân naøy ta gaëp nhieàu laàn trong taùc phaåm cuûa Loã Taán). Ñoù laø oâng lang hoï Haø (xuaát hieän trong caû Nhaät kyù ngöôøi ñieân vaø Ngaøy mai) “laõo coù caëp maét raát döõ, sôï mình troâng thaáy neân cöù cuùi gaèm maët xuoáng ñaát, chæ nhìn troäm mình qua ñoâi kính traéng”, oâng ta coøn coù “moùng tay daøi ñeán boán taác” Nhöõng naïn nhaân cuûa xaõ hoäi ñoù hieän leân thaät thaûm haïi. Hoï laø ñaùm ngöôøi bò boùc loät, bò nhuïc nhaõ, hoï “ñaõ bò tri huyeän cuøm keïp, bò cöôøng haøo taùt tai”, “bò boïn nha dòch cöôùp vôï”, “bò boïn chuû nôï böùc cheát boá meï” Soáng trong moät xaõ hoäi nhö theá hoï khoâng coøn ra con ngöôøi nöõa, hoï bò aên thòt caû veà vaät chaát laãn tinh thaàn. Cheá ñoä xaõ hoäi ñoù ñeø naëng ñeán töøng thoân cuøng, ngoõ heûm cuûa ñaát nöôùc Trung Hoa laøm cho khoâng gian trôû neân toái taêm, ngoät ngaït ñeán ngheït thôû. Ñieån hình cho söï ñen toái vaø thoái naùt cuûa xaõ hoäi Trung Quoác aáy laø noâng thoân. Haàu heát caùc saùng taùc cuûa Loã Taán ñeàu mieâu taû veà noâng thoân – nôi taäp trung theå hieän cao nhaát cuûa söï ngheøo ñoùi xaùc sô, tieàu tuî ôû khung caûnh, cuûa söï u meâ taêm toái trong taâm hoàn. Ñi saâu vaøo cuoäc soáng cuûa ngöôøi daân, Loã Taán caøng chæ cho chuùng ta thaáy ñöôïc caùi khoâng gian soáng muïc naùt, hoang taøn, ñoùi khoå cuûa nhöõng ngöôøi noâng daân Trung Quoác. Böôùc vaøo khoâng gian ngheä thuaät ngöôøi ñoïc caûm nhaän ñöôïc söï tuø tuùng, ngoät ngaït maø nhaân vaät phaûi chòu ñöïng. Trong Nhaät kyù ngöôøi ñieân nhaân vaät raát sôï khoâng gian xung quanh anh ta, taát caû nhö muoán voà vaäp, nuoát chöûng, aên thòt anh ta ngay töùc khaéc. Ra ñöôøng anh ta sôï taát caû moïi ngöôøi “Luùc saùng böôùc chaân ra cöûa, ñaõ heát söùc caån thaän, theá maø oâng Trieäu laïi nhìn mình vôùi con maét quaùi gôû hình nhö sôï mình nhöng laïi muoán haïi mình”. Nhöõng lôøi baøn taùn xì xaøo cuûa nhöõng ñaùm ngöôøi, ngay caû nhöõng ñöùa treû cuõng laøm cho ngöôøi ñieân hoaûng sôï. Nhöng anh ta cuõng phaûi ñoái maët vôùi noù, ôû ngoaøi ñöôøng thì nghe nhöõng lôøi baøn taùn xì xaøo, tieáng maéng con cuûa moät baø meï “ñoà ranh con! Tao coù aên thòt ñöôïc maøy moät mieáng môùi haû giaän” khieán anh thaát kinh hoàn vía, khoâng laøm sao che ñöôïc noãi sôï haõi. Trôû veà nhaø anh cuõng khoâng thoaùt khoûi noãi aùm aûnh veà ba chöõ “aên thòt ngöôøi”. Anh trai cuûa anh laø ngöôøi thaân thieát nhaát cuõng laø keû aên thòt ngöôøi, nôi baùm víu cuoái cuøng cuûa anh cuõng khoâng coøn. Ñaëc ñieåm noåi baät cuûa khoâng gian ngheä thuaät trong truyeän ngaén Loã Taán ñoù laø söï tuø tuùng, chaät heïp, taêm toái nhö huõ nuùt cho duø laøng Muøi nôi AQ truù nguï, ñeán Loã Traán cuûa thím Töôøng Laâm, cuûa chò Töø Thieàn, gia ñình Hoa Thuyeân, Nhuaän Thoå ñi nöõa thì cuõng ñeàu mang nhöõng ñaëc tröng aáy. Nhöõng con ngöôøi soáng trong khoâng gian laøng queâ nhö vaäy cuõng moøn moûi, maát daàn ñi yù chí nghò löïc, hoï hoaøn toaøn guïc ngaõ tröôùc söï buûa vaây boán beà cuûa khoâng gian laøng queâ, caøng ngaøy caøng rít chaët laïi, hoï coá gaéng vuøng vaãy, ñaïp tung noù ra maø khoâng ñöôïc. Laøng Muøi laø moät laøng ñieån hình cho söï taêm toái, trì treä cuûa noâng thoân Trung Quoác. Nhöng “xaõ hoäi phong kieán Trung Hoa thôøi aáy, laøng Muøi cuõng coù theå coi laø moät laøng coù theå thoáng. Laøng coù ñeàn thôø thaàn, coù chuøa thôø Phaät. Treân choûm laøng, hai cuï coá hoï Trieäu vaø hoï Tieàn töôïng tröng cho kyû cöông. Caäu Tuù hoï Trieäu vaø caäu Ñoà hoï Tieàn laø nhöõng nhaân vaät haùch dòch haïng nhaát. Döôùi nöõa, baùc khaùn laøng laø ngöôøi thöøa haønh ñeå giöõ vöõng traät töï xung quanh laâu ñaøi hoï Trieäu vaø hoï Tieàn, nhöõng maët quen laø Trieäu Baïch Nhaõn. Trieäu Tö Thaàn vaø thím Baûy. Treân baäc thang cuoái cuøng cuûa xaõ hoäi laøng Muøi, maáy teân voâ danh tieåu toát chen laán nhau, xaâm loaùt laãn nhau, chöûi bôùi nhau luoân chæ vì moät böõa côm, moät coâng vieäc laøm hay chæ vì moät choã ngoài baét raän ñaàu ñöôøng laøng”1. AQ ñöôïc giôùi thieäu laø “moät baùc nhaø queâ, ñaát khoâng coù nöûa taác, voán khoâng coù nöûa ñoàng neân hoaù ra 1 Tuyeån taäp Ñaëng Thai Mai (taäp I), Nxb Vaên hoïc, 1997. Tr. 373-374. Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ Vaên
16. Chuyeân ñeà Loã Taán - 69 - khoâng teân tuoåi, khoâng nhaø cöûa, khoâng ngheà nghieäp, khoâng moät ai laø baø con, khoâng moät maûnh ñòa vò coûn con naøo trong laøng maïc Nghóa laø moät chöõ khoâng to töôùng ñaõ hoaøn toaøn phuû kín laù soá töû vi cuûa chuù AQ töø ñaàu chí cuoái”1. Sôû dó AQ soáng ñöôïc trong laøng Muøi coå huû aáy laø do “pheùp thaéng lôïi tinh thaàn” cuûa y. AQ voán khoâng phaûi con nhaø beà theá, nhöng y noùi vôùi ngöôøi ta raèng “Nhaø tao xöa kia coù beà, coù theá baèng maáy nhaø maøy kia! Thöù maøy thaám vaøo ñaâu!” ñeå töï an uûi mình, löøa doái ngöôøi khaùc laø mình ñaõ thaéng lôïi veà maët tinh thaàn. Con trai cuûa cuï coá hoï Trieäu vaø hoï Tieàn ñeàu laø caäu khoaù thì coù theå thi tuù taøi vì theá caû hai cuï ñeàu coá ñöôïc moïi ngöôøi toân kính, nhöng AQ nghó buïng “con tôù sau naøy seõ oai hôn nhieàu” coù nghóa laø oai hôn hai cuï coá vaø taát nhieân nhö theá sau naøy AQ seõ ñöôïc moïi ngöôøi toân kính hôn hai cuï nhieàu. Baûn thaân y raát haû daï veà hieän traïng bò aùp böùc cuûa mình, maõi maõi seõ khoâng giaùc ngoä ñeå thay ñoåi hieän traïng aáy, ñoù laø ñieàu laøm cho Loã Taán ñau xoùt nhaát. Bò ngöôøi ta ñaùnh khoâng theå choáng cöï laïi ñöôïc thì y noùi “con ñaùnh boá”, “thöïc teá thì AQ bò ngöôøi ta ñaùnh, ngöôøi ta naém laáy caùi ñuoâi sam cuûa y duùi ñaàu vaøo töôøng thình thòch boán maêm caùi lieàn, roài môùi haû daï boû di. Coøn AQ thì ñöùng ngaån ngöôøi ra moät luùc nghó buïng “Noù ñaùnh mình thì chaúng khaùc naøo noù ñaùnh boá noù. Thaät thôøi buoåi naøy heát choã noùi ””. Theá roài y haû heâ ra veà vôùi veû ñaéc thaéng. Ngöôøi ñaùnh y laø con y, y laø boá ngöôøi ñaùnh y, y coøn lôùn hôn ngöôøi ta moät baäc, chaúng phaûi laø y laïi thaéng lôïi hay sao? Y cuõng laø ngöôøi gioûi khinh reû mình baäc nhaát nhöng laïi toû veû thaéng lôïi. Töï baït tai maïnh vaøo maù mình roài töï cho raèng ngöôøi ñaùnh ñaây laø mình, ngöôøi bò ñaùnh laø keû khaùc, y ñaùnh ñöôïc ngöôøi khaùc y laïi thaéng lôïi. Y raát choùng queân moïi söï nhuïc nhaõ ñoái vôùi y, ñeå giaønh thaéng lôïi tinh thaàn “sau luùc ñaõ duøng baáy nhieâu phöông phaùp thaàn dieäu ñeå ñoái phoù keû thuø, AQ khoan khoaùi ñi ñeán quaùn röôïu, noác luoân maáy cheùn, ñuøa vui vôùi anh naøy, caõi loän vôùi anh kia, laïi coøn ñaéc thaéng maáy laàn nöõa roài môùi trôû veå ñeàn Thoå Coác, ngaõ ra laøm moät giaác ñeán saùng”. Sau khi con trai cuï coá hoï Tieàn, laõo Taây giaû laáy gaäy ñaùnh cho y maáy caùi “ñoáp! ñoáp! ñoáp” (ñaây laø vieäc nhuïc nhaõ thöù hai trong kyù öùc cuûa AQ) nhöng sau maáy tieáng ñoù thì y cho theá laø “xong haún ñi moät chuyeän” vaø y ñaõ caûm thaáy trong ngöôøi nheï nhoõm. Vaû laïi “queân laø caùi böûu boái gia truyeàn raát thaàn dieäu cuûa AQ”. “Pheùp thaéng lôïi tinh thaàn” cuûa y cho ñeán khi bò gieát vaãn khoâng thay ñoåi. Caøng ñoïc chuùng ta caøng thaáy thöông