Giáo trình Bệnh học thủy sản - Phần 3: Bệnh ký sinh trùng của động vật thủy sản - Bùi Quang Tề

188 trang huongle 4590

Download

Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Giáo trình Bệnh học thủy sản - Phần 3: Bệnh ký sinh trùng của động vật thủy sản - Bùi Quang Tề", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

giao_trinh_benh_hoc_thuy_san_phan_3_benh_ky_sinh_trung_cua_d.pdf

Nội dung text: Giáo trình Bệnh học thủy sản - Phần 3: Bệnh ký sinh trùng của động vật thủy sản - Bùi Quang Tề

220 Bïi Quang TÒ ViÖn nghiªn cøu nu«i trång thñy s¶n I BÖnh häc thñy s¶n PhÇn 3 BÖnh ký sinh trïng cña ®éng vËt thñy s¶n Biªn so¹n: TS. Bïi Quang TÒ N¨m 2006
BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 3 221 Ch−¬ng 8 BÖnh ký sinh ®¬n bμo (Protozoa) - ë ®éng vËt thñy s¶n B¶ng 32: Sè l−îng gièng loµi ký sinh trïng ®¬n bµo ký sinh ë ®éng vËt thuû s¶n ViÖt Nam Hä, líp, ngµnh ký sinh trïng Sè Sè Ký chñ l−îng l−îng gièng loµi 1. Ngµnh Mastigophora Diesing, 1866 1. Líp Kinetoplastomonada Honigberg,1963 1. Hä: Trypanosomidae Doflein,1911 1 1 C¸ n−íc ngät 2. Hä: Bodonidae Stein,1878 2 4 nt 2. Ngµnh Opalinata Wenyon,1926 2. Líp Opalinata Wenyon,1926 3. Hä: Opalinidae Claus, 1874 1 1 C¸ n−íc ngät 3. Ngµnh Dinozoa Cavalier-Smith 1981 3. Líp Haplozooidea Poche, 1911 3. Hä Syndinidae 1 2 Cua, ghÑ n−íc mÆn 4. Ngành Haplosporidia (Perkins 1990) 4. Lớp Haplosporea 4. Họ Haplosporidiidae 2 4 NhuyÔn thÓ 5. Ngµnh Paramyxea Chatton, 1911 5. Class Paramyxea 5. Hä Marteiliidae 2 6 NhuyÔn thÓ 6. Ngµnh Apicomplexa Levine, 1970 6. Líp Perkinsea 6. Hä Perkinsidae 1 6 NhuyÔn thÓ 7. Ngµnh Sporozoa leuckart, 1872 7. Líp Sporozoa Leuckart,1872 7. Hä: Eimeridae Leger,1911 1 2 C¸ n−íc ngät 8. Líp Eugregarinida 8. Hä: Porosporidae Labbe,1898 1 1 Gi¸p x¸c, nhuyÔn thÓ 9. Hä: Cephalolobidae ThÐodoridÌs & Pesportes, 1975 1 1 T«m 8. Ngµnh Microsporidia Balbiani,1882 9. Líp Microsporidea Corliss et Levine, 963 10. Hä: Glugeidae Gurlef, 1893 2 2 C¸ , t«m 11. Hä: Thelohamidae Hazard et Oldacre, 1 1 T«m 1975 12. Hä Nosematidae Banlbiani,1882 1 1 T«m 9. Ngµnh Cnidosporidia Doflein,1901 emend schulman et Podlipaev,1980 10. Líp Myxosporidia Biitschli,1881 13. Hä Myxidiidae Thelohan.1892 1 3 C¸ n−íc ngät 14. Hä Ceratomyxidae Doflein,1899 1 1 nt 15. Hä Myxobilatidae Schulman,1953 1 1 nt 16. Hä Myxobolidae Thelohan,1892 3 41 nt 10. Ngµnh Ciliophora Doflein,1901 11. Líp Pleurostomata Schewiakoff,1896 17. Hä Amphileptidae Biitschli,1889 1 1 C¸ n−íc ngät 12. Líp Cyrtostomata Jankous,1978 18. Hä Chilodonellidae Deroux,1970 1 3 C¸ n−íc ngät, c¸ biÓn, baba
222 Bïi Quang TÒ 13. Líp Rimostomata Jankowski,1978 C¸ n−íc ngät 19. Hä Balantidiidae Reichenou,1929 1 7 14. Líp Hymenostomata Delage et Herouard,1896 C¸ n−íc ngät, c¸ n−íc mÆn 20. Hä Ophryognenidae Kent,1882 1 1 15. Líp Suctoria Claparede et Lachmann,1858 C¸ n−íc ngät 21. Hä Trichophryidae Biitschli,1889 1 1 T«m n−íc ngät, t«m biÓn 22. Hä Dendrosomatidae 1 1 T«m n−íc ngät, t«m biÓn, baba T«m n−íc ngät 23. Hä Podophyridae 1 1 C¸ n−íc ngät 24. Hä Trichophryidae Biitschli, 1889 1 1 §VTS n−íc ngät, mÆn 15. Líp Spirotricha Biitschli,1889 2 3 C¸ n−íc ngät, c¸ n−íc mÆn 25. Hä Plagiotomidae Biitschli,1887 1 1 16. Líp Peritricha Stein,1859 3 6 26. Hä Vorticellidae C¸ n−íc ngät, c¸ n−íc mÆn 27. Hä Epistylididae Kahl,1933 2 7 28. Hä Trichodinidae Claus,1874 3 26 Céng 41 135 1. BÖnh do ngµnh Trïng roi Mastigophora Diesing, 1866. Ngµnh trïng roi sèng trong n−íc ngät, n−íc biÓn, trong ®Êt Èm. Trïng roi cã 2 líp: -Trïng roi thùc vËt (Photomastigina) -Trïng roi ®éng vËt (Zoomastigina) Trïng roi cã nhãm võa cã kh¶ n¨ng tù d−ìng võa cã kh¶ n¨ng dÞ d−ìng. C¬ thÓ trïng roi cã h×nh d¹ng æn ®Þnh nhê líp ngo¹i chÊt ngoµi cïng ®Æc l¹i thµnh mµng phim (pellicula). Mét sè trïng roi cßn cã líp vá hoÆc líp keo che bªn ngoµi. Roi cña trïng roi lµ phÇn chuyÓn ho¸ cña tÕ bµo chÊt lµm nhiÖm vô vËn chuyÓn. CÊu t¹o cña trïng roi gièng tÕ bµo cã roi cña ®éng vËt ®a bµo vµ cña thùc vËt. Roi cã 2 phÇn: PhÇn ngoµi di chuyÓn xo¾n èc khi vËn chuyÓn vµ phÇn gèc ë trong ngo¹i chÊt. Trïng roi cã mét roi hay nhiÒu roi. Roi xo¸y mòi khoan h−íng vÒ phÝa tr−íc khi vËn chuyÓn do ®ã c¬ thÓ còng di chuyÓn xo¸y vÒ phÝa tr−íc nh− ®−êng ®i mòi khoan. Khi cã 2 roi th× mét roi ngoÆt vÒ phÝa sau lµm nhiÖm vô cña l¸i. C¬ thÓ cßn cã mµng sãng g¾n roi víi thµnh c¬ thÓ. Trïng roi sèng trong dÞch qu¸nh. Khi ho¹t ®éng xo¸y roi tËp trung thøc ¨n ®Õn gèc roi vµ kh«ng bµo tiªu ho¸ ®−îc h×nh thµnh ë ®ã, tiªu ho¸ néi bµo nh− biÕn h×nh trïng. Ký sinh trªn c¸ thuéc ph©n líp trïng roi ®éng vËt. 1.1. BÖnh trïng roi trong m¸u c¸ Trypanosomosis. 1.1.1. T¸c nh©n g©y bÖnh Bé Trypanosomidea Grasse, 1952. Hä Trypanosomidae Doflein,1911 (H×nh 171) GièngTrypanosoma Gruby, 1841 C¬ thÓ Trypanosoma nhá, dµi kho¶ng 38-54 μ, chiÒu réng 1,2 - 4,6 μ , kÝch th−íc thay ®æi theo loµi. ë gi÷a c¬ thÓ lín, 2 ®Çu nhá, cã 1 roi ë phÝa tr−íc, mçi khi vËn ®éng c¬ thÓ rÊt ho¹t b¸t nh−ng Ýt thay ®æi vÞ trÝ. H¹ch cña tÕ bµo h×nh bÇu dôc ë chÝnh gi÷a c¬ thÓ. ChiÒu dµi cña h¹ch lín gÇn b»ng chiÒu ngang c¬ thÓ. H¹ch nhá h×nh trßn ë gÇn ®iÓm gèc cña roi. PhÇn sau c¬ thÓ cã h¹t gèc roi sinh ra roi ch¹y dµi theo bÒ mÆt c¬ thÓ h−íng vÒ phÝa tr−íc t¹o thµnh mµng máng sãng. Mµng rung ®éng lµm cho c¬ thÓ chuyÓn ®éng ®−îc. Trïng tr−ëng thµnh mµng sãng cã 5 - 6 nÕp gÆp kh«ng ®Òu nhau, phÇn v−ît ra ngoµi c¬ thÓ, ë phÝa tr−íc lµ roi tr−íc, phÇn cuèi cña roi nhän, s¾c ®Ó c¾m vµo tæ chøc cña ký chñ. ChiÒu dµi cña roi kho¶ng 7 - 17 μm . Trypanosoma dinh d−ìng b»ng thÈm thÊu qua toµn bé bÒ mÆt c¬ thÓ.
BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 3 223 B A C D H×nh 171: A- Trypanosoma ctenopharyngodoni Chen et Hsieh, 1964; B- Trypanosoma mylopharyngodoni Chen,1956; C,D- Trypanosoma carassi 1.1.2. Ph−¬ng ph¸p sinh s¶n. Trypanosoma sinh s¶n b»ng ph−¬ng ph¸p ph©n ®«i c¬ thÓ. Qu¸ tr×nh sinh s¶n qua ký chñ lµ ®Øa c¸: Piscicola geometa, Hemiclepsis magrinata, ®Øa hót m¸u c¸ cã nhiÔm Trypanosoma, trïng theo m¸u vµo ruét ®Øa. ë ®©y Trypanosoma mÊt roi vµ mµng sãng, c¬ thÓ co ng¾n l¹i thµnh h×nh trßn, sau mét thêi gian kh«ng l©u, c¬ thÓ ph©n chia thµnh 2,4,8 tÕ bµo. Mçi tÕ bµo h×nh thµnh c¬ thÓ míi h×nh trßn, cã h¹ch lín, cã h¹ch nhá. Sau ®ã c¬ thÓ cã xu h−íng kÐo dµi mäc roi nh−ng ch−a cã mµng sãng, kho¶ng vµi giê sau chóng b¾t ®Çu vËn ®éng, lóc nµy c¬ thÓ vµ roi ®Òu kÐo dµi t¹o thµnh mµng sãng cã 3 -4 nÕp gÊp nªn th−êng gäi lµ trïng mµng ng¾n. C¬ thÓ chóng tiÕp tôc ph¸t triÓn ë trong ruét ®Øa ®Õn trïng tr−ëng thµnh. §Øa hót m¸u c¸ qua miÖng ®Øa Trypanosoma vµo ®−îc c¬ thÓ c¸ vµ ký sinh trong m¸u. 1.1.3. ChÈn ®o¸n vµ ph©n bè: §Ó chÈn ®o¸n bÖnh Trypanosoma ph¶i dïng ph−¬ng ph¸p ly t©m m¸u, sau ®ã lÊy dung dÞch ë phÇn trªn ®em ra quan s¸t d−íi kÝnh hiÓn vi. VÒ dÊu hiÖu bÖnh lý th−êng kh«ng râ rµng nªn khã chÈn ®o¸n b»ng m¾t th−êng. Ký sinh trïng Trypanosoma ký sinh trong m¸u, mËt cña nhiÒu loµi c¸ n−íc ngät, n−íc biÓn. C¸c loµi Trypanosma ký sinh trªn c¸ biÓn cã kÝch th−íc lín h¬n.
