Giáo trình Báo chí truyền bá và sáng tạo văn hóa - Vũ Duy Thắng

Nội dung text: Giáo trình Báo chí truyền bá và sáng tạo văn hóa - Vũ Duy Thắng

1. BÁO CHÍ – TRUY ẾN BÁ VÀ SÁNG T ẠO V ĂN HÓA PGS.TS. V ũ Duy Thông ∗∗∗ Tr c òi h i c a xã h i và nhu c u c a b n c, báo chí n c ta hi n nay ã chuy n vai trò t công c c a chính tr là ch y u tr thành m t l nh v c c a v n hóa là ch y u. Nói m t cách khác, bên c nh nhi m v áp ng các yêu c u c a chính tr , báo chí ã tr thành m t ph ơ ng ti n truy n bá vn hóa ngày càng quan tr ng, không th thi u c và t thân nó ã tr thành m t l nh v c v n hóa. ây, v n hóa c hi u là nh ng ho t ng tinh th n c a con ng i nh m ph c v nh ng nhu c u tinh th n c a con ng i. Ngày nay, v i s ra i c a truy n hình, internet, có th nói không có m t l nh v c nào c a vn hóa báo chí không th truy n t i, qu ng bá c. T các l nh v c tr u t ng nh t t ng, tri t hc; các l nh v c khoa h c - công ngh òi h i tính th c ch ng r t cao; các ho t ng v n h c ngh thu t th hi n ch y u b ng hình t ng n nh ng ho t ng xã h i mang giá tr v n hóa sâu s c nh giáo d c, y t , môi tr ng s ng u có vai trò c a báo chí. Th t khó t ng t ng c n u m t lúc nào ó cu c s ng c a chúng ta hoàn toàn v ng bóng báo chí, ngh a là không có báo in, phát thanh, truy n hình và báo trên m ng internet n a. V ng báo chí t c là cu c s ng c a chúng ta s t c kh c thi u v ng thông tin, âm nh c, th thao, các ngh thu t th giác, các ph ơ ng ti n truy n bá ki n th c t xa Trong i s ng hi n i, nh t là trong b i c nh cu c cách m ng công ngh thông tin bùng n d d i, báo chí ang làm g n l i không gian, ng n l i th i gian, bi n con ng i tr thành sinh v t kh ng l có th s h u m t cách nhanh chóng m i ki n th c, thâu tóm m i thông tin b t k nó âu, xy ra vào lúc nào trên trái t và có th xa h ơn n a trong th i gian nhanh nh t, hi u su t cao nh t. Nói nh m t nhà báo n , báo chí ang làm ph ng d n trái t v m t thông tin và trí tu , không còn s chênh l ch cao th p quá xa gi a c ng ng n và c ng ng kia, trình này và trình khác v vn minh kinh t , v n minh chính tr , v n minh v n hóa. ∗ Báo in t ng C ng s n VN
2. Trên ây là nói v kh n ng truy n t i, qu ng bá v n hóa c a báo chí. Cùng v i kh n ng truy n t i và do tác ng c a kh n ng truy n t i, n l t mình báo chí tr thành m t ch th sáng to nh ng giá tr m i c a v n hóa, báo chí là m t b ph n c a v n hóa. Ch a nói n tác d ng kích thích sáng t o v n hóa c a báo chí i v i các ch th khác, ch tính t i vai trò sáng t o v n hóa c a chính báo chí, ta th y : - Báo chí óng vai trò là c ơ quan a ra sáng ki n, t ch c, h tr các ho t ng các sân ch ơi vn hóa, v n hóa ngh thu t nh các s ki n ca nh c, thi s c p, thi th i trang, thi u th thao, ho t ng du l ch t ó làm n y sinh các s ki n v n hóa m i, kích thích v n hóa phát tri n. - Bng các ch ơ ng trình, trang m c, s n ph m các c ơ quan báo dùng ngay ph ơ ng ti n báo chí mình s h u t ch c các ho t ng v n hóa nh sân kh u truy n hình, các ch ơ ng trình trò ch ơi, các cu c thi ca nh c, ch ơ ng trình b i d ng ki n th c, d y h c t xa nâng cao trình dân trí, trình v n hóa c a công chúng. Nh nh ng hình th c này, báo chí ã tr thành tr ng h c công cng, a v n hóa vào t n bu ng ng v i giá ti n r nh t, th i gian phù h p nh t, v t xa t t c các hình th c giáo d c khác cùng m t m c ích. Có th nói, xã h i c nh ngày nay là nh r t nhi u vào báo chí trong vi c nâng