xoùt cho thaân phaän AQ. AQ chöù khoâng ai khaùc chính laø keû theå hieän sinh ñoäng nhaát tính chaát phaûn ñoäng cuûa boïn thoáng trò. Moãi pheùp thaéng lôïi tinh thaàn cuûa y laø moät bieåu hieän khaùc nhau cuûa tính nhu nhöôïc, yeáu heøn cuûa boïn thoáng trò. AQ khoe khoang beà theá toå tieân, suy töôûng tôùi beà theá cuûa con chaùu sau naøy ö? Ñoù chính laø sau cuoäc chieán tranh Nha phieán söï xaâm nhaäp vaøo Trung Quoác cuûa chuû nghóa ñeá quoác ñaõ loät traàn söï thoái naùt, baát löïc cuûa trieàu ñình Maõn Thanh, caùi gì cuõng keùm nöôùc ngoaøi, nhöng laïi khoâng chòu thay ñoåi cheá ñoä chính trò töø goác reã maø cöù khö khö baûo thuû, töï doái mình vaø doái ngöôøi baèng caùch khoe khoang beà theá trong quaù khöù, nhìn ñeán töông lai moät caùch khoâng töôûng ñeå ru nguû mình. Nhuaän Thoå trong Coá Höông laïi hoaøn toaøn khaùc vôùi AQ (duø sao ñi nöõa AQ vaãn coøn moät chuùt phaûn khaùng laïi xaõ hoäi cuõ ñaõ sinh ra anh), anh cam chòu, yeân phaän vôùi caûnh soáng hieän taïi cuûa mình. Xaõ hoäi phong kieán ñaõ huùt heát nhueä khí trong con ngöôøi anh. Cuoäc soáng tröôùc maét anh laø “nhaø khoâng ñuû aên choã naøo cuõng hoûi tieàn, chaúng coù luaät leä gì. Muøa laïi maát. Troàng ñöôïc caùi gì laø gaùnh ñi baùn heát. Chæ ñoùng thueá ñaõ cuït voán roài”. Nôi Nhuaän Thoå soáng cuõng laø nôi nhaân vaät toâi trôû veà sau hai möôi naêm xa caùch. Laøng 1 Tuyeån taäp Ñaëng Thai Mai (taäp I), Nxb Vaên hoïc, 1997. Tr.371. Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ Vaên
17. Chuyeân ñeà Loã Taán - 70 - hieän leân trong maét taùc giaû laø moät böùc tranh tieâu ñieàu, hoang vaéng. “Ñang ñoä giöõa ñoâng. Gaàn veà ñeán laøng trôøi laïi caøng u aùm. Gioù laïnh luøa vaøo khoang thuyeàn, vi vu. Nhìn qua caùc khe hôû cuûa mui thuyeàn, xa gaàn thaáp thoaùng maáy thoân xoùm tieâu ñieàu, hoang vaéng, naèm im lìm döôùi voøm trôøi maøu vaøng uùa”. Chæ caàn theá thoâi, Loã Taán ñaõ loät taû caû moät khoâng gian laøng ñaày theâ löông, aûm ñaïm. Caùi baàu trôøi u aùm, voøm trôøi maøu vaøng uùa caøng laøm cho taâm hoàn taùc giaû ñau xoùt hôn. Trong caùi khung caûnh tieâu ñieàu aáy thì con ngöôøi khoâng theå coù cuoäc soáng bình yeân, khaù giaû ñöôïc. Töø khoaûng caùch xa ñaõ theá, khi laïi gaàn, chöùng kieán taän maét khung caûnh laïi caøng theâ löông hôn “Treân maùi ngoùi, maáy coïng tranh khoâ phaát phô tröôùc gioù. Ñuû roõ nhaø khoâng ñoåi chuû khoâng ñöôïc. Nhöõng gia ñình khaùc coù leõ ñaõ doïn ñi roài neân caûnh töôïng caøng hiu quaïnh”. Nhöõng con ngöôøi coøn ôû laïi hoï coù moät söùc chòu ñöïng deûo dai, beàn bæ maø khoâng theá cuõng khoâng ñöôïc, xaõ hoäi buoäc hoï phaûi nhö vaäy. Nhuaän Thoå coøn rôi vaøo hoaøn caûnh “con ñoâng, muøa maát, thueá naëng, lính traùng thaân haøo ñaøy ñoaï”, taát caû ñoå leân ñaàu anh – ngöôøi daân thaät thaø chaát phaùc. Khoâng gian thöïc cuûa xaõ hoäi ñaõ lôùn, ñaõ taïo khoaûng caùch giöõa hai nhaân vaät maø khoâng gian voâ hình laïi coøn lôùn hôn, noù laø böùc töôøng ngaên caùch khoâng theå xoaù ñi ñöôïc giöõa taùc giaû vaø Nhuaän Thoå. Hai ngöôøi baïn thuôû nhoû caøng trôû neân xa laï vôùi nhau hôn maëc duø trong loøng caû hai ñeàu khoâng muoán. Khoâng gian voâ hình ñoù baét ñaàu töø caâu chaøo raát raønh maïch cuûa Nhuaän Thoå “Baåm oâng!” khieán taùc giaû “nhö ñieáng ngöôøi ñi”. Loã Taán baøng hoaøng, ñau xoùt nhaän ra raèng “Thoâi ñuùng roài! Giöõa chuùng toâi ñaõ coù moät böùc töôøng khaù daày ngaên caùch. Thaät bi ñaùt. Toâi cuõng khoâng noùi leân lôøi”. Taùc giaû ngheïn ngaøo tröôùc söï thay ñoåi quaù choùng vaùnh ñoù. Coøn Nhuaän Thoå döôøng nhö khoâng coøn bieát ngaïi ngaàn khi goïi ngöôøi baïn thuôû nhoû thaân thieát cuûa mình ngaøy xöa laø oâng vôùi moät veû cung kính ñaëc bieät. Anh ta ñaõ quen vôùi caûnh ra thöa vaøo göûi vôùi boïn thoáng trò cuøng thaùi ñoä kheùp neùp, khuùm nuùm aáy roài. Thaät toäi nghieäp! Chính xaõ hoäi phong kieán ñaõ laøm anh trôû neân nhö theá. Vieát veà nhöõng con ngöôøi vaø nhöõng soá phaän trôù treâu taùc giaû thöôøng laáy khoâng gian ngheä thuaät laøm neàn ñeå toaùt leân ñieàu taùc giaû muoán göûi gaém. Töôøng Laâm – moät muï aên maøy khoán khoå xuaát hieän trong khoâng gian neàn laø moät ñeâm cuoái naêm ôû Loã Traán. Khoâng gian ôû ñaây ñöôïc caûm nhaän baèng nhieàu giaùc quan töø “baàu trôøi coù nhöõng ñaùm maây ñen naëng neà xaùm ngaét” ñöôïc nhìn thaáy qua caùc aùnh chôùp saùng cuûa haøng loaït tieáng phaùo noå tieãn ñöa oâng Taùo veà trôøi, roài muøi thôm cuûa thuoác phaùo lan toûa. Giöõa khoâng gian töng böøng nhoän nhòp cuûa leã caàu phuùc, cuûa nhöõng con ngöôøi saép söûa ñöôïc haïnh phuùc aáy taùc giaû daãn chuùng ta ñeán gaëp moät con ngöôøi voâ phuùc nhaát laø thím Töôøng Laâmvôùi caâu hoûi rôïn ngöôøi “OÂng aø oâng laø ngöôøi coù chöõ nghóa, laïi ñi ñaây ñi ñoù, hieåu bieát nhieàu. Gaëp oâng toâi muoán hoûi moät ñieàu: con ngöôøi ta cheát roài lieäu coøn coù linh hoàn nöõa khoâng oâng?”. Cuoäc ñôøi thím laø nhöõng chuoãi ngaøy ñau khoå choàng chaát. Tröôùc kia thím laø ngöôøi ñaøn baø “lao ñoäng gioûi hôn ñaøn oâng”. Nhöng xaõ hoäi phong kieán coi phuï nöõ chæ laø thöù ñoà chôi phuï thuoäc vaøo ñaøn oâng, choàng cheát thì phaûi ôû goaù vaø chuyeån sang phuï thuoäc vaøo gia ñình choàng. Gia ñình choàng khoâng nhöõng coù quyeàn quaûn cheá thím thaäm chí coøn coù quyeàn baùn thím vôùi baát cöù giaù naøo. Nhö theá Töôøng Laâm cheát choàng khoâng nhöõng bò töôùc ñoaït maát quyeàn soáng ñoäc laäp maø coøn bò eùp taùi giaù ñeå ñoåi laáy leã vaät cho em choàng laáy vôï. Thím bò aùp böùc nhuïc nhaõ khoâng nhöõng goaù choàng bò baø meï choàng baùn cho ngöôøi khaùc laø moät ñieàu khoâng may, maø sau khi taùi giaù, ngöôøi choàng thöù hai cuûa thím cheát ñi thì thím laïi bò coi laø oâ ueá, ñoù laø toäi vaï veà maët tinh thaàn cuûa thím. Nieàm hi voïng duy nhaát cuûa thím laø ñöùa con trai teân Mao cuõng taét ngaám “Ai coù ngôø thaèng con trai thím laïi bò choù soùi tha maát”. Sau khi bò mang tieáng laø oâ ueá vì laáy choàng laàn thöù hai thì thím Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ Vaên