224 Bïi Quang TÒ T¸c h¹i cña chóng lµ cã kh¶ n¨ng tiÕt ra chÊt ®éc, ph¸ vì hång cÇu, nh×n chung c−êng ®é vµ tû lÖ c¶m nhiÔm cña chóng ®èi víi c¸ cßn thÊp nªn ë n−íc ta ch−a ®−îc chó träng vÒ bÖnh nµy (®· gÆp ë c¸ he nu«i bÌ Ch©u §èc - An Giang). 1.1.4. Ph−¬ng ph¸p phßng trÞ. ë c¸c n−íc trªn thÕ giíi th−êng dïng ph−¬ng ph¸p phßng lµ chñ yÕu, th−êng dïng v«i tÈy ao, diÖt ®Øa c¸ lµ ký chñ m«i giíi truyÒn bÖnh Trypanosma. 1.2. BÖnh trïng roi Cryptobiosis. 1.2.1. T¸c nh©n g©y bÖnh. Bé Bodonidea Holland, 1895 Hä Bodonidae Stun, 1878 Gièng Cryptobia Leidy, 1846 (H×nh 172) C¬ thÓ dÑp, ®o¹n tr−íc réng, sau nhá dÇn gièng nh− l¸ liÔu. PhÝa tr−íc c¬ thÓ cã 2 gèc roi, tõ ®ã sinh ra roi tr−íc h−íng ra phÝa tr−íc, roi sau tiÕp víi c¬ thÓ h×nh thµnh mµng sãng vµ v−ît qu¸ chiÒu dµi c¬ thÓ, ®o¹n cuèi cña roi sau nhän, th¼ng ®Ó c¾m vµo tæ chøc ký chñ. Mµng sãng cña Cryptobia cã nÕp gÊp Ýt h¬n ë Trypanosoma. Trong nguyªn sinh chÊt cã 1 h¹ch lín h×nh trßn b¾t mµu ®Ëm vµ c¸c kh«ng bµo, h¹t vËt chÊt dinh d−ìng. KÝch th−íc c¬ thÓ lín hay nhá tuú theo loµi. Lóc vËn ®éng, roi tr−íc kh«ng rung chuyÓn, roi sau th¼ng gièng nh− mét c¸i ®u«i dµi. Nhê mµng sãng ®Ëp lªn ®Ëp xuèng mµ cã thÓ vËn ®éng chËm ch¹p tiÕn vÒ phÝa tr−íc. D H×nh 172: A-C: Cryptobia branchialis; D: Cryptobia agitata: 1. Roi tr−íc, 2. ThÓ gèc, 3. H¹ch nhá, 4. H¹ch tÕ bµo, 7. mµng sãng, 8. roi sau Ph−¬ng ph¸p sinh s¶n: Sinh s¶n theo ph−¬ng ph¸p ph©n chia theo chiÒu däc c¬ thÓ. C¬ thÓ míi l¹i sinh ra roi tr−íc vµ roi sau. B¶ng 2: KÝch th−íc mét sè loµi Cryptobia Loµi ChiÒu dµi (μ) ChiÒu réng ChiÒu dµi roi ChiÒu dµi roi (μ) tr−íc (μ) sau (μ) Cryptobia branchialis 14-23 3,5-6 7,7-11 10-15 Cryptobia agiata 4,6-7,7 3,2-4,6 6-7 3-4 1.2.2. ChÈn ®o¸n vµ ph©n bè. Cryptobia ký sinh trªn mang vµ da cña c¸ do ®ã ®Ó x¸c ®Þnh t¸c nh©n g©y bÖnh th−êng kiÓm tra dÞch nhên cña da vµ mang d−íi kÝnh hiÓn vi. C¸ nhiÔm Cryptobia tæ chøc mang cã mµu
BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 3 225 ®á kh«ng b×nh th−êng, da vµ mang cã nhiÒu dÞch nhên. Roi sau c¾m s©u vµo tæ chøc ký chñ ®ång thêi c¬ thÓ tiÕt ra chÊt ®éc ph¸ ho¹i tæ chøc tÕ bµo ký chñ. C¸ bÞ bÖnh nÆng ho¹t ®éng yÕu c¬ thÓ cã mµu s¾c ®en dÇn, vi khuÈn vµ nÊm theo vÕt th−¬ng x©m nhËp vµo c¬ thÓ. Cryptobia ký sinh trªn mang, da nhiÒu loµi c¸ n−íc ngät, th−êng chóng tËp chung thµnh tõng ®¸m. C¸ cµng nhá cµng dÔ bÞ c¶m nhiÔm vµ g©y t¸c h¹i lín h¬n c¸ lín. Cryptobia l−u hµnh m¹nh vµo mïa xu©n, hÌ. ë n−íc ta ®· ph¸t hiÖn Cryptobia branchialis vµ Cryptobia agitata ký sinh trªn mang, da c¸ chÐp, c¸ mÌ tr¾ng, c¸ mÌ hoa, c¸ tr¾m cá, c¸ tra vµ nhiÒu loµi c¸ n−íc ngät víi c−êng ®é vµ tû lÖ c¶m nhiÔm cßn thÊp nªn t¸c h¹i ch−a nghiªm träng. ë nhiÒu n−íc trªn thÕ giíi nh− Trung Quèc, ký sinh trïng Cryptobia g©y t¸c h¹i cho c¸ h−¬ng, c¸ gièng. 1.2.3. Ph−¬ng ph¸p phßng trÞ. Tr−íc khi th¶ c¸, dïng v«i tÈy ao, c¶i t¹o ao. Gi÷ m«i tr−êng n−íc trong s¹ch ®ång thêi thùc hiÖn tèt c¸c biÖn ph¸p ch¨m sãc, cho ¨n ®Çy ®ñ ®Ó c¸ lín nhanh, cã kh¶ n¨ng ®Ò kh¸ng tèt. C¸ gièng tr−íc khi th¶ ra nu«i c¸ thÞt hoÆc c¸ bÞ bÖnh dïng CuSO4 nång ®é 3-5 ppm t¾m 15-30 phót, phun xuèng ao nång ®é 0,5-0,7 ppm. BiÖn ph¸p nµy ®· ®−îc ¸p dông ë c¸ tra gièng nu«i ë Hång Ngù - §ång Th¸p n¨m 1986-1987 (Bïi Quang TÒ, 1990) ++ CuSO4 ®éc víi nguyªn sinh ®éng vËt vµ c¸c lo¹i t¶o h¹ ®¼ng cã mµng keo do Cu kÕt hîp víi albumin t¹o thµnh muèi kÕt tña ®«ng vãn tæ chøc. 1.3. BÖnh trïng roi- Ichthyobodosis. 1.3.1. T¸c nh©n g©y bÖnh. Bé Bodomonadida Hollande,1952 Hä Bodonidae Stein,1878 Gièng Ichthyobodo Pinto,1928 (Syn: Costia Leclerque,1890) Th−êng gÆp loµi Ichthyobodo necatrix (Henneguy,1884), Pinto,1928 (H×nh 173). C¬ thÓ h×nh bÇu dôc, h×nh trßn, h×nh qu¶ lª. KÝch th−íc kho¶ng 5-20 μ x 2,5- 10 μ. Mét bªn c¬ thÓ cã r·nh miÖng, tr−íc r·nh miÖng cã 2 thÓ sinh ra gäi lµ gèc roi, 2 roi ch¹y däc theo r·nh miÖng v−ît qu¸ chiÒu dµi c¬ thÓ, ®o¹n sau cña roi nhän thÝch hîp cho viÖc dïng ®Ó c¾m s©u vµo tæ chøc ký chñ. Gi÷a c¬ thÓ cã 1 h¹ch lín h×nh trßn, xung quanh mµng cã h¹t nhiÔm s¾c chÊt, thÓ gi÷a h¹ch lín, h¹ch nhá h×nh trßn, ngoµi ra cßn cã c¸c kh«ng bµo. Trong ®iÒu kiÖn m«i tr−êng kh«ng thuËn lîi nh− nhiÖt ®é thÊp, ®é muèi t¨ng, Ichthyobodo cã thÓ h×nh thµnh bµo nang, c¬ thÓ co nhá l¹i, mµng dµy ë ngoµi cã thÓ chèng l¹i ®iÒu kiÖn bÊt lîi cña m«i tr−êng. Lóc m«i tr−êng thÝch hîp sÏ ph¸ vì bµo nang chui ra ngoµi, ký sinh trªn da vµ mang c¸. Theo E.Laiman,1951 khi quan s¸t trong cïng mét ®iÒu kiÖn, ë c¸ nhá Ichthyobodo ph¸t triÓn b×nh th−êng, cßn ë c¸ lín Ichthyobodo ë d¹ng bµo nang, cã lÏ da vµ mang c¸ lín kh«ng thÝch hîp cho Ichthyobodo ký sinh.
226 Bïi Quang TÒ Do ®ã, t¸c gi¶ rót ra nhËn xÐt nÕu ký sinh trªn c¸ cµng lín tuæi cµng lµm cho Ichthyobodo h×nh thµnh bµo nang. Khi kiÓm tra chÊt nhít cña mang vµ da c¸, cã khi gÆp Ichthyobodo cã 4 roi: 2 dµi, 2 ng¾n, ®©y lµ hiÖn t−îng ph©n chia tÕ bµo, 2 roi ng¾n cã thÓ míi sinh ra nªn gäi lµ bé nhiÒu roi. H×nh 173: Ichthyobodo necatrix: A- H×nh vÏ m« pháng (1. H¹t gèc, 2- miÖng, 3. Tiªn mao tr−íc, sau, 4. H¹t nhiÔm s¾c, 5. H¹ch tÕ bµo, 6- thÓ phãng x¹, 7. ThÓ gi÷a h¹ch); B-E- c¸c d¹ng c¬ thÓ; F- trïng b¸m trªn m« biÓu b× da 1.3.2. ChÈn ®o¸n vµ ph©n bè. §Ó x¸c ®Þnh t¸c nh©n g©y bÖnh cÇn lÊy dÞch da vµ mang c¸ kiÓm tra d−íi kÝnh hiÓn vi. C¸ bÞ bÖnh da vµ mang c¸ tiÕt ra nhiÒu chÊt dÞch nhên. Mang cã mµu hång nh¹t do hång cÇu gi¶m. C¬ thÓ cã mµu ®en, c¸ gÇy, b¬i vµo gÇn bê, nÕu ký sinh sè l−îng nhiÒu lµm cho c¸ chÕt. Ichthyobodo ký sinh trªn mang c¸ th−êng tËp trung thµnh ®¸m ë phÝa biªn cña c¸c tia mang, 2 roi c¾m s©u vµo tæ chøc ký chñ. Khi t¸ch khái c¬ thÓ ký chñ r¬i vµo n−íc, vËn ®éng chËm ch¹p do chøc n¨ng cña roi kh«ng phï hîp víi ph−¬ng thøc b¬i nªn sau 6-7 giê nã sÏ chÕt. Ichthyobodo necatrix ký sinh trªn da vµ mang cña nhiÒu loµi c¸ n−íc ngät nh−ng t¸c h¹i chñ yÕu ®èi víi c¸ tr¾m cá, c¸ mÌ tr¾ng, mÌ hoa, c¸ chÐp, c¸ diÕc, c¸ tr«i. C¸ cµng nhá cµng hay bÞ c¶m nhiÔm vµ t¸c h¹i cµng lín. C¸ bét th¶ ra ao sau 3-4 ngµy ®· bÞ c¶m nhiÔm ký sinh trïng Ichthyobodo necatrix vµ bÖnh ph¸t triÓn rÊt nhanh chãng. Theo A.K.Serbina,1973 giai ®o¹n c¸ h−¬ng, c¸ gièng bÞ c¶m nhiÔm trong vßng 5 ngµy c¸ cã thÓ bÞ chÕt 95%, thËm chÝ cã ao tû lÖ chÕt lªn ®Õn 97%. ë n−íc ta cã gÆp Ichthyobodo necatrix ký sinh trªn mét sè loµi c¸ n−íc ngät nh−ng c−êng ®é vµ tû lÖ c¶m nhiÔm thÊp. 1.3.3. Ph−¬ng ph¸p phßng trÞ. Dïng v«i tÈy ao tr−íc khi ®−a c¸ vµo −¬ng nu«i. T¨ng c−êng c«ng t¸c qu¶n lý ®Æc biÖt ®¶m b¶o khÈu phÇn ¨n ®Ó c¸ lín nhanh vµ cã kh¶ n¨ng ®Ò kh¸ng cao. §èi víi c¸ bÞ bÖnh cã thÓ tiÕn hµnh mét sè biÖn ph¸p sau: Dïng CuSO4 3-5 ppm t¾m cho c¸ trong vßng 30 phót. NÕu phun xuèng ao th× dïng liÒu l−îng 0,5-0,7 ppm cã kh¶ n¨ng diÖt ®−îc Ichthyobodo necatrix. Ngoµi ra cã thÓ dïng NaCl 2,5-5% t¾m cho c¸ h−¬ng, c¸ gièng (tõ 10-15 phót) sau 2-3 ngµy t¾m l¹i, lËp l¹i 3 lÇn. Dïng Formol 1/4000 t¾m cho c¸ bÖnh trong 1 giê. 2. BÖnh do ngµnh Opalinata Wenyon, 1926 §Æc ®iÓm chung cña ngµnh lµ chóng chuyÓn ®éng chËm ch¹p b»ng c¸c l«ng rung (Ciliates), trªn mÆt tÕ bµo cã c¸c hµng tiªn mao ng¾n theo chiÒu däc, cã thÓ h¬i xo¾n èc, kho¶ng c¸ch c¸c hµng t−¬ng ®èi dÇy. Chóng kh«ng gièng trïng l«ng (Ciliata) v× c¬ thÓ kh«ng cã cÊu t¹o d¹ng tiªm mao vµ cã c¸c thÓ cùc (kinetosomes) hoÆc c¸c hµng tiªn mao cong theo chiÒu däc
BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 3 227 c¬ thÓ hoÆc mét vïng hÑp l«ng t¬ ë cuèi phÝa tr−íc c¬ thÓ. TÕ bµo Opalinata còng kh«ng h¼n cã tõ 2 ®Õn nhiÒu nh©n, trong qu¸ tr×nh ph©n chia nguyªn bµo cã xu h−íng ph©n chia gen ®èi xøng theo chiÒu däc cña tiªn mao trïng (Flagellata) vµ Ýt khi ph©n chia c¾t ngang hµng vËn ®éng (kinety). Chu kú ph¸t triÓn cña chóng lµ sù kÕt hîp gi÷a c¸c giao tö kh«ng ®Òu nhau t¹o thµnh hîp tö. Bé vµ líp cã ®Æc ®iÓm chung ngµnh. Trong hä Opalinidae cã 4 gièng, cã 2 gièng ký sinh ë c¸: Protoopalina vµ Zelleriella Metcalff, 1923; ®Õn nay míi ®· m« t¶ 3 loµi: P. dubosqui Lavier, 1936, P. symphysodonis Foissner, Schbert et Wilbert, 1974, Z. piscicola da Cunha et Penido, 1926. Gièng Zelleriella c¬ thÓ dÑp h×nh l¸, gièng Protoopalina c¾t ngang c¬ thÓ h×nh trßn, loµi míi ®−îc xÕp vµo gièng Protoopalina. BÖnh Protoopalinois T¸c nh©n g©y bÖnh lµ Loµi Protoopalina sp. (h×nh 174) ký sinh ë ruét c¸ ba sa, c¬ thÓ c¾t ngang cã d¹ng h×nh trßn, trªn th©n cã 20-23 ®−êng tiªm mao (kinetom) dïng ®Ó vËn ®éng. Gi÷a tÕ bµo nguyªn sinh chÊt ®Ëm ®Æc h¬n. C¬ thÓ cã nhiÒu kh«ng bµo nhá, kÝch th−íc 40- 46 x 80- 87 μm. Cã hai nh©n h×nh trßn gÇn b»ng nhau, ®−êng kÝnh 7,2-9,0 μm. H×nh 174: Protoopalina sp ký sinh ë ruét v¸ Ba sa (theo Bïi Quang TÒ, 2001) DÊu hiÖu bÖnh lý bÖnh vµ t¸c h¹i. Protoopalina ký sinh ®o¹n sau ruét c¸ basa ë mäi løa tuæi nh−ng cì c¸ cµng lín tû lÖ c¶m nhiÔm vµ c−êng ®é c¶m nhiÔm cµng cao. Ký sinh trïng sèng gi÷a c¸c nÕp gÊp niªm m¹c ruét lÊy c¸c chÊt thõa cña ký chñ ®Ó dinh d−ìng. Khi ký sinh mét m×nh, Protoopalina dï sè l−îng lín còng kh«ng g©y t¸c h¹i nh−ng khi ký chñ bÞ bÖnh viªm ruét do vi trïng hay do nguyªn nh©n kh¸c l¹i cã Protoopalina x©m nhËp vµo víi sè l−îng lín sÏ lµm bÖnh nÆng lªn nhanh chãng. Theo quan s¸t Protoopalina cã thÓ ph¸ ho¹i tÕ bµo th−îng b× ruét c¸ vµ lµm cho tõng bé phËn lâm vµo thËm chÝ cã thÓ lµm tæn thÊt líp tÕ bµo th−îng b× cña thµnh ruét. Ph−¬ng ph¸p phßng trÞ. Ch−a ®−îc nghiªn cøu. 3. BÖnh do ngµnh trïng bµo tö Dinozoz Cavalier-Smith, 1981 (BÖnh cua ®¾ng (bÖnh cua s÷a)- Hematodinosis) 3.1. T¸c nh©n g©y bÖnh Ngµnh Dinozoa Cavalier-Smith 1981 emend Ph©n ngµnh Dinoflagellida Butschli, 1885 stat. nov. Cavalier-Smith 1991 Tæng líp Hemidinia Cavalier-Smith, 1993 Líp Haplozooidea Poche, 1911 (syn. Blastodiniphyceae Fensome et al., 1993 orthog. emend.) Bé Blastodinida Chatton, 1906 Hä Syndinidae Gièng Hematodinium (Latrouite et al, 1988)
228 Bïi Quang TÒ Hematodinium perezi, trïng roi giai ®o¹n dinh d−ìng kÝch th−íc 5,8-6,4μm cã mét nh©n hoÆc ®a nh©n chiÕm phµn lín trong tÕ bµo chÊt ë d¹ng kÕt ®Æc hoÆc nhiÔm s¾c thÓ ph©n t¸n cña nh©n tÕ bµo ph©n chia. H×nh th¸i häc cña trïng Hematodinium: cã 4 d¹ng kh¸c nhau trong c¸c xoang m¸y cña c¸c tæ choc. Hai d¹ng c¬ b¶n lµ c¸c ®¬n tÕ bµo sinh tr−ëng (®−êng kÝnh 6-20μm) vµ c¸c hîp bµo ®a nh©n (tõ 2-30 nh©n trªn mét hîp bµo) (xem h×nh 175, 176). C¶ hai d¹ng nµy cã nh©n kh¸c nhau (®−êng kÝnh nh©n 6,3± 0,7μm kÕt ®Æc b¾t mµu ®en) vµ kh«ng cã tÕ bµo chÊt. Hîp bµo cã Ýt h¬n 6 nh©n th−êng h×nh cÇu nh−ng ®«i khi d¹ng h×nh giun. Hîp bµo cã nhiÒu h¬n 6 nh©n th−êng cã nhiÒu d¹ng kh¸c nhau, trªn bÒ mÆt cã c¸c thïy cña tõng tÕ bµo sinh tr−ëng kh¸c nhau. Hai d¹ng kh¸c cã kÝch th−íc kh¸c nhau chØ xuÊt hiÖn ë giai ®o¹n cuèi cña qu¸ tr×nh nhiÔm bÖnh. 3.2. DÊu hiÖu bÖnh lý Cua nhiÔm trïng Hematodinium sp nÆng mÆt bông vµ vïng ngùc xuÊt hiÖn mµu tr¾ng ®ôc hoÆc b×nh th−êng. HuyÕt t−¬ng cña cua nhiÔm bÖnh nÆng mµu tr¾ng s÷a, ®«ng kÕt chËm kh«ng cã hång cÇu vµ chøa nhiÒu tÕ bµo kh«ng chuyÓn ®éng, tÕ bµo h×nh cÇu (thÓ dinh d−ìng ®−êng kÝnh 9,9-11,9μm) hoÆc h×nh trøng thÓ hîp bµo (plasmodium) cã chøa kh«ng bµo vµ c¸c h¹t ph¶n quang. Khi bãc mai cua huyÕt t−¬ng mµu tr¾ng ®ôc ®äng trong mai, mang cã thÓ chuyÓn mµu tr¾ng. Khi nÊu chÝn cua ¨n cã vÞ ®¾ng, nªn cßn gäi bÖnh cua ®¾ng. H×nh 175: MÉu m« c¬ tim cua, nhiÔm ký sinh trïng ®¬n bµo Hematodinium sp ®a nh©n (Nhuém H&E) 3.3. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnh Cua bÓ (Scylla serrata), ghÑ xanh (Portunus pelagicus), c¸c loµi gi¸p x¸c n−íc mÆn kh¸c ®Òu cã thÓ nhiÔm Hematodinium ph©n bè rÊt réng tõ Th¸i B×nh D−¬ng ®Õn biÓn Atlantic Tû lÖ nhiÔm Hematodinium ë cua thÊp, nh−ng khi tû lÖ nhiÔm trªn 50% cã thÓ g©y cho cua chÕt. §é muèi khi lín h¬n 11‰, tû lÖ nhiÔm ë cua (Callinectes sapidus) cao vµ g©y tû lÖ tö vong cao; khi ®é muèi xuèng 5-10‰ ë cua (Callinectes sapidus) kh«ng nhiÔm Hematodinium (theo Gruebl et al. 2002).
BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 3 229 ViÖt Nam ®ang nghiªn cøu bÖnh nµy. Tû lÖ nhiÔm Hematodinium ë cua thÊp, nh−ng khi tû lÖ nhiÔm trªn 50% cã thÓ g©y cho cua chÕt. §iÒu tra trªn cua Êu trïng ë Giao thñy- Nam §Þnh vµ §å S¬n- H¶i Phßng tû lÖ nhiÔm Hematodinium thÊp tõ 3-22% ch−a g©y thµnh bÖnh. §Õn giai ®o¹n cua nu«i th−¬ng phÈm tû lÖ nhiÔm Hematodinium cao h¬n tõ 22-75%. Riªng cua nu«i th−¬ng phÈm ë §å S¬n tû lÖ nhiÔm ë thÞt vµ c¬ ch©n tõ 50-75%, c−êng ®é nhiÔm cao (+++) ®· g©y thµnh bÖnh cua s÷a lµm cua chÕt r¶i r¸c. Cua nu«i th−¬ng phÈm ë NghÜa H−ng, Giao Thñy tû lÖ nhiÔm Hematodinium thÊp h¬n (22-45%) ë §å S¬n, nh−ng c−êng ®é nhiÔm cao (+++) nªn còng g©y cua chÕt (theo Bïi Quang TÒ, 2005). 3.4. ChÈn ®o¸n bÖnh ChÈn ®o¸n b»ng dÊu hiÖu bÖnh lý; m« bÖnh häc; huyÕt häc; kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö 3.5. Phßng trÞ bÖnh Ch−a nghiªn cøu biÖn ph¸p phßng trÞ bÖnh H×nh 176: MÉu m« c¬ tim cña, nhiÔm ký sinh trïng ®¬n bµo Hematodinium sp ®a nh©n (Nhuém Giemsa, theo Bïi Quang TÒ, 2005) H×nh 177: Hîp tö h×nh giun cña Hematodinium sp. cã thÓ chuyÓn ®éng vµ c¸c tÕ bµo m¸u xung quanh.
230 Bïi Quang TÒ H×nh 178: MÉu tæ chøc tim cña cua, nhiÔm ký sinh trïng ®¬n bµo Hematodinium sp (Nhuém H&E); theo Bïi Quang TÒ, 2005 H×nh 179: MÉu trong xoang tim cña cua, nhiÔm ký sinh trïng ®¬n bµo Hematodinium sp thÓ hîp bµo ®a nh©n (Nhuém H&E); theo Bïi Quang TÒ, 2005
BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 3 231 H×nh 180: MÉu trong xoang tim cña cua, nhiÔm ký sinh trïng ®¬n bµo Hematodinium sp (Nhuém H&E); theo Bïi Quang TÒ, 2005 Î Î Î H×nh 181: Hîp tö cña Hematodinium sp. (Î) trong c¬ ch©n cña cua, nhuém giemsa, theo Bïi Quang TÒ, 2005
232 Bïi Quang TÒ Ô Ô Ô Ô H×nh 182: Hîp tö ph©n chia cña Hematodinium sp. (Î) trong c¬ ch©n cña cua, nhuém Giemsa, theo Bïi Quang TÒ, 2005 4. BÖnh do ngµnh bµo tö Haplosporidia (Perkins 1990) 4.1. Bệnh bào tử đơn bội ký sinh trong máu của hàu- Bonamiosis (Bệnh vi tế bào, bệnh Bonamiosis, bệnh tế bào máu của hàu, bệnh ký sinh trùng máu) Tác nhân gây bệnh: Những kết quả nghiên cứu ban đầu đề nghị rằng Bonamia ostreae có quan hệ với Haplosporidia mặc dù chúng không có giai đoạn bào tử (Bonami et al. 1985, Brehélin et al. 1982) sau đó đã xác định lại bằng phân tích ADN (Carnegie et al. 2000) Ngành Haplosporidia (Perkins 1990) Lớp Haplosporea Bộ Haplosporida Họ Haplosporidiidae Giống Bonamia Bonamia ostreae bào tử đơn bội ký sinh trong máu của hàu (Ostrea edulis), kích thước bào tử 2-3μm. Ngoài ra gặp một số loài Bonamia exitiosus, Mikrocytos roughleyi gây bệnh cho nhuyễn thể hai mảnh vỏ. DÊu hiÖu bÖnh lý HÇu nhiÔm ký sinh trïng chuyÓn mµu vµng hoÆc cã c¸c nèt bÖnh (vÕt loÐt) trªn mang vµ mµng ¸o. Ký sinh trïng liªn quan ®Õn ph¸ hñy tÕ bµo m¸u vµ lµm gia t¨ng tho¸t m¹ch. DÊu hiÖu bÖnh xuÊt hiÖn trong c¸c tæ chøc cña mang, mµng ¸o vµ c¸c tuyÕn tiªu hãa. Mét sè hÇu nhiÔm nhÑ, nh−ng còng cã tr−êng hîp nhiÔm nÆng. Khi hÇu nhiÔm nÆng lµm cho chóng chËm lín.
BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 3 233 H×nh 183: tÕ bµo m¸u cña hÇu tÊm (Ostrea edulis) nhiÔm Bonamia sp cã d¹ng h×nh cÇu nhá trong tÕ bµo (f), theo Elston vµ CTV, 1986. H×nh 184: Bonamia sp ( ) ký sinh trong gan tôy cña hÇu (mÉu c¾t m«, nhuém H&E) Hình 185: Bonamia ostreae trong tế bào máu (mũi tên) và ở ngoại bò (đầu mũi tên) trong ổ bệnh của tim hàu Ostrea edulis nhiễm bệnh nặng. nhuộm Hemacolor.