cao trình dân trí, v n hóa cho ng i dân, a khoa h c –k thu t-công ngh g n l i v i c ng ng r ng l n m t cách it t n kém và t nguy n, iu mà không m t ngành nào ngoài báo chí có th làm c. - V i s phát tri n c a báo chí, d lu n ã tr thành m t s c m nh xã h i có kh n ng nh hng, làm thay i m t quan ni m nào ó, t ó tác ng m t cách sâu s c t i tính ch t, màu s c, s ti n b hay tan rã c a v n hóa. Kh n ng nh h ng d lu n c a báo chí là không th ph nh n. Nhi u lo i hình v n hóa c hình thành hoc tàn l i, th m chí t ng cá th làm các lo i hình v n hóa này có th n i lên ho c m t i là do báo chí. Trong nh h ng d lu n có v n ng h ho c ph n bi n, ph n i. Ti ng nói ng h ho c ph n i c a báo chí vô cùng quan tr ng. Ti ng nói c a báo chí dù ng h hay không ng h mà úng, xã h i nói chung, v n hóa nói riêng có c nh ng hi u ng tích c c nh ch ng “làm m i l i di tích”, “c n b o v ngh thu t truy n th ng nh chèo, tu ng, ci l ơ ng ang mai m t”, “ch ng th ơ ng m i hóa các l h i” Nh ng n u báo chí nh h ng, ng h sai, h u qu s khôn l ng. Th c t ã có quá nhi u nh ng thí d thu c lo i này nh c súy
3. cho trào l u âm nh c gi i trí thi u ch n l c hi n nay, vi c cao v n hóa ph ơ ng tây m t cách thái quá; tuy t i hóa s khác bit gi a các l a tu i trong công chúng - Cùng v i vi c tham gia, góp ph n báo chí còn là ch th sáng t o c a không ít nh ng giá tr v n hóa. Trong l nh v c ngôn ng , có th nói ngôn ng phát tri n ch y u qua báo chí. S d ngôn ng n c ta nh hi n nay là do báo chí ã sáng t o, du nh p, s d ng, qu ng bá hàng v n t m i, nhi u cách l p câu m i, nhi u cách c m i ng th i v i vi c t ch i c ng ng n y t c , cách l p câu, cách c c . Ngôn ng ch là m t thí d trong nhi u thí d t ơ ng t . Có th nói không quá r ng, rt nhi u hình th c ngh thu t c du nh p vào Vi t Nam nh các tr ng phái trong ngh thu t t o hình, ngh thu t âm nh c, v n h c, ki n trúc u có vai trò to l n c a báo chí. - Báo chí tr thành m t ph n c a v n hóa còn ph i k n nh ng phong t c v n hóa m i c hình thành t báo chí nh t c t ng báo t t, t c h i báo xuân, t c c báo ã hình thành ngày càng sâu rng hi n nay. Nh ng kh ng nh vai trò to l n c a báo chí i v i v n hóa và tác ng tích c c c a nó, không th không nh c n nh ng nh h ng tiêu c c c a báo chí trong l nh v c này. N u chúng ta ánh giá cao vai trò c a báo chí i v i v n hóa bao nhiêu thì c ng c n không ng n ng i b y nhiêu khi v ch ra và kiên quy t phê phán nh ng bi u hi n phá ho i, làm l ch h ng v n hóa ca báo chí by nhiêu. Và c ng c n có m t nh n nh tuy trái chi u v i s kh ng nh bên trên r ng xã h i c a chúng ta có nhi u m t tiêu c c nh ngày nay c ng có trách nhi m c a báo chí. Xã h i Vi t Nam hi n i là xã h i thông tin. M t t n c trên di n tích 330.000 km2 mà có ti trên 700 c ơ quan báo chí, di n ph sóng phát thanh và truy n hình u trên 95% lãnh th , 20% dân s s d ng internet, in tho i di ng và các ph ơ ng ti n thông tin hi n i khác là m t xã h i thông tin phát tri n m c dù thu nh p GDP bình quân tính theo u ng i còn m c trung bình th p, d tr qu c gia thu c di n n c nghèo. Tr ng h p Vi t Nam có th là thí d v m t n c còn trong tình tr ng ang phát tri n nh ng n u có ch tr ơ ng i t t ón u úng, m nh d n u t vào l nh v c thông tin vi n thông, m ng cho công ngh thông tin hi n i phát tri n, v n có th tr thành m t qu c gia có trình thông tin khá, i tr c m t b c, t o à thu n l i cho phát tri n kinh t .