18. Chuyeân ñeà Loã Taán - 71 - tuyeät nhieân khoâng ñöôïc moù tay vaøo laøm baát cöù vieäc gì cho vieäc baøy bieän cuùng gioã, maëc duø thím ñaõ toán möôøi hai ñoàng baïc “chim öng” tieàn coâng doàn laïi bao nhieâu laâu nay. “Roài xin pheùp ñi ra xoùm taây. Chæ trong khoaûng thôøi gian chöa aên xong böõa côm thím ñaõ trôû veà, saéc maët töôi taén, con maét cuõng lanh lôïi haún leân, vui veû noùi vôùi thím Tö laø ñaõ “cuùng moät caùi baäc cöûa vaøo mieáu Thaønh Hoaøng roài””. Nhöng thím vaãn bò haét huûi, cheá dieãu coi nhö moät ngöôøi sinh ra ñeå chòu ñau khoå quaáy raày bôûi nhöõng ngöôøi soáng sung söôùng yeân oån khaùc. Thaät toäi nghieäp cho Töôøng Laâm, caùi kieáp muoán laøm noâ leä cuõng khoâng ñöôïc. Nhöõng luaät leä khaét khe, haø khaéc ñaõ doàn thím ñeán chaân töôøng, xaõ hoäi khoâng chaáp nhaän thím, gia ñình oâng Loã Tö thì gheû laïnh, haét huûi thím vì thím laø keû oâ ueá neân khoâng coøn taùc duïng gì vôùi hoï nöõa. Nhöng söï meâ tín phong kieán coøn laøm thím gaùnh theâm toäi vaï hôn nöõa veà maët tinh thaàn. Sau khi cheát, Dieâm Vöông seõ cöa con ngöôøi thím laøm ñoâi ñeå chia cho hai ngöôøi choàng ñaõ cheát. Thím cheát ñau ñôùn giöõa tieáng phaùo “chuùc phuùc” ôû Loã Traán mang theo caû noãi hoaûng sôï, hoang mang aáy. Loã Taán thaät taøi tình “ñaõ ñem taám thaûm kòch cuûa ñôøi ngöôøi ñaët ngay vaøo giöõa leã caàu phuùc, Loã tieân sinh ñaõ laøm moät chuyeän ñoäng trôøi trong ngheä thuaät, töïa tieân sinh doïn maâm coã ñeå roài haát ñoå toaøn boä maâm coã aáy, töïa nhö sau khi ñöa ta leânh ñeânh giöõa caùc vò phuùc thaàn tieân sinh loâi ta xuoáng ñaùy vöïc cuûa caùc aùc thaàn”1. Töôøng Laâm cheát ngay trong ñeâm caàu phuùc vaø gioù tuyeát vaãn coøn gaøo treân xaùc thím thì “trong baàu khoâng khí caàu phuùc”, “thaáy trôøi ñaát quyû thaàn sau khi veà haâm höôûng röôïu thòt, höông hoa ñeàu say meàm, baây giôø ñang böôùc ñi cheánh choaùng giöõa khoâng trung vaø ñang chuaån bò ñem laïi cho taát caû nhöõng ngöôøi ôû Loã Traán moät nguoàn haïnh phuùc voâ cuøng taän”. Ñaây laø moät caùch aên thòt ngöôøi cuûa xaõ hoâïi phong kieán, noù ñeå cho con moài cheát daàn cheát moøn caû veà theå xaùc laãn tinh thaàn, khi khoâng coøn taùc duïng nöõa thì noù nhaû ra. Nhöng nhaû ra thì coøn gì nöõa ñaâu! Töôøng Laâm trôû thaønh thaân taøn ma daïi, cheát ñi trong söï laõng queân cuûa ngöôøi ñôøi. Khoâng gian xaõ hoäi ngoät ngaït, tuø ñoïng noù laïi ñöôïc chuyeån vaøo khoâng gian töøng gia ñình vaø ôû khoâng gian ñoù caøng toû roõ nhöõng taùc ñoäng cuï theå vôùi nhöõng con ngöôøi khoán khoå. Tieâu bieåu laø ngoâi nhaø nhoû cuûa meï con chò Tö Thieàn. Ñoà vaät trong khoâng gian nhoû beù, chaät heïp aáy chæ laø chieác giöôøng vaø caùi quay xa. Trong laøng chæ coù hai nhaø thöùc khuya nhaát laø quaùn röôïu Haøm Hanh vaø nhaø chò ôû gian beân caïnh. Cuõng chæ trong vaøi doøng taùc giaû ñaõ ñaët hai khoâng gian cuûa hai gia ñình vaøo theá ñoái laäp. Nôi quaùn röôïu Haøm Hanh “maáy tay baïn beø röôïu thòt vôùi nhau coøn vaây laáy caùi quaày ñaùnh cheùn thuù vò laém”. Coøn khoâng gian ôû beân caïnh ngaøy ñeâm chò luûi thuûi, caëm cuïi quay sôïi ñeå nuoâi thaân vaø ñöùa con trai cuûa chò. Cuoäc soáng cöù theá laëng leõ troâi qua vôùi meï con chò, neáu khoâng coù moâït ngaøy tieáng quay sôïi ngöøng keâu “vaäy laø coù chuyeän xaûy ra roài. Thaèng con chò oám”. Soùng gioù baét ñaàu töø ñoù. Ngoâi nhaø nhoû chôït buoàn thiu, ñoà vaät trong nhaø döôøng nhö cuõng nhuoám noãi buoàn aáy, ñoàng thôøi chuùng cuõng laø nhaân chöùng chöùng kieán nhöõng bieán coá xaûy ra vôùi gia ñình chò. “Chieác giöôøng ñöùng im lìm döôùi ñaát” ôû ñaàu truyeän luùc chò dang tay boàng beá beù Baûo ñeán khi “chò Tö Thieàn ngoài khoùc beân meùp giöôøng, giöõa giöôøng thaèng Baûo naèm thaúng, chieác giöôøng vaãn ñöùng yeân”, caû chieác xa quay cuõng “naèm laëng leõ”. Khoâng gian im laëng ñeán rôïn ngöôøi. Beù Baûo con chò cheát thaät roài, caên phoøng gaén boù bao nhieâu kæ nieäm nôi “chò ngoài quay sôïi, beù Baûo ngoài beân aên ñaäu höông” giôø hoát nhieân laëng leõ quaù chöøng. Cuoäc ñôøi chò roài seõ ra sao khi chò khoâng coøn muoán thaáy caên phoøng naøy nöõa “töø boán phía doàn eùp chò, laøm cho chò ngheït thôû”. Chò chæ coøn moät mình treân coõi ñôøi naøy, 1 Chuyeån daãn töø Löông Duy Thöù, Loã Taán, taùc phaåm vaø tö lieäu, Nxb GD, 1998, tr. 359. Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ Vaên
19. Chuyeân ñeà Loã Taán - 72 - khoâng coøn ngöôøi thaân, ñaõ theá chò khoâng ñöôïc ñoàng tình, an uûi, ngöôïc laïi boïn löu manh phong kieán nhaân chò gaëp naïn maø cöôùp boùc theâm. Xung quanh chò coù nhöõng keû löøa bòp nhö laõo lang Haø tieåu tieân, coù keû naùt röôïu nhö A Nguõ da taùi, laõo Cuûng muõi ñoû. Moät xaõ hoäi khoâng coù tình ngöôøi! Ñeå roài taát caû xung quanh chò chìm vaøo boùng ñeâm “caû Loã Traán luùc ñoù ñaém chìm vaøo trong vaéng laëng” vaøo caùi khoâng gian meânh moâng voâ taän ñaày huyeàn bí, baát traéc cuûa vuõ truï. “Maáy con choù naèm trong boùng toái suûa gaâu gaâu”. Tieáng choù laø aâm thanh duy nhaát coù trong ñeâm aáy, noù töôûng chöøng nhö khuaáy ñoäng khoâng gian voán yeân tónh ñoù caøng laøm ngöôøi ta theâm caûm giaùc ôùn laïnh, ruøng mình. Ñaët Tö Thieàn vaøo trong khoâng gian aáy ta môùi thaáu hieåu ñöôïc noãi loøng chò – noãi loøng cuûa moät ngöôøi meï maát con vaø söï ñoàng caûm saâu saéc cuûa taùc giaû ñoái vôùi soá phaän chò. Khoâng gian trong truyeän ngaén cuûa Loã Taán laø khoâng gian ñoäng, noù khoâng chòu yeân tónh. Ñieàu laøm neân khoâng gian ñoäng aáy chính laø nhöõng ñaùm ñoâng hieáu kì. Ñaùm ñoâng ñeå laïi aán töôïng saâu ñaäm nhaát trong taâm trí oâng chính laø ñaùm ñoâng ôû treân phim maø oâng ñaõ keå laïi “moät ngöôøi bò troùi ôû giöõa, xung quanh laø nhöõng keû ñöùng xem, ngöôøi naøo ngöôøi naáy thaân theå khoeû maïnh, nhöng veû maët thì troâng raát ñaàn ñoän. Theo lôøi thuyeát minh, ngöôøi bò troùi laø laøm maät thaùm cho quaân ñoäi Nga, bò quaân ñoäi Nhaät ñem ra chaët ñaàu thò chuùng, coøn nhöõng ngöôøi ñöùng vaây chung quanh laø ñeå thöôûng thöùc cuoäc thò chuùng long troïng ñoù”. Sau ñoù noù ñaõ ñi vaøo taùc phaåm cuûa oâng moät caùch chaân thöïc, soáng ñoâïng, ñaày tính chaát bi haøi kòch. Trong Nhaät kyù ngöôøi ñieân ñaùm ñoâng chæ môùi nho nhoû “coù baûy taùm ngöôøi nöõa chuïm ñaàu thì thaàm vôùi nhau ”. Roài ñaùm ñoâng hieáu kyø sôï laøng mình bieán thaønh bieån coøn hoï thì bieán thaønh caù neân bu xung quanh ngöôøi ñieân trong Caây tröôøng minh ñaêng. Trong Thuoác thì caùi ñaùm ñoâng aáy xuaát hieän töø luùc coøn môø môø saùng ñeán saùng roõ, töø khi boùng ngöôøi “ñi ñi laïi laïi nhö nhöõng boùng ma”, thoaét moät caùi “nhöõng ngöôøi tuïm naêm tuïm ba luùc naõy boãng cuõng doàn laïi moät choã, roài xoâ nhaøo nhö nöôùc thuyû trieàu. Gaàn ñeán ngaõ ba ñöôøng thì boãng ñöùng döøng laïi, quaây thaønh moät nöõa voøng troøn”. Laõo Thuyeân vaãn laø ngöôøi ñi sau neân chæ thaáy “löng ngöôøi maø thoâi”. “Ngöôøi naøo ngöôøi naáy döôùn coå ra nhö coå vòt bò moät baøn tay voâ hình naøo ñoù xaùch leân. Im laëng moät laùt. Boãng nhö coù tieáng ñoäng. Roài caû ñaùm xoâ ñaåy nhau aøo aøo ñeán choã laõo ñöùng, chen laõo suyùt nöõa ngaõ”. Ñaùm ñoâng theo xe ñi beâu reáu AQ tröôùc khi xöû baén thì coù keùm gì? “Hai beân ñöôøng, ngöôøi xem nhö kieán”, nhöng ñaùm ñoâng naøy coøn ñöôïc nhaán maïnh hôn bôûi caëp maét cuûa nhöõng keû hieáu kyø coøn gheâ tôûm hôn con soùi cöù theo rieát laáy y, ñònh aên thòt y, “gheâ tôûm nhö chöa bao giôø gheâ tôûm baèng, vöøa löø löø vöøa saéc beùn, gaàn maø nhö xa, theo rieát laáy y, khoâng nhöõng muoán nuoát chöûng lôøi noùi cuûa y maø chöïc caáu xeù thaân hình y, roài nhöõng caëp maét laïi hoaù thaønh nhöõng khoái caáu xeù caû taâm hoàn y nöõa”. Nhaân vaät ngöôøi ñieân trong Nhaät kyù ngöôøi ñieân cuõng bò aùm aûnh bôûi nhöõng ñoâi maét cuù voï nhö theá “oâng Trieäu laïi nhìn mình baèng moät ñoâi maét quaùi gôû”. Ñaây cuõng laø moät caùch noùi giaùn tieáp cuûa Loã Taán veà xaõ hoäi “aên thòt ngöôøi”. AQ ñang bò aên thòt vaø ñeán taän giaây phuùt cuoái cuøng y môùi nhaän ra ñieàu ñoù thì ñaõ quaù muoän. Thaät toäi nghieäp vaø ñaùng thöông cho y! AQ cheát roài, ñaùm ñoâng vaãn chöa thoaû loøng, hoï baûo “baén ngöôøi troâng khoâng vui maét baèng cheùm. Maø caùi teân töû tuø kia troâng buoàn cöôøi theá naøo aáy. Ñaõ bò ñöa ñi beâu phoá moät hoài nhö vaäy maø khoâng haùt leân ñöôïc moät caâu, thaønh ra ñi theo noù bao nhieâu ñöôøng ñaát, chæ maát coâng toi”. Nhöng tieâu bieåu nhaát vaãn laø ñaùm ñoâng trong Thò chuùng, chæ qua baûy trang saùch maø taùc giaû ñaõ döïng leân caû khoâng gian nôi dieãn ra cuoäc thò chuùng. Khoâng gian neàn chính laø muøa heø, treân con ñöôøng ôû Taây thaønh khu Thuû Thieäm. Khoâng khí thì noùng phöøng phöøng xen vaøo ñoù laø Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ Vaên