234 Bïi Quang TÒ Hình 186: Bonamia ostreae (mũi tên) chứa trong một số tế bào máu trong xoang máu của cơ liên kết của màng áo hàu Ostrea edulis. Nhuộm màu H&E Hình 197: Bonamia ostreae (mũi tên) trong tế bào máu tụ lại trong cơ liên kết của hàu Ostrea edulis nhiễm bệnh nặng. Nhuộm màu H&E. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnh Vật chủ: Ostrea edulis đã cảm nhiễm trên hàu Ostrea angasi, Ostrea chilensis, (= Tiostrea chilensis, =Tiostrea lutaria), Ostrea puelchana và Crassostrea rivularis. Hàu Thái bình dương, Crassostrea gigas (Renault et al 1995), vẹm Mytilus edulis và Mytilus galloprovincialis, và điệp Ruditapes decussatus và Venerupis (=Ruditapes) philippinarum không nhiễm trong tự nhiên cũng như thực nghiệm và những loài hai vỏ này không xuất hiện cũng như không là vector vật chủ trung gian cho ký sinh (Culloty et al. 1999). Vi tế bào ở trong các tế bào tổ chức liên kết mụn giộp của hàu Ostrea conchaphila (=Ostrea lurida) từ vùng Oregon của Mỹ đã được nghiên cứu từ B. ostreae (Farley et al. 1988). Tuy nhiên, Elston (1990) đã chứng minh bằng thực nghiệm cho rằng hàu O. conchaphila có thể nhiễm bệnh, sự nhiễm này chưa đựoc làm sáng tỏ. Bonamia exitiosus ký sinh ë hÇu: Tiostrea chilensis vµ Ostrea angasi. Bonamia ostreae ký sinh ë hÇu: Ostrea edulis, O. angasi, O. denselammellosa, O. puelchana, Ostreola conchaphila (= O. lurida), Crassostrea rivularis vµ Tiostrea chilensis (= T. lutaria). Bonamia ostreae ®· lµm cho s¶n l−îng hÇu (O. edulis) cña Ph¸p
BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 3 235 n¨m 1970 s¶n l−îng 20.000tÊn/n¨m ®Õn n¨m 1990 s¶n l−îng gi¶m chØ cßn 1.800t©n/n¨m (theo Boudry vµ CTV, 1996). BÖnh xuÊt hiÖn ë hÇu non tõ 1-2 tuæi, hÇu nhiÒu tuæi bÖnh g©y chÕt Ýt h¬n. BÖnh xuÊt hiÖn ë nhiÖt ®é 12-200C, nhiÖt ®é cao bÖnh kh«ng xuÊt hiÖn. Phân bố: Châu Âu (dọc bờ biển từ Tây Ban Nha đến Đan Mạch, Ireland, Anh (trừ Scotland)) và bờ biển phía tây (Californis và Washington), phía đông của Mỹ. Cả hai nơi ở Washington và phía đông thường nhiễm bệnh thấp và mức độ nhiễm nặng ít gặp. Bằng chứng dấu vết cho rằng vi tế bào B.ostreae đã ghi nhận nhiễm ở vùng phía đông, Washington và châu Âu từ California lan truyền từ hàu Ostrea edulis trước 1970 (Elston et al. 1986, Friedman và Perkins 1994, Cigarría và Elston 1997). BÖnh xuÊt hiÖn nhiÒu ë ch©u ¢u (T©y Ban Nha, Ph¸p, Hµ Lan, §an M¹ch, Ireland, Anh), B¾c ch©u Mü vµ Niu di l©n ë ViÖt Nam ch−a nghiªn cøu bÖnh nµy. ChÈn ®o¸n bÖnh KiÓm tra m¸u b»ng kÝnh hiÓn vi ®Ó t×m ký sinh trïng trong m¸u (h×nh). M« bÖnh häc, kü thuËt kh¸ng thÓ, PCR Phßng trÞ bÖnh Kh«ng lÊy gièng hÇu tõ nh÷ng vïng ®· xuÊt hiÖn bÖnh nh− ë B¾c Mü vµ ch©u ¢u vÒ ®Ó nu«i. Vïng ®· xuÊt hiÖn bÖnh nÆng th× ngõng nu«i Ýt nhÊt 6 n¨m. 4.2. Bệnh bào tử hình cầu đa nhân Haplosporidiosis (Multinucleated Sphere X- MSX) T¸c nh©n g©y bÖnh: Ngµnh Haplosporidia (Perkins 1990) Líp Haplosporea Bé Haplosporida Hä Haplosporidiidae Gièng Haplosporidium Haplosporidium nelsoni, (=Minchinia nelsoni) Haplosporidium costale, (=Minchinia costalis) H. nelsoni th−êng lµ 1 tÕ bµo ®a nh©n (h×nh 198 A,B), ®−êng kÝnh tõ 5-100μm, ®«i khi ë d¹ng bµo tö (H×nh 198 C) BC A Hình 198: Haplosporidium nelsoni (A- hình KHVĐT; B- tế bào đa nhân; C- Bào tử)
236 Bïi Quang TÒ Dấu hiệu bệnh lý: Bào ngư Haliotis iris bị bệnh tỷ lệ chết tăng nhanh, trạng thái không bình thường, phản xạ chậm và giâi đoạn đầu bào ngư bò lên tầng mặt. Chân và màng áo có dấu hiệu phù và nhạt màu , xuất hiện các vết bẩn trên thùy chân. Mẫu tươi: Hợp bào đa nhân có đường kính 25 µm với 17 nhân Hình 199: Dấu hiệu của bào ngư Haliotis iris giống nuôi thương phẩm nhiễm ký sinh trùng Haplosporidium nặng. Chú ý các vết bẩn thùy bên chân (mũi tên). Theo Ben Diggles PhD Hình 200: Mâu hệ bạch huyết không nhuộm màu của bào ngư Haliotis iris nhiễm bệnh thấy rõ hợp bào Haplosporidium hình cầu với những giọt mỡ nhô lên (mũi tên) và 6 nhân của tế bào máu (He) hình dạng không đều nhau bám chặt vào lam kính. Theo Ben Diggles PhD.
BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 3 237 Hình 201: Số lượng lớn hợp bào Haplosporidium (mũi tên) trong xoang máu của mang bào ngư Haliotis iris nhiễm bệnh nặng. Hình 202: Hợp bào Haplosporidium trong tổ chức liên kết (mũi tên) và biểu bì tổchức hình ống (đầu mũi tên) của thận phải bào ngư Haliotis iris nhiệm bệnh nặng.
238 Bïi Quang TÒ Hình 203: Hợp bào Haplosporidium trong tổ chức liên kết (mũi tên) bên cạnh ruột và phân giải hồng cầu (*) của bào ngư Haliotis iris nhiễm bệnh điển hình. Theo Ben Diggles PhD. Hình 204: Hình KHVĐT hợp bào Haplosporidium truyền qua màng nhân (N), thể hạt sợi (M), trùng bào tử đa bội (mũi tên) và khuẩn lạc Rickettsia (đầu mũi tên). Theo Ben Diggles PhD.
BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 3 239 Phân bố và lan truyền bệnh Haplosporidium nelsoni nhiễm trong hàu C. virginica ở bờ phí đông của Bắc Mỹ, Canada H. nelsoni đã có báo cáo nhiễm trên hàu Crassostrea gigas ở California, Mỹ và Hàn Quốc, Nhật Bản và Pháp. Haplosporidium sp. gây bệnh cho bào ngư H. iris ở Trung tâm nuôi bào ngư của New Zealand Thí nghiệm tỷ lệ chết của bào ngư giống (24% bào ngư yếu/ 1 tuần, tỷ lệ chết dồn tích 90% trong 6 tháng) cho thấy tỷ lệ nhiễm hầu hết trong mùa hè và đầu mùa thu khi nhiệt độ nước 210C. Kết quả thí nghiệm trong labo, cho biết ký sinh trùng không truyền bệnh giữa các bào ngư cùng nuôi nhốt chung với nhau trong 3 tháng (theo Diggles et al. 2002). Chẩn đoán bệnh Dựa vào dấu hiệu bệnh lý, mô bệnh học, KHVĐT, miễn dịch học và kỹ thuật PCR Phòng trị bệnh Chưa nghiên cứu phòng trị bệnh. Theo Ford et al. 2001 đề nghị nước nuôi bào ngư phải được lọc qua lọc lỗ nhỏ 1 µm. 5. BÖnh do ngµnh Paramyxea Chatton, 1911 5.1. Bệnh Marteiliosis Tác nhân gây bệnh: Ngµnh Paramyxea Chatton, 1911 Líp Paramyxea Bé Marteiliida Desportes & Ginsburger-Vogel, 1977 Hä Marteiliidae Marteilia sydneyi thuộc ngành Paramyxea theo Berthe et al. (2000). đã báo cáo ký sinh trùng ký sinh trong hầu đá ở vịnh Moreton, Queensland, Australia thuộc ngành “bào tử đơn bội" theo Wolf (1972), đã phân loại là M. sydneyi theo Perkins and Wolf (1976). Marteilia refringens ký sinh ë Ostrea edulis, O. angasi vµ Tiostrea chilensis Marteilia sydneyi ký sinh ë Saccostrea (= Crassostrea) commercialis. Kleeman et al. (2002) đã phân chia ra các giai đoạn phát triển của M. sydneyi trong hầu S. glomerata. Giai đoạn đầu tiên của M. sydneyi xâm nhập vào S. glomerata qua xúc tu và mang, ở đó gia tăng nhanh thể sinh bào tử (gia tăng ở đây không phải là hình thành bào tử) xuất hiện ở biểu bì. Một tế bào con ở trong một không bào trong tế bào chất của tế bào vật chủ đơn nhân phân đôi hình thành 4 tế bào con nằm trong giới hạn tế bào vật chủ. Kết quả bên trong một tế bào nhân đơn hình thành một tế bào con. Tế bào vật chủ thoái hóa có liên quan đến tế bào con, mà được bắt đầu từ những tế bào vật chủ mới. Tiếp theo sự gia tăng, những tế bào vật chủ chứa một tế bào con được phóng thích vào tổ chức liên kết xung quanh và xoang bạch huyết hình thành giai đoạn nội sinh tạm thời. Tiếp theo giai đoạn nội sinh, ký sinh trùng thâm nhập vào tuyến tiêu hóa, màng nhầy của tổ chức ống và bắt đầu hình thành như những tế bào nuôi ở tế bào biểu bì trong tổ chức hình ống của tuyến tiêu hóa. Tế bào nuôi dài và chân giả phát triển thò ra dọc theo màng nhày. Tế bào con chứa trong các tế bào nuôi phân chia và phát triển dọc theo màng nhày xâm nhập vào các tế bào biểu bì nằm bên cạnh, cho đến khi tất cả các ống tuyến tiêu hóa bị nhiễm. Nhiễm bệnh nặng (điển hình), khi các tế bào nuôi thoái hóa và mỗi tế bào con bắt đầu trở thành tế bào nguyên sinh (theo Perkins và Worf, 1976 mô tả). Tế bào nguyên sinh tách ra thành tế bào thứ sinh phân chia thành thể sinh bào tử chứa từ 8-16 giao tử, khởi đầu của giai đoạn hình thành bào tử. Sự hình thành bào tử là quá trình tách ra ở bên trong từ hai bào tử, mỗi một bào tử chứa một giao tử, tất cả đều nằm trong tế bào giao tử (theo Perkins và Wolf 1976). Bào tử thành thục chứa trong xoang tổ chức ống với số lượng lớn trước khi hầu chết. Giai đoạn tiếp theo chưa rõ. Các cá thể hầu đá
240 Bïi Quang TÒ được quan sát thấy chúng bài tiết ký sinh trùng ở mức độ nhiễm M. sydneyi thấp và đã bình phục lại hoàn toàn (Roubal et al. 1989). Hình 205. Sơ đồ phát triển của Marteilia sydneyi trong hàu đá Sydney- Saccostrea glomerata. DÊu hiÖu bÖnh lý Tuyến tiêu hóa chuyển màu vàng nâu đối ngược với màu xanh đậm của hàu khỏe. Cơ thể teo lại và tuyến sinh dục đục mờ. Khi hầu nhiễm giai đoạn tế bào giao tử, có các thể khúc xạ trong tế bào giao tử ở mẫu tươi của tuyến tiêu hóa (gan tụy). Hình 206: Tế bào giao tử của M. sydneyi chứa thể khúc xạ (Rb) và bào tử (Sp).
BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 3 241 Hình 207: Tế bào giao tử của M. sydneyi (mũi tên) thấy rõ sự khúc xạ Dấu vết bệnh của tổ chức: Những dấu vết khô của tuyến tiêu hóa (gan tụy) được nhuộm Wright, Wright- Giemsa hoặc nhuộm tương đương (như Hemacolor, Merck; Diff-QuiK, Baxter) có khả năng xác định nhanh của tất cả các giai đoạn, nhưng không xác định trong mẫu mới nhiễm ít ngày (theo Kleeman và Adlard, 2000). Hình 208: Nhuộm màu Hemacolor (Merck) dấu vết bệnh của tuyến tiêu hóa của hàu Saccostrea glomerata nhiễm Marteilia sydneyi, thấy rõ các giai đoạn phát triển, gồm có tế bào con (Dc), tế bào con giai đoạn thứ hai (DcSc), tế bào giao tử chưa thành thục (ImSp), và tế bào giao tử thành thục (MSp). Chú ý rằng những giai đoạn khác nhau quan thấy đôi khi không liên tục từ những tế bòa bao quanh chúng (ví dụ tế bào con hoặc cụm túi bào tử). Mô bệnh học: Mẫu cắt ngang tuyến tiêu hóa cho thấy Marteilia trong tế bào biểu bì. Marteilia sydneyi có thể khác với Marteilia refringens như:
242 Bïi Quang TÒ 1) không có nếp nhăn trong mầm giao tử 2) sự hình thành 8-16 giao tử (mầm giao tử, giao tử) trong mỗi tế bào giao tử; 8 giao tử, 3) hình thành 2 hiếm khi là 4 bào tử trong mỗi giao tử và 4) lớp dày của màng đồng tâm bào quang bào tử thành thục không có ở bào tử M. refringens. Xác định mức độ nhiễm bệnh của giai đoạn sớm được tác giả (Kleeman et al. 2001, 2002) mô tả mới gần đây. Uy nhiêm xác định giai đoạn đầu bằng kỹ thuật AND (xem hình 213, 214 và chi tiết theo Kleeman et al. 2002). Hình 209-211 là sự xâm nhập của bào tử Marteilia sydneyi vào mang và biểu bì xúc tu của hầu Saccostrea glomerata giai đoạn nhiễm đầu tiên từ nguồn lây nhiễm chưa rõ. Nhuộm E&H Hình 209. Phản ứng của hầu gồm có biểu bì và mô liên kết tăng sinh (H) và dịch hóa tơ mang khi có số lượng nhiều bào tử xâm nhập vào biểu bì của mang, đối chứng hiện tượng này là mô mang bình thường (N). Hình 210. giai đoạn phân chia trong biểu bì xúc tu. Chú ý các tế bào biểu bì trương to, khi có mặt ký sinh trùng đang phân chia (mũi tên) trong vùng bị nhiễm bệnh.
BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 3 243 Hình 211: Giai đoạn bào tử xâm nhập ở tế bào biểu bì mang, phóng đại lớn (xem giaia đoạn của sơ đồ phát triển). Hình 212 và 213. Lát cắt mô học tuyến tiêu hóa của hầu Saccostrea glomerata đang ở giai đoạn sớm của bệnh. Hình 212: mẫu mô của tổ chức hình ống tuyến tiêu hóa nhiễm bệnh thấy rõ tế bào máu bao xung quanh trong tổ chức liên kết. Mẫu nhuộm H&E.