4. Trên n n c ơ s v t ch t i th ng t l c h u lên hi n i, ch tr ơ ng v thông tin, báo chí c a ng và Nhà n c khá c i m . Cách ây hàng ch c n m, quan im th n tr ng “trình qu n lý t i âu phát tri n t i ó” ã c thay b ng ch tr ơ ng xuyên su t “phát tri n t i âu qu n lý t i ó” và “qu n lý t t phát tri n”. Chính t quan im c i m “qu n lý t t phát tri n”, thông tin và báo chí Vi t Nam, ch trong m t th i gian ng n ã có b c phát tri n, tr ng thành m nh m c v s lng, ch t l ng, i ng , trình chuyên môn nh ngày nay. Thông tin, báo chí ã tr thành nhu cu tinh th n th ng xuyên, hàng ngày, nhi u khi hàng gi v i không ít ng i. Không ch tham gia vào i s ng chính tr , báo chí còn góp ph n nh h ng d lu n, nâng cao dân trí, ph c v nhu c u hng th v n hóa, gi i trí c a toàn xã h i. C ng t quá trình nâng lên không ng ng vai trò trong v n hóa, báo chí ã có b c tr ng thành v t b c v n i dung, hình th c th hi n c ng nh tính ch t xã hi. T ch ho t ng báo chí không khác nhi u l m v i ho t ng tuyên hu n, ngày nay báo chí tr thành m t ngh c l p, th m chí nhi u ph n vi c, ch c danh trong báo chí c ng ã tr thành m t ngh c l p nh ngh t ng biên t p, ngh phóng viên, ngh biên t p viên Báo chí không còn là mt “công c ” hi u theo ngh a ph thu c, th ng n a mà ã tr thành m t ch th sáng t o, m t ph ơ ng ti n truy n bá thông tin, v n hóa mang nh ng c thù không th thay th . S thay i này có ý ngh a r t quan tr ng báo chí có nh ng óng góp ngày càng to l n vào s ti n b xã h i nh ng ng th i c ng là tác nhân c a không ít s xu ng c p, tan rã v v n hóa. Mt nguyên nhân n a d n t i nhi u thi u sót, khuy t im c a báo chí là v m t tâm lý, ng i c Vi t Nam ch a s c kháng c n thi t tr c cái úng, cái sai trên báo chí. c hun úc ni m tin t trong truy n th ng ch ng gi c, gi n c c a báo chí, c gi Vi t Nam coi báo chí là ti ng nói ca chính ngh a, chính th ng, i di n cho o lý, cho s ông, th hi n ti ng nói chung. Chính quan ni m nh v y ã khi n cho công chúng d dàng ng tình v i cái sai, cái ch a th t úng, m t c nh giác tr c nh ng ý th c ra là c a m t cá nhân, m t nhóm ng i nào ó trên báo chí ch a h n là ti ng nói chung c a công lu n. Sai l m này còn b làm tr m tr ng h ơn do c ơ ch qu n lý báo chí c a nhà n c ta còn ch a hoàn thin, ch a áp ng c nhu c u thay i hàng ngày hàng gi c a cu c sng. Ch ng h n, chúng ta ch a phân lo i báo chí, âu là nh ng c ơ quan thông tin chính th ng, i di n cho ý chí c a ng và Nhà n c và âu là nh ng doanh nghi p ho t ng trong l nh v c báo chí ch y u là thu l i nhu n nh nhi u t báo chuyên v tình d c, th m m , mua s m, trang trí n i th t
5. ch c ki m soát b ng lu t báo chí, lu t doanh nghi p th m chí ch ho t ng trong khuôn kh hi n pháp là . V i các phân lo i báo chí còn khá chung chung, m ơ h nh hi n nay, m i t báo u c i x trên m t m t b ng nh nhau, m i c ơ quan báo d u là i di n c a “ti ng nói c a ng, Nhà n c” t t nhiên là nh ng ng i làm báo trong c ơ quan báo chí ó c ng v y ã t o ra s ng nh n, d n n không ít sai l m. Bên c nh ó, v m t pháp lu t, nhi u nh nh ng qui nh v ính chính, trách nhi m công khai xin l i trên báo, trách nhi m c a báo chí i v i quy n t do ngôn lu n ca nhân dân th c thi ch a nghiêm c ng t o c ơ h i không nh cho nh ng sai l m, xu ng c p c a báo chí. Nh ng nguyên nhân ch y u, hàng u d n n nh ng khuy t im, thi u sót c a báo chí nói chung, trong ó có nh ng thi u sót, khuy t im v v n hóa là mâu thu n n y sinh trong ho t ng báo chí sau khi xóa b bao c p, ó là mâu thun gi a ch t l ng thông tin (chính xác, khoa h c, dân tc) v i yêu c u ph i gi t gân, câu khách v i m c ích bán c nhi u báo, thu c nhi u qu ng cáo t n t i và ngày càng lãi nhi u h ơn. ây là m t mâu thu n trong quá