20. Chuyeân ñeà Loã Taán - 73 - nhöõng aâm thanh choùi tai töø “tieáng chaäp choïe” baèng ñoàng xa xa vaúng laïi laøm cho ngöôøi ta nhôù ñeán baùt canh mô chua va caûm thaáy hôi man maùt. Nhöng khi tieáng kim thuoäc ñôn ñieäu, ueå oaûi ñoù döùt thì khoâng gian laïi trôû neân tónh mòch, naëng neà. Nhöng roài khoâng gian cuõng vôõ oaø bôûi tieáng rao “baùnh bao noùng, baùnh bao môùi ra loø ñaây” vaø söï xuaát hieän cuûa hai ngöôøi: “moät laø teân tuaàn saùt gaày goø, maët vaøng eäch, maëc aùo lính maøu baïc theách, löng ñeo moät chieác ñao, tay caàm moät sôïi daây thöøng, daây thöøng naøy moät ñaàu buoäc chaët vaøo tay moät ngöôøi ñaøn oâng maëc aùo xanh, ngoaøi khoaùc aùo cheõn traéng, ngöôøi ñaøn oâng ñoäi chieác muõ coùi môùi vaønh muõ beû cuïp xuoáng, che khuaát ñoâi maét”. Ñoù laø moät söï laï vaø chæ “trong khoaûnh khaéc ngöôøi xem ñaõ vaây thaønh nöûa voøng roäng”. Giöõa muøa heø noùng nöïc maø voøng troøn aáy moãi luùc moät daøy hôn, ngöôøi ta khoâng ngaàn ngaïi khoù khaên coá gaéng maø chui vaøo baèng ñöôïc ñeå taän maét chöùng kieán keû phaïm toäi. Töø em hoïc sinh, em baùn baùnh bao, nhöõng thanh nieân vaïm vôõ, nhöõng chò vuù aüm em beù ñeán, caû oâng giaø ñaàu troïc loác Öôùc muoán cuûa hoï laø gaàn saùt, saùt hôn nöõa vaø nhìn roõ maët phaïm nhaân, hoï chen laán, xoâ ñaåy nhau, duøng hình thöùc maïnh hieáp yeáu ñeå ñaùnh baïi ñoái phöông coát sao tìm cho mình moät choã ñöùng toát nhaát, taát caû taïo thaønh moät môù ngöôøi hoãn ñoän loá nhoá, caõi coï, ñaùnh ñaäp, chöûi bôùi nhau. Cuoäc thò chuùng nhö vaäy ñaõ thaønh coâng theo yù nguyeän cuûa boïn thoáng trò, ñaõ thu huùt moïi taàng lôùp phuïc vuï cho lôïi ích cuûa chuùng. Coøn nhöõng ngöôøi daân kia thì ngu muoäi, hieáu kyø trôû thaønh tay sai ñaéc löïc cho chuùng maø khoâng heà bieát. Truyeän ñeå laïi trong taâm trí ngöôøi ñoïc nhöõng baên khoaên, traên trôû. Seõ coøn bao nhieâu cuoäc thò chuùng nhö theá vaø seõ coøn bao nhieâu ñaùm ñoâng nhoán nhaùo, meâ muoäi nhö theá treân ñaát nöôùc Trung Hoa maø Loã Taán chöa mieâu taû? Vôùi söï trì treä cuûa xaõ hoäi phong kieán, thuû ñoaïn cuûa giai caáp thoáng trò vaø söï meâ muoäi, hieáu kyø cuûa ngöôøi daân thì chaéc seõ coøn raát nhieàu cuoäc thò chuùng, cheùm gieát vaø ñaùm ñoâng nhö theá. Xaõ hoäi phong kieán döôøng nhö khoâng neå moät haïng ngöôøi naøo maø taàng lôùp trí thöùc cuõng khoâng phaûi laø ngoaïi leä. Hoï cuõng bò aên thòt, cuõng bò xaõ hoäi phong kieán laøm ñieâu ñöùng, ñau khoå. Trong truyeän ngaén cuûa Loã Taán taàng lôùp trí thöùc hieän leân thaät thaûm haïi, döôøng nhö baát löïc, hoï “khoâng coù ñuû duõng khí ñeå choáng laïi caùi xaõ hoäi phong kieán thoái naùt aáy”. Taàng lôùp trí thöùc cuõng coù daêm baûy loaïi maø thaûm haïi nhaát laø taàng lôùp trí thöùc cuoái muøa. Hoï xuaát hieän trong trang vaên vôùi veû xieâu veïo, tieàu tuî, maát heát sinh khí. Khoång AÁt Kyû laø moät oâng ñoà nho kieåu cuõ nhö theá. Nôi xuaát hieän thöôøng xuyeân cuûa oâng laø quaùn röôïu Haøm Hanh vaø oâng ta ñöôïc taû qua nhaân vaät toâi – keû phuïc vuï trong quaùn röôïu aáy. Trong kyù öùc cuûa ngöôøi ñoù, Khoång AÁt Kyû laø moät keû khoá raùch aùo oâm vaø luoân mieäng “chi hoà giaû giaõ”. Quaùn röôïu Haøm Hanh laø moät xaõ hoäi ñöôïc thu nhoû. Khoång AÁt Kyû laø moät tri thöùc soáng trong quaù trình xaõ hoäi phong kieán ñang suïp ñoå, laõo ñaõ töøng ñi hoïc, ñi thi nhöng ñeán nöûa caùi baèng tuù taøi cuõng khoâng vôùi ñöôïc. Khoång AÁt Kyû trong taùc phaåm laø moät keû khoâng ñöôïc quyeàn laøm ngöôøi, laõo bò aên thòt ñeán thaûm haïi, khoâng nhöõng theå xaùc khoâng coøn söùc soáng cuûa con ngöôøi maø tinh thaàn cuõng bò töôùc maát roãng khoâng. Xaõ hoäi cuõ traéng trôïn sæ nhuïc laõo, ñaùnh ñaäp vaø coøn duøng cheá ñoä khoa cöû phong kieán ñeå huyû hoaïi taâm hoàn laõo. Laàn cuoái cuøng Khoång AÁt Kyû leâ tôùi quaùn röôïu Haøm Hanh, caúng bò queø, phaûi ñi baèng hai tay, hai tay laám buøn be beùt. Laõo ta töø con ngöôøi ñi hai chaân bieán thaønh con vaät ñi boán chaân, bieán thaønh traâu ngöïa, hoaøn toaøn maát tö caùch laøm ngöôøi. Khoång AÁt Kyû laø con ngöôøi thöøa, khoâng moät ai coi laõo laø con ngöôøi, vì theá laõo cheát thaät im laëng, khoâng moät ai thöông xoùt, ngöôøi ta ñaõ queân laõng söï toàn taïi cuûa laõo thì dó nhieân cuõng chaúng ai theøm ñeå yù ñeán caùi cheát cuûa laõo. Khoång AÁt Kyû cheát khoâng moät ai thöông xoùt, nhöng oâng chuû quaùn röôïu laïi khoâng queân vì coøn nôï cuûa oâng ta möôøi chín quan tieàn röôïu. Ñieàu ñoù noùi leân Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ Vaên
21. Chuyeân ñeà Loã Taán - 74 - raèng maïng con ngöôøi trong xaõ hoâïi chaúng ñaùng gì caû, maïng cuûa Khoång AÁt Kyû cuõng chæ ñaùng möôøi chín quan tieàn. Khoång AÁt Kyû bò aên thòt nhöng laïi khoâng bieát ñieàu ñoù. Laõo laø ngöôøi duy nhaát maëc aùo daøi thaâm ñeán quaùn röôïu, laõo ñaõ bò xaõ hoäi chaø ñaïp, daøy voø khoán khoå ñeán noãi phaûi uoáng röôïu chòu vì khoâng coù tieàn traû nhöng vaãn giöõ khö khö caùi só dieän haõo – chieác aùo daøi thaâm töôïng tröng cho keû só nhöng ñaõ cuõ rích möôøi naêm chöa giaët! Xaõ hoäi tha hoaù laõo, bieán laõo thaønh moät con moït saùch kyø dò, nhöng baûn thaân laõo vaãn khoâng nhaän thöùc ñöôïc söï tha hoaù ñoù maø vaãn haõnh dieän vôùi caùi voû keû só maø caû theå xaùc laãn taâm hoàn ñaõ xô xaùc troáng roãng laém roài. Ñoù laø moät bi kòch xoùt xa. Trong caùi quaùn röôïu Haøm Hanh ñoù khoâng nhöõng Khoång AÁt Kyû khoâng hieåu ñöôïc caûnh ngoä bò aên thòt cuûa mình maø caû xaõ hoäi coøn cheá dieãu, cöôøi nhaïo laõo ta. Ñoù laø tieáng cöôøi cuûa ñoàng baøo Khoång AÁt Kyû. Soá naøy ñang bò aên thòt, soá kia ñang “thöôûng thöùc” caùi caûnh bò aên thòt cuûa hoï. Tieáng cöôøi cheá nhaïo aáy döôøng nhö mang tính haøi kòch nhöng thöïc ra noù chöùa ñöïng tính chaát bi kòch saâu saéc ñeán rôïn ngöôøi. Traàn Só Thaønh trong Luoàng aùnh saùng cuõng laø kieåu nhaø nho nhö theá, khaùc chaêng oâng ta sinh tröôûng chaäm hôn, traøo löu xaõ hoäi thay ñoåi, do ñoù oâng ta thöøa nhaän söï thaát baïi cuûa tö töôûng coâng danh phuù quyù. Möôøi saùu laàn thi laø möôøi saùu laàn hoûng. OÂng uû ruõ trôû veà ngoâi naø ñoå naùt cuûa mình, veà vôùi khoâng gian quen thuoäc nôi oâng oâm moäng quan tröôøng. Ñeâm xuoáng, khoâng gian ñeâm thaät tónh laëng “chæ coøn vaàng traêng thong thaû hieän ra trong ñeâm laïnh”. Laø con ngöôøi ñang coù taâm traïng thaát voïng, chaùn chöôøng laïi rôi vaøo