244 Bïi Quang TÒ Hình 213: Mẫu mô của tổ chức xung quanh và vị trí những tế bào nuôi (nhuômk đen) của biểu bì tổ chức hình ống tuyến tiêu hóa được xác định bằng kỹ thuật lại tại chỗ in situ. Hình 214 đến 215. Giai đoạn trước hình thành bào tử của Marteilia sydneyi trong tổ chức hình ống tuyến tiêu hóa của hầu Saccostrea glomerata. Nhuộm màu H&E và trừ hình 10 nhuộm màu bằng kỹ thuật lai tại chỗ in situ Hình 214. Tế bào nuôi (nhuộm đen kỹ thuật lại tại chỗ in situ) thấy rõ chân giả phát triển dọc theo màng nhày của biểu bì tổ chức hình ống tuyến tiêu hóa (Ep). Mẫu này không nhuộm H&E. Nét đặc trưng khác vùng xung quanh tổ chức liên kết (Ct) tổ chức hình ống và xoang (L) của chúng.
BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 3 245 Hình 215. Tế bào nuôi chứa một tế bào con (Dc) và tập trung dọc màng nhày của tổ chức hình ống với tổ chức liên kết (Ct) bao quanh tổ chức hình ống và biểu bì của tổ chức hình ống (Ep). Hình 216a và b. Cùng mẫu mô nhưng khác nhau ở lớp khác của tế bào con (mũi tên hình 216b) chứa trong tế bào nuôi. Dấu hoa thị cùng tế bào con và Nh biểu thị nhân tế bào vật chủ trong mỗi hình. Có hai tế bào con chứa trong tế bào nuôi (hình 216a).
246 Bïi Quang TÒ Hình 217. Tế bào nuôi (Nurse cell) chứa hai tế bào con (daughter cells- Dc), xem giai đoạn 5 chu kỳ phát triển (hình 205) Hình 218. Tế bào nuôi chứa các tế bào con dạng hai tế bào (mũi tên) dọc theo màng nhày giữa biểu bì tổ chức hình ống (Ep) và tổ chức liên kết nhiễm nhiều tế bào máu (xem giai đoạn 6 của chu kỳ phát triển hình 205)
BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 3 247 Hình 219: Tế bào nguyên sinh (mũi tên) chứa hai tế bào thứ sinh (mầm giao tử) vừa mới ở giai đoạn hình thành bào tử (xem bắt đầu của giai đoạn 7, chu kỳ phát triển, hình 205). Hình 220 và 221 Mẫu mô học tuyến tiêu hóa của hầu Saccostrea glomerata chỉ rõ giai đoạn của bệnh là giai đoạn hình thành bào tử của Marteilia sydneyi. Nhuộm H&E Hình 220: Giai đoạn hình thành bào sô lượng nhiều (mũi tên) trong tổ chức hình ống tuyến tiêu hóa. Chú ý hình bào tử không xuất hiện trong ống lông (Cd) của tuyến tiêu hóa.
248 Bïi Quang TÒ Hình 221: những giao tử non (Im) và giao tử thành thục (M) chứa trong tế bào giao tử của tổ chức hình ống tuyến tiêu hóa. Chú ý biểu bì tổ chức hình ống hầu như chứa đầy M. sydneyi. Ph©n bè vµ lan truyÒn Hàu Saccostrea (=Crassostrea) glomerata (=commercialis) và có khả năng hàu Striostrea mytiloides (=Saccostrea =Crassostrea echinata) và Saccostrea forskali cũng nhiễm. Tương tự như trai khổng lồ (Tridacna maxima) cũng là vật chủ của Marteilia Những hàu đã nhiễm trong điều kiện xấu chúng có thể tái nhiễm lại. Nell (2002) đã cho biết rằng ở đâu nuôi hầu công nghiệp suy giảm là do nhiễm M. sydneyi. Dẫu sao sự suy giảm chậm chạp (30 năm) trong một số vùng thuộc phía Bắc New South Wales, sông Georges, Sydney, cộng nghiệp nuôi hầu sụp đổ hoàn toàn vào năm 2001, trong khoảng thời gian bảy năm, lần đầu tiên xác định là do nhiễm M. sydneyi ở vùng này. Những tế bào biểu bì của tuyến tiêu hóa bị nhiễm nặng M. sydneyi đã chuyển màu. Kết quả hầu chết và bệnh xuất hiện dưới 60 ngày sau nhiễm. Những hầu đã nhiễm M. sydneyi trong suốt những tháng mùa hè. Lester (1986), Anderson et al (1994), Wesche (1995) và Adlard (1996) thí nghiệm lây nhiễm và xác định rằng hầu có khả năng nhiễm trong thời gian rất ngắn (khả năng chỉ 2 tuần trong năm). Mỗi đợt nhiễm, khi nhiệt độ ấm phù hợp với sự phát triển của ký sinh trùng và tỷ lệ chết của vật cao nhất vào cuối mùa he. Ở nhiệt độ thấp tỷ chết của vật chủ chậm lại và ký sinh trùng nằm im (ít phát triển). Trong các trường hợp hầu nhiễm bệnh ký sinh trùng có thể sống qua được mùa hè và mùa đông, tuy nhiên nhiệt độ cao thường xảy tỷ lệ chết. Ở các đợt M. sydneyi là tác nhân gây chết 90% trong hầu nuôi ở phía Bắc New South Wales và phía nam Queensland. Không có mối liên quan rõ ràng đáu bệnh của M. sydneyi và biến động của pH, độ mặn và nhiệt độ (Anderson et al. 1994, Wesche 1995). Vùng ven biển cửu sông phía Nam Queensland và phía Bắc New South Wales, Australia (theo Adlard và Ernst 1995). Tỷ lệ nhiễm ký sinh trùng Marteilia trên hầu (Saccostrea glomerata) được xác định 1/117 từ vùng Dampier Archipelago, phía tây Australia (theo Hine và Thorne 2000) và trên hầu (Saccostrea forskali) ở Thái Lan tỷ lệ nhiễm 2/29 (theo Taveekijakarn et al. 2002). Chẩn đóan bệnh Dựa vào dấu hiệu bệnh lý, mô bệnh học, miễn dịch học và kỹ thuật PCR
BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 3 249 Phòng trị bệnh Kiểm soát bệnh là hoàn thiện kỹ thuật nuôi: Hàu không được nuôi trong thời gian dễ xảy ra bệnh mùa hè (tháng 1-3), những hàu non có thể giữ trong độ muối cao, ở đó chúng phát triển chậm, nhưng không bị nhiễm bệnh, cho qua thời gian dễ nhiễm bệnh (sau thnág 4), hàu lớn thu hoạch trước tháng 12 và nuôi thương phẩm ở vùng không nhiễm bệnh vào mùa thu (Adlard và Ernst 1995). Wesche et al. (1999) đã xác định bào tử của M. sydneyi nuôi trong hàu đã sống trong thời gian ngắn trong khoảng thời gian 7-9 ngày (có thể sống dài 35 ngày ở nhiệt độ 150C và độ mặn 34‰). Bào tử không sống được hai giờ khi vào hệ tiêu hóa của chim hoặc cá, nhưng chún có thể tồn tại trên 7 tháng ở nhiệt độ -200C đến -700C. Chlorine nồng độ 200ppm giết chết 99,5% bào tử trong hai giờ và diệt hoàn toàn trong 4 giờ (Wesche et al. 1999). 5.2. BÖnh Mikrocytosis Tác nhân gây bệnh Mikrocytos mackini ký sinh ë Crassostrea gigas, C. virginica, Ostrea edulis vµ O. conchaphila Mikrocytos roughleyi ký sinh ë Saccostrea commercialis Mikrocytos mackini. Phân tích hệ thống phát sinh hệ gen ribosomal ADN có 1457 cặp base (bp) cho rằng M. mackini có nhân điển hình không có quan hệ với đông vật nguyên sinh (Carnegie et al. 2003). Dấu hiệu bệnh lý: Nốt mụn chủ yếu màu xanh có đường kính 5mm, trong phạm vi thành cơ thể hoặc trên mặt của xúc tu và màng áo.Thường có vết sẹo màu nâu trên vỏ, bên cạnh chỗ áp xe của bề mặt màng áo. Hình 223: Hàu Crassostrea Hình 222: Hàu gigas đã bỏ vỏ và thấy rõ các Hình 224: Hàu Ostrea edulis, Crassostrea gigas đã bỏ dấu hiệu (mũi tên) ở giai đoạn bỏ vỏ trên, thấy rõ nhiều vết vỏ và thấy rõ dấu hiệụ cuối của bệnh đảo Đenman mủ trong cơ khép vỏ (mũi tên), (mũi tên) đặc trưng của Dạng điển hình của tác nhân gây bệnh do bệnh Mikrocytos mackini Mikrocytos mackini bệnh Mikrocytos mackini. khi các vi tế bào chứa không thể kéo dài hơn nữa đày trong túi của tổ chức trong hàu . liên kết, xung quanh vết mủ Mô bệnh học: Ở độ phóng đại cao (x1000) kính hiển vi quang học các tế bào tổ chức liên kết mụn giộp nằm bên cạnh các nốt mụn (vết bệnh giống áp xe) có các ký sinh trùng nội bào đường kính 2-3 µm. Những KST này cũng quan sát trong các tế bào cơ và xuất hiện trong tế bào báo của vết bệnh. Chỉ có loài khác hiện nay trong cùng giống nhưng không có khả năng liên quan, như Microcytos roughleyi gây bệnh mùa đông trên hàu Saccostrea
250 Bïi Quang TÒ commercialis ở Úc, nó khác với M. mackini có một không bào trong tế bào chất. Không bào không tìm thấy ở M. mackini hoặc Bonamia spp. Hình 226: Nhiều Mikrocytos mackini (mũi Hình 225: Mẫu mô học cắt lát qua vết bệnh tên) chứa trong những tế bào liên kết mụn trên màng áo hàu Crassostrea gigas nhiễm giộp, bênh cạnh vết bệnh có các tế bào máu Mikrocytos mackini. Ký sinh đơn bào trong tích tụ và tế bào hoại tử. Nhuộm màu H&E. nội bào thường xuất hiện trong tế bào liên kết mụn giộp bao xung quanh vết bệnh trương to (mũi tên). Nhuộm màu H&E. Hình 227: Độ phóng đại lớn (x1000) Mikrocytos mackini (mũi tên) chứa trong tế bào chất của các tế bào mụn giộp của hàu Crassostrea gigas. Nhuộm màu H&E. Hình 228: như hình 227 nhưng mẫu khác. Bởi vì kích thước nhỏ của KST nó rất khác nhau về hình dạng của mô học. Nhuộm màu H&E.
BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 3 251 Hình 228: Mikrocytos mackini (A) trong cơ Hình 229: Những đám Mikrocytos mackini khép vỏ của hàu Crassostrea gigas. Một M. (A), được nuôi và lọc sạch từ mảnh tế bào mackini ở trong nhân (B) của tế bào cơ. (B) của hàu Crassostrea gigas. nhuộm màu Nhuộm màu H&E. Hemacolor® Những ổ bệnh trong cơ: Những ổ bệnh của nốt mụn khô trong không khí, cố định và nhuộm như mẫu Bonamia ostreae trong cơ hầu và soi trong vật kính hiển vi dầu (x 1000) mới quan sát được vi tế bào tự do trong tế bào vật chủ. Kính hiển vi điện tử: Hình dạng siêu hiển vi giữa M. mackini với Bonamia spp.; nhân của M. mackini hướng vào trung tâm trong khi đó nhân của B. ostreae lệch tâm và không có ty thể (thể hạt sợi) trong M. mackini. Hình 231: Mikrocytos mackini (mũi tên) Hình 230: Ảnh kính hiển vi điện tử tế bào liên mỗi cá thể có một nhân. Nhuộm acetate kết mụn giộp của hàu Crassostrea gigas Uranyl và citrate chì. nhiễm Mikrocytos mackini (mũi tên). Nhuộm acetate Uranyl và citrate chì.
