Đề tài Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn-Thủy Nguyên-Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch

Nội dung text: Đề tài Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn-Thủy Nguyên-Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch

1. Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Vào 14h45 (giờ Việt Nam, tức 10h45 giờ Abu Dhabi) ngày 1/10/2009, Ca trù của Việt Nam được UNESCO ghi danh vào Danh sách di sản văn hóa phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp. Đây là một sự kiện đánh dấu sự trở lại của ca trù sau nhiều thế kỉ bị quên lãng và có nguy cơ bị mai một. Ca trù là một bộ môn nghệ thuật truyền thống đặc sắc của dân tộc và có lịch sử hình thành và phát triển lâu đời. Hải Phòng cũng là một trong những nơi có nghệ thuật hát ca trù từ lâu đời, trong đó làng Đông Môn, xã Hòa Bình, huyện Thủy Nguyên chính là nơi khởi nguyên của nghệ thuật hát ca trù Hải Phòng. Mặc dù hàng năm, vào ngày 23-24/9 âm lịch, tại Đông Môn vẫn diễn ra Hội hát ca trù nhưng nghệ thuật ca trù nơi đây cũng đang đứng trước nguy cơ bị mai một. Chính vì vậy, với mong muốn được góp một phần công sức nhỏ bé của mình trong việc khôi phục và lưu giữ loại hình nghệ thuật truyền thống của dân tộc, người viết đã lựa chọn đề tài: “Tìm hiểu nghệ thuật ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch” cho công trình nghiên cứu khoa học đầu tay của mình. Việc khai thác ca trù Đông Môn hiệu quả trong du lịch chính là một cách góp phần vào việc bảo tồn và phát triển loại hình nghệ thuật độc đáo này, đồng thời cũng là một cách giới thiệu với bạn bè gần xa về kiệt tác phi vật thể này của Hải Phòng nói riêng và của Việt Nam nói chung, đóng góp vào ngân sách chung của ngành du lịch cả nước. 2. Mục tiêu của đề tài Mục tiêu của đề tài là đi vào tìm hiểu nghệ thuật Ca trù nói chung và những nét đặc sắc của Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng nói riêng, đồng thời cũng tiến hành xem xét thực trạng khai thác Ca trù Đông Môn trong đời sống xã hội những năm gần đây, trên cơ sở đó sẽ đề ra một số định hướng và giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả khai thác Ca trù Đông Môn phục vụ phát triển du lịch Hải Phòng. Sinh viên: Phạm Thị Hồi - VH1101 1
2. Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch 3. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Dưới góc độ một bộ môn nghệ thuật, ca trù được khá nhiều học giả dày công nghiên cứu. Có thể kể tên một số công trình và tác giả tiêu biểu như: 1. Ca trù - thú xưa tao nhã, tác giả Nguyễn Quảng Tuân, NXB Văn học, 2003. 2. Góp phần tìm hiểu lịch sử ca trù, của Nguyễn Xuân Diện, NXB Khoa học xã hội, 2000. 3. Ca trù nhìn từ nhiều phía, tác giả Phạm Đình Hổ, Xuân Lan, Phạm Văn Duyệt, NXB Văn hoá Thông tin, 2003. Hay như giáo sư Trần Văn Khê, một người con Việt Nam sống ở nước ngoài cũng dày công nghiên cứu và giới thiệu loại hình nghệ thuật đặc sắc này của dân tộc đến bạn bè quốc tế. Có thể tìm hiểu những ghi chép của ông về Ca trù thông qua cuốn “Trần Văn Khê & âm nhạc dân tộc”, NXB Trẻ, 2000. Về Ca trù Hải Phòng, có thể kể tên tác phẩm “Tìm hiểu Ca trù Hải Phòng” do tác giả Giang Thu - Vũ Thu Loan viết. Trong tác phẩm này, các tác giả đã giới thiệu khái quát về lịch sử hình thành, phát triển và một vài nét về đặc trưng nghệ thuật của Ca trù Hải Phòng. 4. Ý nghĩa của đề tài Như vậy có thể thấy, những tác phẩm trên đây phần lớn đều nghiên cứu về Ca trù dưới góc độ nghệ thuật, hầu như chưa có tài liệu nào đề cập một cách sâu sắc đến việc định hướng khai thác những giá trị của ca trù cho hoạt động du lịch. Số lượng tài liệu tìm hiểu về nghệ thuật ca trù tại một địa phương nhỏ như Đông Môn càng ít. Vì thế, với đề tài này, người thực hiện mong muốn trên cơ sở những hiểu biết về Ca trù nói chung, kết hợp với việc tìm hiểu thực tiễn về nghệ thuật Ca trù Đông Môn nói riêng sẽ đề xuất những biện pháp cụ thể nhằm bảo vệ và khai thác hiệu quả nguồn tài nguyên đang dần bị mai một này, đóng góp vào sự phát triển chung của du lịch Hải Phòng. Sinh viên: Phạm Thị Hồi - VH1101 2
3. Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch Ngoài ra, đề tài còn có thể sử dụng làm tài liệu tham khảo cho sinh viên ngành VHDL cũng như là tài liệu hữu ích đối với du khách đến với Hải Phòng khi muốn tìm hiểu về nghệ thuật ca trù Đông Môn. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Trong đề tài đã sử dụng các phương pháp sau: phương pháp thu thập và xử lí số liệu; phương pháp thực địa; phương pháp thống kê, phân tích, so sánh tổng hợp. Phương pháp thu thập và xử lý tài liệu: Là phương pháp chính được sử dụng trong đề tài. Trên cơ sở thu thập thông tin tư liệu từ nhiều lĩnh vực, nhiều nguồn khác nhau có liên quan tới đề tài nghiên cứu, người viết sẽ xử lý, chọn lọc để có những kết luận cần thiết, có được tầm nhìn khái quát về vấn đề nghiên cứu. Phương pháp thực địa: Quá trình thực địa giúp sưu tầm thu thập tài liệu, nhằm nhận được thông tin xác thực cần thiết để thành lập ngân hàng số liệu cho việc hoàn thiện đề tài . Phương pháp thống kê, phân tích, so sánh tổng hợp: Phương pháp này giúp định hướng, thống kê, phân tích để có cách nhìn tương quan, phát hiện ra các yếu tố và sự ảnh hưởng của yếu tố tới hoạt động du lịch trong đề tài nghiên cứu; việc phân tích, so sánh, tổng hợp các thông tin và số liệu mang lại cho đề tài cơ sở trong việc thực hiện các mục tiêu dự báo, các chương trình phát triển, các định hướng, các chiến lược và giải pháp phát triển du lịch trong phạm vi nghiên cứu của đề tài. 6. Kết cấu của đề tài Ngoài phần mở đầu, kết luận, phụ lục, tài liệu tham khảo, nội dung của đề tài chia làm 3 chương: Chương 1: Tổng quan về nghệ thuật Ca trù Chương 2: Tìm hiểu về nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng. Chương 3: Một số đề xuất nhằm bảo tồn và khai thác hiệu quả Ca trù Đông Môn phục vụ phát triển du lịch Hải Phòng. Sinh viên: Phạm Thị Hồi - VH1101 3
4. Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ NGHỆ THUẬT CA TRÙ 1.1. Lịch sử hình thành và phát triển của Ca trù 1.1.1. Câu chuyện truyền thuyết về vị tổ Ca trù Trước đây nhiều nhà nghiên cứu cho rằng ca trù có từ thời Lý - Trần - Hồ, thế kỷ XI, XII khi căn cứ vào các bức chạm khắc ở các chùa Phật Tích (Bắc Ninh), Thái Lạc (Hưng Yên) và mấy chữ ả đào, đào nương trong các sách cổ Đại Việt sử ký toàn thư, Việt sử tiêu án, Khâm định Việt sử thông giám cương mục, Công dư tiệp ký. Nhưng thông qua những câu chuyện thần tích lưu truyền trong dân gian và những ngôi đình thờ tự các vị tổ ca trù, dấu tích chính thức sớm nhất của bộ môn nghệ thuật này là vào khoảng thế kỷ XV, thời Hậu Lê. Ca trù có một truyền thuyết rất đẹp và lung linh huyền thoại về sự ra đời, trong đó, các vị tổ ca trù đã được chính các vị tiên xui khiến chế tác ra cây đàn đáy, mà tiếng đàn này có thể giải mọi phiền muộn, chữa được bệnh cho mọi người, tiếng đàn ấy còn se duyên cho hai vị tổ ca trù thành đôi lứa Câu chuyện lưu truyền như sau: Vào đời Lê, Đinh Lễ, tự Nguyên Sinh, người làng Cổ Đạm, huyện Nghi Xuân, tỉnh Hà Tĩnh, con nhà gia thế, tính tình phóng khóang. Một hôm, Nguyên Sinh đem đàn nguyệt và rượu vào rừng thông để tiêu khiển, gặp được hai ông cụ già. Đó chính là hai tiên ông Lý Thiết Quài và Lã Động Tân. Hai tiên ông đưa cho chàng khúc gỗ ngô đồng và tờ giấy vẽ kiểu mẫu đàn và dặn đóng đàn theo kiểu mẫu như trong giấy. Tiếng đàn ấy sẽ trừ được ma quỷ, giải được phiền muộn. Nguyên Sinh y theo lời. Nhờ tiếng đàn kỳ diệu, chàng chữa được bệnh cho rất nhiều người. Một lần, Nguyên Sinh đến châu Thường Xuân, tỉnh Thanh Hóa, chàng đã chữa bệnh cho người con gái tên Hoa, con của vị Quan châu Bạch Đình Sa khỏi bệnh câm. Sau Nguyên Sinh và Bạch Hoa nên vợ nên chồng, sống cùng nhau rất hòa hợp tương đắc ở bên nhà Bạch công. Nguyên Sinh đã đặt ra lối múa hát mới, rồi lấy hai thanh tre vót thực đẹp để cho nàng gõ lên trên mảnh gỗ theo với nhịp đàn mà hát. Sau hai vợ chồng từ biệt ông bà nhạc dẫn nhau về quê Nguyên Sinh ở Cổ Đạm để lập nghiệp. Ít lâu sau, chàng gặp lại các vị tiên ông và được ghi tên tuổi vào tiên phả rồi cùng nhau hóa. Vợ Nguyên Sinh biết chuyện, bèn phát tán hết gia tài rồi đóng cửa dạy cho đám con em trong làng hát múa. Sau nàng Sinh viên: Phạm Thị Hồi - VH1101 4
5. Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch bệnh mà chết. Dân làng Cổ Đạm và đệ tử nhớ ơn lập đền thờ, gọi là đền Tổ Cô đầu, hay là đền bà Bạch Hoa Công chúa. Trải các triều đều phong tặng Đinh Lễ là Thanh Xà Đại vương, Bạch Hoa là Mãn Đào Hoa Công chúa. Nhiều nơi có giáo phường ca trù trong khắp châu thổ Bắc bộ đều có đền thờ tổ ca trù. Trong đó gần kề Thăng Long - Hà Nội nhất phải kể đến làng Lỗ Khê thuộc xã Liên Hà, huyện Đông Anh ngoại thành Hà Nội. Làng có đình chùa riêng, trong làng còn có một đền thờ tổ ca trù, mà dân địa phương gọi là đình ca công. Đình ca công xây dựng từ bao giờ không rõ. Về mặt kiến trúc, quy mô hiện nay gồm 5 gian, kiến trúc như nhà ở dân dụng bình thường. Đình còn giữ được một bức hoành phi Sinh từ tự điển (Thờ phụng và dựng đền lúc còn sống) và bức phù điêu các vị tổ ca trù. Bản gốc của thần tích tổ ca trù cũng còn lưu tại đình ca công. Ngày nay, hàng năm vào dịp ngày 6 tháng 4 (ngày sinh của Đinh Lễ) hoặc ngày 13 tháng 11 (ngày hóa của Đinh Lễ), những nghệ sỹ ca trù ở Hà Nội và các vùng lân cận vẫn thường về “chốn tổ” Lỗ Khê để tỏ lòng sùng phụng và gặp gỡ bạn nghề. Năm 1984, Trung tâm Nghe Nhìn (nay là Hãng Phim truyền hình Việt Nam) đã tổ chức làm phim “Hát cửa đình” tại Lỗ Khê. Đây cũng là dịp tập trung nhiều nhất các danh ca, danh cầm nổi tiếng trong giới ca trù như: Quách Thị Hồ, Nguyễn Thị Phúc, Nguyễn Thị Hào, Chu Văn Du, Nguyễn Thế Tuất, Phó Đình Kỳ, Đinh Khắc Ban, Phó Thị Kim Đức, Phạm Thị Mùi Vùng ven đô Thăng Long cũng còn một làng quê còn giữ được đền ca công. Đó là Phú Đô - một làng thuộc xã Mễ Trì, huyện Từ Liêm, ngoại thành Hà Nội. Tại đây cũng có một đền Ca công ở xóm 1. Đền có ba chữ “Ca công từ” xác nhận tên gọi của đền. Trong đền có một sắc phong có nội dung: Sắc cho Mãn Đường Hoa Phương Phi Chân Thực Từ Hoà Công chúa và Thanh Xà Thuận Bình Hưng Linh Thông Tuy Hưu Tích Hỗ Đại vương. Niên đại của sắc là năm Chiêu Thống thứ 1 (1787). Sắc này cũng chỉ là một bản sao, vì trên sắc không thấy có dấu ấn triện. Thần tích hiện còn giữ cũng là một bản sao, trên giấy sắc, nội dung cũng không có gì khác thần tích Lỗ Khê. Làng Phượng Cách, xã Phượng Cách, huyện Quốc Oai, Hà Tây cũ cũng là một nơi có di tích đền thờ tổ. Trong lịch sử nơi đây là một vùng rất thịnh của ca trù. Ở trong khu nhà thờ họ Nguyễn Thế (do ông Nguyễn Thế Mạnh trông nom) có một gian Sinh viên: Phạm Thị Hồi - VH1101 5
6. Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch điện thờ đức tổ ca trù với hai pho tượng tròn rất đẹp. Theo các vị cao tuổi trong dòng họ thì đây là nơi các giáo phường lớn nhỏ trong huyện Quốc Oai về dâng hương lễ tổ hàng năm. Phượng Cách cũng là quê hương của ông Tự So và bà Đào Nhu - một đào nương nổi tiếng đã từng chống Pháp. Gần đây nhất, dòng họ có Kép Tư Châu và cô Đào Phê (thường gọi là Bà Hương Phê), những danh ca, danh cầm ở ấp Thái Hà, Hà Nội trước 1945. ( vietnamnet. vn.) Bên cạnh những thần tích và di tích kể trên, gần đây với các tài liệu khảo cổ học, mỹ thuật học và nhất là tài liệu bằng chữ Hán Nôm xác thực và tin cậy, các nhà nghiên cứu đã khẳng định rằng tài liệu chính thức đề cập đến ca trù sớm nhất cũng là vào khoảng thế kỷ XV. Căn cứ về khảo cổ học là các bức chạm khắc đàn đáy - một cây đàn 3 dây đặc biệt chỉ dùng riêng trong ca trù, tìm thấy ở các ngôi đình làng, chùa làng ở Bắc bộ thế kỷ XVI. Tư liệu chữ viết là bài Đại nghĩ bát giáp thưởng đào giải văn của Tiến sĩ Lê Đức Mao (1462- 1529) trong sách Lê tộc gia phả (kí hiệu tài liệu A. 1855 thuộc Viện Hán Nôm) soạn trước năm 1505, tức là khoảng cuối thế kỷ XV đầu thế kỷ XVI. 500 năm về trước, tại đình làng Đông Ngạc, huyện Từ Liêm (Hà Nội) đã diễn ra lễ hội đầu xuân cầu phúc. Một văn nhân hay chữ trong làng là Lê Đức Mao thay mặt 8 giáp viết 9 bài thơ để các giáp đọc và khen thưởng cho các cô đào. Đây chính là tư liệu sớm nhất mang hai chữ Ca trù. Đây cũng là Bài thơ cổ nhất hiện biết có hai chữ Ca trù lần đầu tiên có mặt trong văn học viết. Bài thơ cho chúng ta thông tin quan trọng: ngôi đình Đông Ngạc, xã Đông Ngạc, huyện Từ Liêm, Hà Nội có trước năm 1500 và hát cửa đình đã có trước năm 1500. Bài thơ cho ta mường tượng ra không khí đại lễ trang nghiêm, hào hùng của lễ hội đầu xuân cầu phúc của làng Đông Ngạc hồi cuối thế kỷ XV. Trong ngày hội lớn của làng Đông Ngạc bấy giờ có ít nhất là 8 giáp, đã cùng nhau thưởng đào ở đình làng. Các cô đào hát những bài thơ ca ngợi thành hoàng làng và cầu phúc cho dân làng. Trong bài thơ này, chữ “ca trù” xuất hiện hai lần: Thọ bôi kể chục, ca trù điểm trăm và Mừng nay tiệc ca trù thị yến. Ở câu thơ thứ nhất, chữ “ca trù” cho thấy đây là lối hát dùng thẻ (trù) để thưởng cho người hát người đàn (đào và kép). Mỗi khi thấy hay, người cầm chầu gõ một tiếng “chát” vào tang trống để thưởng và khi đó sẽ thả Sinh viên: Phạm Thị Hồi - VH1101 6
7. Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch một thẻ tre (mỗi thẻ tương ứng một số tiền) vào chiếc chậu thau (để tiếng ném thẻ vào chậu thau sẽ báo cho đào kép biết là làng thưởng khiến cho họ hát càng hay hơn nữa). Ở câu thơ thứ hai, cho thấy tiệc ca trù được mở để thờ thần. Hát thờ ở cửa đình Đông Ngạc cho thấy chiếc trống chầu đã có vai trò riêng: để thưởng và để phạt (để khen và để chê), điều này nói lên rằng việc thưởng thức ca nhạc đã đạt được đến một chuẩn mực, một trình độ đáng kể. Chính việc khen chê như vậy (khen gọi là thưởng đào, hoặc thướng đào) đã góp phần nâng cao các thành tố trong cuộc biểu diễn lên một trình độ mới. Tiếng hát, tiếng phách của đào nương, tiếng đàn đáy của kép và lời thơ đã có cái tiêu chuẩn để đánh giá. Trải qua nhiều thế kỷ, tục hát thờ thần ở đình Đông Ngạc vẫn được duy trì và tạo thêm nhiều yếu tố văn hóa đặc sắc, trong đó có lệ thưởng đào thị yến đã trở thành một nét đẹp về sự trân trọng của cộng đồng đối với nghệ thuật và nghệ sỹ. Và như thế có thể khẳng định rằng, vào thế kỷ XV, Ca trù đã trở thành một bộ môn nghệ thuật hoàn chỉnh. 1.1.2. Thế kỷ XVI - Ca trù gắn với ngôi đình làng ở Bắc bộ Bước sang thế kỷ XVI, sự phát triển và phổ biến của ca trù được ghi nhận bằng các bức chạm khắc dân gian tại các đình làng. Các bức chạm đình Lỗ Hạnh (huyện Hiệp Hòa, tỉnh Bắc Giang) và đình Tây Đằng (xã Tây Đằng, huyện Ba Vì, Hà Nội) đều có các bức chạm hoặc tượng hình người cầm đàn đáy. Đình Tây Đằng có tượng tròn hình người đứng cầm đàn đáy. Đình Lỗ Hạnh có bức chạm tiên nữ ngồi trên mình con hươu cầm đàn đáy và một bức chạm khác có cả đám nhạc công đang hòa nhạc trong đó có 1 người đàn ông ngồi cầm đàn đáy. Hình ảnh này cho thấy ca trù đã có mặt trong những sinh hoạt văn hóa dân gian tại các làng quê và có mặt trong điêu khắc đình làng. Ở chùa Cói (Thần Tiên tự), xã Hợp Thịnh, huyện Tam Dương, tỉnh Vĩnh Phúc cũng có bức chạm người phụ nữ gảy đàn đáy. Tiếc rằng hiện vật đã bị cháy cùng với ngôi chùa, và chúng ta chỉ còn lại bức ảnh chụp bức chạm này. Đây là tư liệu mỹ thuật về đàn đáy duy nhất hiện biết tìm thấy ở một ngôi chùa. Sinh viên: Phạm Thị Hồi - VH1101 7
8. Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch Qua những hình chạm người cầm đàn đáy ở các đình, đền, có thể thấy rằng: đàn đáy đã trở nên phổ biến ở thế kỷ XVI, ở đồng bằng Bắc bộ. Đàn đáy mới đầu được sử dụng trong các cuộc hoà nhạc, cùng với các nhạc khí khác trong một đám đông (có khi có cả người múa), mà người đàn có thể là nam, có thể là nữ với tư thế là đứng hoặc ngồi. Về sau ca quán thính phòng ra đời, đàn đáy là loại đàn duy nhất trong cuộc hát. 1.1.3. Thế kỷ XVII và XVIII - nghi lễ hát cửa đình trong các làng quê Tiếp tục dòng chảy của điêu khắc đình làng từ thế kỷ trước, sang đến thế kỷ XVII và XVIII chúng ta vẫn bắt gặp sự ghi nhận của dân gian đối với cây đàn đáy. Điều này càng chứng tỏ cây đàn đáy đã có một chỗ đứng trong đời sống và phong tục dân gian, và hoạt động diễn xướng ca trù đã trở thành một nét sinh hoạt phổ biến tại các đình làng dân gian. Những ngôi đình có niên đại thế kỷ XVII như đình Đại Phùng (xã Đại Phùng, huyện Đan Phượng, Hà Nội), đình Hoàng Xá (xã Liên Bạt, huyện Ứng Hòa, Hà Nội), đình Xốm (xã Hùng Lô, huyện Phong Châu, tỉnh Phú Thọ) hiện còn giữ các bức chạm những người đang sử dụng đàn đáy. Đặc biệt ở đình Đại Phùng đặc tả hộc đàn ở mặt sau hộp đàn đáy, còn bức chạm ở đình Xốm miêu tả cả nhóm nhạc công đang hòa nhạc. Hai ngôi đền có niên đại thế kỷ XVIII là đền Tam Lang (xã Ích Hậu, huyện Can Lộc, tỉnh Hà Tĩnh) và đền Lê Khôi (huyện Thạch Hà, tỉnh Hà Tĩnh) cũng cho các cứ liệu rất cụ thể về đàn đáy, phách và sinh hoạt diễn xướng ca trù ở thế kỷ XVIII. Các bức chạm này có nét điêu khắc tinh tế hơn chứ không còn vẻ mộc mạc thô phác của các bức chạm trước đó. Điều này thể hiện rõ nhất là những đặc tả về trang phục và vũ điệu mềm mại của các nghệ sĩ dân gian. Các nghệ sĩ đã mang trang phục của nghi lễ hát thờ, với chiếc mũ trên đầu, hoặc búi tóc gọn ghẽ và khá kiểu cách, và những bộ trang phục của những vũ công chuyên nghiệp. Đây cũng là tư liệu rất quý, làm cơ sở cho việc phục hồi các nghi thức hát thờ tại các đình đền trong dân gian. Về các nhạc cụ và trình diễn các nhạc cụ, các bức chạm này không những miêu tả một cảnh hòa nhạc vui vẻ, với sự góp mặt của đàn đáy và cỗ phách, của sáo, trống Sinh viên: Phạm Thị Hồi - VH1101 8
9. Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch cơm, chũm chọe. Điều này cho biết trong sinh hoạt ca trù tại các cuộc vui mang tính cộng đồng như thế, ngoài đàn đáy và phách, sự góp mặt của các nhạc cụ khác càng làm cho không khí thêm rộn ràng và ca trù trong lúc này không chỉ có ba thứ nhạc cụ là trống chầu, đàn đáy và phách như ca trù về sau. Như vậy, qua các ngôi đình có các bức chạm các cảnh sinh hoạt ca trù và việc sử dụng cây đàn đáy, chúng ta biết ca trù có mặt ở các tỉnh Bắc Giang, Vĩnh Phúc, Phú Thọ, Hà Tây, Hà Tĩnh. Nguồn tư liệu văn bia cũng cho biết giáo phường ca trù đã phục vụ hát thờ ở khắp vùng đồng bằng châu thổ Bắc bộ. Đó là các tỉnh Hà Tây (cũ), Vĩnh Phúc, Bắc Giang, Hải Dương, Nam Định. Tỉnh có nhiều bia nhất là Hà Tây cũ (33 bia), trong đó các huyện có nhiều bia là Quốc Oai (10 bia), Phúc Thọ (8 bia), Thạch Thất và Đan Phượng (mỗi huyện 6 bia). Trong các huyện của các tỉnh thì huyện Lập Thạch, tỉnh Vĩnh Phúc có nhiều bia nhất, với 19 bia. Hà Nội có 11 bia, chủ yếu ở ngoại thành và đều thuộc thế kỷ XVIII. Các tỉnh Bắc Giang, Hải Dương, Nam Định mỗi tỉnh 1 bia. Những tỉnh thành khác, tuy không có các văn bia ghi nhận nhưng thực tế, sinh hoạt ca trù đã có mặt ở hầu khắp các làng quê mỗi dịp tế thần. Các bản hương ước, tục lệ của các làng quê có ghi nhận về những ngày tiệc lớn trong làng đều có hát thờ ở cửa đình, nhiều khi là kéo dài vài ba ngày thậm chí cả nửa tháng trời. ( vietnamnet. vn/) Trong thế kỉ XVII - XVIII, việc tổ chức giáo phường Ca trù cũng được hoàn tất. Theo ghi chép của các văn bia thì Ty giáo phường là một tổ chức quản lí hoạt động ca xướng tương đương cấp huyện. Giáo phường các xã thuộc về Ty giáo phường của huyện. Mỗi huyện thường có một Ty giáo phường. Người đứng đầu Ty giáo phường là một ông trùm. Ty giáo phường chia việc giữ các cửa đình trong huyện cho các giáo phường. Việc giữ này được truyền từ đời này qua đời khác. Các giáo phường này được phép toàn quyền biểu diễn tại đình làng này, hoặc được phép mời giáo phường khác đến hát giúp trong một dịp nào đó. Ngược lại. giáo phường cũng có một số trách nhiệm đóng góp vào các nghi thức hát xướng tế lễ của làng, theo mức độ quy định giữa làng xã sở tại với giáo phường. Sinh viên: Phạm Thị Hồi - VH1101 9
10. Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch Xã có thể có một hoặc nhiều giáo phường. Mỗi giáo phường là một họ riêng. Đứng đầu là một ông trùm họ. Người thuộc về họ nào, lấy chữ họ đó đặt trên trước tên mình. Ví dụ tên là Thuận mà thuộc về họ Thịnh thì gọi là Thịnh Thuận. Giáo phường Ca trù xưa kia còn tôn vinh tri ân người có công truyền nghề. Giáo phường Ca trù không những biểu diễn phục vụ trong các lễ hội dân gian ở các làng xã mà còn vượt ra khỏi địa phương để tham gia vào các nghi thức tiếp khách của nhà nước. Từ đó cho phép nhận định rằng nghệ thuật Ca trù vào thế kỉ XVIII đã là một trong những đại diện của âm nhạc nước ta được đem giới thiệu trong hoạt động đối ngoại ở cấp quốc gia. 1.1.4. Thế kỉ XIX Trong thời kì này ghi dấu sự hoàn thiện của thể cách hát nói, cả về mặt âm nhạc, văn chương và việc thưởng ngoạn. Sự ra đời và phát triển của thể Hát nói vừa với tư cách là một thể loại văn học, vừa với tư cách là một thể Ca trù mới đã đánh dấu bước phát triển cao của Ca trù. Hát nói là một thể thơ ca dân tộc được sinh ra từ nhu cầu của môn nghệ thuật Ca trù trở thành một thể thơ độc đáo đối với văn học Việt Nam nói chung và văn học chữ Nôm nói riêng. Cùng với lục bát, song thất lục bát, Hát nói là một sáng tạo về mặt thể loại của văn học chữ Nôm Việt Nam. Hát nói có ba cách gọi khác nhau: Hát nói (nếu đào hát), hát Hà Nam (nếu là hát kép), Hát nối (chỉ các bài dôi khổ). Ngoài hát nói đủ khổ (11 câu) thì thể Hát nói còn có một số biến thể khác như: Hát nói thiếu khổ (bài hát chỉ có 6 câu thơ), Hát nói dôi khổ tức là dôi thêm một hoặc nhiều khổ (mỗi khổ 4 câu thơ), hát nói gối hạc (một vài câu thơ kéo dài ra, số chữ trong câu thơ có thể là 12, 18 và thậm chí là 24 chữ) Hát nói thường hay đi cùng với Hát Mưỡu. Hát Mưỡu được hát mở đầu hay kết thúc cho một bài hát nói. Hát nói không nhằm tới việc thuyết giáo hay rao giảng mà chỉ nhằm tới một nhu cầu rất chính đáng của con người đó là nhu cầu giải trí. Ca trù ở Ca quán được tinh giản chỉ gồm: phách, đàn đáy và chiếc trống chầu. Thơ nương vào nhạc và nhạc là để phục vụ cho thơ, người nghe nhằm dến thưởng thức Sinh viên: Phạm Thị Hồi - VH1101 10
11. Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch thơ là chính. Trong lịch trình phát triển của Ca trù, chỉ đến khi có Ca trù ca quán mới có mối tình của văn nhân và ca nương. 1.1.5. Thế kỉ XX Vào cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, người Pháp đã đặt xong nền đô hộ tại Đông Dương. Nhiều tỉnh lỵ, huyện lỵ được mọc lên bên cạnh những trục đường giao thông lớn nhỏ. Một số giáo phường ca trù ở nông thôn đã di chuyển ra tỉnh và bám theo dọc các trục đường giao thông để mở nhà hát (ca quán). Trước kia người hát đến nhà người nghe hát. Kể từ khi có ca quán, người nghe hát đến ca quán để nghe hát. Từ đó nảy nở mối tình giữa văn nhân và đào nương. Khắp các nơi phố thị, ca quán ca trù mọc lên như nấm sau mưa. Ở miền Trung thì Hà Tĩnh, Nghệ An, Thanh Hóa, tỉnh nào cũng có nhà hát cô đầu. Ở miền Bắc những thành phố lớn đều có nhà hát, ở Nam Định trước cô đầu mở nhà hát ở phố Hàng Thao, sau thiên xuống Ngã Sáu. Theo phóng sự điều tra của ký giả Hồng Lam trên báo Trung Bắc chủ nhật số 129, năm 1942 thì riêng năm 1938, ngoại ô Hà Nội có 216 nhà hát và gần 2000 cô đầu tập trung trước thì ở Hàng Giấy, ấp Thái Hà, sau đến Khâm Thiên, Ngã Tư Sở, Vạn Thái, Chùa Mới, Cầu Giấy, Kim Mã, Văn Điển, Gia Quất. Trong các khu phố có các ca quán ả đào, Khâm Thiên và Ngã Tư Sở là những địa chỉ tiêu biểu vì sự gắn bó với các nhà văn nhà thơ nổi tiếng: Tản Đà, Nguyễn Tuân, Vũ Bằng, Hoài Điệp Thứ Lang, Vũ Hoàng Chương. Khâm Thiên là nơi nhộn nhịp nhất của làng cầm ca thuở ấy. Nơi đây có nhà hát 24 gian, có những người quản lý giỏi, khiến cho cả khu phố quanh năm đỏ đèn. Nhà văn Vũ Bằng gọi xóm Khâm Thiên là “cái nôi văn nghệ của Hà Nội”. Ông cho biết: “tôi chưa thấy có nhà văn nhà báo đất Bắc nào mà lại không ra vào nhà hát cô đầu”, và các xóm cô đầu “quả là cái lò đúc ra văn nghệ sĩ”. Và ông kể về việc làm báo ở những tòa báo “lúc đó ở những con đường Nhà thương Phủ Doãn nhưng thật tình chỉ có một anh quản lý và một người tùy phái ở đây thường trực mà thôi. Còn bao nhiêu nhân viên tòa soạn thiết lập đại bản doanh ở Khâm Thiên, Vạn Thái Đại bản doanh lưu động, nay ở nhà này mai ở nhà khác. Chúng tôi viết bài, sửa bài ở nhà hát rồi gói tròn Sinh viên: Phạm Thị Hồi - VH1101 11
12. Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch cả lại để vào một chỗ nhất định. Sáng ra người tùy phái đạp xe cọc cà, cọc cạch xuống lấy bài, đem về cho nhà in xếp chữ. Mỗi tuần lễ một lần, tôi lại hạ san từ xóm về nhà in để “mi” và vét tiền két chi nhà hát”. Phải nói rằng văn hóa ả đào, văn hóa ca trù đã thấm đẫm trong sáng tạo của thi sĩ, văn sĩ trước 1945. Cũng tại Khâm Thiên, Nguyễn Tuân đã sống và tích lũy vốn liếng cho các tác phẩm về ca trù như Đới roi, Chùa Đàn. Trần Huyền Trân đã sống ở ngõ Cống Trắng, Khâm Thiên, và đã viết tặng danh ca Quách Thị Hồ những dòng thơ chứa chan niềm ưu tư trong bài “Sầu chung” (Năm ấy Quách Thị Hồ tròn 30 tuổi): Tự cổ sầu chung kiếp xướng ca Mênh mông trời đất vẫn không nhà Người ơi mưa đấy ? Hay sênh phách? Tay yếu gieo lòng xuống chiếu hoa. Thôi khóc chi ai kiếp đọa đầy Tỳ bà tâm sự rót nhau say Thơ ta gửi tặng người ngâm nhé Cho vút giọng sầu tan bóng mây. Thế Lữ, Vũ Hoàng Chương, Xuân Diệu, Nguyễn Bính cũng có nhiều bài thơ gửi gắm tâm hồn đồng điệu với các đào nương đem tài sắc tuổi thanh xuân dâng tặng tri âm. Thưởng thức ca trù gọi là “nghe hát”, chứ không phải là “xem hát”. Đào nương ca trù chỉ ngồi yên gần như bất động trong suốt cuộc hát trên một mảnh chiếu cạp điều, với vẻ mặt bình thản, đoan trang. Đào nương chỉ có một cỗ phách tre đặt trước mặt và “đối thoại” với khách nghe chỉ bằng giọng hát và tiếng phách của mình. Thế nhưng nghệ thuật này đã góp cho văn chương hàng nghìn bài thơ viết bằng chữ Nôm chứa đựng rất nhiều tâm trạng, rất nhiều biến thái vi tế của tâm hồn Việt Nam qua Sinh viên: Phạm Thị Hồi - VH1101 12
13. Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch nhiều thế kỷ với các tên tuổi tiêu biểu như: Nguyễn Công Trứ, Cao Bá Quát, Nguyễn Khuyến, Dương Khuê, Dương Tự Nhu, Nguyễn Hàm Ninh, Chu Mạnh Trinh, Vũ Phạm Hàm, Nguyễn Thượng Hiền, Phan Bội Châu, Bùi Kỷ, Tản Đà Cùng với sinh hoạt ả đào ở các ca quán đô thị, tại các nhà giam đế quốc, các tù chính trị là các trí sĩ yêu nước, những chiến sĩ cộng sản kiên cường đã vui hát ả đào hàng ngày sau song sắt nhà tù thực dân khủng khiếp để rồi vượt qua không gian chật hẹp đó, kêu gọi quần chúng tập hợp đi theo cách mạng và vững tin vào ngày thắng lợi. Tại Huế, vào những năm trước cách mạng tháng Tám, vẫn là nơi diễn ra các nghi lễ cung đình để chúc thọ Hoàng đế. Các thi sĩ thuộc Hoàng tộc như Ưng Bình Phúc Giạ Thị cũng rất chuộng hát Ả đào và đã sáng tác nhiều bài thể Hát nói. Song, bên cạnh đó, do ảnh hưởng của nền văn minh phương Tây, những nền tảng đạo đức của dân tộc ta bị lung lay khiến các lề lối, luật lệ khắt khe của Ca trù bị phá vỡ. Ca trù trở thành một thứ kinh doanh, phục vụ nhu cầu của tầng lớp quan lại, người giàu sang thỏa mãn ăn chơi, hưởng lạc khiến ca trù không còn là một thú vui tao nhã. Chính vì thế, sau năm 1945, trong một thời gian khá dài sinh hoạt ca trù vốn tao nhã và sang trọng trước đây đã bị hiểu lầm và đánh đồng với các sinh hoạt thiếu lành mạnh ở một số ca quán đô thị khiến cho xã hội chối bỏ và quyết loại sinh hoạt ca trù ra khỏi đời sống văn hóa. Ca trù đã không được nuôi dưỡng và phát triển một cách tự nhiên, không được tôn vinh đúng mức, phải chịu tồn tại thiếu sinh khí và tàn lụi. Để tránh mang tiếng xấu, sợ người đời khinh miệt, hầu hết các nghệ nhân Ca trù từng nổi tiếng một thời, người thì mai danh ẩn tích, người thì rời bỏ giáo phường, bỏ phách, bỏ đàn đi tìm nghề khác để kiếm sống. Nhắc đến Cô đầu người ta sợ. Nhắc đến hát Ả đào người ta nghĩ đến một thú ăn chơi làm cho người ta khuynh gia bại sản, có hại cho phong hóa và luân lý. Nghề hát của đào kép ả đào, của sinh hoạt Ả đào, Cô đầu bị xã hội xa lánh và nhìn nhận rất ác cảm, khiến cho ca trù không thể nảy mầm trổ nụ trong suốt hàng chục năm sau đó. Năm 1976, giáo sư Trần Văn Khê từ Pháp trở về. Ông đã đến Khâm Thiên gặp bà Quách Thị Hồ. Tại đây ông đã ghi âm tiếng hát của bà để giới thiệu với thế giới. Năm 1978, Hội đồng âm nhạc quốc tế của UNESCO và viện nghiên cứu quốc tế về Âm nhạc so sánh đã trao bằng cho bà vì công lao đặc biệt trong việc Sinh viên: Phạm Thị Hồi - VH1101 13
14. Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch bảo tồn một bộ môn âm nhạc truyền thống có giá trị văn hóa nghệ thuật cao. Năm 1988, tại Liên hoan Quốc tế Âm nhạc tại Bình Nhưỡng, có sự tham gia của 29 quốc gia, băng ghi âm tiếng hát của bà đại diện cho Việt Nam đã được xếp hạng cao nhất. Năm 1991, với sự cố gắng bền bỉ của nghệ sĩ Lê Thị Bạch Vân, cùng với sự giúp đỡ của các nghệ sĩ già, Câu lạc bộ Ca trù Hà Nội ra đời. Câu lạc bộ này hoạt động liên tục từ đó đến nay, được nhiều người biết tới, nhiều báo chí đưa tin và khen ngợi. Năm 1995, nhóm Ca trù Thái Hà và nhiều nhóm khác đã lần lượt ra đời, đi vào hoạt động. Nhóm Ca trù Thái Hà được coi là nhóm Ca trù đầy đủ và bề thế nhất hiện nay. Năm 1997, một nhóm ca trù khác cũng tự phát hình thành và thường xuyên hoạt động tại đền Bích Câu, mà chủ nhiệm câu lạc bộ là người làng Lỗ Khê, nơi vốn có truyền thống hát Ca trù lâu đời. Năm 2000, Liên hoan Ca trù mở rộng được tổ chức tại Văn miếu Quốc Tử Giám, Hà Nội, lần đầu tiên tụ họp những người hát ca trù của 14 tỉnh thành trong cả miền Bắc. Nhờ có sự quan tâm của các cấp lãnh đạo Đảng và Nhà nước, các tổ chức đoàn thể xã hội cùng với sự nỗ lực cố gắng của các nghệ nhân, sự hâm mộ nhiệt tình của đông đảo công chúng, bắt đầu từ đó, Ca trù đã tìm được chỗ đứng của âm nhạc cổ truyền trong xã hội đương đại. 1.1.6. Ca trù hiện nay Trải qua hơn nửa thế kỷ hình thành và phát triển, Ca trù đã trở thành một loại hình ca nhạc cổ truyền của dân tộc. Đã từng có một thời Ca trù giữ vai trò khá đặc biệt trong đời sống cộng đồng. Nó thịnh hành ở nhiều vùng đất Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, Hà Nội, Hà Tây, Bắc Ninh, Nam Định, Hưng Yên, Hải Dương, Hải Phòng Sau một thời dài trầm lắng, nghệ thuật Ca trù đang từng bước được khôi phục và đi vào đời sống bằng nhiều cách. Từ năm 2000 tới nay, một số cuộc Liên hoan Ca trù đã được tổ chức nhằm quảng bá loại hình nghệ thuật văn hóa truyền thống đặc sắc Sinh viên: Phạm Thị Hồi - VH1101 14
15. Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch này tới cộng đồng rộng rãi hơn như: Liên hoan Ca trù Hà Nội (2000), Liên hoan Ca trù toàn quốc (2005), Đêm Ca trù toàn quốc (2006), Thi hát Ca trù toàn quốc và đêm tôn vinh Ca trù (2007), Liên hoan câu lạc bộ ca trù toàn quốc (10/2009) Những động thái tích cực này phần nào đã giúp nghệ thuật Ca trù nhận được sự chú ý của công chúng trong nước và bạn bè quốc tế; thêm nữa, nó khích lệ các nghệ nhân thêm vững tâm theo nghiệp đàn, hát mà cha ông để lại. Sinh hoạt Ca trù hiện nay ở các địa phương thường diễn ra với các hình thức: hát phục vụ lễ hội địa phương như hội làng, hội xuân, mừng thọ; hát phục vụ các chính quyền, các tổ chức xã hội; hát trong các buổi sinh hoạt câu lạc bộ thường kì. Tuy có những khởi sắc nhất định, nhưng giới nghiên cứu âm nhạc dân gian Việt Nam vẫn không khỏi lo ngại về công tác gìn giữ, phát huy giá trị của loại hình nghệ thuật Ca trù. Có một thực trạng đáng buồn là mặc dù Ca trù đã bước đầu được Đảng và Nhà nước quan tâm nhưng số người biết hát, biết đàn, biết thưởng thức Ca trù thuộc diện “con nhà nòi” hiện nay không nhiều. Phần lớn các nghệ nhân biết đàn, biết hát, biết nghe Ca trù đã ở tuổi “thất thập cổ lai hi”. Một mặt do xã hội chưa thật sự trân trọng; mặt khác do nghệ nhân già yếu và thế hệ trẻ chưa được đào tạo kịp để có khả năng tiếp thu, giữ gìn vốn nghề. Trước tình trạng đó, năm 2002, Cục nghệ thuật Biểu diễn thuộc Bộ văn hóa - Thông tin đã phối hợp với nhạc viện Hà Nội tổ chức lớp đào tạo diễn viên trẻ Ca trù, bao gồm 41 học viên học hát và 24 học viên chơi đàn đáy và đánh trống chầu. Sau khi kết thúc đào tạo họ quay về địa phương, tiếp tục cùng các nghệ nhân mở lớp đào tạo Ca trù, thành lập thêm các câu lạc bộ ca trù ở nhiều làng, xã. Hiện nay Ca trù bắt đầu sống lại, tiếng hát ca trù đã gây được ấn tượng tại các cuộc hội diễn, hội thi, liên hoan nghệ thuật tổ chức tại các địa phương trong và ngoài nước. Song song với quá trình đào tạo nghề, nhiều hoạt động khác cũng được thực hiện nhằm đóng góp vào công tác bảo tồn và phục dựng một trong những vốn văn hóa cổ truyền của dân tộc. Một cuộc kiểm kê, khảo sát trên qui mô lớn đã được thực hiện tại 14 tỉnh thành trên toàn quốc có sự hiện diện của nghệ thuật ca trù là Hà Nội, Phú Thọ, Vĩnh Phúc, Bắc Ninh, Hải Dương, Hưng Yên, Hải Phòng, Thái Bình, Nam Định, Sinh viên: Phạm Thị Hồi - VH1101 15
16. Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình, TP. Hồ Chí Minh. Theo kết quả báo cáo của nhà nghiên cứu Hồ Thị Hồng Dung (Viện Âm nhạc Việt Nam), tính đến tháng 10/2008, cả nước có 63 câu lạc bộ ở 14 tỉnh thành, tổng số người biết đàn, hát và múa Ca trù trong cả nước gồm 769 người (513 đào nương, 256 kép đàn và người đánh trống chầu). Số lượng các di tích liên quan đến ca trù là 99 di tích. Hà Nội kể từ khi sát nhập với Hà Tây (cũ) đã trở thành địa phương có số đào nương nhiều nhất (130 người), nhưng số lượng kép đàn và người chơi trống chầu lại đứng thứ 2, sau Quảng Bình (59 người). Kết quả khảo sát và kiểm kê của các chuyên gia cho thấy, đây cũng là hai địa danh có số lượng CLB hát ca trù nhiều nhất (Hà Nội có 13 CLB, Quảng Bình có 11 CLB), các tỉnh Vĩnh Phúc và Nam Định được ghi nhận là có số người biết đàn hát và số tổ chức sinh hoạt Ca trù ít nhất. Hiện nay, nghệ thuật Ca trù Việt Nam và những gì liên quan, như di tích, tư liệu vẫn đang được các tỉnh cố gắng bảo tồn và coi đó là tài sản văn hóa của địa phương mình. Theo tổng kết của Viện Âm nhạc Việt Nam thì chúng ta đang sở hữu 42 bài bản ca trù, 7 điệu múa, 117 băng - đĩa tiếng sưu tầm điền dã, 250 băng -đĩa hình, 25 cuốn sách viết về ca trù Một tín hiệu đáng mừng cho sự hồi sinh của nghệ thuật Ca trù là 14h45 (giờ Việt Nam, tức 10h45 giờ Abu Dhabi) ngày 1/10/2009, Ca Trù của Việt Nam được UNESCO ghi danh vào Danh sách di sản văn hóa phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp. Trong lần xét chọn đầu tiên kể từ khi Công ước có hiệu lực, Việt Nam đã quyết định đề cử Ca trù vào danh sách di sản văn hóa phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp bởi mặc dầu đã được phục hồi trong 5 năm gần đây nhưng nguy cơ thất truyền những bài bản, thể cách của Ca trù xưa đang đặt ra như một thách thức không dễ gì giải quyết. Việc Ca trù trở thành Di sản văn hóa phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp mang lại nhiều lợi ích cho ngành du lịch Việt Nam, sẽ không chỉ ca trù được thế giới biết đến mà hình ảnh Việt Nam sẽ có cơ hội quảng bá rất lớn, vì chúng ta đang nỗ lực hết mình để quảng bá hình ảnh đất nước qua con đường văn hóa. Sẽ có thêm nhiều du Sinh viên: Phạm Thị Hồi - VH1101 16
17. Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch khách quốc tế đến Việt Nam để mong được một lần thưởng thức loại hình nghệ thuật truyền thống đặc sắc này. Song bên cạnh đó, việc công nhận danh hiệu của UNESCO cũng đặt ra không ít thách thức đối với việc gìn giữ và phát huy một trong những vốn quí của dân tộc. Theo nhạc sĩ Đặng Hoành Loan, người có nhiều năm nghiên cứu về ca trù, cho biết thách thức đối với việc bảo tồn ca trù chủ yếu xuất phát từ đặc trưng của chính loại hình này: Ca trù là hình thức nghệ thuật rất chuyên nghiệp. Việc đào tạo nghệ nhân đòi hỏi phải có thời gian, có quy trình nghiêm ngặt, lâu dài. Ca trù không phải là văn hóa bình dân, mà ca từ của nó rất bác học, đòi hỏi sự tham gia sáng tác của giới trí thức, các nhà văn, nhà thơ. Thêm vào đó, âm nhạc đi kèm ca trù cũng rất phức tạp. Không gian trình diễn ca trù cũng không thể diễn ra ở mọi nơi, mọi lúc mà cần có đặc trưng riêng. Cũng như âm nhạc thính phòng không thể mang ra đường phố biểu diễn. Chính vì vậy, để bảo tồn ca trù, cần rất hiểu về hình thức nghệ thuật này. ( Lưu Hà. Ca trù được công nhận là di sản văn hóa thế giới.[trực tuyến]. Ca trù Thăng Long. Đọc từ: Bảo tồn đã khó, đưa vào khai thác trong du lịch như thế nào cho hiệu quả mà không làm mất đi cái hay, cái đẹp, cái bản sắc của nghệ thuật Ca trù còn khó hơn. Hy vọng rằng với sự phân công, phân nhiệm như hiện nay (Theo cam kết của Việt Nam với UNESCO, Ca trù thuộc lĩnh vực quản lý chuyên môn của Viện Âm nhạc, Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch), các cơ quan ban ngành đoàn thể có liên quan sẽ cùng phối hợp để Ca trù mãi mãi là niềm tự hào của văn hóa Việt và là một điểm sáng thu hút bạn bè du khách bốn phương. 1. 2. Đặc trƣng nghệ thuật của Ca trù 1.2.1. Về tên gọi của Ca trù Trong nền âm nhạc dân tộc cổ truyền Việt Nam, không một thể loại âm nhạc nào lại đa diện, đa sắc như nghệ thuật Ca trù. Trải qua dòng chảy của thời gian, tùy theo từng không gian văn hóa hay chức năng phối thuộc mà loại hình này mang những tên Sinh viên: Phạm Thị Hồi - VH1101 17
18. Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch gọi với nhiều ý nghĩa khác nhau. Nguyên tắc đặt tên của Ca trù rất phong phú và có thể phân loại như sau: - Tên gọi xuất phát từ danh từ chỉ người nghệ sĩ thực hành âm nhạc dược dùng như danh từ chỉ thể loại: Hát Ả đào, Hát Ca công. - Tên gọi thể loại xuất phát từ địa điểm, không gian văn hóa sinh hoạt: Hát Cửa quyền, Hát Cửa đình và Hát Nhà tơ. - Tên gọi thể loại gắn với danh từ phiếm chỉ chỉ chế độ “tiền bảo hiểm” cho đào nương lão thành: Hát Cô đầu; đồng thời, cô đầu cũng chính là danh từ chỉ người ca nương giống như chữ ả đào - Tên gọi thể loại xuất phát từ hành động diễn xướng, sân khấu: Hát Nhà trò. - Tên gọi thể loại hình thành danh từ chỉ phương thức chi trả thù lao cho đào kép: Hát Ca trù. Trên cơ sở các cách đặt tên như vậy, có thể thống kê Ca trù có 8 tên gọi khác nhau: 1.2.1.1. Hát Ả đào Nguồn gốc của tên gọi này bắt nguồn từ đời vua Lê Thái Tổ có người ca nương tên Đào Thị giỏi nghề ca hát, thường được nhà vua ban thưởng. Người thời bấy giờ ngưỡng mộ danh tiếng của đào nên phàm ca hát đều gọi là Đào nương hay Ả đào. 1.2.1.2. Hát Ca trù Ở cửa đền ngày xưa có lệ hát thẻ. Thẻ gọi là Trù, làm bằng mảnh tre ghi mức tiền ứng với giá trị mỗi thẻ, dùng để thưởng cho ả đào thay cho tiền mặt. Khi hát, quan viên thị lễ chia ngồi hai bên, một bên đánh chiêng (cồng) và một bên đánh trống. Chỗ nào ả đào hát hay, bên trống thưởng một tiếng chát, bên chiêng đánh một tiếng chiêng rồi thưởng cho một cái trù. Vì thế hát Ả đào còn được gọi là Ca trù, nghĩa là hát thẻ. Có thể nói Ca trù thể hiện rõ tính thương mại của một loại hình nghệ thuật - tức Sinh viên: Phạm Thị Hồi - VH1101 18
19. Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch loại hình nghệ thuật này đã đạt tầm nghệ thuật cao để trở thành một giá trị hàng hóa trong đời sống xã hội. 1.2.1.3. Hát Cửa quyền Đây là hình thức sinh hoạt nghệ thuật Ca trù trong các nghi thức của cung đình phong kiến. Chức quan phụ trách phần lễ nhạc trong cung gọi là quan Thái thường. Hát Cửa quyền được dùng vào các dịp khánh tiết của hoàng cung. 1.2.1.4. Hát Ca công Cho đến cuối thời Lê, Ca công là danh từ được dùng để chỉ các nghệ sĩ chốn giáo phường. Theo đó Hát Ca công hàm ý là âm nhạc Giáo phường. Hát Ca công thời xưa là một thể loại rất phổ biến, bao trùm khắp nơi chốn, phường hội của những nghệ sĩ dân gian chuyên nghiệp. Danh từ Ca công thời xưa rất thông dụng ở khắp các vùng miền Bắc. Thế nhưng về sau, tên gọi Ca công lại được dùng phổ biến ở Thanh Hóa. Điều đó có nghĩa là trải theo năm tháng thuật ngữ cổ xưa này đã biến mất khỏi cộng đồng Bắc Bộ - trung tâm văn hóa của Đại Việt và được lưu giữ được tại vùng ngoại biên. 1.2.1.5. Hát Cửa đình Đây là hình thức sinh hoạt Ca trù phục vụ cho nghi thức tế lễ thần thánh ở các đình hay đền làng. Trên thực tế, người ta còn mượn không gian đình đền để tổ chức hát Ca trù với mục đích giải trí đơn thuần. Song, hát lễ vẫn là hình thức được coi trọng hơn cả với một hình thức diễn xướng tổng hợp kéo dài. Bởi vậy thuật ngữ Hát Cửa đình vẫn được sử dụng với hàm ý chỉ loại âm nhạc Ca trù mang chức năng nghi lễ tín ngưỡng nơi đình (đền) làng. 1.2.1.6. Hát Nhà trò Trong hình thức Hát cửa đình, bên cạnh âm nhạc bao giờ cũng có sự kết hợp của nghệ thuật múa và một số trò diễn mang tính sân khấu. Người ta gọi đó là “bỏ bộ”. Sinh viên: Phạm Thị Hồi - VH1101 19
20. Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch Ả đào miệng hát tay múa uốn éo lên xuống, làm bộ điệu người điên, người say rượu, người đi săn , vì vừa hát vừa làm trò nên gọi là hát Nhà trò. 1.2.1.7. Hát Nhà tơ So với các tên gọi khác của nghệ thuật Ca trù, Hát Nhà tơ là một thuật ngữ ít phổ biến. Cách gọi này xác định hình thức sinh hoạt phục vụ nhu cầu giải trí của nghệ thuật Ca trù trong môi trường nhà quan lại. Tuy nhiên, Hát Nhà tơ còn có thể hiểu theo nghĩa khác: Đời Hồng Đức (1470 - 1497) nhà Lê, Ty giáo phường là một thiết chế do triều đình sắp đặt để trông coi âm nhạc chốn dân gian. Về sau khái niệm này còn được dùng phổ biến ở thế kỉ XVII, XVIII. Vì thế khái niệm Hát Nhà tơ - hát Nhà ty rất có thể chỉ là cách “diễn Nôm” phiếm chỉ loại hình âm nhạc của Ty giáo phường mà thôi. 1.2.1.8. Hát Cô đầu Những ả đào danh ca dạy con em mình thành nghề, mỗi khi đi hát đình đám, bọn con em phải trích ra một món tiền để phụng dưỡng thầy gọi là tiền Đầu. Sau người ta dùng tiếng cô hay ả cho rõ raàg và tiếng đầu thay thế tiếng đào để tỏ ý tán tụng là bậc danh ca lão luyện đã dạy nhiều con em thành tài và được tặng nhiều món tiền đầu nên được gọi là Cô đầu. Tên gọi này của nghệ thuật Ca trù chính là sự phản ánh phần nào nhu cầu “Nôm Hóa” ngôn ngữ, đồng thời phản ánh một luật tục của giới nghề, đó là việc trọng thầy và phụng dưỡng thầy. Trong lịch sử nghệ thuật Ca trù, có lẽ đây là tên gọi xuất hiện muộn hơn cả và được giới thị thành biết đến nhiều hơn - trước khi thể loại này biến mất khỏi đời sống xã hội vào cuối thập niên 50 của thế kỉ XX. 1.2.2. Thành phần của một chầu hát Một chầu hát có ba thành phần chính: - Một ca sĩ (gọi là Đào nƣơng, còn được gọi là Ca nương, Ả đào): là người nữ, thường là người hát, kết hợp sử dụng bộ phách gõ lấy nhịp. Người nữ đánh đàn đáy sẽ được gọi là “Đào đàn”1. 1 Sách Việt sử tiêu án viết, vào thời Lê Thái Tổ, có người ca nhi họ Đào hát hay, được vua ban thưởng. Người sau vì mộ danh tiếng của Đào thị nên gọi con hát là Đào nương. Sách Công dư tiệp ký chép Sinh viên: Phạm Thị Hồi - VH1101 20
21. Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch Ca nương là một trong ba thành phần quan trọng của một chầu hát Ca trù. Chính vì vậy có thể khẳng định sự tồn tại của Ca trù luôn luôn gắn liền với các đào nương: “không có đào nương bất thành ca trù, khi nói tới ca trù không thể không nói tới đào nương”. Để trở thành một đào nương cũng không phải là một chuyện dễ, phải hội được nhiều tiêu chuẩn khắt khe như giọng hát, năng khiếu âm nhạc (thẩm âm, gõ phách), tri thức âm nhạc và văn thơ, lòng đam mê và kiên trì Do đó sự tồn tại của ca trù được quyết định bởi chính các đào nương. Các đào nương là người truyền tải và thể hiện những cái hay, cái đẹp, cái độc đáo của ca trù, giúp ca trù tồn tại cho đến ngày nay. Ca trù là nghệ thuật chuyên nghiệp cho nên nó rất thận trọng trong việc đào tạo ca nương. Người ca nữ trước tiên phải học cho thật thành thạo 5 khổ phách. Yêu cầu là phải gõ phách đúng cao độ và trường độ, có thể tập phách với đàn. Sau khi gõ phách đã thành thạo thì sẽ học hát. Ca trù chỉ có năm khổ phách, nhưng phách lại là một yếu tố rất cơ bản để đánh giá trình độ của người ca nữ. Người ca nữ giỏi là người biết biến hóa tiếng phách của mình, tùy theo từng bài thơ hoặc tùy theo ý riêng của mình. Người trong nghề nghe tiếng phách mà biết cá tính sáng tạo của người ca nữ. Song điều quan trọng nhất là cho dù có biến hóa thế nào, thì phách ca trù vẫn có trong một khuôn khổ nhất định, và sự biến hóa này là để phục vụ cho việc phô diễn sự tinh tế của bài thơ mà nghệ sĩ đang thể hiện. Cách lấy hơi nhả chữ là một nét rất độc đáo khác của ca trù. Khác với các lối hát cổ truyền khác, cách lấy hơi trong hát ca trù tinh tế và phức tạp hơn. Trong khi hát chèo, người nghệ sĩ lấy hơi chủ yếu là từ khoang miệng, trong hát quan họ, người nghệ sĩ lấy hơi ở khoang miệng và cổ họng; thì hát ca trù, người nghệ sĩ lấy hơi không chỉ ở khoang miệng hay cổ họng mà còn vận hơi từ đan điền lên, lấy hơi ở khoang mũi nữa. Điều này rất khó, nhưng cái khó hơn là làm sao khi chuyển hơi mà người nghe không thể nhận ra, không để lộ và làm thô sự biến hóa này. Tất cả các kỹ thuật đổ hột, sang hơi, đổ con kiến đều ở nơi cổ họng của đào nương. Đạt được như chuyện người ca nữ giỏi nghề ca xướng, lại thông minh trung dũng, họ Đào, quê làng Đào Đặng, Tiên Lữ, Hưng Yên, sống vào khoảng cuối đời Hồ. Khi quân Minh đem quân xâm lược nước ta, bà đã mưu trí giết nhiều giặc Minh. Khi bà mất, nhân dân đều kính trọng và lập đền thờ. Từ đó, người làm phụ nữ theo nghề ca hát đều được gọi chung là Đào nương (hay Ả đào). Sinh viên: Phạm Thị Hồi - VH1101 21
22. Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch vậy, tiếng hát của đào nương sẽ trở nên tinh tế, giàu âm sắc và đạt được đến sự biểu cảm cao nhất. Quá trình luyện tập cách lấy hơi là một khổ luyện thật sự. Quan trọng nhất là học lấy hơi cho ra chất riêng của ca trù. Các giáo phường xưa, khi dạy hát ca trù, người ta dạy điệu Bắc phản đầu tiên rồi mới sang các làn điệu khác. Bắc phản là một điệu hát sử dụng nhiều âm ư kéo dài, tiết tấu chậm. Do đặc điểm của lối giữ hơi, nhả chữ và luyến láy trong lối hát mà đào nương ca trù có khóe miệng luôn đoan trang, đài các, đôi môi cắn chỉ luôn mím lại, khi đổi giọng sang hơi thì chỉ rung lên khe khẽ. Miệng cô đào luôn ở hình chữ “nhất”, rất kín đáo. Bấy nhiêu vẫn chưa nói hết cái công phu của đào nương. Mọi cố gắng của cô đào sẽ còn thể hiện ở năng lực cảm thụ văn chương nữa. Đào nương trước hết cảm thụ ý thơ, bài thơ để mới có thể nhập vào nó, phô diễn ý thơ một cách đúng và hay nhất. Nếu chỉ cậy tốt giọng hoặc cố phô giọng hát trời phú, thì dù tiếng vàng tiếng ngọc thật đấy, nhưng nếu không diễn tả tình ý của bài thơ, ý thơ thì chỉ là một giọng hát vô hồn. Sau 5 năm học nghề, ca nương sẽ phải trình diễn 1 năm mới được làm lễ mở xiêm y. Như vậy, sau 6 năm đào tạo và thực tập thì đào nương mới được công nhận là nghệ nhân thật sự. Do những đòi hỏi cao như thế nên hiện nay ca trù đứng trước nguy cơ tầng lớp kế cận không còn. - Một nhạc công (gọi là “kép”). Chữ Kép nguyên được gọi chệch ra từ Quản giáp, là chức quan được giao nhiệm vụ trông coi, giữ trật tự ở giáo phường. Trong ca trù, kép đàn là người đàn ông, chơi đàn đáy đệm cho ca nương hát. Kép thường không thường hát như đào, mà chỉ hát trong những điệu đặc biệt, như điệu Hà nam, điệu hát Giai, hay Đào luồn kép với (đào hát giọng thấp, như giọng nam, còn kép hát giọng cao, như giọng nữ). - Người thưởng ngoạn (gọi là “quan viên”, thường là tác giả bài hát) là người cầm chầu trong canh hát. Quan viên thường là một thính giả có hiểu biết về âm luật của ca trù. Người quan viên giữ trách nhiệm đánh trống chầu chấm câu, khen thưởng hoặc trách phạt người hát. Cái tên Quan viên được sử dụng để ám chỉ người cầm chầu thường là bậc phong lưu quân tử. Xưa, người có thể trả tiền cho canh hát thường phải Sinh viên: Phạm Thị Hồi - VH1101 22
23. Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch giàu có hoặc con nhà quan lại, gia thế. Mặt khác, cũng có thể hiểu, Quan viên là vị quan Cổ lệnh được vua chúa giao việc cầm chầu, điều khiển canh hát. Lâu dần mà thành tên gọi chung đối với những thính giả cầm chầu. Vì là nghệ thuật âm nhạc thính phòng, không gian trình diễn ca trù có phạm vi tương đối nhỏ. Đào hát ngồi trên chiếu ở giữa. Kép và quan viên ngồi chếch sang hai bên. Khi bài hát được sáng tác và trình diễn ngay tại chỗ thì gọi là "tức tịch, " nghĩa là "ngay ở chiếu". 1.2.3. Nhạc cụ trong ca trù. 1.2.3.1. Phách Phách là nhạc cụ gõ, xuất hiện trong nhiều thể loại ca, múa nhạc ở Việt Nam từ lâu đời. Phách có nhiều loại và tên gọi khác nhau. Trong hát xẩm, phách gọi là cặp kè; trong cải lương và dàn nhạc tài tử phách là song lang; trong ca Huế phách là sênh, còn trong dàn nhạc tuồng, đám ma, múa tôn giáo, múa dân gian người ta mới gọi là phách. Nhiệm vụ của phách là giữ nhịp cho dàn nhạc, người hát hay múa. Nhịp của phách đơn giản trong cải lương nhưng lại phức tạp và biến tấu trong những dàn nhạc sân khấu. Bộ phách Ả đào gồm: bàn phách, tay ba và hai lá phách. - Bàn phách là miếng tre dài khoảng 30 cm, bản rộng chừng khoảng 4 cm. Nó có hai đầu mấu tre dùng làm chân cho mạch bàn phách cao lên. - Hai lá phách là dùi gõ kép. Người ta cầm hai lá phách chập vào nhau để gõ vào mặt bàn phách. - Tay ba là dùi gõ làm bằng gỗ mít, dài như hai lá phách, được người sử dụng cầm bằng tay trái. Khi phách hai lá gõ vào bàn phách âm sắc phát ra nhòa, bẹt và hơi đục. Lúc dùng tay ba gõ vào bàn phách âm sắc sẽ trong, gọn và dòn. Sinh viên: Phạm Thị Hồi - VH1101 23
24. Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch Phách cấu tạo đơn giản nhưng kỹ thuật sử dụng rất phong phú, gồm những cách chính sau: - Ngón rục: tay ba gõ nhẹ, nẩy nhanh trên bàn phách hai tiếng, tiếp ngay sau đó là phách hai lá gõ cuống bàn phách một tiếng. Ba âm phách gần nhau gọi là tiếng rục. - Ngón chát: tay ba và phách hai lá cùng gõ xuống bàn phách (phách hai lá gõ hơi nhanh hơn một chút). Gõ xong không nhấc lên ngay nên âm thanh chát, hơi thô. - Ngón vê: tay ba và phách hai lá gõ thay phiên gõ nhanh trên bàn phím hoặc giơ tay ba giơ cao đối diện bàn phím. Phách hai lá luồn vào giữa gõ xuống bàn phách rồi nảy ngược nhanh gõ vào tay ba (ít sử dụng). Với ba lá phách gõ trên một bàn phách trong hai bàn tay (hữu là dương, tả là âm) chụp xuống cùng một điểm (bàn phách) có 4 góc vuông và 4 cạnh (2 dài, 2 ngắn) tạo nên 3 âm sắc “chat, rục, phách” vẫn là một triết lí vũ trụ “tam trùng nhất điểm”: con số 4 (góc cạnh), ở đây cũng như 3 (lá phách) + 1 (bàn phách), thì cũng vẫn 1 (dương) + 2 (âm) + 3 (dương) + 4 (âm), với biểu tượng ẩn dụ nói lên âm dương giao hòa hợp thành và cũng là “hành mộc” trong ngũ hành, là hành thuộc mùa xuân, bắt nguồn từ đây ngày một sinh sôi phát triển (cả bộ phách đều bằng tre và gỗ). Với khổ phách, ở con số 5 sau đây cũng hàm ý thể hiện cả âm dương, ngũ hành, số một là dương sinh thủy âm, là huyền diệu trong sáng; số 2 là âm sinh hỏa dương, là lửa soi sáng đường; số 3 là dương sinh kim âm, là lưỡi thép dẫy cỏ; số 4 là âm sinh mộc dương, là xanh tươi phát triển; số 5 là dương sinh thổ âm, là đất này sống mãi và là trung tâm nhìn ra bốn hướng đó là: mộc (đông), kim (tây), hỏa (nam), thủy (bắc) và cứ thế vận hành quanh đi quẩn lại 5 rồi lại 5, có tương sinh tương khắc giao hòa, sinh ra với tất cả. Với trung tâm là bàn tay điều khiển cùng hát với người, ca trù nhằm khơi dậy tinh thần “Anh uy dũng quyết, dịch dụ giáo dân, thuần khoan minh mẫn” (Giang Thu và Vũ Thiện Loan, 2001.)[7] Xưa kia đào ca khi hát cũng bắt buộc phải vừa hát vừa gõ phách, giữ nhịp điệu và tiết tấu của lối hát nên gọi hát ca trù là lối hát gõ. Bởi thế nên người nào trước khi Sinh viên: Phạm Thị Hồi - VH1101 24
25. Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch học hát, kể cả người học đánh trống cầm trầu cũng phải học thật nhuần nhuyễn 5 khổ phách : - Khổ sòng (còn gọi là sòng 3 hay sòng 5) - Khổ giữa - Khổ siết hay còn gọi là khổ rãi - Khổ lá đầu - Khổ chặn, hay còn gọi là khổ khóa, tiếp khổ mở mồi cho lời hát theo vào. Thường mỗi khi mở đầu buổi hát, hay mở đầu bài hát, sau 3 tiếng trống gọi của người cầm chầu, đàn ca cùng kép đàn dạo 5 khổ nhạc đàn, phách, trống với 5 khổ phách trên để tạo cho những người xung quanh chưa nghe hát, mới chỉ nghe phách đã thấy hứng thú, gợi cảnh như đang đi chơi non ngàn, đang dạo cảnh thiên thai nào đó, với tiếng chim ca ríu rít, với tiếng vó ngựa tung bờm, hay tiếng gió đu đưa, tiếng mưa sầm sập - trầm bổng lâng lâng, vừa ung dung đĩnh đạc, vừa mạch lạc kiên quyết, vừa khuôn khổ lại vừa linh hoạt tùy hứng. Và đan nhau giữa tiếng phách và tiếng đàn, ngay từ những khổ phách dạo đầu này, ta thấy còn nổi lên một hòa âm rất độc đáo trữ tình lãng mạn, thể hiện đức tin truyền thống Việt Nam. Như phách và đàn không song song mà luôn tương ứng, không đồng giới mà rất đồng lòng, không lồng nhau mà vẫn khớp nhau, hơn thế nữa còn tương ứng, đồng lòng khớp nhau rất chặt chẽ, kể cả tiếng trống cầm chầu, vừa như cưỡng bức nhưng cũng rất tự do thả bổng, vẫn trong khuôn và khổ nhất định. Để gõ phách được hay, cơ cổ tay phải thật dẻo sao cho khi rung khi luyến chỉ còn trông thấy bàn tay, ngón tay thấp thóang như trong sương mờ và nghe âm thanh của phách như xiết vào nhau. Còn phải gõ sao cho được rõ ba âm sắc, tiếng “chat” của tiếng phách tròn bên tay trái buông xuống nhọn sắc, tiếng “rục” của ba lá ở cả hai tay cùng cùng chụp xuống thật giục giã, tiếng “phách” của hai lá dẹp bên tay phải gõ xuống đầy lưu luyến. Sinh viên: Phạm Thị Hồi - VH1101 25
26. Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch Như trên đã nói, trước khi học hát phải tập luyện nhuần nhuyễn 5 khổ phách, nhưng khi hát thì phách phải phục vụ cho tiếng hát. Như vậy tiếng phách phải gõ sao đan vào tiếng hát, như cùng đồng ca với người, dù là câu thơ đủ khổ hay dôi khổ, hoặc bớt khổ, dù là câu thơ ngắn hay câu thơ dài; có gối hạc hay không gối hạc; dù chuyển giai tần hay thay làn điệu, hoặc đổi tiết tấu, quanh đi quẩn lại; phách gõ khổ nào còn phải đủ khổ ấy, không thiếu không thừa. Tiếng phách phải công kênh cho tiếng hát nâng cao thêm cảm xúc của tình thơ ý thơ, nếu chậm rãi thì khoan thai như tiếng nhạn bay, nếu dồn nén thì giòn đanh như tiếng vó ngựa, nếu mơ màng thì lơ thơ như tiếng gió thoảng, cũng như ngôn từ của thơ khi dồn nén, khi nâng nâng, khi gấp khúc, khi trơn tru, lúc ẩn lúc hiện, lên xuống uyển chuyển đĩnh đạc, khoan dung, khi vút cao sôi nổi, lúc đu đưa trầm lắng, thể hiện quyết tâm sâu sắc, nhất là tiếng phách nhạc lưu không ở chỗ ngắt đoạn giữa những khổ thơ không có tiếng hát. Tóm lại, phách ở đây cũng phải buông, nhả, nhấn nhá, luyến láy, vừa làm nhiệm vụ san bằng khoảng trống lưu không, vừa phải đảm bảo tốt cho tiếng hát. Phách còn làm nhiệm vụ giữ nhịp và ngắt nhịp ý thơ khi lời thơ đã lọn nghĩa - giúp cho tiếng hát sau khi ngừng không bị lơ lửng chơi vơi và tiếp sang tiếng hát câu sau vẫn có tiếng phách lót nối kề. Phách gõ nặng hay nhẹ cũng tùy theo lời thơ. Nếu lời thơ hát bằng giọng Bắc vút cao, thì tiếng phách cũng mạnh hơn, đanh hơn. Nếu hát giọng Nam thì phách cũng gõ thưa nhẹ hơn. Nếu hát đến đọan thơ có tính khẳng định dứt khóat, tiếng hát dồn vang, quả quyết, thì phách cũng dồn nhịp mạnh mẽ hơn. 1.2.3.2. Trống chầu Trống đế là nhạc cụ gõ, xuất hiện ở Việt Nam từ khá lâu đời. Trong Chèo người ta gọi nó là trống đế, còn trong Ca trù gọi là trống chầu. Nhìn chung nó chỉ xuất hiện trong Chèo và Ca trù. Trống chầu có hai mặt trống hình tròn, đường kính bằng nhau khoảng 15 cm. Mặt trống thường là da nách trâu nạo mỏng (rất dai và bền). Đường viền da bịt mặt trống trùm xuống thân trống khoảng 3cm, được đóng bằng đinh tre. Da trống căng Sinh viên: Phạm Thị Hồi - VH1101 26
27. Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch nhưng phải định âm tương ứng giọng hát của diễn viên. Tang trống cao khoảng 18 cm, bằng gỗ mít nguyên khúc gọi là tang liền, song có khi bằng những mảnh gỗ mít chắp lại, sơn phết bên ngoài. Hai dùi trống dài khoảng 25cm, bằng gỗ cứng. Phía đầu tay cầm to hơn phía đầu gõ vào mặt trống. Trống chầu có âm sắc đanh gọn, thể hiện tốt tình cảm trong sáng, vui tươi. Tuy nhiên tùy thuộc vào kĩ thuật đánh nó có thể diễn tả nhiều sắc thái tình cảm khác nhau (ngón vê, ngón bịt, đánh trên tang trống hay mặt trống ). Tiếng trống chầu là để ngắt câu, ngắt mạch thơ, giục hát, khen câu thơ hay, thưởng giọng hát đẹp, thưởng cho nhịp phách tuyệt kỹ hoặc cho cung đàn ngọt. Đánh trống chầu là một nghệ thuật. Trong lối hát tuồng, hát chèo, cũng có sự khen chê, thưởng phạt như trong lối hát ca trù. Song trống chầu trong ca trù biểu thị sự tinh tế rất cao vì trống chầu ca trù là để “bình phẩm” cả tiếng phách, tiếng hát, tiếng đàn, và hơn hết là lời thơ. Người cầm chầu vừa phải bộc lộ khả năng thẩm âm, lại vừa phải bộc lộ khả năng cảm thụ văn chương thì mới có thể cầm chầu để thưởng thức, khen chê đích đáng. Và do vậy, tiếng trống chầu rất giàu cá tính sáng tạo của người thưởng thức. Trong một cuộc hát ca trù, những khách nghe (quan viên) đều bình đẳng trước văn chương và âm nhạc. Tham gia cuộc hát có thể là một ông quan to đương chức, một hưu quan, một ông đồ hỏng thi, một thầy khóa Khi vào chiếu hát, mọi người quên đi chức tước, quyền hành, bình đẳng trong thưởng thức. Mọi người thay nhau cầm chầu. Cái trống chầu là nhạc khí giữ vai trò nối sợi dây liên hệ giữa người nghe hát và người hát, người đàn. Ai có bài thơ mới làm thì đưa cho cô đào hát. Người hát, người đàn, người nghe cùng góp cho cuộc thưởng thức nhạc - thơ thêm hoàn hảo. Đó là một lối chơi tao nhã của cha ông ta suốt nhiều thế kỷ qua. 1.2.3.3. Đàn đáy Theo nhiều nhà nghiên cứu thì đàn đáy là một nhạc cụ chỉ có duy nhất ở Việt Nam và đàn đáy cũng chỉ dùng trong khi hát Ca trù. Cây đàn này gắn bó với một thể loại ca nhạc độc đáo của người Việt, và chỉ với một thể loại thôi đã trở thành một nhân tố đặc trưng, khu biệt ca trù với các thể loại ca nhạc khác. Không rõ đàn đáy xuất hiện lần Sinh viên: Phạm Thị Hồi - VH1101 27
28. Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch đầu vào năm nào nhưng nó được nhắc đến gần 200 năm qua. Đàn đáy có tên gọi là “đàn không đáy” tức là “vô đề cầm” vì nó không có đáy (hậu đàn), do đó người ta gọi tắt là đàn đáy, lâu ngày thành tên chính thức như ngày nay. Một giả thuyết khác cho rằng nhạc cụ này có dây đeo bằng vải, dây này trong chữ Hán là “đái’(đai) nên mới gọi là “đàn đái”, đọc chệch đi lâu ngày thành “đàn đáy”. Đàn đáy có 4 bộ phận chính: - Bầu đàn: bằng gỗ, hình thang cân. Đáy lớn nằm phía trên, rộng khoảng 23cm, đáy nhỏ nằm phía dưới rộng khoảng 20 cm. Cạnh hai bên rộng khoảng 31 cm. Thành đàn vang bằng gỗ cứng, dày khoảng 8 cm. Mặt đàn bằng gỗ ngô đồng, có một bộ phận để móc dây đàn (cái thú). Đáy đàn thủng hình chữ nhật. - Cần đàn: dài 1, 16 mét gắn phía trên từ 10 phím đến 12 phím đàn bằng tre. Các phím này dày và cao, phần đỉnh dài hơn phần chân phím. Tính từ đầu đàn trở xuống, phím đầu tiên không gắn sát vào sơn khâu như nhiều nhạc cụ khác mà lại nằm ở quãng giữa cần đàn. - Đầu đàn: hình lá đề, hốc luồn dây có ba trục chỉnh dây. - Dây đàn: ba dây bằng tơ se, dài, mềm và dễ nhấn. Ngày nay, những dây đàn này có thể bằng nilon với kích cỡ to nhỏ khác nhau, mỗi dây cách nhau một quãng bốn đúng. Đàn đáy có âm vực rộng hơn hai quãng tám, âm sắc giống đàn nguyệt, ấm áp, dịu ngọt và có thể diễn tả tình cảm sâu sắc. Người biểu diễn thường dùng đàn đáy đệm cho giọng nữ cao hoặc phối hợp với những dụng cụ gõ có âm thanh khô (ít vang). Trước đây, đàn đáy đệm cho hát ả đào cùng với phách và trống, ngày nay có thường hiện diện trong một số dàn nhạc dân tộc để hòa tấu. Ngày xưa nghệ sĩ cầm miếng khảy bằng tre để đánh, ngày nay thường dùng miếng khảy nhựa hơn. Kĩ thuật tay phải gồm có ngón khảy, hát, lia (vê) giống như Sinh viên: Phạm Thị Hồi - VH1101 28
29. Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch cách diễn đàn nguyệt và đàn tì bà; kĩ thuật tay trái gồm có ngón chùng, đánh chồng âm và hợp âm. . . Ở loại đàn đáy cổ truyền người ta không đánh dây buông mà bấm vào ngắn phím thứ nhất để khảy, cách này coi như đánh dây buông. Ngày xưa đàn đáy có 16 phím, hiện nay chỉ còn 10 phím đến 12 phím. 1.2.4. Các lối hát của Ca trù Theo Việt Nam ca trù biên khảo, Đỗ Bằng Đoàn và Đỗ Trọng Huề cho rằng ca trù có tất cả 46 thể và được chia ra làm 3 lối hát chính: Hát chơi (tại tư gia, tại ca quán), Hát cửa đình (còn gọi là hát thờ tại đình làng hay hát nhân dịp tế tổ Ca công) và Hát thi. Ngoài ra, còn có thể kể đến một không gian trình diễn đặc sắc nữa của Ca trù, nơi mà Ca trù từ chốn dân gian xâm nhập một cách mạnh mẽ vào chốn lầu rồng gác phượng, đó là Hát cung đình hay còn gọi là Hát chúc hỗ nơi cung vua phủ chúa, một sự kết hợp nhuần nhụy, vùa tao nhã vừa linh thiêng giữa phong cách của hát chơi (hát cho vua chúa thưởng thức, lời thơ có thể do vua quan đặt) và những bài bản, làn điệu chúc tụng của lối hát cửa đình (một số bài bản Ca trù được đặt ra dùng để tế tự trong Tông miếu). 1.2.4.1. Hát chơi Hát chơi là lối hát tổ chức tại nhà quan viên hay nhà ả đào để quan viên thưởng thức. Hát chơi thường hát những bài tả tình, tả cảnh với sự phóng khóang, phong lưu, tình tứ. Hát chơi gồm có 15 thể: Bắc phản, Mưỡu (mưỡu đơn, mưỡu kép, mưỡu dựng), Hát nói, Gửi thư, Đọc thơ-thỏng-dồn, Đọc phú, Chừ khi (có nơi gọi là Chử khi), Hát ru, Nhịp ba cung bắc, Tỳ bà, Kể truyện, Hãm, Ngâm vọng, Sẩm cô đầu (Sẩm nhà trò), Ả phiền (riêng Ả phiền có tới 20 giọng). Từ nhà quan viên, hát chơi dần dần mang tính thương mại hóa và được mở rộng thành các ca quán. Hát ở ca quán đơn giản hơn ở cửa đình. Đàn hát giảm đi, chỉ cần một đào, một kép. Khách nghe hát thường chỉ dăm bảy người, có khi một, hai người; trống chầu là loại trống nhỏ, roi chầu cũng nhỏ xinh; tiếng chầu “cắc, thòm” mạnh mẽ Sinh viên: Phạm Thị Hồi - VH1101 29
30. Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch ở cửa đình đổi thành tiếng “chát, tom” tình tứ, duyên dáng. ( Hữu Trịnh. 29.08.2008. Tìm hiểu về nghệ thuật ca trù.[trực tuyến]. Họ Đỗ Việt Nam. Đọc từ : 3.) Tuy nhiên, yêu cầu nghệ thuật đảm bảo chất thơ, chất nhạc của ca trù ca quán rất cao. Những bài hát cổ điển giàu chất trữ tình như Tỳ bà hành, nhịp ba cung bắc, thường dành lại tới đêm khuya mới hát. Ca trù ca quán được xây dựng trên cơ sở của làn điệu hát giai của lối hát cửa đình, ngày một thêm hoàn chỉnh với sự tham gia sáng tác của đông đảo nhà thơ từ cuối thế kỉ XVIII đến nay. Có thể nói rằng hát Ca trù ở ở ca quán, ở chốn nhà quan, ở tư gia hay nhân các dịp chúc thọ, sinh hoạt câu lạc bộ nghệ thuật, sinh hoạt tôn giáo không đòi hỏi nhiều ở tuổi tác, ở đây đòi hỏi chủ yếu là tính nghệ thuật diễn xướng. Nghệ nhân hát thương mặc trang phục nền nã, không lòe loẹt như nghệ thuật chèo. Giai đoạn sau này, nghệ nhân hát thường mặc áo dài gấm, lụa tơ tằm, kếp màu tím, nâu nhã nhặn, trang điểm nhẹ nhàng cùng nữ trang vòng, xuyến, chuỗi hạt bằng vàng, bạc, ngọc 1.2.4.2. Hát cửa đình Hát cửa đình là lối hát thờ thần (Thành hoàng). Hát cửa đình thường hát về những bài sử, về kinh truyện và sự tích danh nhân. Cách hát rõ ràng, cần nhiều hơi, cao giọng để mọi người cùng nghe rõ. Điệu bộ nghiêm trang không được lẳng lơ như hát chơi. Hát cửa đình gồm có 12 thể: Giáo trống, Giáo hương, Dâng hương, Thét nhạc, Hát giai, Đọc phú, Đọc thơ, Gửi thư, Đại thạch, Bỏ bộ, Múa bài bông (múa), Tấu nhạc và múa tứ linh (múa). 1. Giáo trống (tiết mục chỉ có trong Hát thờ). Kép dạo trống, dạo đàn rồi đứng trước hương án đọc bốn câu thơ có nhan đề là Giáo trống. 2. Giáo hương (tiết mục chỉ có trong hát thờ). Kép lùi xuống hai bước rồi đọc tiếp bốn câu thơ có nhan đề là giáo hương. Sinh viên: Phạm Thị Hồi - VH1101 30
31. Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch 3. Dâng hương (thể hát có trong hai lối Hát thờ và Hát thi). Đào dâng hương lên ban thờ rồi ngâm và hát hai khổ thơ thất ngôn bát cú có nhan đề Dâng hương với nội dung chúc tụng thần linh, vua chúa, đất nước, trời đất. 4. Thét nhạc (bài hát có trong ba lối Hát thờ, Hát chơi và hát thi). Dâng hương xong, đào và kép chia nhau đứng hai bên hương án hát bài Thét nhạc. Đây là bài hát mở đầu cho lối Hát thờ cửa đình, cũng là một làn điệu hát cổ còn truyền lại được tới ngày nay. Thét theo tiếng Việt cổ có nghĩa là reo lên, tiếng vút cao lên, cũng có nghĩa là gọi hoặc sai khiến điều gì. Khúc hát này cốt mượn lời ca dể dẫn nhạc, lời chỉ được dùng như một phương tiện để đào nương phát âm thành tiếng nhạc. Bởi thế, ý nghĩa lời ca rất rời rạc, không gắn bó với nhau, nhiều câu vô nghĩa, nhưng khi hát lên thì nghe âm hưởng rất hay. Bài hát này từ xưa đến nay chỉ có một lời ca. 5. Hát giai (thể hát có trong Hát thờ và Hát thi). Một thể hát có nhiều điệu, dùng để hát lên nhiều bài thơ khác nhau. Nội dung các bài thơ này thường ca ngợi đất nước, tôn vinh thần linh. vịnh phong cảnh, vịnh sử hoặc hát dã sử, hát truyện Do thể Hát giai có nhiều bài với lời ca và nội dung khác nhau nên phần trình bày các bài Hát giai luôn chiếm một khoảng thời gian dài trong hát thờ. Thể hát giai có nhiều bài dành cho đào nương hát và cũng có một số bài dành cho kép hát. Như đã nói ở phần trên, Hát lót cửa đình cũng thường dùng thể hát này. Đôi khi thể Hát giai còn đươc gọi là Hát nói cửa đình vì chính nó sau này tiến triển thành điệu Hát nói trong lối Hát chơi. 6. Đọc phú (thể ngâm có trong ba lối Hát thờ, Hát chơi và Hát thi). Phú là một thể văn cổ có vần hoặc xen lẫn văn vần với văn xuôi dùng để tả cảnh, kể sự việc hay bàn chuyện đời Phú cũng có thể là một lối văn biền ngẫu hoặc như một bài văn xuôi có vần. Phú thường được đọc theo một vài mô hình giai điệu có cá tính riêng , tuy gọi là đọc nhưng thực chất là ngâm và cũng có thể coi là hát. Có bài dành cho đào đọc, có bài dành cho kép đọc. Thính giả Ca trù rất thích nghe các nương đọc phú. 7. Ngâm thơ, Thổng, Dồn (thể hát ngâm có trong hai lối Hát thờ và Hát chơi). Các bài thơ xưa kia đều được mọi người ngâm lên chứ không đọc như văn xuôi, cho dù có lúc gọi là đọc thơ. Ngâm thơ thực chất là một lối hát và có nhiều làn điệu khác nhau dùng để phổ vào một bài thơ. Trong tiết mục này, sau bài thơ đầu thất ngôn bát cú viết bằng Sinh viên: Phạm Thị Hồi - VH1101 31
32. Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch chữ Hán thì tiếp theo là một bài Thổng gồm hai cặp lục bát viết bằng chữ Nôm nhằm tóm tắt hoặc giải thích ý của bài thơ trên, tăng thêm thi cảm cho người nghe. Cuối cùng là đoạn Dồn, lời ca dài khoảng từ bốn đến năm cặp lục bát, lúc này đàn hát trống phách đều nhanh nên được gọi là Dồn. Đó là đoạn cao trào lớn trước khi chấm dứt tiết mục. Trong lối Hát thờ, cũng có khi người ta chỉ đọc các bài thơ chữ Hán mà không ngâm tiếp các bài Thổng cũng như không hát Dồn. 8. Gửi thư (điệu hát có trong ba lối Hát thờ, Hát chơi và Hát thi). Đây là một điệu hát trữ tình vào bậc nhất của nghệ thuật Ca trù, giọng hát bóng bẩy mượt mà, làn điệu thiết tha nồng ấm. Điệu hát này cho phép người ta diễn đạt tình ý của mình dưới hình thức một bức thư. Nó cũng là một mô hình giai điệu có tính riêng dùng để hát một số bài thơ viết theo thể song thất lục bát. 9. Hát múa Đại thạch hay Đại thực (tiết mục có trong hai lối Hát thờ và Hát thi). Đây là một tiết mục cổ trong lối Hát cửa đình. Các đào nương vừa múa vừa hát, có đàn phách phụ họa một bên, tính chất vui tươi, nhộn nhịp. Tuy có nguồn gốc từ cung đình nhưng tiết mục này vẫn mang rõ nét dân gian. Mở đầu, một cô đào ngâm sáu câu thơ lục bát với phách khoan. Sau đó vào phách mau để chuyển sang đoạn mới, các đào nương vừa múa vừa hát, âm điệu dồn dập, gấp rút nên được gọi là Dồn đại thạch. Cũng giống như bài Thét nhạc, lời ca ở đây chỉ là sự lắp ghép những câu lục bát tả cảnh, tả tình chung chung, không nhất thiết phải gắn kết với nhau và cũng không cần phải mang một ý nghĩa rõ ràng nào. Chủ yếu người ta xem múa và nghe nhạc. 10. Hát múa bỏ bộ (tiết mục chỉ có trong Hát thờ). Cũng là một tiết mục múa rất cổ của nghệ thuật Ca trù còn mang đậm tính dân gian. Bỏ bộ là vừa hát vừa làm bộ theo nghĩa của lời ca. Điệu múa này được thực hiện bởi từ sáu đến tám cô đào hoặc nhiều hơn nữa. Trang phục đồng đều nhưng không cầu kỳ và không nệ quy cách. Tiết mục mở đầu chậm rãi bằng 9 động tác đi kèm. Tiếp theo, vào phách nhịp nhàng với 2 sắp (đoạn) thơ, mỗi sắp có từ 12 đến 14 câu. Các đào nương vừa hát vừa làm động tác. Đây là một đoạn dài, diễn tả cảnh lao động sản xuất như xe chỉ, vá may, quay tơ, dệt gấm, thêu hoa, hái chè, bắt ốc, hái rau, đi săn và ca ngợi tinh thần thượng võ như luyện gươm, tập bắn súng, chiến đấu với quân thù Cuối điệu múa, đào nương vừa hát Sinh viên: Phạm Thị Hồi - VH1101 32
33. Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch vừa diễn thêm ba sắp trò vui có tên là Bợm gái say, Đào điên và Người đi săn nhằm tăng thêm tính chất cho ngày hội. 11. Hát múa bài bông (tiết mục chỉ có trong Hát thờ và Hát Cửa quyền nơi cung đình). Bài là bày ra hay dàn hàng ngang. bông là hoa. Đây là điệu múa mà các cô đào đeo trên vai những chiếc đèn có cắm hoa xung quanh, làm cho mình trở thành những bông hoa đẹp. Một màn múa có từ nguồn gốc cung đình, dùng trong những ngày có đại lễ, đại yến chúc thọ nhà vua. Múa hát Bài bông dùng Nhã nhạc của đế vương, nhạc và hát gần với tính chất của sân khấu Tuồng. Đào nương tham gia hát múa phải được tuyển chọn kỹ về nhan sắc và hình thể. Trang phục cầu kỳ tốn kém, số lượng diễn viên thường rất đông, ít nhất là 8 người, đông hơn thì 16 hoăc 32 người. Múa trong cung đình có khi lên tới 64 người. Do quá tốn kém, múa hát Bài bông ít khi được trình diễn tại sân đình. 12. Tấu nhạc và múa tứ linh (tiết mục chỉ có trong Hát thờ). Tứ linh là bốn con vật thiêng: Long (rồng), Ly (kỳ lân), Quy (rùa), Phụng (chim phượng). Đôi khi do múa rồng (long) phải dùng nhiều người nên được thay thế bằng múa chim hạc chỉ dùng một người. Đây là điệu múa tượng trưng cho bốn con vật thiêng quy tụ trong lễ tế thần ở sân đình. Dàn nhạc bát âm hòa tấu các bản nhạc cổ điển. Các đào nương dâng hương, dâng rượu rồi dàn hàng ngang hai bên hương án cùng hát múa, trong khi bốn con vật thiêng đươc hóa trang do bốn kép thủ vai múa vòng xung quanh sân đình. Làng xóm tưng bừng, tràn ngập không khí ngày hội. Trong bốn tiết mục múa hát trên, thường dùng nhất vẫn là Bỏ bộ và hầu như chẳng bao giờ diễn liên tiếp và đầy đủ cả bốn tiết mục múa hát kể trên tại sân đình. ( catruthanglong. com/p8-cac-loi-hat-ca-tru-%28phan-1%29. html) 1.2.4.3. Hát thi Hát thi được tổ chức ở cửa đình, là lối hát để khảo sát tài năng của đào kép. Vào mùa xuân, các làng sung túc, giàu có thường mở hội và mở cuộc thi ở cửa đình để chọn đào hay, kép giỏi. Các cô đầu có thể đỗ hoặc không đỗ trong các cuộc thi ở cửa Sinh viên: Phạm Thị Hồi - VH1101 33
34. Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch đình, nhưng phải qua cuộc thi này họ mới được công nhận là người biết hát ca trù, mới trở thành một cô đầu chính thức. Hát thi thường qua 4 giai đoạn là: Vãn, Chầu thi, Chầu cầm, Thi lại. Vãn là hát sơ khởi, đào hát vài câu Gửi thư hoặc Thổng Thiên thai; kép hát vài câu thơ để ban giám khảo chọn vào Chầu thi. Chầu thi gồm 28 thể, Chầu cầm gồm 17 thể, trong đó có thể Làm trò vui (làm trò). Trong Chầu thi và Chầu cầm có những thể dành riêng cho đào, thể dành riêng cho kép, thể dành cho đào và kép cùng hát. Thi lại để ban giám khảo cân nhắc chính xác để định giải. Thông thường hát thi gồm 10 giải, có nơi lấy thêm 4-5 giải khuyến khích. Người đoạt giải nhất gọi là Thủ khoa và giải nhì gọi là Á nguyên. Theo thư tịch cổ, kết hợp với sự khảo cứu của các học giả, có các trường hợp thi trong hát ca trù như sau: Thứ nhất: Thi giữa các giáo phường với nhau để chọn đào kép hay nhất vào hát thờ ở cửa đình, phục vụ lễ hội địa phương (cuộc thi do Hội đồng chức sắc địa phương tổ chức); Thứ hai: Cuộc thi do Ty giáo phường tổ chức để chọn lấy đào kép hay để phục vụ hát chúc hỗ trong các khánh tiết của nhà nước; Thứ ba là cuộc sát hạch do giáo phường tổ chức để công nhận người đào nương đã đạt đến trình độ được phép hành nghề (gọi là lễ mở xiêm áo). Về cuộc thi thứ nhất, chỉ thực hiện ở những làng giàu có về kinh tế, hoặc chỉ tổ chức vào những năm đặc biệt như làng được triều đình ban thưởng hoặc làng có người đỗ đạt cao. Thể lệ thi hát được thể hiện dưới các bản thông báo treo tại đình khi làng tổ chức thi hát. Những người thi đỗ sẽ được hát chính thức trước điện thờ, còn những người không trúng đều được làng phát tiền phấn sáp hoặc tiền trầu cau để vui vẻ ra về. Xem thế đủ biết lệ thi hát ở những làng xã ngày xưa là một dịp so tài sắc vui vẻ thu hút sự tham gia của đông đảo các giáo phường xa gần. Sinh viên: Phạm Thị Hồi - VH1101 34
35. Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch 1.2.5. Khế ước và điều luật của Ca trù 1.2.5.1. Vấn đề tổ chức giáo phường Mô hình giáo phường bao gồm giáo phường cung đình và giáo phường dân gian - chính thức được sách vở ghi chép lại chỉ có thể bắt đầu từ thời Lê. Vào đầu thời Lê có các cơ quan biểu diễn nhạc vũ thuộc triều đình gồm Ty Giáo phường, Thự Đồng văn, Thự Nhã Nhạc, Sở Ca vũ, Sở Húy thuật, Xiếc, Múa Chiêm, Múa rối, đều là nha môn thuộc Thái thường tự. Hai Thự Đồng văn và Nhã nhạc chuyên trách nhạc vũ cung đình, dùng để trình diễn vào những dịp quan trọng, riêng giáo phường là cơ quan chuyên trách nắm giữ tục nhạc (âm nhạc dân gian), là nơi thu thập, chỉnh lí, biểu diễn và truyền bá nhạc vũ dân gian. Như vậy vào đầu thời Lê, tổ chức giáo phường cung đình đã chính thức được thành lập và được gọi là Ty giáo phường. Còn đối với giáo phường dân gian thì vào đầu triều Lê, có thể thấy nhiều điều luật về việc cấm tổ chức hát xướng lan tràn đã được ban hành trong thời kì này. Điều đó cho thấy, việc hát xướng trong dân gian do những tổ chức chuyên nghiệp biểu diễn cũng đã khá phát triển, song những tổ chức này đã thực sự được gọi là giáo phường chưa thì chưa có tài liệu nào ghi nhận. Ở thời Lê, nhà nước cũng đặt cơ quan nắm giữ về thuế má và lương thực đối với giáo phường ở các xứ, gọi là Tri giáo phường, các cơ quan này chịu trách nhiệm thu thuế cửa đình và cấp phát ngụ lộc cho giáo phường. Ngoài ra cho đến đầu thế kỉ XVIII, tổ chức giáo phường chỉ tồn tại ở kinh đô Thăng Long, tứ trấn và hai xứ Thanh Hóa - Nghệ An. Thời Nguyễn trong cung đình không đặt Ty giáo phường, cũng không thấy nói tới một cơ quan nào khác chịu trách nhiệm sưu tầm, lưu giữ, biểu diễn nhạc vũ dân gian như Ty giáo phường thời Lê. Vì vậy, mà luật lệ điển chế thời Nguyễn không có quy định gì về hoạt động nhạc vũ trong dân gian, các khoản thuế ở thời Nguyễn không còn nhắc tới thuế cửa đình. Có lẽ giáo phường dân gian thời kì này hoạt động không chịu sự quản lí về mặt hành chính của nhà nước nữa mà hoàn toàn theo tính chất phường hội. Sinh viên: Phạm Thị Hồi - VH1101 35
36. Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch 1.2.5.2. Quyền lợi của giáo phường và việc mua bán các quyền lợi Giáo phường là một tổ chức có vai trò quan trọng, chính vì vậy mà tổ chức này sẽ được hưởng những quyền lợi nhất định trong các cuộc lễ. Đây là vấn đề chính mà các văn khế đều đề cập đến. Tuy nhiên trên thực tế việc thực hiện trách nhiệm và quyền lợi của giáo phường cũng như các làng xã thường không suôn sẻ, giáo phường ở thời kì hoàng kim của nó cũng đã gây nhiều phiền nhiễu rắc rối cho làng, họ có thể hạch sách làng hoặc người mời về chuyện tiền nong cỗ bàn, ngăn cấm giáo phường nơi khác đến địa bàn của mình biểu diễn, cho dù bản thân họ không đáp ứng được yêu cầu của làng. Chính vì vậy, triều đình phải đặt điều lệ, quy định rất chi tiết từ lệ tiền trù đến lệ xông đình cùng các mức độ xử phạt đối với những trường hợp làm trái. Nhìn chung, việc tổ chức giáo phường được hình dung như sau: các đào kép được tổ chức thành các giáo phường. Nhiều giáo phường được đặt dưới sự quản lý của Ty giáo phường. Theo ghi chép của các văn bia thì Ty giáo phường là một tổ chức quản lý hoạt động ca xướng tương đương cấp huyện. Giáo phường các xã thuộc về Ty giáo phường của huyện. Ty giáo phường huyện quản lý hoạt động của các giáo phường các xã trong huyện. Mỗi huyện thường có một Ty giáo phường. Người đứng đầu Ty giáo phường là một ông trùm. Ty giáo phường phân chia việc giữ các cửa đình trong huyện cho các giáo phường. Việc giữ này được truyền từ đời này sang đời khác. Theo đó các giáo phường này được phép toàn quyền biểu diễn tại đình làng này, hoặc được phép tuỳ ý mời giáo phường khác đến hát giúp trong những ngày tiệc của làng và hưởng quyền lợi. Đặc biệt là giáo phường sẽ được hát trong lễ xông đình trong dịp hoàn thành công việc tu tạo sửa chữa đình làng. Ngược lại, giáo phường cũng phải có một số trách nhiệm đóng góp vào các nghi thức hát xướng tế lễ của làng, theo mức độ quy định giữa làng xã sở tại với giáo phường. Quyền lợi của giáo phường được xác định bằng một tấm bia đá đặt trang trọng ngay trước cửa đình làng mà giáo phường được quyền hưởng lợi. Việc giữ cửa đình này được truyền từ đời này sang đời khác, tuy nhiên nếu cần tiền để lo việc quan hoặc để chi dùng các việc, giáo phường có thể sang nhượng lại quyền này cho quan viên trong chính làng xã có đình, từ đó làng xã này không phải trả Sinh viên: Phạm Thị Hồi - VH1101 36
37. Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch tiền cho giáo phường như quy định trước đó nữa. Thư viện Viện Nghiên cứu Hán Nôm hiện có bản rập của 64 văn bản mua bán này, trong đó có 14 văn bản soạn vào thế kỷ XVII, có 39 văn bản soạn vào thế kỷ XVIII, có 9 văn bản soạn vào thế kỷ XIX và 2 văn bản không ghi rõ niên đại. Căn cứ vào niên đại của các văn khế mua bán quyền giữ cửa đình, chúng ta thấy việc mua bán xảy ra phổ biến nhất là vào thế kỷ XVIII. Và trong số các bia thuộc thế kỷ XVIII thì phần lớn là thuộc về nửa sau của thế kỷ này. Việc soạn văn bản sang nhượng, mua bán các lệ hát cửa đình phần lớn đều do các giáo phường và quan viên làng xã có đình thực hiện, không ghi rõ tên người soạn bia, nhưng có xác nhận của các bên với họ tên và chức vụ rõ ràng. Có 3 văn bia ghi rõ soạn giả soạn bản giao kèo về việc sang nhượng quyền giữ cửa đình do các Tiến sĩ soạn. Đó là TS. Phan Lê Phiên soạn 1 bia, TS. Đào Hoàng Thực soạn 2 bia. Những tư liệu văn bia về hát cửa đình với lượng thông tin phong phú cho thấy trong suốt thời gian lịch sử dài lâu (ít nhất là từ năm 1672) đông đảo nhân dân đã yêu thích ca trù, coi việc thưởng thức ca trù như một nhu cầu văn hóa, và quan trọng hơn, việc biểu diễn ca trù đã đem lại nguồn lợi kinh tế cho cả người nghệ sĩ dân gian lẫn các nhà tổ chức.( Nguyễn Xuân Diện. 03.12.2008. Đi tìm vẻ đẹp ca trù.[trực tuyến]. Lý học đông phương. Đọc từ: Bên cạnh đó còn có những qui định về lệ tiền trù (trù tiền), còn được gọi là tiền xướng trù (xướng trù tiền). Đây là khoản tiền trả mỗi ngày cho giáo phường tham gia hát xướng trong lễ tế, khoản tiền này tùy thuộc theo thỏa thuận của hai bên, thường là từ một hai quan trở lên, đi kèm theo nó là cỗ bàn bao gồm xôi gà, rượu thịt, trầu cau. Cũng có lúc tiền trù được nhà nước quy định như sau: “Các nơi phủ, huyện, xã, thôn trang, động, sách, trại, sở, phường, vạn trong thiên hạ, nếu có nhập tịch tàn câu, mỗi cửa đình phải bỏ ra năm mạch làm tiền trù và mỗi một mâm xôi chuẩn là mười cáp gạo”. Tuy nhiên, so với những quy định trong văn khế của làng thì giá này rất thấp, trên thực tế tiền trù thường được quy ước trên một quan đến hai, ba quan, tùy theo địa phương và thời điểm. Ngoại lệ tiền trù ra còn có nhiều lệ khác như lệ về tiền lệnh (tức là tiền trả cho người cầm hiệu lệnh trong tế lễ - đánh chiêng trống làm hiệu lệnh), tiền trùm (tiền trả Sinh viên: Phạm Thị Hồi - VH1101 37
38. Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch cho người trùm), tiền trí tịch (tiền đặt tiệc hát sau khi đã tiến hành tế lễ), tiền nhiêu trù (tiền các chầu hát thêm), tiền thưởng lệ khảo thí Đặc biệt còn có lệ xông đình, ngôi đình thuộc sở hữu của giáo phường nào thì giáo phường đó tham gia làm lễ và được hưởng lợi từ công việc đó. 1.2.5.3. Những nét đẹp nhân văn của giáo phường xưa Xã có thể có một hoặc nhiều giáo phường. Mỗi giáo phường là một họ riêng. Văn bia về việc các giáo phường được tập hợp theo “họ”, thể hiện trên 11 bia có bản rập lưu tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm. Các họ thống kê được trên bia gồm 8 họ: họ Xuân (2 bia), họ Đông (4 bia), họ Thịnh (1 bia), họ Từ (1 bia), họ Hoàng (1 bia), họ Việt (1 bia), họ Kiều (1 bia), họ Khổng (1 bia). Đứng đầu họ là một ông trùm họ. Người thuộc về họ nào, lấy chữ họ đó đặt lên trước tên mình. Ví dụ tên là Thuận mà thuộc về họ Thịnh thì gọi là Thịnh Thuận. Lối gọi này chỉ dùng trong giáo phường với nhau. Những văn bia này đã cung cấp cho chúng ta một tư liệu quý về sinh hoạt và quan hệ giữa các cá nhân và có thể coi là một nét đẹp trong một giáo phường ca trù thời trước. Giáo phường ca trù xưa còn tôn vinh tri ân người có công truyền nghề. Bia Bản huyện giáo phường lập bi, tạo năm Vĩnh Trị 5 (1681), đặt tại đình xã Trung Việt, huyện Hiệp Hoà, tỉnh Bắc Giang. Văn bia cho biết có vị trong Ty giáo phường xã Đông Lâm, huyện Hiệp Hòa, phủ Bắc Hà, đạo Kinh Bắc, vì có ngoại tổ họ Hà là Phúc Đạo, ở xã Trung Trật trước có mở nghiệp giáo phường, sinh con gái Hà Thị Khánh lấy chồng họ Nguyễn ở Đông Lâm và tạo nên giáo phường ở đây. Nay các vị trong giáo phường xã Đông Lâm nhớ đến ân nghĩa sinh thành của ngoại tổ, tỏ lòng báo đáp, đặt ra lệ, hễ đình Trung Trật có mở tiệc thì các khoản tiền tiệc, tiền khao và tiền lễ xông đình, các khoản tiền làm cỗ, thảy đều do giáo phường Đông Lâm trang trải. Bia còn ghi tên các vị ngoại tổ họ Hà do dân xã Trung Trật cúng giỗ. Đây cũng là một nét đẹp nhân văn của một giáo phường ca trù, vừa tôn vinh nghề tổ, vừa thành kính tri ân người có công gây dựng nghề cho giáo phường. Sinh viên: Phạm Thị Hồi - VH1101 38
39. Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch Giáo phường ca trù ở nông thôn hoạt động bán chuyên nghiệp. Họ là những người nông dân vẫn phải lo việc đồng áng, chăn tằm dệt cửi. Họ được cha mẹ hoặc các đào kép lớn tuổi trong “họ” dạy dỗ về nghề. Người trong giáo phường đều phải tuân thủ các phong tục và luân lý trong làng trong họ. Họ không được phép làm những việc bất chính. Nếu vi phạm, họ bị các bậc cao niên và người Quản giáp luận tội và bắt phạt, thậm chí đến bị đuổi ra khỏi giáo phường và thông báo cho các giáo phường khác biết để không giáo phường nào cho vào nữa. Việc đi hát ở các đình miếu bao giờ cũng do người Quản giáp cắt đặt, và thường là chồng đàn vợ hát, anh đàn em hát, bố đàn con hát. Trong giáo phường xưa, việc thờ kính thầy dạy rất được xem trọng. Trò coi thầy như cha mẹ, “sống tết, chết giỗ”. Những ả đào già có tài thường dạy dỗ được nhiều học trò thành nghề và rất được kính trọng. Mỗi khi các học trò đi hát được trả tiền công vẫn thường trích ra một khoản tiền để góp với giáo phường cung dưỡng thầy. Đối với giáo phường, tất cả các công việc như lễ tế tổ hàng năm, các lệ kiêng tên tổ ca trù, việc thờ thầy, việc chia tiền hát, lệ mở xiêm áo để công nhận một cô đào bắt đầu được hành nghề đều được tổ chức và tuân thủ nghiêm ngặt và tự nguyện. Chính cách tổ chức giáo phường như thế đã tạo nên những nét đẹp nhân văn của giáo phường, khiến cho đào kép ngày xưa rất được cộng đồng làng xã trân trọng và kính nể. Ca trù còn lại được đến hôm nay chính là nhờ các đào kép xưa đã từng sống trong các giáo phường như thế truyền lại. 1. 3. Giá trị của Ca trù 1.3.1. Giá trị lịch sử Ca trù là một bộ môn nghệ thuật được hình thành từ rất lâu đời. Điều đó được chứng minh trong các chứng tích cổ còn lưu giữ lại được trong các bức chạm cổ ở nhiều ngôi đình của nước ta hiện nay Lịch sử Việt Nam cho biết trong các thời đại Ngô Quyền, Đinh Bộ Lĩnh, Lê Hoàn đã có những hoạt động nghệ thuật dân gian như nhảy, múa, ca hát, bơi thuyền Sinh viên: Phạm Thị Hồi - VH1101 39
40. Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch Ca trù có thể là một bộ phận nghệ thuật ca múa song song với các môn ca múa khác với những “nghệ sĩ dân gian” tụ họp lại thành phường hội do những yêu cầu nghiệp vụ. Đến đời Lí, Nhà nước trung ương Thăng Long đặt ra chức “quản giáp” để quản lí các phường hát múa dân gian, qua đó tuyển chọn những người hát hay múa giỏi vào phục vụ cho triều đình. Qua các triều đại, ca trù ngày càng phát triển và hoàn thiện hơn. Ca trù không chỉ phát triển và thịnh hành trong cung đình mà nó còn ăn sâu vào phong tục, nghi lễ của con người trong đời sống hàng ngày. Có thể nói ca trù từ dân gian vào trong cung đình tiếp nhận lấy những cái gì cần lấy rồi trở lại với dân gian phong phú thêm, nên càng “thịnh hành” thêm. Không những thế, với đà phát triển không ngừng của nền âm nhạc nước nhà, ca trù ngoài giáo phường mỗi ngày có thêm một xoang điệu mới. Trong hồ sơ đệ trình UNESCO, Ca trù đã được đánh giá như sau: “Ca trù đã trải qua một quá trình phát triển ít nhất từ thế kỷ 15 đến nay, được biểu diễn trong không gian văn hóa đa dạng gắn liền, ở nhiều giai đoạn lịch sử khác nhau. Ca trù thể hiện một ý thức về bản sắc và sự kế tục trong nghệ thuật biểu diễn, có tính sáng tạo, được chuyển giao từ thế hệ này sang thế hệ khác thông qua các tổ chức giáo phường”. (Hồng Minh. 28.03.2009.Chuyên nghiệp hóa Ca trù làm du lịch.[trực tuyến]. Báo Nhân dân. Đọc từ : Từ nhân dân mà ra, gắn liền với lịch sử nước nhà, ca trù đã trải qua một quá trình lịch sử lâu dài từ khoảng thế kỉ thứ 15 tới nay, đã được nhân dân ta vô cùng ưa thích. Không phải ca trù đi sâu vào xã hội Việt Nam từ làng xóm nông thôn đến triều đình vua chúa chỉ vì nó đã đạt được những đỉnh cao về nghệ thuật, mà còn vì phần nội dung tư tưởng phản ánh đầy đủ mọi góc độ của bản sắc dân tộc Việt Nam trong nó: lạc quan, nhân ái, rất nhạc, rất thơ, yêu cuộc sống yên lành, bình dị, nhưng tràn đầy tự hào dân tộc, kiên cường đuổi giặc ngoại xâm, bảo vệ tổ quốc thân yêu đến cùng. Cũng chính vì nội dung tư tưởng lành mạnh đó mà trong ca trù có đầy đủ các thể loại văn học: trữ tình lãng mạn, anh hùng ca, sử thi, thơ ca giáo huấn (giảng kinh truyện, khuyên đạo đức) Đó là điều mà tất cả các môn nghệ thuật ca hát khác như tuồng, chèo, ca Huế, quan họ không so sánh nổi với ca trù. Sinh viên: Phạm Thị Hồi - VH1101 40
41. Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch Từ thời Lê mạt tới hết thời nhà Nguyễn, lịch sử Việt Nam có nhiều biến động lớn, tác động mạnh mẽ và đa dạng đến tâm tư tình cảm từng người dân nước ta. Điệu Hát Nói của ca trù, từ thời hát giai thời cổ phát triển lên, kịp thời đáp ứng yêu cầu phát triển nội tâm của con người cá thể, và mỗi ngày một thêm hoàn chỉnh về giai điệu, nhuần nhuyễn tinh vi về lời hát, lời thơ, đã trở thành một một bộ phận văn học vô cùng quý báu của nước nhà. Có lẽ trong các lối hát và ngâm vịnh cổ truyền Việt Nam hiếm có một lối hát nào lại xâm nhập sâu rộng hầu hết các sinh hoạt văn hóa tinh thần như là lối hát ca trù. Có thể nói, nghệ thuật ca trù trải mấy trăm năm, cả Thần và Người đều chuộng. Ở nơi đình miếu, đền đài thâm nghiêm các vị thần thánh nghe hát trong hương trầm đượm tỏa, trong sự sùng phụng của con dân. Trước khi dâng lên các vị thần thì các chức sắc địa phương cũng đã nghiêm trang thẩm định để chọn ra những đào hay kép giỏi, để những đào kép giỏi nhất dâng thần khúc hát tuyệt kỹ. Sau này khi Thien chúa giáo du nhập vào nước ta, nơi giáo đường thênh thang uy nghiêm, Đức Chúa cũng nghe những lời xưng tụng của con chiên thành kính qua nhữngg bài bản độc đáo của Ca trù. Trong dân gian, mỗi khi khao vọng, cho dù là khao thọ, khao thi đỗ, khao được thăng chức, hay khai trương cửa hiệu, hoặc mừng đón nhau về hoặc mừng tiễn nhau đi đều vời đến đào kép ca trù, tùy việc tùy duyên mà thưởng ngoạn câu thơ khổ phách cung đàn. Hay những khi thư thả việc công, những khi buồn thế thái nhân tình, hoặc câu chuyện tình duyên gặp khi trắc trở, ai đó lại đến một ca quán vịn vào tiếng hát, tiếng thơ, tiếng tơ, nhịp phách ca trù, để sẻ chia tâm sự, để hoà mình vào thế giới nội tâm sâu thẳm của những tri âm, để hào hứng dốc sạch túi tiền vào một cuộc hát mà thưởng cho một ngón nghề tài hoa Có thể nói ca trù đã đồng hành cùng tâm hồn Việt, trải biết mấy thăng trầm cùng lịch sử vẫn lại đang về tìm lại chỗ đứng trong đời sống văn hóa văn nghệ phong phú đa dạng hôm nay. Sinh viên: Phạm Thị Hồi - VH1101 41
42. Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch 1.3.2. Giá trị văn hóa nghệ thuật Với hai từ nghệ thuật, người ta thường ghép vào những hoạt động trên nhiều lĩnh vực khác nhau, như nghệ thuật chính trị, nghệ thuật quân sự, nghệ thuật kinh doanh, nghệ thuật nấu ăn, nghệ thuật sân khấu Ai cũng biết nghệ thuật văn hóa trong mỗi âm thanh nhạc khí, mỗi giai điệu, ngữ điệu, mỗi âm từ, mỗi màu sắc, mỗi hình tượng trường đoản, mỗi động tác, mỗi con số, đạo cụ đều có ngôn ngữ riêng. Nói đến nghệ thuật ca trù, đã nhiều nhà nghiên cứu nói và viết: Ca trù mang tính hàn lâm và bác học. Trong ca trù, từ nội dung lời ca, lối múa và âm thanh nhạc khí của ca trù là môn nghệ thuật đọc thơ, đọc phú, ngâm vịnh, từ lề lối hát và động tác múa của đào nương, với phối khí của nhịp phách ba lá, đan lẫn năm cung đàn đáy, năm khổ trống chầu. Tất cả âm thanh tượng hình ấy, đều mang tải tâm hồn trong mỗi câu thơ, mỗi bài phú của một hay đồng tác giả cụ thể nào đó. Đào - Kép hát múa thể hiện bằng nhấn nhá, luyến láy, buông chữ, nhả chữ, không được sai âm, méo từ, và không được thêm vào hay bớt đi một chữ nào, như các lối dân dã khác đệm thêm “ấy nấy”, “bây giờ”, “để mà” đan lẫn vào trong các câu thơ. Dù ca trù có đôi âm từ muốn nhấn thêm, Đào nương có láy lại, nhưng cũng rất ít. Những bài ca trù chủ yếu mang tải nội dung ca ngợi nghĩa cao đức cả, hay giáo huấn khuyến dụ lối sống nhân văn hoặc kích cảm mơ mộng cái Thiện, cái Mỹ, trước thiên nhiên và cộng đồng, như mục đích yêu cầu trongThần phả, Thần sắc, nơi có đền thờ Tổ nghề đã nói ở trên là dạy cho trăm họ đức nghĩa chu toàn, khoan dung hòa hợp, kính cẩn sửa mình trong sạch, quyết đoán thông minh, dũng cảm vì dân vì nước. Như vậy “nghệ thuật ca trù, là cái nghề tận dụng năng khiếu của thanh đới thiên bẩm và dày công luyện rèn cả cánh tay, ngón tay sao cho uyển chuyển khéo léo hết mình, bỏ thêm than, thổi thêm lửa, hâm thêm nóng, với lồng ngực căng phồng tim phổi, dồn sức nén hơi, đẩy bật dâng trào, ngút ngàn hương vị, vào một vật thể có xương, có thịt, bằng chữ, bằng câu, mà nhà thơ đã sàng lọc, giũa gọt sắp xếp sẵn, Sinh viên: Phạm Thị Hồi - VH1101 42
43. Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch khích lệ ai đó dù khó tính, giàu mơ mộng hay sống khô khan cũng phải đắm chìm vào say sưa thưởng thức. Hay nói nghệ thuật ca trù là phương tiện chắp cánh cho thơ, gắn thêm kim tuyến cho lời, thổi thêm lửa tình cho chữ, tạo cho thơ bay thêm cao, liệng thêm xa, rải rợp đường hoa, lấp la lấp lánh. (Giang Thu và Vũ Thiện Loan, 2001:54- 57) Do đó, nói đến nghệ thuật ca trù, trước tiên phải nói đến những câu thơ sâu lắng và ý tình, từ hiện thực cảnh vật sống động, chứa đựng trong nội dung bài thơ ấy. Để tạo ra tiếng ca, tiếng nhạc độc đáo làm nên nghệ thuật ca trù thì cần phải có: một là Thơ, hai là Hát, ba là Phách, bốn là Đàn đáy, năm là Trống chầu. Ngày xưa hát múa ở cung đình đều do vua chúa và quan trong triều chế tác, cùng Bộ Lễ sắp xếp, nhằm chúc tụng đăng quang, chúc Quân vương trường thọ, hay mừng công chiến thắng, mừng cảnh thanh bình. Còn hát múa Cửa đình hầu hết là hát những bài thơ, bài kinh, bài truyện có sẵn, vừa múa hát theo các tiết mục hành lễ, như hát dâng rượu, tuần thứ nhất, tuần thứ hai, tuần thứ ba đến cáo biệt Thần. Đôi khi, trong những bài hát thờ thần này còn có thêm một số bài thơ bằng chữ Hán, hoặc nửa Nôm, nửa Hán của những nho sĩ văn nhân ở địa phương, hoặc chức sắc ở nơi sở tại sáng tác, ca tụng công đức phò nước, cứu dân của vị Thành hoàng ở làng mình. Có thể nói không có nghệ thuật nào của Việt Nam có tính quy chuẩn, nguyên tắc, tính bài bản như ca trù. Một mặt nữa đó là nghệ thuật mà trên thế giới không có: như cây đàn đáy không nước nào có, phương pháp đánh trống chầu trong ca trù không nước nào có, một nghệ thuật đào nương vừa hát vừa gõ phách không nước nào có. Ca trù thực sự là một hình thức độc lập, sáng tạo riêng biệt của quá trình lịch sử. Cái bất ngờ nhất là càng tìm hiểu sâu thì mới thấy ca trù thực sự là hình thức biểu diễn nghệ thuật chuyên nghiệp đầu tiên của Việt Nam. Ca trù bao hàm rất nhiều hình thức nghệ thuật trong đó có nghệ thuật ca hát, nghệ thuật múa và nghệ thuật trình diễn. Một điều nữa là ca trù thực sự là nghệ thuật âm nhạc của người Việt Nam sáng tác, nó không vay mượn. Cái hay của loại hình nghệ thuật này còn ở chỗ bản thân ca Sinh viên: Phạm Thị Hồi - VH1101 43
44. Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch trù có sự dịch chuyển rất mạnh mẽ. Từ hát ở cửa đình ra sinh hoạt đời thường, hát khao vọng, hát mừng lên lão, rồi nó ra ca quán hát cho các nhà văn, nhà thơ nghe. Những nhà văn, thơ lớn của chúng ta như Nguyễn Công Trứ, Nguyễn Tuân, Thạch Lam đều “chơi” với Ca trù, một thú chơi cực kỳ văn minh. Và trong quá trình dịch chuyển đó, Ca trù vẫn bảo tồn được ba hình thức nghệ thuật ca, múa và trình diễn, tự dịch chuyển không gian và bảo tồn luôn giá trị. Vẻ đẹp của ca trù là vẻ đẹp của âm thanh đã chuốt thành những chuỗi ngọc lung linh mà người hát trao cho người nghe hát, cũng đồng thời là những người làm ra các bài thơ đó, lại cũng là người phẩm bình, chấm điểm tiếng hát, tiếng phách ấy. Chính vì vậy mà Ca trù xứng đáng là một di sản văn hóa phi vật thể và truyền khẩu của nhân loại bởi nó là nghệ thuật có giá trị lịch sử lâu đời nhất, một không gian văn hóa rộng nhất với những quy chuẩn nghệ thuật cao nhất. Tiểu kết chƣơng 1 Trong chương 1, đề tài đã đi sâu làm rõ nhằm đem lại một cái nhìn tổng quan về nghệ thuật Ca trù của Việt Nam, từ lịch sử hình thành và phát triển đến những đặc trưng nghệ thuật cũng như những giá trị của ca trù , tất cả đều nhằm khẳng định rằng đây là một di sản văn hóa quí báu mà ông cha ta đã để lại cần phải được các thế hệ mai sau tiếp tục giữ gìn, bảo tồn và phát huy. Và khai thác nghệ thuật ca trù một cách hiệu quả trong phát triển du lịch cũng là một biện pháp quan trọng góp phần bảo tồn và giới thiệu sâu rộng hơn nữa loại hình nghệ thuật đặc sắc này đến với công chúng trong và ngoài nước. Hải Phòng tự hào có 2 câu lạc bộ Ca trù vẫn đang hoạt động thường xuyên đều đặn, đóng góp vào việc lưu giữ vốn cổ của dân tộc trong tổng số 22 câu lạc bộ Ca trù trên cả nước hiện nay. Đó là Câu lạc bộ Ca trù Hải Phòng và Câu lạc bộ Ca trù Đông Môn, thuộc xã Hòa Bình, huyện Thủy Nguyên. So với Câu lạc bộ Ca trù Hải Phòng, Câu lạc bộ Ca trù Đông Môn có lịch sử hình thành và phát triển lâu đời hơn, còn lưu giữ được truyền thống nghề sâu sắc của một thời kỳ có tổ chức giáo phường hoạt động Sinh viên: Phạm Thị Hồi - VH1101 44
45. Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch chuyên nghiệp và mạnh mẽ. Đó cũng là một trong số ít những nơi còn lưu giữ được dấu tích của đình thờ tổ nghề Ca công và những bài bản làn điệu tương đối cổ. Vì thế, Ca trù Đông Môn hoàn toàn có đủ điều kiện để đưa vào khai thác phục vụ phát triển du lịch, đóng góp vào ngân sách du lịch chung của toàn thành phố Sinh viên: Phạm Thị Hồi - VH1101 45
46. Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch CHƢƠNG 2: TÌM HIỂU VỀ NGHỆ THUẬT CA TRÙ ĐÔNG MÔN - THỦY NGUYÊN - HẢI PHÒNG 2.1. Vài nét về huyện Thủy Nguyên - Hải Phòng 2.1.1. Điều kiện tự nhiên 2.1.1.1. Vị trí địa lý Thủy Nguyên là huyện thuộc miền duyên hải Hải Phòng, nằm trong tọa độ 20º55’ vĩ độ bắc, 106º45’ kinh đông, có diện tích 242 km². Hiện nay huyện Thủy Nguyên có 37 đơn vị hành chính gồm 2 thị trấn: Minh Đức, Núi Đèo và 35 xã. Vùng đất nơi đây đã được hình thành từ rất lâu, xưa được gọi là Nam Triệu Giang, nằm trong vùng An Biên do nữ tướng Lê Chân cai quản, sau gọi là huyện Thủy Đường thuộc phủ Tân An Châu - Đông Triều. Đến triều vua Duy Tân thời Nguyễn (1908) đổi tên là huyện Thủy Nguyên thuộc tỉnh Kiến An, sau đó sát nhập vào Hải Phòng. Từ lịch sử xa xưa, Thủy Nguyên là nơi trung gian quá cảnh đi nhiều vùng miền khác nhau bằng cả đường bộ lẫn đường thủy. Phía Bắc giáp tỉnh Quảng Ninh, phía Tây giáp với huyện Kinh Môn (Hải Dương), phía Nam giáp với quận Hải An và nội thành Hải Phòng, phía Đông nhìn ra cửa biển và cửa Nam Triệu. Chiều dài của huyện từ Bến Đụm (đập Phi Liệt) đến Bến Rừng (Tam Hưng) là 31 km, chiều rộng từ Bến Bính đến Cầu Đá Bạc dài khoảng 17 km. Dọc huyện là quốc lộ số 10 chạy nối liền Hải Phòng với khu mỏ Quảng Ninh. Bên cạnh quốc lộ số 10 là đường 5B và đường 205 từ Trịnh Xá qua bến Phà Đụn sang vùng mỏ Mạo Khê. Ngoài ra còn có đường máng nước từ Vàng Danh đưa nước ngọt qua Thủy Nguyên. Trên đường này có nhiều cây cầu lớn như: cầu Đá Bạc dài 700m, Cầu Giá dài gần 300m Sinh viên: Phạm Thị Hồi - VH1101 46
47. Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch 2.1.1.2. Địa hình Thủy Nguyên là huyện ven biển ở vào vị trí chuyển tiếp của 2 vùng địa lí tự nhiên lớn là châu thổ sông Hồng và vùng đồi núi Đông Bắc. Địa hình Thủy Nguyên gồm địa hình đồng bằng, đồi núi và vùng trũng cửa sông ven biển. * Địa hình có núi đá vôi xen kẽ: Dạng địa hình này nằm ở phía Bắc huyện gồm địa hình núi đá vôi, đồi núi đất chạy từ An Sơn qua xã Lại Xuân, Liên khê, Lưu Kiếm, Minh Tân, Gia Minh, Gia Đức và Minh Đức. * Địa hình đồng bằng: Đồng bằng trung tâm huyện gồm các xã Kiền Bái, Mỹ Đồng, Thủy Sơn có lượng phù sa lớn thích hợp cho việc trồng lúa, hoa màu và cây ăn quả, độ cao trung bình của bề mặt thường từ 0, 2- 0, 8m. * Đồng bằng ven sông: Đây là vùng đồng bằng mới được bồi tụ, thường bị ngập nước của các xã Hoàng Động, Hoa Động, Lâm Động, Tân Dương, Phục Lễ, Phả Lễ, An Lư, Thủy Triều thuận lợi cho nền nông nghiệp phát triển. * Vùng cửa sông ven biển: Nét khác biệt đặc trưng cho dải đất ven biển huyện Thủy Nguyên là các bãi lầy được tạo thành từ một lớp phù sa và bùn nhão, ở bề mặt thường có màu phớt hồng. Đây là môi trường thuận lợi cho việc phát triển hệ động thực vật phong phú và rừng ngập mặn. 2.1.1.3. Khí hậu Khí hậu Thủy Nguyên mang tính chất nhiệt đới nóng ẩm gió mùa, do sự chi phối của hoàn lưu gió mùa Đông Nam Á, đặc biệt là không khí cực đới nên khí hậu ở đây chia làm 2 mùa rõ rệt, nhiệt độ trung bình năm là 23ºC, độ ẩm 82- 85%. 2.1.1.4. Tài nguyên nước Trên bản đồ Hải Phòng, huyện Thủy Nguyên như một ốc đảo bao bọc xung quanh và cả trong lòng huyện là mạng lưới sông ngòi dày đặc, có sông nước ngọt, sông nước lợ, sông nước mặn ngay sát biển. Toàn bộ huyện nằm trong vòng ôm của Sinh viên: Phạm Thị Hồi - VH1101 47
48. Tìm hiểu nghệ thuật Ca trù Đông Môn - Thủy Nguyên - Hải Phòng và định hướng khai thác trong du lịch những dòng sông, phía Tây là sông Hàn, phía Bắc là sông Đá Bạc, phía Đông là sông Bạch Đằng (sông Rừng), phía Nam là Sông Cấm, nằm ngang huyện là hồ Sông Giá thơ mộng. 2.1.1.5. Tài nguyên động thực vật * Động vật : cho tới nay, trên vùng đất của Thủy Nguyên gần như vắng bóng động thực vật hoang dã. Đây là hậu quả của quá trình khai phá rừng hoang để mở rộng địa bàn cư trú và sản xuất của con người. Tuy nhiên, hiện nay ở Thủy Nguyên vẫn còn một số động vật tồn tại và phát triển, chúng thường xuất hiện ở các dãy núi đá vôi như khỉ, dê, sơn dương, trăn, rắn, tắc kè và các loại chim. Hiện nay huyện Thủy Nguyên đang triển khai kế hoạch phủ xanh đối trọc bằng cách trồng các loại cây có ích và thả các loài động vật hoang dã để giữ cân bằng sinh thái. * Thực vật: Thủy Nguyên có khí hậu nhiệt đới gió mùa, bị chi phối mạnh bởi khí hậu của biển nên thực vật xanh tốt và sinh trưởng mạnh mẽ quanh năm cùng với tính chất đa dạng của địa hình và cấu tạo địa chất đã tạo nên tính đa dạng các kiểu thực bì và phong phú về nguồn gen. Dựa vào đặc điểm sinh thái và sự phân bố tự nhiên có thể chia thực vật Thủy Nguyên thành các kiểu thực vật chính sau: - Rừng trên đỉnh núi đá vôi có đặc điểm cây cối thường không cao quá 5m, rừng chủ yếu gồm 1 đến 2 tầng. - Rừng trong các thung áng, trên núi đá vôi và trên các sườn núi đá vôi. 2.1.2. Điều kiện dân cư - kinh tế - xã hội Vùng đất Thủy Nguyên được hình thành từ rất sớm, dân cư sống tại vùng đất này đã xuất hiện từ rất xa xưa. Theo điều tra dân số của huyện Thủy Nguyên đến năm 2010 có khoảng trên 30 vạn người. Thủy Nguyên là một trong những huyện có mật độ dân số cao của Hải Phòng với tỉ lệ 1, 70 người/km2. Sinh viên: Phạm Thị Hồi - VH1101 48