moät khoâng gian nhö theá khieán Traàn Só Thaønh thaät söï hoaûng loaïn, lo sôï, song “luoàng aùnh saùng nhôø nhôø nhö maøu saét aáy” nhö khuyeán khích oâng ta tieáp tuïc coâng vieäc maø tröôùc kia oâng ñang laøm dôû dang laø tìm vaøng. Nôi ñoù chæ laø “caùi gian phoøng cuõ naùt vaø toái taêm, maáy chieác baøn hö hoûng naèm trong boùng toái”. OÂng ta tìm veà thôøi quaù khöù vaøng son cuûa toå tieân oâng, nhöng oâng naøo coù thaáy vaøng baïc chaâu baùu maø chæ toaøn laø nhöõng lôùp caùt vuïn vaøng kheø kheø, lôùp ñaát ñen, vieân gaïch vuïn vaø cuoái cuøng laø moät chieác xöông quai haøm taát caû chæ laø moät ñoáng hoang taøn ñoå naùt, laø nhöõng vaät khoâng hoàn cuûa thôøi tröôùc ñeå laïi. Taát caû chæ coøn laïi con soá khoâng, nhöng luoàng aùnh saùng aáy laïi xuaát hieän sau daõy Taây Cao Phong. Traàn Só Thaønh laïi haêm hôû “leân nuùi” ñeå tìm theo söï haáp daãn cuûa “luoàng aùnh saùng traéng” aáy. Traàn Só Thaønh hoaøn toaøn rôi vaøo khoâng gian aûo töôûng vaø cuoäc ñôøi oâng ta cuõng keát thuùc ngay trong ñeâm aáy – caùi ñeâm ñònh meänh sau möôøi saùu laàn thi hoûng cuûa oâng. Cuoäc soáng cuûa taàng lôùp trí thöùc cuõng muoân maøu muoân veû, coù keû ra laøm quan laø ngöôøi phaùt ngoân cuûa cheá ñoä phong kieán, laø caùi boùng thu nhoû cuûa ngöôøi theo “chuû nghóa quoác tuyù”. Hoï ñaõ duøng “quoác hoïc” laøm teâ lieät thanh nieân vaø giaøy xeùo leân söï tieán boä. Ñoù laø vieäc Cao Nhó Sôû nhaän lôøi daïy tröôøng Nöõ hoïc Hieàn Löông nôi maø ngöôøi ta “khoâng ñeå cho leäch laïc ñi, hôïp vôùi ñaïo trung dung, heát söùc chuù troïng ñeán quoác hoàn, quoác tuyù”. Nhöng khi nhaän thaáy “moïi vieäc ñeàu trôû thaønh aûm ñaïm” thì oâng ta nhaän ra raèng “Tröôøng Nöõ hoïc quaû laø khoâng bieát coøn laøm cho phong hoaù suy ñoài ñeán möùc naøo nöõa, toäi gì mình laïi ñi nhaäp boïn vôùi hoï. Khoâng neân”. Hay Töù Minh trong Xaø phoøng laø moät nhaân vaät taàm thöôøng ñaõ töøng ñeà xöôùng taân hoïc nhöng cuoái cuøng laïi ñaâm ra huû baïi. Nhöõng caën baõ cuûa xaõ hoäi phong kieán ñaõ thöøa gioù beû maêng maø ngoùc ñaàu daäy: beà ngoaøi thì ñöôøng hoaøng, boùng baåy nhöng trong boùng toái thì côø baïc, röôïu cheø, nghieän nghaäp, trai gaùi Coøn raát nhieàu nhaân vaät trí thöùc nhö Phöông Huyeàn Xöôùc trong Teát ñoan ngoï, Laõ Vó Phuû Trong quaùn röôïu, Nguî Lieân Thuø trong Con ngöôøi coâ ñoäc ñeàu laø nhöõng tri thöùc giaùc ngoä, soáng trong thôøi kyø Nguõ töù. Nhöng khoâng gian nôi hoï soáng thì toái taêm, aûm ñaïm voâ cuøng nhö Nguî Lieân Thuø chaúng haïn. Khoâng ai hieåu anh heát, anh khoâng coøn ngöôøi thaân vaø soáng coâ Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ Vaên
22. Chuyeân ñeà Loã Taán - 75 - ñoäc giöõa cuoäc ñôøi. Nôi gian phoøng cuûa anh “nhìn ñaâu cuõng thaáy troáng khoâng laïnh leõo, khoâng nhöõng ñoà ñaïc chaúng coøn maáy caùi maø ñeán saùch vôû cuõng chæ trô laïi caùi quyeån ñoùng kieåu Taây maø ôû thaønh S chaúng ai chòu mua. Caùi baøn troøn ñaët giöõa nhaø vaãn coøn ñoù baây giôø thì vaéng tanh, maø maët baøn phuû moät lôùp buïi moûng”. Ñoïc leân ta thaáy xoùt xa cho ngöôøi oâm moäng ñoåi thay, coù chí lôùn nhöng roài keát cuïc laïi heát söùc bi ñaùt. Soáng trong xaõ hoäi ñoù anh trôû neân buoâng thaû, maëc keä soá phaän ñöa ñaåy vaø cuoái cuøng laø cheát moät caùch coâ quaïnh. Ngoøi buùt Loã Taán cuõng daønh cho lôùp trí thöùc treû thôøi kyø sau Nguõ töù. Hoï laø nhöõng con ngöôøi coù öôùc mô, hoaøi baõo lôùn nhö Töû Quaân vaø Quyeân Sinh trong Tieác thöông nhöõng ngaøy ñaõ maát vaø anh nhaø vaên trong Moät gia ñình haïnh phuùc. Hoï soáng vôùi mô öôùc, hoaøi baõo vaø hy voïng nhöng thöïc teá thì laïi khoâng ñôn giaûn nhö vaäy. ÔÛ trong hai taùc phaåm naøy taùc giaû ñaõ cho nhaân vaät soáng trong nhöõng khoâng gian ñoái laäp. Nhaø vaên yeâu ñôøi yeâu cuoäc soáng ñang ngaäp chìm trong khoâng gian cuûa “moät gia ñình haïnh phuùc” vaø gia ñình ngaäp traøn haïnh phuùc trong suy nghó cuûa anh ta saép ñöôïc taïo ra ôû moät ñòa danh teân A chöù khoâng theå ôû Baéc Kinh vì ôû ñaây “khoâng khí naëng neà laém, ñeán khoâng khí cuõng laø khoâng khí cheát nöõa laø”, caùc nôi khaùc cuõng khoâng oån, nôi thì “chöa bieát ngaøy naøo seõ noå chieán tranh”, nôi thì “tieàn thueâ nhaø ñaét” Cuoäc soáng cuûa nhöõng con ngöôøi trong “moät gia ñình haïnh phuùc cuûa anh sao maø eâm aám ñeán theá”. Ñang bay boång vôùi nhöõng caûm giaùc sung söôùng trong khoâng gian töôûng töôïng thì tieáng vôï nheo nheùo, laåm baåm tính tieàn, tieáng con khoùc ñaõ keùo anh veà vôùi thöïc taïi, veà vôùi khoâng gian thöïc cuûa mình, vôùi gian nhaø chaät choäi chöùa cuûi, caûi baép khieán anh khoâng theå naøo saùng taùc ñöôïc. Ñoïc ñeán ñaây ta boãng nhôù ñeán nhöõng trí thöùc trong saùng taùc cuûa Nam Cao, hoï cuõng öôùc mô, hoaøi baõo lôùn lao laém nhöng cuoäc soáng hieän taïi ñaõ ghì hoï saùt ñaát, theá laø öôùc mô tan thaønh maây khoùi. Töû Quaân vaø Quyeân Sinh laø nhöõng trí thöùc treû tuoåi traøn ñaày khaùt voïng vaø ñam meâ, hoï yeâu nhau vaø laáy nhau tröôùc söï phaûn ñoái kòch lieät cuûa gia ñình vaø xaõ hoäi. Theo thôøi gian tình yeâu cuûa hoï cheát ñi nhö “hai chaäu hoa nhoû ñeå boán ngaøy khoâng coù gioït nöôùc, cheát khoâ ôû goùc töôøng”. Xaõ hoäi thôøi aáy khoâng phaûi laø nôi Töû Quaân coù theå toàn taïi vì tö töôûng cuûa naøng tieán boä quaù. Ngay Quyeân Sinh – caùi phao duy nhaát ñeå naøng baáu víu cuõng khoâng coøn nöõa. Quyeân Sinh ñaõ nhaãn taâm giaèng laáy khoûi tay naøng, naøng khoâng theå choáng cöï vuøng vaåy maø chìm daàn vaøo choán hö voâ vaø söï queân laõng cuûa cuoäc ñôøi. Tröôùc maét Quyeân Sinh baây giôø caûnh cuõ coøn nhöng ngöôøi xöa ñaõ maát neân chaøng ñau khoå, moïi caûnh vaät cuõng trôû neân ñau thöông, nhuoám saàu. “Gian phoøng ñoå naùt, heûo laùnh nhö bò boû queân trong caùi hoäi quaùn naøy sao maø buoàn baõ, troáng traûi theá”. Vaãn caùi khung caûnh quen thuoäc “vaãn caùi cöûa soå hö hoûng aáy. Vaãn caây hoeø gaàn cheát khoâ vaø caây töû ñaèng giaø coãi ngoaøi cöûa soå”. Trong loøng Quyeân Sinh laø caû moät noãi nieàm hoái haâïn vaø ñau thöông. Töông lai cuûa Quyeân Sinh cuõng môø mòt nhö “ñeâm ñaàu xuaân daøi daèng daëc”. Taát caû roài seõ chìm vaøo queân laõng, Quyeân Sinh phaûi coá queân vaø caàn phaûi queân caû vieäc tieãn ñöa Töû Quaân vaøo trong queân laõng. Khoâng gian aáy thaät aûm ñaïm, theâ löông ñaày aâm khí khieán cho con ngöôøi maát heát caû tinh thaàn cuûa mình. Töû Quaân cuõng cheát daàn cheát moøn trong khoâng gian aáy vaø giôø ñaây noù ñeø naëng leân taâm hoàn Quyeân Sinh. Hai taùc phaåm vieát veà nhöõng ngöôøi trí thöùc thôøi kyø sau Nguõ töù. Loã Taán muoán noùi cho chuùng ta bieát raèng söï ñoøi hoûi haïnh phuùc gia ñình trong xaõ hoäi ñen toái, chaúng qua chæ laø aûo töôûng thoaùt ly thöïc teá vaø töï do hoân nhaân khoâng hteå taùch ra ngoaøi vaán ñeà giaûi phoùng xaõ hoäi. Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ Vaên