trình phát tri n nh ng r t khó kh c ph c trong m t b i c nh n n báo chí th tr ng còn non tr , không ng nh t; các qui nh pháp lu t còn trong quá trình hoàn thi n; m t b ph n công chúng trình thông tin, v n hóa còn th p; th hi u công chúng h n ch n u không nói là ang xu ng c p trong b i c nh xã h i hi n nay. ó c ng là mâu thu n n y sinh trong b i c nh báo chí phát tri n t, m t cân i; nhi u ho t ng trá hình, lách lu t t n t i; công tác qu n lý còn nhi u h n ch . Khi bàn n v n này, không nên li cho n n kinh t th tr ng. Cho n nay, hàng lo t tác ph m k t tinh tinh hoa c a nhân lo i c a các tác gi là nhà báo, nhà v n, h a s , nh c s v i u c làm ra trong n n kinh t th tr ng. Nn báo chí r c r hàng ch c n c phát tri n mà chúng ta ang c g ng h c t p u t n t i trong cơ ch th tr ng. B n thân xu h ng t ng h p d n c a t báo, ch ơ ng trình phát thanh, truy n hình t ng l ng công chúng, t ng giá tr và s l ơ ng qu ng cáo mà m t s ng i v n quan ni m là “th ơ ng m i hóa báo chí” c ng không có l i, nhi u khi còn c n c khuy n khích. Cái c n ch ng, cái c hi u là “th ơ ng m i hóa” nh lâu nay v n quen dùng là xu h ng h th p giá tr chính tr , giá tr v n hóa c a thông tin, t b nhu c u chính áng c a s ông, chi u theo th hi u c a m t b ph n công chúng có ti n nh ng th hi u th p bán c báo m t cách b t chính.
6. Rt ti c là xu h ng không àng hoàng, không phù h p v i s ti n b xã h i ó sau hàng ch c nm u tranh v n không gi m, th m chí còn t ng lên v i nh ng bi u hi n tinh vi h ơn. Và m c dù trong l nh v c nào, s xu ng c p ó suy cho cùng c ng là s xu ng c p v v n hóa. Th hi n ch y u ca nó là: - Tung tin th t thi t, bé xé ra to, t o ra nh ng scandal thu hút d lu n. Hi n t ng này th hi n rõ nh t trong thông tin v nh ng ng i n i ti ng (ngh s , c u th , v n ng viên ngôi sao, các nhà chính tr trên th gi i ) - Khai thác nh ng thông tin gây tò mò, th a mãn th hi u th p hèn, gi t gân c a m t b ph n công chúng nh các chuy n liên quan n tình d c, phòng the riêng t ; b o l c ( âm, chém, c p, gi t, hi p); k bí (ngày t n th , ma, ng i ngoài hành tinh ) - Nh ng thông tin ph c v cho c nh tranh không lành m nh trên th ơ ng tr ng (nói x u nhau gi a các ngh s , chê bai ho c cao không có c n c s n ph m, cách làm n cu m t s doanh nghi p) - Tung thông tin v l i, ph c v ch y t i, ch y ch c, ch y quy n; ki n t ng tòa án - Vi t, thi t k , trình bày s n ph m báo chí, ng phát qu ng cáo gây n t ng m nh thu hút s chú ý bán s n ph m m c dù chúng không phù h p vi n i dung thông tin. Ngoài nh ng bi u hi n trên, s xu ng c p v v n hóa trên nhi u s n ph m báo chí còn c th hi n qua nhi u d u hi u khác nh liên k t nhau “ ánh h i ng”, m các v t thông tin gi t o gây chú ý, qu ng cáo trá hình V nguyên nhân c a tình tr ng này, ã c trình bày k ph n trên. Tuy nhiên, không có nguyên nhân nào có th gây tác ng t i th c ti n n u không có hành ng c a con ng i. Con ng i ây tr c h t là nhà báo, sau ó là nh ng ng i có trách nhi m trong qu n lý báo chí và công chúng c a báo chí, nh ng ng i có l i ích g n v i báo chí. Cùng v i s l n m nh c a báo chí, s ng i s ng bng kinh doanh báo chí, l i d ng báo chí ki m l i b t chính (ch y t i, ch y ch c, ch y quy n, th ng ki n, ánh b i i th c nh tranh, bán c nhi u hàng hóa ch t l ng kém, n i ti ng trong làng gi i trí ) có v ngày càng ông. Nh ng iu áng lo ng i nh t là ch t l ng t t ng, v n hóa, trình nghi p v c a chính các nhà báo ch a c nâng lên k p v i yêu c u c a i s ng. iu ó òi h i s rèn luy n không ng ng c a các nhà báo nh ng c ng c n nghiêm kh c nhìn l i s giáo d c ca xã h i i v i các i t ng này, t khâu tuy n ch n, ào t o trong nhà tr ng c ng nh s giáo dc c ơ quan báo chí và c a c xã h i.