23. Chuyeân ñeà Loã Taán - 76 - Nhöõng trí thöùc duø loaïi naøo ñi nöõa roài cuõng coù moät keát cuïc chaúng ra gì, keû thì cheát khoâng ai thöông xoùt, keû coøn soáng maø döôøng nhö cuõng laø cheát, coù keû soáng maø laïi cheát dí ôû xoù nhaø ñeå mô moät ngaøy mai töôi ñeïp. Xaõ hoäi phong kieán ñaõ laøm hoï ñeán noâng noãi aáy. Taát caû nhöõng ñieàu ñoù taïo neân moät nöôùc AÙ Ñoâng beänh phuï, chöùa trong mình bao thöù beänh, ung nhoït, trì treä maø nhaø vaên chaân chính nhö Loã Taán khoâng theå laøm ngô. Tinh thaàn cuûa quoác daân coøn nhu nhöôïc quaù, bao nhieâu thaûm caûnh baøy ra tröôùc maét nhöng ngöôøi ta phaûn öùng qua yeáu ôùt, hoaëc ñöa ra nhöõng giaûi phaùp caûi löông, tìm thaønh coâng trong giaû töôûng “thaéng lôïi” chua chaùt, söï ñen toái cuûa nöôùc Trung Hoa thôøi aáy thaäm chí ñaõ ngaám saâu vaøo linh hoàn nhöõng ngöôøi bò aùp böùc boùc loät. Xaõ hoäi aáy ñoài baïi ñeán noãi Loã Taán phaûi chua chaùt vieát raèng: “Laáy thôøi Minh maø so saùnh vôùi thôøi hieän taïi thì thaáy tình hình Trung Quoác coøn coù theå huû baïi hôn, thoái naùt hôn, maø hieän taïi chöa coù theå laø ñaït ñeán cöïc dieåm”. Xaõ hoäi Trung Hoa thöïc chaát laø “moät ngoâi nhaø saét, khoâng coù cöûa soå, vaø cuõng khoâng laøm sao phaù tung ra ñöôïc, trong ñoù coù nhieàu ngöôøi ñang nguû say, vaø khoâng bao laâu nöõa seõ cheát ngaït”. OÂng chöa tính phaù ngoâi nhaø saét aáy, bôûi coù muoán phaù cuõng chaúng phaù noåi. OÂng cuõng chæ tính phaù cöûa soå laøm thoâng thoaùng ñaùnh thöùc boïn ngöôøi saép cheát kia daäy, trong ñoù coù caû oâng. Ngoâi nhaø saét aáy laø nöôùc Trung Hoa coå huû, laø daân toäc Trung Hoa ñang bò böùc haïi. Keå ra thì cuõng coù moät cuoäc caùch maïng, nhöng laø cuoäc caùch maïng nöõa vôøi, aåm öông, cuoäc caùch maïng ñaõ gieát cheát AQ. Roát cuoäc ñaâu vaãn hoaøn ñoù, thaäm chí coøn haïi hôn. Noùi toùm laïi khoâng gian ngheä thuaät cuûa Loã Taán laø khoâng gian maø trong ñoù taát caû ñeàu cuõ kyõ, ñoà vaät thì oïp eïp, nheách nhaùc, dô baån, con ngöôøi thì theâ thaûm maát heát sinh khí, khoâng khí aûm ñaïm, u buoàn, ngoät ngaït. Qua khoâng gian ngheä thuaät Loã Taán muoán nhaén nhuû ngöôøi ñoïc raèng phaûi xoaù boû caùi xaõ hoäi laïc haäu, trì treä, coå huû ñeå xaây döïng moät xaõ hoäi khaùc, caàn phaûi cöùu laáy nhöõng con ngöôøi u meâ, toái taêm ñaùng thöông aáy, ñaát nöôùc Trung Hoa phaûi ñoåi môùi! Nhöng ñoåi môùi nhö theá naøo thì Loã Taán chöa hình dung ra ñöôïc. 2. Loã Taán vaø khaùt voïng con ñöôøng Con ñöôøng coù nguoàn goác töø khaùi nieäm “Ñaïo” trong Ñaïo ñöùc kinh cuûa Laõo Töû. Khaùi nieäm Ñaïo theo Laõo Töû noù naèm ngoaøi nhaän thöùc, khoâng theå nhìn thaáy. Khoâng theå sôø thaáy. Noù voâ haïn vaø khoâng theå goïi teân ñöôïc. Ñaïo laø baûn chaát, laø caùi duy nhaát ñuùng vaø laø chaân lyù. Noù saùng taïo ra caùi voâ taän cuûa söï vaät nhöng noù vaãn laø caùi duy nhaát khoâng bieán ñoåi trong caùi theá giôùi deã huyû hoaïi naøy. Ngöôøi Trung Quoác coå ñaõ duøng moät aån duï ñeå truyeàn ñaït khaùi nieäm Ñaïo qua hình töôïng con ñöôøng. Noù laø coâng cuï thuaän tieän ñeå xaây döïng neân nhöõng lieân töôûng khaùc nhau nhaát veà khoâng gian vaø thôøi gian. Theâm nöõa, khaùi nieäm Ñaïo coøn ñöôïc cuï theå hoaù ôû Ñöùc. Ñöùc laø söï haøi hoaø. Söï haøi hoaø theå hieän tính tieàn ñònh cuûa Ñaïo. Bieåu hieän cao nhaát cuûa haøi hoaø vaø tieàn ñònh trong söï tieán hoaù theá giôùi laø söï soáng. “Ñöùc lôùn nhaát cuûa Trôøi vaø Ñaát laø söï soáng”. Cuoái cuøng vaên hoïc ñích thöïc bao giôø cuõng laø hoài aâm cuûa Ñaïo thoaùt ra töø con tim. Nhö vaäy khoâng gian con ñöôøng trong truyeän ngaén Loã Taán coù theå thaáy ôû ba daïng bieåu hieän: khoâng gian sinh hoaït, moät loái ñi veà, tieáp ñeán laø con ñöôøng theå hieän ra ôû Ñöùc – ñoù laø söï haøi hoaø, söï soáng cuûa con ngöôøi. Cao hôn, khoù naém baét hôn laø con ñöôøng cuûa döï caûm taâm linh, con ñöôøng khaùt voïng, con ñöôøng soá phaän Trong hai taäp Gaøo theùt vaø Baøng hoaøng cuûa Loã Taán, hình aûnh con ñöôøng xuaát hieän tôùi hôn taùm möôi laàn. Taùc phaåm coù taàn soá hình aûnh con ñöôøng cao phaûi keå ñeán Tieác thöông nhöõng ngaøy ñaõ maát, AQ chính truyeän, Coá höông, Thuoác, Thò chuùng Tuy nhieân ôû Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ Vaên
24. Chuyeân ñeà Loã Taán - 77 - nhieàu taùc phaåm hình töôïng con ñöôøng khoâng ñöôïc neâu ra tröïc tieáp song noäi dung vaãn coù theå ñem laïi hình aûnh nhöõng con ñöôøng tröøu töôïng cuûa Ñaïo nhö con ñöôøng ñôøi, con ñöôøng soá phaän tieâu bieåu ôû caùc truyeän Soùng gioù, Luoàng aùnh saùng, Leã caàu phuùc, Haùt tuoàng ngaøy röôùc thaàn Trong caùc truyeän ngaén treân hình töôïng con ñöôøng maø Loã Taán söû duïng mang nhieàu saéc thaùi bieåu caûm khaùc nhau nhôø nhöõng tính töø hoaëc nhöõng töø boå nghóa ñöùng tröôùc hoaëc sau noù. Ñoù laø con ñöôøng lôùn, con ñöôøng nhoû heïp, ñöôøng moøn, con ñöôøng daøi maøu xaùm, ñöôøng laøng, ñöôøng phoá, ñöôøng soâng, beân leà ñöôøng, caïnh ñöôøng, ngaõ ba ñöôøng, con ñöôøng soáng, con ñöôøng thoaùt, ñöôøng ñôøi, con ñöôøng möu sinh Khoâng gian con ñöôøng tröôùc heát laø con ñöôøng cuï theå, khoâng gian coâng coäng ñaäm maøu saéc Trung Hoa. Noù xuaát hieän ôû nhieàu thôøi ñieåm khaùc nhau. Ñoù laø con ñöôøng laøng. Moät loái ñi veà tìm keá sinh nhai “treân con ñöôøng laøng, AQ ñi lang thang kieám aên” vaø laø nôi boïc loä “quoác daân tính” qua tính caùch kyø laï cuûa AQ cuøng vôùi caùch cö xöû khoâng keùm phaàn kyø quaùi cuûa laøng Muøi ñoái vôùi y. Ñoù laø con ñöôøng xaùm, öôùt laïnh, teû nhaït vaø voâ voïng ñeám nhöõng böôùc chaân chaäm chaïp coù luùc töôûng chöøng nhö voâ hoàn cuûa Quyeân Sinh trong Tieác thöông nhöõng ngaøy ñaõ maát, laø con ñöôøng laám buøn ñaát maø Khoång AÁt Kyû thaû tay leát ñi giöõa nhöõng tieáng cöôøi noùi cuûa nhöõng ngöôøi xung quanh trong Khoång AÁt Kyû, laø con ñöôøng neám traûi cay ñaéng cuûa söï ñau ñôùn, thaát baïi trong loøng chò Tö Thieàn trong Ngaøy mai, laø con ñöôøng soâng ñöa Loã Taán trôû veà vôùi Coá höông ñoái maët vôùi thöïc taïi tha hoaù, quay veà vôùi dó vaõng, vôùi kyû nieäm eâm ñeàm töôi ñeïp ñeå roài khaùt voïng moät con ñöôøng ngaøy mai cho theá heä treû, cuõng laø con ñöôøng soáng ñöa cha con coâ AÙi sang thoân Baøng Trang ñeå kieän choàng coâ nhöng keát cuïc ra veà vôùi söï thaát baïi ñau ñôùn. Con ñöôøng traûi ra muoân neûo, coù khi laø con ñöôøng xaùn xeät ñang saùng daàn leân theo thôøi gian trong truyeän ngaên Thuoác, coù luùc laø moät ñöôøng phoá nhö “naèm trong moät maøng löôùi tuyeát daøy ñaëc traéng xoaù luoân luoân di ñoäng” trong luùc nhaù nhem toái cuûa moät buoåi chieàu hoaøng hoân thoâng qua con maét cuûa nhaân vaät toâi trong truyeän Trong quaùn röôïu. Treân nhöõng con ñöôøng aáy coù khi chæ laø moät ngöôøi coâ ñôn leû loi, coù luùc laø ñaùm ñoâng oàn aõ, hieáu kyø, thích xem ngöôøi cheát cheùm, coù keû ñi treân con ñöôøng lôùn, laïi coù keû döûng döng beân leà ñöôøng, coù caû ngöôøi ngaån ngô ñöùng giöõa ngaõ ba ñöôøng Moãi con ñöôøng coù moät daùng veû khaùc nhau, moät yù nghóa khaùc nhau laøm caùi ña daïng, phong phuù cho hình aûnh con ñöôøng cuûa Loã Taán. Nhieàu truyeän ngaén cuûa Loã Taán ñaõ ñaët nhaân vaät cuûa mình tôùi con ñöôøng cuøng. Con ñöôøng daãn AQ tôùi phaùp tröôøng “AQ baây giôø môùi vôõ leõ ra! Ñaây laø con ñöôøng quanh ra tröôøng cheùm roài! Chuyeán naøy thì nhaát ñònh daùnh “saät” moät caùi. Y thaãn thôø nhìn hai beân ñöôøng. Hai beân ñöôøng ngöôøi xem ñoâng nhö kieán”, con ñöôøng daãn ñeán nghóa trang vaø “ôû giöõa coù con ñöôøng moøn nhoû heïp, cong queo, do nhöõng ngöôøi ñi taét giaãm maõi maø thaønh ñöôøng. Ñoù cuõng laø ranh giôùi röï nhieân cuûa nhöõng ngöôøi cheát cheùm hoaëc cheát tuø, ôû phía tay traùi, vaø nghóa ñòa cuûa nhöõng ngöôøi ngheøo ôû phía tay phaûi” trong truyeân Thuoác, hay “cuoái con ñöôøng chaúng qua laø moät naám moà. Moät naám moà maø ñeán moät taám bia cuõng khoâng coù noát” ñang chôø böôùc chaân cuûa Töû Quaân. Beân caïnh con ñöôøng thöïc. Loã Taán muoán noùi tôùi con ñöôøng ñôøi, con ñöôøng soá phaän, con ngöôøi ñi treân ñoù traûi nghieäm giöõa caùi thöïc vaø caùi hö, giöõa vinh vaø nhuïc, giöõa ñöôïc vaø maát neân khoù coù theå naém baét heát ñöôïc. Con ñöôøng soá phaän hai laàn ñöa thím Töôøng Laâm ñeán nhaø Loã Tö laø moät con ñöôøng nghieät ngaõ, ñaùnh daáu nhöõng ñoaïn ñôøi laëp laïi ñaày ñau khoå vaø baát coâng ñoái vôùi ngöôøi phuï nöõ noâng thoân meâ muoäi nhöng ham soáng, ñaõ Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ Vaên
25. Chuyeân ñeà Loã Taán - 78 - nhieàu laàn coá vuøng vaãy nhaèm thoaùt khoûi baøn tay ñoäc aùc cuûa thaàn quyeàn, toäc quyeàn, nam quyeàn vaø söï gheû laïnh cuûa ngöôøi ñôøi nhöng khoâng laøm sao thoaùt ra ñöôïc. Con ñöôøng möu sinh cuûa nhöõng ngöôøi daân queâ ngheøo naøn, meâ muoäi nhö AQ, Nhuaän Thoå cuõng ñaày beá taéc. Vì “vuï dôû hôi” vôùi vuù Ngoø, AQ bò daân laøng taåy chay, hoï traùnh maët AQ nhö traùnh moät con huûi, khoâng coøn ai keâu haén laøm nöõa, haén laâm vaøo caûnh ñoùi reùt, khoâng chòu noåi, haén phaûi kieám soáng baèng caùch theo boïn troäm caép ôû treân huyeän, con ñöôøng cuøng ñoù ñaõ giuùp AQ môû maøy môû maët vôùi daân laøng Muøi ñöôïc moät thôøi gian, vì luùc ñoù caùi ruoät töôïng cuûa haén ñaõ ñaày. Nhöng khoâng ñöôïc bao laâu, thôøi theá thay ñoåi khoâng khí caùch maïng traøn vaøo khaép caùc ngoõ ngaùch cuûa höông thoân Trung Quoác, AQ hy voïng laøm caùch maïng ñeå ñoåi ñôøi nhöng boïn giaû caùch maïng ñaõ ñem AQ ra xöû baén. Coøn Nhuaän Thoå coù ñaày ñuû hieåu bieát vaø thoâng minh ñeå coù cuoäc soáng toát ñeïp. Theá maø hai möôi naêm sau anh chæ bieát huùt thuoác vaët ngoài ngaây ra nhö pho töôïng ñaù treân con ñöôøng möu sinh, khoâng theå lyù giaû noåi soá phaän cuûa mình, khoâng theå tìm ra con ñöôøng saùng suûa ngaøy mai. “Gioù baác thoåi laïnh laém, nhöng vì sinh keá, saùng sôùm toâi ñaõ phaûi ra ñöôøng”. Ra ñöôøng laàn naøy anh ta ñöôïc taän maét chöùng kieán caûnh moät anh phu xe cuõng bôûi keá sinh nhai maø phaûi ra ñöôøng nhöng laïi coù moät haønh ñoäng nhaân töø ngoaøi söùc töôûng töôïng cuûa amh ta. Ñoù laø anh phu xe ñuïng phaûi moät ngöôøi phuï nöõ nhöng khoâng boû chaïy maø taän tình chaêm soùc ngöôøi phuï nöõ aáy vaø töï dìu baø ta vaøo ñoàn caûnh saùt. Caâu chuyeän xaûy ra ngay treân con ñöôøng möu sinh cuûa anh phu xe. Ngay caû taàng lôùp trí thöùc ñöôïc hoïc haønh maø soá phaän cuõng chaúng hôn gì nhöõng ngöôøi noâng daân. Vôõ moäng vì con ñöôøng coâng danh khoa cöû, muoán giöõ ñöôïc boä maët keû só thì laïi phaûi ñoái maët vôùi cuoäc soáng côm aùo daøy voø töøng giôø töøng phuùt ñaõ khieán cho raát nhieàu trí thöùc trong truyeän ngaén cuûa Loã Taán bò tha hoaù. Thaày ñoà Khoång AÁt Kyû loãi thôøi khoâng ai thueâ möôùn, ñoùi quaù ñi aên caép bò ñaùnh queø roài cheát daáp ôû ñaâu ñoù. Thaày ñoà Traàn Só Thaønh möôøi saùu laàn thi tröôït, con ñöôøng danh voïng ñoùng cöûa tröôùc maét, oâng ta trôû neân beá taéc trong cuoäc soáng thöïc taïi coá baùm theo aûo aûnh, haøo quang cuûa söï giaøu sang quaù khöù, ñaõ ñaøo khaép nôi ôû neàn nhaø mong tìm ñöôïc vaøng baïc chaâu baùu cuûa toå tieân ñeå laïi. Cuoái cuøng vaãn laø hö voâ vaø oâng ta cheát khoâng loái thoaùt. Loã Taán coøn phaùt hieän ra “ñôøi ngöôøi khoå nhaát laø tænh moäng roài, nhöng khoâng coù con ñöôøng naøo ñi caû”. OÂng cho ñoù laø bi kòch cuûa ñôøi ngöôøi, laø bi kòch cuûa nhöõng ngöôøi ñaõ thöùc tænh vaø ñang phaán ñaáu sau thôøi kyø Nguõ töù. Phaùt hieän naøy phaûn aùnh chuû yeáu trong taäp Baøng hoaøng vaø ñoù cuõng chính laø ñieåm hôn haún cuûa Baøng hoaøng so vôùi Gaøo theùt veà tö töôûng. Truyeän Trong quan röôïu, Moät gia ñình haïnh phuùc, Con ngöôøi coâ ñoäc, Tieác thöông nhöõng ngaøy ñaõ maát ñeàu phaûn aùnh bi kòch ñôøi ngöôøi moät caùch saâu saéc. Nhaân vaät Laõ Vi Phuû töøng noùi “hoài coøn nhoû, toâi nhìn thaáy con ong hoaëc con ruoài ñaäu treân choã naøo ñoù, heã bò caùi gì kinh ñoäng thì laäp töùc bay di, nhöng chæ bay ñöôïc moät voøng thì laïi quay veà ñaäu vaøo choã cuõ thì ñaõ cho laø ñaùng buoàn cöôøi, raát ñaùng thöông. Khoâng ngôø toâi baây giôø cuõng bay trôû laïi, chaúng qua vöøa roài toâi môùi löôïn moät vong beù tí teïo thoâi”. Nhaân vaät Nguïy Lieân Thuø sau khi khoâng tìm thaáy ñöôøng ñi “lieàn suøng baùi taát caû nhöõng gì tröôùc kia toâi caêm gheùt, phaûn ñoái”. Coøn Quyeân Sinh vaø Töû Quaân – hoï laø nhöõng trí thöùc thaønh thò raát yù thöùc veà quyeàn töï do daân chuû, ñaêëc bieät laø Töû Quaân, coâ töï quyeát ñònh thaân phaän mình, xaây döïng toå aám tình yeâu, öùng xöû vôùi moïi ngöôøi xung quanh theo tö töôûng töï do daân chuû môùi. Coâ ñaâu bieát nhöõng vieäc mình laøm vaø Quyeân Sinh choàng coâ laø caùi gai ñaâm vaøo con maét baûo thuû, laïc haäu taøn nhaãn. Vì ñoù caùi giaù maø hoï phaûi traû ñaàu tieân laø ñoái maët vôùi söï Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ Vaên
26. Chuyeân ñeà Loã Taán - 79 - thaät nghieät ngaõ, vôùi côm aùo, vôùi con ñöôøng möu sinh. Hoï laø nhöõng con ngöôøi ñaõ baét ñaàu tænh moäng nhöng vaãn khoâng tìm ra con ñöôøng soáng, tình yeâu cuûa hoï tan bieán nhö bong boùng xaø phoøng. Sau khi Töû Quaân cheát, Quyeân Sinh vaãn tìm caùch tieán leân vaø nhaän ra muïc ñích thöù hai cuûa ñôøi ngöôøi laø möu sinh, song anh ta hoaøn toaøn chöa bieát theá naøo ñeå theå hieän muïc ñích naøy. “Con ñöôøng soàng môùi vaãn coøn nhieàu, toâi caàn phaûi böôùc vaøo, bôûi vì toâi coøn soáng. Nhöng toâi chöa bieát böôùc böôùc thöù nhaát nhö theá naøo. Coù luùc toâi phaûng phaát thaáy con ñöôøng soáng ñoù nhö moät con raén daøi maøu xaùm ñang tröôøn veà phía toâi raát nhanh, toâi ñôïi, ñôïi hoaøi nhöng gaàn tôùi nôi boãng döng maát huùt vaøo trong boùng toái”. Do ñaáy Quyeân Sinh voâ cuøng ñau khoå. Hình aûnh Töû Quaân “mang caùi gaùnh hö khoâng naëng tróu treân vai maø böôùc ñi treân con ñöôøng goïi laø ñöôøng ñôøi, tröôùc caùi uy nghieâm cuûa oâng boá vaø söï khinh bæ cuûa ngöôøi xung quanh, hoûi coøn ngaïi gì hôn, huoáng chi cuoái con ñöôøng aáy laø naám moà, moät naám moà maø ñeán moät taám bia cuõng khoâng coù noát”. Thôøi kyø Nguõ töù coù khoâng ít nhaø vaên neâu leân vaán ñeà giaûi phoùng caù tính, ñöông nhieân laø tieán boä, nhöng Loã Taán nhìn vaán ñeà saâu xa hôn, oâng thaáy theá löïc cuõ coøn quaù maïnh, do ñaáy khoâng giaûi phoùng xaõ hoäi thì caù tính khoù giaûi phoùng ñöôïc. Baûn thaân Loã Taán cuõng töøng neám traûi noãi ñau khoå ñoù. Thôøi treû oâng rôøi queâ höông ñeå tìm loái thoaùt, nhöng tôùi Nam Kinh ñaày maây muø aùm khí, oâng voâ cuøng thaát voïng, oâng chôø ñôïi nhieàu ôû caùch maïng Taân Hôïi, nhöng caùch maïng aáy chæ “caùch” caùi ñuoâi sam cuûa ngöôøi ta, theá löïc phong kieán coøn raát hung haêng neân oâng caûm thaáy voâ cuøng “hiu quaïnh”. Phong traøo Nguõ töù giaûi phoùng tö töôûng cho oâng, nhöng sau ñoù oâng laïi baøng hoaøng vì chöa tìm ñöôïc ñöôøng ñi chaân chính. Nhö vaäy bao laàn tænh moâïng oâng laïi rôi vaøo bi kòch, khoâng tìm ñöôïc loái thoaùt. Loã Taán ñaõ ñöa nhöõng caûm nhaän ñau buoàn cuûa mình vaøo trong taùc phaåm khieán cho taùc phaåm trôû neân chaân thöïc soáng ñoäng hôn, vaø qua ñoù raát nhieàu soá phaän ñöôïc taùc giaû lyù giaûi, con ñöôøng ñôøi cuûa hoï ñöôïc khaéc hoaï ñaãm nöôùc maét bi thöông. Cho duø nhieàu nhaân vaät, nhieàu soá phaän coøn beá taéc song nhieàu choã taùc giaû ñaõ an uûi hoï cuõng laø an uûi mình “treân maët ñaát thì laøm gì coù ñöôøng, ngöôøi ta ñi maõi maø thaønh ñöôøng thoâi”. Moät bieåu hieän nöõa cuûa con ñöôøng cuûa Ñaïo aáy laø Ñöùc. Ñoù laø hình thöùc cuûa Ñaïo, ñoù laø söï haøi hoaø söï soáng. Taát caû nhöõng gì phaù vôõ söï soáng, phaù vôõ söï haøi hoaø ñeàu bò Loã Taán leân aùn. Tröôùc heát taùc giaû leân aùn cheá ñoä phong kieán boán nghìn naêm Trung Hoa laø cheá ñoä “aên thòt ngöôøi”. Cuoäc soáng cuûa ngöôøi daân daân Trung Hoa döôùi trieàu Maõn Thanh mang ñaäm taâm lyù thaát baïi, meâ muoäi. Ñoù laø thôøi kyø ñaïi beänh hoaïn phaûi ñöôïc chöõa trò ngay. Trình ñoä daân trí thaáp, tin theo nhöõng ñieàu meâ tín dò ñoan, maùu ngöôøi taåm baùnh bao chöõa ñöôïc beänh ho lao, ngöôøi cheát coù linh hoàn, thím Töôøng Laâm laáy hai ñôøi choàng cheát xuoáng aâm phuû Dieâm Vöông cöa laøm ñoâi chia cho moãi ngöôøi moät nöûa. Cuoäc soáng khoâng theå haøi hoaø neáu con ngöôøi ñoái vôùi nhau gheû laïnh taøn nhaãn, voâ traùch nhieäm. Ñeå baûo thuû hoï vaøo huøa vôùi nhau choáng laïi nhöõng ngöôøi tieán boä. Soá ñoâng doát naùt kia cho nhöõng ngöôøi muoán ñoåi môùi laø ñieân, laø phaù hoaïi, tieâu bieåu laø ngöôøi ñieân trong Nhaät kyù ngöôøi ñieân, Caây tröôøng minh ñaêng, laø nhöõng chieán só caùch maïng nhö Haï Du trong Thuoác. Ñaõ coù khoâng ít laàn lyù töôûng veà con ñöôøng ñi cho moät xaõ hoäâi môùi ñöôïc caùc ngöôøi ñieân nhaéc tôùi. Ñoù laø xaõ hoâïi khoâng coøn “aên thòt ngöôøi”. Con ngöôøi soáng vôùi nhau chaân tình, yeâu thöông, moät xaõ hoäi haøi hoaø. Luùc naøy Loã Taán chöa tieáp caän ñöôïc vôùi con ñöôøng caùch maïng, maëc duø töø beù oâng ñaõ oâm nhieàu moäng ñeïp veà caûi caùch xaõ hoäi song ñeàu khoâng thöïc hieän ñöôïc. Duø coù ñau khoå vì thaát baïi nhöng chöa bao giôø oâng ñeå maát nieàm tin, ñeå maát hy voïng ôû con ñöôøng daãn ñeán ngaøy mai. Chính nieàm tin maõnh lieät naøy laø ñoäng löïc thuùc ñaåy oâng tìm ñeán con ñöôøng caùch maïng do ñaûng Coäng saûn Trung Quoác chæ ra. Vöõng böôùc treân con Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ Vaên
27. Chuyeân ñeà Loã Taán - 80 - ñöôøng môùi, Loã Taán ra söùc chieán ñaáu cho moät nöôùc Trung Hoa môùi vaø bieát bao Nhuaän Thoå, AQ, Töôøng Laâm, Töû Quaân cuûa thôøi ñaïi môùi ñang böôùc ñi treân con ñöôøng caùch maïng theânh thang. Toùm laïi: hình töôïng con ñöôøng laø khoâng gian ngheä thuaät ñoäc ñaùo trong truyeän ngaén Loã Taán. Noù khoâng chæ laø khoâng gian hieän thöïc maø coøn laø khoâng gian taâm töôûng, khoâng gian khaùi quaùt quy luaät cuûa Ñaïo, cuûa baûn chaát vaø nhöõng bieåu hieän cuûa noù ôû söï haøi hoaø cuûa xaõ hoäi vaø cuoäc soáng. Con ñöôøng laø nhòp caàu noái giöõa quaù khöù vaø hieän taïi, giöõa con ngöôøi vôùi con ngöôøi, giöõa caùi thieän vaø caùi aùc, giöõa caùi cuõ vaø caùi môùi. Con ñöôøng cuûa Ñaïo chính laø nôi taùc giaû mong muoán göûi gaém vaøo ñaáy tö töôûng ngheä thuaät. Tìm ñöôøng cho mình vaø chæ ñöôøng cho caùc taàng lôùp trong xaõ hoäi con ñöôøng ñi, con ñöôøng töï do giaûi phoùng laø moät khaùt voïng chaùy boûng, lôùn lao cuûa nhaø tö töôûng, nhaø vaên Loã Taán. 3. Khoâng gian taâm töôûng Khoâng gian taâm töôûng thöôøng laø trong söï hoài töôûng veà quaù khöù, veà caùi khoâng gian thuôû naøo maø baát chôït nhaân vaät nhôù tôùi noù trong khoâng gian hieän taïi. Khoâng gian aáy coù theå raát ñeïp trong kyù öùc cuûa nhöõng con ngöôøi haïnh phuùc ñaõ töøng soáng vôùi noù, cuõng coù theå laø khoâng gian buoàn thöông gôïi nhôù laïi nhöõng kyû nieäm ñau buoàn. Trong Coá höông, nhaân vaät Taán ñaõ hai möôi naêm nay môùi trôû veà queâ. Queâ höông hieän leân thaät tieâu ñieàu, xaùc xô laøm Taán khoâng vui vì “haún laøng cuõ cuûa mình voán chæ nhö theá kia thoâi, tuy chöa tieán boä hôn xöa nhöng cuõng vò taát ñeán noãi theâ löông nhö mình töôûng, chaúng qua laø vì taâm hoàn mình ñaõ ñoåi khaùc, bôûi vì veà thaêm chuyeán naøy, loøng mình voán khoâng vui”. Nhöng trong kyù öùc cuûa Taán, laøng “khoâng gioáng haún nhö theá naøy. Laøng cuõ toâi ñeïp hôn kia! Nhöng neáu phaûi nhôù roõ ñeïp nhö theá naøo, noùi roõ ñeïp ôû choã naøo thì thaät khoâng coù hình aûnh ngoân ngöõ naøo dieãn taû ñöôïc”. Trôû veà vôùi laøng queâ laø trôû veà vôùi nhöõng kyû nieäm thôøi thô aáu. Khoâng gian laøng queâ khi xöa chôït hieän veà khi meï Taán voâ tình nhaéc tôùi Nhuaän Thoå “luùc baáy giôø trong kyù öùc toâi, boãng hieän ra moät caûnh thaàn tieân kyø dò: Moät vöøng traêng troøn vaøng thaém treo lô löûng treân neàn trôøi xanh ñaäm, döôùi laø moät baõi caùt treân bôø bieån, troàng toaøn döa haáu, baùt ngaùt moät maøu xanh rôøn. Giöõa ruoäâng döa, moät ñöùa beù traïc möôøi moät, möôøi hai tuoåi, coå ñeo voøng baïc, tay laêm laêm chieác ñinh ba, ñang coá söùc ñaâm theo moät con tra. Con vaät boãng quay laïi, luoàn qua haùng ñöùa beù chaïy maát”. Moät khoâng gian nhö taùc giaû noùi laø “thaàn tieân vaø kyø dò”. Cuõng naèm trong kieåu khoâng gian laøng queâ trong kyù öùc naøy laø khoâng gian laøng queâ tuyeät ñeïp trong Haùt tuoàng ngaøy röôùc thaàn. Ngoâi laøng Bình Kieàu vôùi taùc giaû laø moät caûnh “thieân ñöôøng”. Ñeâm aáy caû khoâng gian traøn ngaäp aùnh traêng muøa xuaân. “Hai beân bôø laø nhöõng ruoäng luùa, ruoäng ñaäu moät maøu xanh rôøn”, “muøi thôm maùt cuûa luùa ñaäu hai beân bôø vaø muøi thôm cuûa coû rong döôùi ñaùy soâng, laãn trong hôi nöôùc nheï ñöa vaøo maët. Trong söông ñeâm maët traêng trôû thaønh môø aûo”. “xa xa daõy nuùi maøu ñen nhaït nhaáp nhoâ, troâng gioáng nhö con thuù ñuùc baèng saét ñang choàm leân, cöù theá maø nhaûy luøi veà phía laùi”. Tieáng saùo “nghe thaät traàm boång, veùo von”. Ñoù laø khung caûnh treân soâng daãn ñeán laøng Trieäu ñeå xem haùt tuoàng. Khi ñeán nôi “noåi baät ñaäp vaøo maét chuùng toâi, tröôùc tieân laø caùi saân khaáu ñöùng söùng söõng ôû giöõa khoaûng ñaát troáng, giöõa caùnh ñoàng caïnh bôø soâng, ñaèng xa trong aùnh traêng, thaáy môø aûo hieän leân giöõa khoâng gian baùt ngaùt töôûng chöøng nhö caûnh tieân mình ñaõ töøng gaëp trong tranh”. Loã Taán chæ mieâu taû khoâng gian töôi ñeïp ôû trong quaù khöù, trong taâm hoàn treû thô, coøn nhöõng khoâng gian cuûa ngöôøi lôùn thì khaùc. Ta haõy cuøng trôû laïi Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ Vaên