252 Bïi Quang TÒ Phân bố và lan truyền bệnh Vật chủ: Hàu Crassostrea gigas và hàu Ostrea conchaphila (=Ostrea lurida); gây bệnh thực nghiệm ở hàu Crassostrea virginica và Ostrea edulis. Bờ biển phía tây Canada, bang Washington của Mỹ Chủ yếu nhiễm trong nôi bào của các tế bào liên kết mụn giộp mà ở trong nội bào máu và hoại tử cơ. Một vài trường hợp nhiễm ở hầu nhiều tuổi hơn (trên 2 năm) và tỷ lệ chết (thường khoản 30% hầu già ở thủy triều kiệt) xuất hiện vào tháng 4-5 sau giai đoạn 3-4 tháng nhiệt độ nhỏ hơn 100C. Hàu C. gigas đã ghi nhận tỷ lệ nhiễm khoảng 10%. Hàu Crassostrea gigas dường như chống lại được bệnh hơn các loài khác bằng cảm nhiễm trong phòng thí nghiệm và ngoài tự nhiên. Ở Washington chưa phát hiện nhiễm M. mackini. Chẩn đoán bệnh Dựa vào dấu hiệu bệnh lý, mô bệnh học, kính hiển vi điện tử, miễn dịch học và kỹ thuật PCR Phương pháp phòng trị bệnh Hàu từ vùng nhiễm bệnh (đang diễn ra hoặc đã xuất hiện trước) sẽ không được chuyển sang vùng khác chưa có bệnh đảo Denman. Ảnh hưởng của bệnh trên quần thể nhiễm có thể làm giảm sút nên phải thu hoạch hoặc chuyển hàu lớn đến địa điểm vùng triều cao từ tháng 3, không nuôi hàu ở vùng triều thấp thước tháng 6. 6. BÖnh do ngµnh bµo tö Apicomplexa (Levine 1978)- Bệnh Perkinsiosis Tác nhân gây bệnh: Ngµnh Apicomplexa (Levine 1978) Perkinsozoa Líp Perkinsea Bé Perkinsida Gièng Perkinsus Perkinsus marinus (=Dermocystidium marinum, =Labyrinthomyxa marina); Perkinsus olseni/atlanticus. H×nh 232: Perkinsus marinus ký sinh trong tæ chøc cña hÇu a) Perkinsus atlanticus, Perkinsus sp. đã nuôi cấy trong ống nghiệm (in vitro) giống như Perkinsus atlanticus từ trai Ruditapes decussatus ở Galicia, Tây Ban Nha có chuỗi gen ARN ribosom nhỏ, nhưng không giống với P. atlanticus trong ngân hàng gen công bố. Ký
BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 3 253 sinh trùng chưa khẳng định tên là "Pseudoperkinsus tapetis" và nhập chúng vào nhóm nấm nguyên sinh tên là Mesomycetozoa (Figueras et al. 2000). b) Perkinsus (=Labyrinthomyxa) sp. của Macoma balthica. Perkinsus andrewsi có dấu hiệu cơ bản trên chuỗi từ locus rRNA khác nhau của Perkinsus marinus, Perkinsus atlanticus và Perkinsus olseni (Coss et al 2001b). Phân tích ADN (dùng kỹ thuật PCR) chủ yếu các vùng locus SSU ARN ribosom (ITS1 và ITS2 chính) có thể những “loài” này có thể xuất hiện trong những trai khác (Macoma mitchelli và Mercenaria mercenaria) cũng như hàu (Crassostrea virginica) ở đó nó cùng tồn tại trong cùng thời gian với Perkinsus marinus (Coss et al. 1999, 2001b). c) Perkinsus sp. của trai Mya arenaria khả năng có hai loài Perkinsus (Kotob et al. 1999a,b) d) Perkinsus sp. của trai Venerupis (=Tapes, =Ruditapes) philippinarum trong Nam Triều Tiên và Nhật Bản theo Hamaguchi et al. (1998) tìm thấy chuỗi nucleotide của hai mẫu sắp xếp (ITS1 và ITS2) và vùng 5.8S của ARN hầu hết phân loại là P. atlanticus và Perkinsus olseni và đã đề nghị rằng ký sinh trùng ở Nhật Bản có thể là P. atlanticus. e) Perkinsus olseni, được mô tả từ bào ngư, nhưng những nghiên cứu về phân tử cho rằng chỉ có một loài Perkinsus xuất hiện rộng tron gtự nhiên của thân mềm, gồm có trai ở Australia. f) Perkinsus qugwadi được mô tả trên điệp Patinopecten yessoensis Dấu hiệu bệnh lý: Trai nhiễm Perkinsus spp có thể có những nốt màu trắng hoặc những cái nang trên mặt của màng áo, tuyến tiêu hóa (gan tụy) và tổ chức mang là sự đáp ứng của tế bào máu. Mẫu ướt: Những thể hình cầu chứa trong một không bào lệch tâm trong nang của trai đang hấp hối. Hình 233: Trai Patinopecten yessoensis lật một diềm áo thấy rõ một mụn (mũi tên) trên tuyến sinh dục do nhiễm Perkinsus qugwadi.
254 Bïi Quang TÒ Hình 234: Tuyến tiêu hóa của trai Patinopecten yessoensis nhiễm Perkinsus qugwadi có nhiều các mụn (mũi tên). Hình 235: Mô học tuyến sinh dục của điệp Patinopecten yessoensis với một số thể dinh dưỡng (T) chứa một thể đơn bội, thể dinh dưỡng (T2) chứa hai thể đơn bội và thể dinh dưỡng (T8) chứa 8 thể đơn bội của trùng Perkinsus qugwadi trong tổ chức liên kết . Nhuộm màu H&E.
BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 3 255 Hình 236: Mô học tuyến sinh dục của điệp Patinopecten yessoensis nhiễm thể dinh dưỡng bình thường (T) và một ít thể sinh dưỡng có không bào lớn (TS) nhân có thay đỏi, mặt ngoài tế bào có dạng vòng nhẫn vòng nhẫn của trùng Perkinsus qugwadi. Nhuộm màu H&E. Hình 237: Mô học tuyến sinh dục của điệp Patinopecten yessoensis nhiễm trùng Perkinsus qugwadi nặng thấy rõ một số thẻ dinh dưỡng (T) nhỏ, thể dinh dưỡng đang phát triển với 8 thế đơn bội (T8), túi động bào tử (S) chứa bào tử động đạng phát triển, và một số bào tử động bơi tự do (Z) có tiên mao. Nhuộm H&E.
256 Bïi Quang TÒ Hình 238: Bào tử động hai lông roi của Perkinsus qugwadi thấy rõ hình dạng trong ổ bệnh của tuyến sinh dục nhiễm bệnh nặng của điệp giống Patinopecten yessoensis. Nhuộm Wright-Giemsa Hình 239: Hình KHVĐT bào tử động của Perkinsus qugwadi gần cạnh nhân (HN) tế bào máu đã bị dung giải của điệp Patinopecten yessoensis. Thấy rõ bào tử động này có roi (FB), nhân (N), và đỉnh dạng hình nón (C), đường thẳng vi mạch (RM) và vi hình nón (CM). Nhuộm Uranyl acetate and lead citrate.
BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 3 257 Hình 240: Hai cá thể dinh dưỡng thành thục của Perkinsus marinus. Một không bào lớn lệch một bên (V) và nhân (N), mẫu từ thành của tổ chức hình ống tuyến tiêu hóa. Hình 241: Thể dinh dưỡng của Perkinsus marinus thành thục (M) nhân xuất hiện vòng nhẫn hình tròn màu hồng và hai thể dinh dưỡng của P. marinus đang chưa thành thục đang phát triển bên trong có 8 thể đơn bội (T)
258 Bïi Quang TÒ Hình 242: 16 thể đơn bội (T) trong thể dinh dưỡng của P. marinus chưa thành thục. những thể đơn bội này được chứa trong một tế bào máu (HN thấy rõ nân của tế bào bạch huyết) và thể dinh dưỡng thành thục (M) ở gần bên. Hình 243: Mẫu tươi trực tràng của hàu Crassostrea virginica cho thấy bằng kỹ thuật ủ thioglycollate và nhuộm Lugol xuất hiện 6 túi bào tử động của Perkinsus marinus bắt màu đen. Phân bố và lan truyền bệnh: Có khoảng 50 loài nhuyễn thể nhiễm Perkinsus nhưng chúng không gây thành bệnh Perkinsus marinus (=Dermocystidium marinum, =Labyrinthomyxa marina) ký sinh ở hàu Crassostrea virginica và C. gigas Perkinsus olseni/atlanticus ký sinh ở Haliotis ruber, H. cyclobates, H. scalaris, H. laevigata, Ruditapes philippinarum vµ R. decussates.
BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 3 259 a) Ruditapes (=Tapes, =Venerupis) decussatus, Ruditapes (=Tapes) semidecussatus, Ruditapes pullastra, Venerupis aurea, Venerupis pullastra; trai nuôi Venerupis (=Tapes, =Ruditapes) philippinarum. b) Macoma balthica có dấu hiệu như vật chủ chính, nhưng không xuất hiện ở Macoma mitchelli, Mercenaria mercenaria và Crassostrea virginica. c) Mya arenaria. d) Venerupis (=Tapes, =Ruditapes) philippinarum nhưng không quan sát ở 10 thân mền khác (gồm Crassostrea gigas và Pinctada fucata martensii) từ vùng dịch bệnh ở hàn Quốc (Choi và Park 1997, Park et al. 2001). e) Nhiều loài thân mềm gồm Tridacna gigas, Tridacna maxima, Tridacna crocea, Anadara trapezia, và Katelysia rhytiphora. Phân bố: a) Bồ Đào Nha, Galicia (Tây Bắc Tây Ban Nha), bờ biển Huelva (Tây nam Tây Ban Nha), và biển Địa Trung Hải. b) Virginia, Maryland (vịnh Chesapeake), Mỹ c) Vịnh Chesapeake, Mỹ (McLaughlin và Faisal 2000). d) Bờ biển phía Tây và Nam Hàn Quốc; quận Kumamoto và Hiroshima, Nhật Bản; và dọc bờ phía bắc của biển vàng, Trung Quốc. e) Giải đá ngầm, phía Nam Úc. Chẩn đoán bệnh Dựa vào dấu hiệu bệnh lý, mô bệnh học, kính hiển vi điện tử, miễn dịch học và kỹ thuật PCR 7. BÖnh do ngµnh trïng bµo tö - Sporozoa leuckart, 1872 emend, kryloo dobrovolsky, 1980 Ngµnh Sporozoa ký sinh trong c¸c tÕ bµo èng tiªu ho¸ hoÆc trong xoang cña ®éng vËt kh«ng x−¬ng sèng vµ cã x−¬ng sèng. §Æc ®iÓm ®Æc tr−ng cña Sporozoa lµ cã giai ®o¹n sinh bµo tö (Sporogory) trong vßng ®êi. Bµo tö (Spore) cã mµng cøng, tr¬n nh½n, bao bäc bªn ngoµi, bªn trong lµ c¸c trïng bµo tö (Sporozoit). Vßng ®êi cña Sporozoa thay ®æi phøc t¹p nh−ng nh×n chung cã sù xen kÏ gi÷a sinh s¶n h÷u tÝnh vµ v« tÝnh (sinh s¶n h÷u tÝnh sinh bµo tö, sinh s¶n v« tÝnh b»ng liÖt sinh) Ngµnh bµo tö trïng cã 3 líp: - Líp trïng 2 tÕ bµo (Eugregarinida) ký sinh ë ®éng vËt kh«ng x−¬ng sèng. - Líp trïng bµo tö m¸u (Haemosporidia) ký sinh ë ®éng vËt kh«ng x−¬ng sèng. - Líp trïng h×nh cÇu (Coccidia) ký sinh ë c¸. 7.1. BÖnh trïng bµo tö Goussiosis. 7.1.1. T¸c nh©n g©y bÖnh. Bé Coccida Leuchart 1879 Hä Eimeridae Leger 1911 Gièng Goussia LabbÐ, 1986 (H×nh 244)
260 Bïi Quang TÒ Bµo nang Goussia th−êng cã d¹ng h×nh cÇu, kÝch th−íc thay ®æi theo loµi, th−êng kho¶ng tõ 8-14 μ. Bªn ngoµi cã mét mµng cøng bao bäc. Trong bµo nang cã 4 bµo tö h×nh bÇu dôc cã mµng bäc trong suèt. Mçi bµo tö l¹i cã 2 trïng bµo tö h×nh d¹ng nh− tr¸i chuèi. C¬ thÓ 1 ®Çu to, 1 ®Çu nhá vµ th−êng s¾p xÕp ng−îc ®Çu ®u«i nhau. TÕ bµo chÊt cña trïng bµo tö ®ång ®Òu. H¹ch h×nh trßn n»m lÖch vÒ ®Çu H×nh 244: Goussia: A. 2 bµo nang thµnh thôc trong tÕ bµo tæ réng. chøc ký chñ, B. Bµo nang m« pháng C. Bµo nang ch−a thµnh thôc. 1. Mµng bµo nang, 2. Bµo tö vµ mµng bµo tö, 3. Trïng bµo tö, 4. H¹ch tÕ bµo, 5. ChÊt th¶i bµo tö, 6. Cùc c¬ thÓ, 7. ChÊt th¶i bµo nang 7.1.2. Ph−¬ng ph¸p sinh s¶n. Goussia cã ph−¬ng ph¸p sinh s¶n v« tÝnh vµ sinh s¶n h÷u tÝnh (H×nh 245). - Sinh s¶n v« tÝnh: Bµo nang Goussia ë trong m«i tr−êng n−íc, c¸ ¨n vµo ruét d−íi t¸c dông cña dÞch tiªu ho¸, trïng bµo tö ®−îc gi¶i phãng ra ngoµi. Trïng bµo tö x©m nhËp vµo tÕ bµo thµnh ruét sinh s¶n v« tÝnh cho nhiÒu liÖt trïng (Meirozoit). LiÖt trïng ph¸ tÕ bµo vµo xoang ruét l¹i x©m nhËp vµo thµnh ruét vµ b¾t ®Çu mét thÕ hÖ sinh s¶n v« tÝnh míi. -Sinh s¶n h÷u tÝnh: Sau 4-5 thÕ hÖ sinh s¶n v« tÝnh, liÖt trïng l¹i x©m nhËp vµo tÕ bµo thµnh ruét vµ chuyÓn thµnh mÇm giao tö: mÇm giao tö lín kh«ng ph©n chia, lín lªn thµnh mét giao tö lín, cßn mÇm giao tö bÐ ph©n chia cho nhiÒu giao tö bÐ, giao tö bÐ cã 2 roi nªn cã thÓ di chuyÓn t×m gÆp giao tö lín ®Ó thô tinh thµnh hîp tö. Hîp tö tiÕt ra chÊt h×nh thµnh vá bao bäc thµnh bµo nang. Bµo nang theo ph©n ra ngoµi. Trong bµo nang ph©n chia 2 lÇn liªn tiÕp cho 4 mÇm bµo tö, mçi bµo tö ph©n chia thµnh 2 trïng bµo tö. Bµo nang lóc nµy cã kh¶ n¨ng c¶m nhiÔm, nÕu vµo ®−îc trong èng tiªu ho¸ cña ký chñ thÝch hîp, trïng bµo tö ®−îc gi¶i phãng chui vµo thµnh ruét tiÕp tôc thÕ hÖ sinh s¶n v« tÝnh míi. 7.1.3. ChÈn ®o¸n vµ ph©n bè. §Ó quan s¸t t¸c nh©n g©y bÖnh, võa quan s¸t dÊu hiÖu bÖnh lý võa quan s¸t b»ng kÝnh hiÓn vi. C¸ bÞ bÖnh lç hËu m«n cã chÊt dÞch mµu vµng, do qu¸ tr×nh sinh s¶n Goussia sinh ra nhiÒu liÖt trïng ph¸ ho¹i v¸ch cña thµnh ruét lµm tæn th−¬ng tæ chøc ruét. §Ó kh¼ng ®Þnh, lÊy dÞch ruét kiÓm tra d−íi kÝnh hiÓn vi. ë n−íc ta ®· ph¸t hiÖn lo¹i Goussia sinensis ký sinh trong ruét c¸ tr¾m cá, c¸ mÌ tr¾ng. Goussia carpilli ký sinh trong ruét c¸ chÐp. Nh×n chung c−êng ®é vµ tû lÖ c¶m nhiÔm ch−a cao. Theo tµi liÖu cña mét sè n−íc trªn thÕ giíi nh− Liªn X«, Trung Quèc, Ba Lan, TiÖp Kh¾c, §øc, gièng Goussia ký sinh trªn mét sè gièng c¸ nu«i g©y t¸c h¹i lín ®· lµm c¸ chÕt, ký sinh chñ yÕu trªn c¸ lín.
BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 3 261 Goussia khi ra m«i tr−êng n−íc sèng kh¸ l©u, bµo nang l¾ng xuèng ®¸y thuû vùc hay lÉn trong cá c©y, thøc ¨n nªn c¸ ¨n vµo c¶m nhiÔm trùc tiÕp kh«ng qua ký chñ trung gian. NhiÖt ®é n−íc 24-300C thÝch hîp cho Goussia sinh s¶n. BÖnh ph¸t triÓn m¹nh vµo mïa hÌ. TÝnh chän läc ký chñ cao nh−ng trªn mét con c¸ cã thÓ gÆp tõ mét ®Õn mÊy loµi Goussia. Goussia cã thÓ truyÒn bÖnh tõ c¸ sang cho ng−êi, do ®ã ta nªn ¨n c¸ ®· nÊu chÝn. H×nh 245: S¬ ®å chu kú ph¸t triÓn cña trïng Goussia 1. Sinh s¶n v« tÝnh: 2. MÇm giao tö lín (c¸i); 3. Giao tö bÐ (®ùc); 4,5. Hîp tö, 6. Bµo nang ®· thµnh thôc A B H×nh 246: cÇu trïng trong ruét c¸: A- cÇu trïng trong ruét c¸ chÐp; B- cÇu trïng trong ruét c¸ r« phi. (theo Bïi Quang TÒ, 1998) 7.1.4. Ph−¬ng ph¸p phßng trÞ. Goussia cã vá cøng bao ngoµi vµ cã thÓ tån t¹i d−íi ®¸y ao hå, khi gÆp ®iÒu kiÖn thuËn lîi sÏ ph¸t triÓn, v× thÕ tiªu diÖt hoµn toµn rÊt khã kh¨n, cÇn chó ý c¸c biÖn ph¸p phßng bÖnh. Dïng v«i tÈy ao tr−íc khi th¶ c¸. ë mét sè n−íc, khi c¸ bÖnh ng−êi ta dïng Sulfathiazolum (ST), cø 100 kg cho 1 gram ST, c¸ch dïng trén vµo thøc ¨n, cho ¨n liªn tôc 6 ngµy nh−ng tõ ngµy thø 2 trë ®i l−îng thøc ¨n chØ dïng 0,5 gram. Ngoµi ra cßn cã thÓ dïng 1,2 gram Iode hoÆc 50 gram bét l−u huúnh cho 50 kg träng l−îng c¸, cho ¨n liªn tôc trong 4 ngµy. ë n−íc ta bÖnh nµy ch−a tiÕn hµnh nghiªn cøu c¸c biÖn ph¸p phßng trÞ.
262 Bïi Quang TÒ 7.2. BÖnh trïng hai tÕ bµo ë t«m Gregarinosis. 7.2.1. T¸c nh©n g©y bÖnh. Gregarine thuéc líp trïng 2 tÕ bµo: Eugregarinida (H×nh 247). Gregarine ký sinh chñ yÕu trong ruét ®éng vËt kh«ng x−¬ng sèng tËp trung ë ngµnh ch©n khíp Arthropoda vµ giun ®èt Annelia (John vµ ctv,1979). Gregarine th−êng ký sinh ë trong ruét t«m sèng trong tù nhiªn. Gregarine ký sinh ë t«m he cã Ýt nhÊt 3 gièng: - Nematopsis spp - Cephalolobus spp - Paraophiodina spp CÊu t¹o Gregarine ë giai ®o¹n tr−ëng thµnh hay thÓ dinh d−ìng gåm cã 2 tÕ bµo. TÕ bµo phÝa tr−íc (Protomerite - P) cã cÊu t¹o phøc t¹p gäi lµ ®èt tr−íc (Epimerite - E) nã lµ c¬ quan ®Ýnh cña ký sinh trïng vµ tÕ bµo phÝa sau (Deutomerite - D). 7.2.2. Chu kú sèng cña Gregarine trong t«m. PhÇn lín Gregarine cã chu kú sèng trùc tiÕp (John vµ ctv,1979) tuy nhiªn cã 1 sè loµi g©y bÖnh trªn ®éng vËt gi¸p x¸c cã vËt chñ trung gian lµ th©n mÒm. Khi t«m ¨n thøc ¨n lµ vËt chñ trung gian ®· nhiÔm bµo tö (spore) cña Gregarine. Bµo tö trong thøc ¨n nÈy mÇm thµnh h¹t bµo tö (Sporozoite) b¸m vµo thµnh vµ c¸c mÊu låi cña d¹ dµy hoÆc lan xuèng c¸c tÕ bµo biÓu m« cña ruét tr−íc. Bµo tö b¸m vµo d¹ dµy vµ ruét b»ng mét gèc b¸m ®Æc biÖt (holdfast). Trong giai ®o¹n thÓ dinh d−ìng (Trophozoite), chóng ph¸t triÓn tõ gèc b¸m thµnh tÕ bµo phÝa tr−íc vµ cã nh©n tÕ bµo ph©n biÖt râ ë gi÷a tÕ bµo. Qua 3 giai ®o¹n ph¸t triÓn Trophont sÏ h×nh thµnh mét sè bµo tö vµ chóng l¹i phãng bµo tö vµo ruét vµ d¹ dµy, di chuyÓn vÒ ruét sau, tiÕp tôc giai ®o¹n bµo tö cña ký sinh trïng. C¸c bµo tö th−êng c− tró ë c¸c nÕp gÊp cña ruét. ë ruét sau mçi bµo tö ph¸t triÓn thµnh mét kÐn giao tö (Gametocyst) gåm cã c¸c giao tö nhá vµ giao tö lín. Khi kÐn giao tö vì ra, c¸c giao tö tiÕp hîp vµ h×nh thµnh c¸c hîp tö (Zygote) ®−îc phãng ra ngoµi m«i tr−êng. C¸c hîp tö (Zygospore ) lµ thøc ¨n cña nhuyÔn thÓ hai vá vµ giun ®èt (Polydora cirrhosa) chóng lµ c¸c ®éng vËt sèng ë ®¸y ao t«m. Ruét cña nhuyÔn thÓ hoÆc giun ®èt b¾t ®Çu nhiÔm Gregarine vµ h×nh thµnh c¸c bµo tö trong tÕ bµo biÓu m«. KÐn bµo tö (Sporocyste) phãng vµo ph©n gi¶ cña nhuyÔn thÓ lµ thøc ¨n cña t«m hoÆc c¸c giun ®èt nhiÔm kÐn bµo tö lµ thøc ¨n cña t«m. TiÕp tôc h¹t bµo tö ®−îc phãng vµo ruét d¹ dµy cña t«m vµ tiÕp tôc mét chu kú míi cña Gregarine. Nh÷ng h¹t bµo tö ph¸t triÓn ë giai ®o¹n thÓ dinh d−ìng trong ruét (Nematopsis spp vµ Paraophioidina spp) hoÆc d¹ dµy sau (Cephalolobus spp). 7.2.3. DÊu hiÖu bÖnh lý T«m nhiÔm trïng hai tÕ bµo c−êng ®é nhÑ kh«ng thÓ hiÖn râ dÊu hiÖu bÖnh lý râ rµng, th−êng thÓ hiÖn t«m chËm lín. Khi t«m bÞ bÖnh nÆng Nematopsis sp víi c−êng ®é > 100 h¹t bµo tö/con, d¹ dµy vµ ruét cã chuyÓn mµu h¬i vµng hoÆc tr¾ng, cã c¸c ®iÓm tæn th−¬ng ë ruét t¹o ®iÒu kiÖn cho vi khuÈn Vibrio x©m nhËp g©y ho¹i tö thµnh ruét, t«m cã thÓ th¶i ra ph©n tr¾ng (h×nh 187), nªn ng−êi nu«i t«m gäi lµ “bÖnh ph©n tr¾ng”, bÖnh cã thÓ g©y cho t«m chÕt r¶i r¸c. 7.2.4. Ph©n bè lan truyÒn cña bÖnh. BÖnh Gregarine xuÊt hiÖn ë t«m biÓn nu«i ë Ch©u ¸, Ch©u Mü. BÖnh th−êng x¶y ra ë c¸c hÖ thèng −¬ng gièng vµ ao nu«i t«m thÞt. Theo Tseng (1987) cho biÕt Gregarine ®· g©y bÖnh ë t«m só (P. monodon) nu«i trong ao. Møc ®é nhiÔm bÖnh cña t«m nu«i rÊt cao cã tr−êng hîp tû lÖ nhiÔm bÖnh 100%. BÖnh ®· g©y hËu qu¶ lµm gi¶m n¨ng suÊt nu«i, do Gregarine ®· lµm cho t«m sinh tr−ëng chËm. ë ViÖt Nam kiÓm tra t«m thÎ, t«m só nu«i cã nhiÔm Nematopsis sp ë ruét vµ d¹ dµy, møc ®é nhiÔm rÊt cao, tû lÖ tõ 70-100%, bÖnh ®· x¶y ra nhiÒu trong c¸c ao nu«i t«m só b¸n th©m canh ë cuèi chu kú nu«i (theo Bïi Quang TÒ, 1998, 2002). Th¸ng 6-7 n¨m 2002 ë huyÖn Tuy Hßa, Phó Yªn cã kho¶ng 450 ha (60%) t«m bÞ bÖnh ph©n tr¾ng, chÕt r¶i r¸c, phßng trÞ kh«ng ®¹t yªu cÇu (theo b¸o c¸o cña chi côc b¶o vÖ nguån lîi thñy
BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 3 263 s¶n Phó Yªn th¸ng 7/2002). Tõ n¨m 2003 ®Õn ®Õn nay bÖnh ph©n tr¾ng th−êng x¶y ra ë ®Þa ph−¬ng nu«i t«m só th©m canh: B¹c Liªu, Sãc Tr¨ng, Nam §Þnh, H¶i Phßng, Qu¶ng Ninh (theo Bïi Quang TÒ, 2005) d p p p d d A B D C E F H×nh 247: Trïng hai tÕ bµo ký sinh ë t«m (Gregarine). A,B- ThÓ dinh d−ìng (Trophozoite) cña Nematopsis sp ký sinh ë ruét gi÷a cña t«m só; C- h¹t bµo tö (Sporozoite); D- kÐn giao tö (Gametocyst) ë ruét sau t«m r¶o; E- Cephalolobus penaeus ký sinh trong ruét t«m r¶o (bar= 0,25mm) (thÓ dinh d−ìng vµ kÐn giao tö); F- ThÓ dinh d−ìng cña Cephalolobus vµ Nematopsis trong ruét t«m r¶o; p- tÕ bµo phÝa tr−íc (protomerite) cßn gäi lµ ®èt tr−íc (Epimerite- e) ; d- tÕ bµo phÝa sau (deutomerite). MÉu t−¬i, kh«ng nhuém (theo Bïi Quang TÒ, 1998, 2004)
264 Bïi Quang TÒ H×nh 248: ph©n tr¾ng trong ao nu«i t«m (mÉu thu ë ao nu«i t«m B¹c Liªu 10/2003) BÖnh ph©n tr¾ng ë t«m nguyªn nh©n ®Çu tiªn do trïng hai tÕ bµo lµm g©y tæn th−¬ng thµnh ruét, d¹ dµy cña t«m kÕt hîp víi m«i tr−êng « nhiÔm l−îng Vibrio ph¸t triÓn gia t¨ng, t«m ¨n thøc ¨n nhiÔm Vibrio vµo d¹ dµy ruét, vi khuÈn nh©n c¬ héi g©y ho¹i tö thµnh ruét cã mµu vµng hoÆc tr¾ng. 7.2.4. ChÈn ®o¸n bÖnh ChÈn ®o¸n bÖnh dùa vµo kiÓm tra tiªu b¶n t−¬i vµ m« bÖnh häc c¸c tiªu b¶n ë ruét vµ d¹ dµy cña t«m. HoÆc kiÓm tra c¸c h¹t bµo tö trong ph©n t«m, bïn b· d−íi ®¸y ao. Khi t«m bÞ bÖnh nÆng Nematopsis sp víi c−êng ®é > 100 h¹t bµo tö/con, ruét gi÷a vµ ruét cã chuyÓn mµu h¬i vµng, cã 1 ®iÓm tæn th−¬ng ë ruét t¹o ®iÒu kiÖn cho vi khuÈn x©m nhËp. 7.2.5. Phßng vµ trÞ bÖnh. Phßng trÞ bÖnh Gregarine ®ang nghiªn cøu, nh−ng ®Ó phßng bÖnh chóng ta ¸p dông biÖn ph¸p phßng bÖnh tæng hîp. Trong c¸c ao tr¹i −¬ng t«m gièng, thøc ¨n t−¬i sèng cã chøa mÇm bÖnh cÇn ph¶i khö trïng b»ng c¸ch nÊu chÝn. VÖ sinh ®¸y bÓ, ao th−êng xuyªn ®Ó diÖt c¸c mÇm bÖnh cã trong ph©n t«m. 8. BÖnh do ngµnh trïng vi bµo tö Mycrosporidia balbiani, 1882 Ngµnh trïng vi bµo tö ký sinh ë s©u bä, 1 sè ®éng vËt ch©n khíp, 1 sè ký sinh trong tÕ bµo cña c¸, cã kho¶ng h¬n 800 loµi thuéc 70 gièng. Vi bµo tö ký sinh trªn c¸ kho¶ng 70 loµi thuéc 7 gièng, th−êng chóng ký sinh trong tÕ bµo tæ chøc tuyÕn sinh dôc, gan, thËn, mËt, ruét, tæ chøc mì, da vµ mang cña c¸ lµm t¸c h¹i ®Õn c¸. Vi bµo tö ký sinh ë gi¸p x¸c (t«m, cua) sèng trong tù nhiªn vµ c¸c ao nu«i t«m cã h¬n 30 loµi thuéc 3 gièng, lµm ¶nh h−ëng ®Õn tû lÖ sèng ®Æc biÖt lµm gi¶m chÊt l−îng thùc phÈm cña t«m. §Ó phßng trÞ bÖnh do vi bµo tö g©y ra theo tµi liÖu n−íc ngoµi, tr−íc khi th¶ t«m, c¸ vµo nu«i cÇn tÈy dän ao s¹ch sÏ, ph¬i n¾ng ao ®Ó t¨ng nhiÖt ®é. Trong ®iÒu kiÖn 500C vµi phót, bµo tö cña chóng cã thÓ bÞ tiªu diÖt. Ngoµi ra cã thÓ dïng Cetylpyridinium chloride 100 ppm trong 3 phót cã thÓ diÖt ®−îc bµo tö. 8.1. BÖnh trïng vi bµo tö ë c¸ Glugeosis. 8.1.1. T¸c nh©n g©y bÖnh. Bé Glugeida Issi,1893 Hä Glugeidae Gurley,1893 Gièng Glugea Thelohan 1891 (H×nh 249)
BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 3 265 C¬ thÓ cña gièng Glugea rÊt nhá chõng kho¶ng 3-6 μ x 1-4 μ, c¬ thÓ h×nh trßn hay h×nh bÇu dôc. CÊu pt t¹o c¬ thÓ rÊt ®¬n gi¶n, bªn ngoµi cã mµng do chÊt e kitin t¹o thµnh, cã cùc nang h×nh d¹ng gièng bµo tö, bªn trong cã sîi t¬. Loµi Glugea intestinalis cùc n nang dµi b»ng chiÒu dµi c¬ thÓ trë lªn. Trong tÕ bµo chÊt cã h¹ch h×nh trßn vµ tÕ bµo chÊt còng cã h×nh trßn. en v H×nh 249: S¬ ®å cÊu t¹o vi bµo tö (Glugea) (theo Bychowsky, 1962): pt- sîi t¬; e- mµng ngoµi bµo tö; en- mµng trong bµo tö; n- nh©n tÕ bµo; v- kh«ng bµo phÝa sau. 8.1.2. DÊu hiÖu bÖnh lý vµ ph©n bè. Glugea hertwigi ký sinh trªn thËn, ruét, tuyÕn sinh dôc vµ tæ chøc mì, da ,mang cña c¸c loµi c¸ n−íc ngät nh− c¸ mÌ, c¸ chÐp, c¸ diÕc, c¸ vÒn, Khi ký sinh trong tæ chøc c¬ quan, th−êng cã d¹ng bµo nang mµu tr¾ng s÷a, ®−êng kÝnh 2-3 mm. Lóc c¶m nhiÔm nghiªm träng cã thÓ lµm tuyÕn sinh dôc ph¸t triÓn kh«ng tèt, c¸ sinh tr−ëng chËm. Theo Lim,1970 loµi Glugea anomala cã ®−êng kÝnh bµo nang 4 mm. C¸ c¶m nhiÔm c¬ thÓ bÞ biÕn d¹ng, tÕ bµo tæ chøc bÞ tr−¬ng n−íc, ho¹t ®éng cña c¸c tæ chøc c¬ quan bÞ rèi lo¹n, cã thÓ lµm c¸ chÕt. ë Mü, Glugea hertwigi ký sinh lµm cho c¸ osmerus mordar trong tù nhiªn chÕt hµng lo¹t. Theo tµi liÖu Trung Quèc gièng Glugea ký sinh trªn c¸ n−íc ngät ë nhiÒu ®Þa ph−¬ng trong c¶ n−íc, l−u hµnh chñ yÕu vµo mïa hÌ, thu nh−ng t¸c h¹i kh«ng lín . ë ViÖt Nam ®· gÆp Glugea sp ký sinh ë c¸ he, c¸ chµi nu«i bÌ ë An Giang. 8.2. BÖnh t«m b«ng ë t«m he (Cotton shrimp disease). 8.2.1. T¸c nh©n g©y bÖnh. Cã 3 gièng th−êng ký sinh g©y bÖnh ë t«m: Bé Glugeida Issi,1983 Hä Thelohaniidae Hazard et Ololacre,1975 Gièng Thelohania Hennguy, 1892 (cßn gäi Agmasoma-h×nh 250A) Hä Glugeidae Gurley,1893 Gièng Pleistophora Gurley,1893 (cßn gäi Plistophora-h×nh 250F) Gièng Ameson (cßn gäi Nosema) C¸c gièng bµo tö ký sinh ë t«m cÊu t¹o c¬ thÓ t−¬ng tù nh− Glugea. ChiÒu dµi bµo tö kho¶ng 1-8 μm. §Æc ®iÓm cña mçi gièng (xem b¶ng 33) kh¸c nhau, giai ®o¹n tÕ bµo giao tö (Sporont) hay gäi bµo nang. Sè l−îng bµo tö trong bµo nang cña tõng gièng kh¸c nhau: - Ameson (= Nosema), kÝch th−íc bµo tö 2,0 x 1,2 μm, trong bµo nang cã ®¬n bµo tö. - Pleistophora: kÝch th−íc bµo tö 2,6 x2,1 μm, trong bµo nang cã 16-40 bµo tö. - Agmasoma (= Thelohamia) penaei: kÝch th−íc bµo tö 3,6 x 5,0 hoÆc 5,0 x 8,2 μm, trong bµo nang cã 8 bµo tö. - Agmasoma (= Thelohamia) luorara: KÝch th−íc bµo tö 3,6 x 5,4 μm, trong bµo nang cã 8 bµo tö. 8.2.2. Chu kú sèng cña bµo tö trïng. Vi bµo tö g©y bÖnh cho t«m, cã chu kú ph¸t triÓn phøc t¹p qua vËt chñ trung gian. T«m lµ ký chñ trung gian cña vi bµo tö. VËt chñ cuèi cïng lµ mét sè loµi c¸ ¨n t«m. Ph©n hoÆc ruét c¸ nhiÔm vi bµo tö vµ ph¸t triÓn ë ký chñ trung gian. C¸ ¨n t«m ®· nhiÔm vi bµo tö vµ ph¸t triÓn ë ký chñ cuèi cïng.
266 Bïi Quang TÒ 8.2.3. DÊu hiÖu bÖnh lý vµ ph©n bè. Vi bµo tö ký sinh trong c¸c tæ chøc cña t«m, chóng b¸m vµo c¬ v©n g©y nªn nh÷ng vÕt tæn th−¬ng lín lµm ®ôc mê c¬ v× thÕ nªn gäi lµ bÖnh t«m “sîi b«ng tr¾ng” (h×nh 183 G-K). Vi bµo tö ký sinh ë nhiÒu loµi t«m he: P. monodon, P. merguiensis, P. setiferus, (xem b¶ng 33). 8.2.4. ChÈn ®o¸n bÖnh. Dùa vµo c¸c dÊu: ®ôc mê c¬, thay ®æi mµu s¾c c¸c c¬ quan cña t«m, kiÓm tra t«m d−íi kÝnh hiÓn vi. 8.2.5. Phßng vµ trÞ bÖnh. Phßng trÞ bÖnh vi bµo tö ¸p dông theo ph−¬ng ph¸p phßng bÖnh tæng hîp. Kh«ng dïng t«m bè mÑ nhiÔm vi bµo tö, ph¸t hiÖn sím lo¹i bá nh÷ng con t«m bÞ nhiÔm vi bµo tö. Khi thu ho¹ch ph¶i lùa chän nh÷ng t«m nhiÔm bÖnh vi bµo tö kh«ng cho ph¸t t¸n vµ b¸n ngoµi chî. B¶ng 33: Vi bµo tö ký sinh ë t«m he ( Panaeus spp ) theo Lightner, 1996 ST Tªn vi bµo tö Ký chñ C¬ quan ký Sè bµo tö KÝch T sinh trong bµo th−íc bµo nang tö μm 1 Ameson - P. aztecus C¬ v©n 1 1,2 x2,0 (=Nosema) - P. duorarum nelsoni - P. setuferus 2 Nosema sp - Metapenacus monoceros C¬ v©n 1 - - P. escalentus - P. latisulcatus - P. merguiensis - P. semisulcatus - Macrobrachium rosenbergii 3 Agmasoma - P.setiferus M¸u, ruét, 8 2,0 x 5,0 (Thelohania) tuyÕn sinh vµ penaei dôc, c¬ 5,0 x 8,2 4 Agmasoma - P. monodon M¸u, ruét, 8 - (Thelohania) sp - P. merguiensis tuyÕn sinh dôc, c¬ 5 Agmasoma - P. duorarum C¬ 8 3,5 x 5,4 (Thelohania) - P. aztecus duorara - P. bransiliensis 6 Thelohania sp - P. esculentus C¬ v©n 8 - - P. latisulcatus - P. merguiensis - P. semisulcatus 7 Pleistophora sp - P. aztecus C¬, tim, 16-40 2,1 x 2,6 - P. setiferus ruét, gan, - P. duorarum tuþ, mang.
BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 3 267 A B C D E F G H I J K L H×nh 250: A- Vi bµo tö Agmasoma (=Thelohania) sp, trong c¬ liªn kÕt, nhuém Kinyoun (1500 lÇn); B- Bµo tö Agmasoma - bµo nang cã 8 bµo tö (↔) nhuém Giemsa (2000 lÇn); C- Vi bµo tö Pleistophora sp ký sinh trong c¬ t«m (1300 lÇn) nhuém Giemsa; D- Vi bµo tö trong mang t«m só NghÖ An, 2002, mÉu m« häc nhuém mµu (D- 100lÇn, E- 400 lÇn); F,G- Vi bµo tö trong c¬ t«m ch©n tr¾ng (1000 lÇn) mÉu thu Qu¶ng Ninh, 2004; H- T«m nhiÔm Agmasoma duorara, t«m tr¾ng hÕt phÇn bông; I- T«m phÝa d−íi b×nh th−êng, t«m phia trªn bÞ nhiÔm Ameson (Nosema) cã ®èm tr¾ng ®ôc trong; J- PhÇn ®Çu ngùc t«m só (P. monodon), nhiÔm Agmasoma (Thelohania) sp, trong c¬ liªn kÕt cã nèt s−ng tÊy d−íi vá
268 Bïi Quang TÒ kitin; K- T«m só nhiÔm vi bµo tö, ®u«i cã mµu tr¾ng (mÉu thu Nam §Þnh, 2003); L- t«m ch©n tr¾ng nhiÔm vi bµo tö ®u«i tr¾ng (mÉu thu Qu¶ng Ninh, 2004). 9. BÖnh do Ngµnh trïng bµo tö sîi Cnidosporidia doflein, 1901; emend, schulman et pcollipaev, 1980 Trïng bµo tö sîi lµ bµo tö cã vá bäc ngoµi kh¸ ch¾c ch¾n gåm cã 2 m¶nh vá kÝch th−íc, ®é dµy b»ng nhau, do tÕ bµo chÊt keo ®Æc l¹i. §−êng tiÕp gi¸p gi÷a 2 m¶nh vá gäi lµ ®−êng nèi mÆt, cã ®−êng nèi gäi lµ mÆt nèi (hay gäi lµ mÆt bªn), mÆt kh«ng cã ®−êng nèi gäi lµ mÆt vá (hay gäi lµ mÆt chÝnh). Trong bµo tö cã cùc nang vµ tÕ bµo chÊt. Tuú theo gièng loµi kh¸c nhau cã sè l−îng cùc nang tõ 1-4 chiÕc. Trong mçi cùc nang cã 1 sîi thÝch bµo xo¾n lß so. C¸c cùc nang th−êng tËp trung ë ®Çu phÝa tr−íc. Riªng hä Myxidiidae ph©n bè c¶ 2 phÝa ®Çu cña bµo tö. PhÇn sau cña bµo tö cã tÕ bµo chÊt gäi lµ tÕ bµo mÇm gåm 2 nh©n vµ kh«ng bµo. Hä Myxobolidae cã tói thÝch Iode lµ mét lo¹i tinh bét ®éng vËt. C¸ n−íc ngät cña ViÖt Nam ®· ph¸t hiÖn h¬n 40 loµi thuéc 6 gièng. - Chu kú sèng cña trïng bµo tö sîi gåm cã sinh s¶n v« tÝnh vµ h÷u tÝnh tiÕn hµnh hoµn toµn trªn cïng mét ký chñ, kh«ng qua ký chñ trung gian: Bµo tö tõ trªn th©n c¸ m¾c bÖnh r¬i vµo ®¸y ao hoÆc l¬ löng trong n−íc, bÞ c¸ ¨n ph¶i hoÆc b¸m vµo da, mang c¸.Bµo tö bÞ kÝch thÝch mét chÊt nµo ®ã trong c¬ thÓ c¸, phãng sîi thÝch, hai m¶nh vá bÞ vì ®«i, tÕ bµo chÊt ë trong vá biÕn thµnh biÕn h×nh trïng dïng ch©n gi¶ di chuyÓn vµo c¸c tÕ bµo tæ chøc cña ký chñ vµ dõng l¹i ë ®ã sinh tr−ëng vµ ph¸t triÓn. Thêi kú nµy gäi lµ giai ®o¹n dinh d−ìng. Nh©n tÕ bµo ph©n chia qua nhiÒu lÇn thµnh nhiÒu nh©n con. Mçi nh©n cã tÕ bµo chÊt bao quanh h×nh thµnh mÇm giao tö (Gametocyte ). Nh©n cña mÇm giao tö tiÕp tôc ph©n chia mét sè lÇn thµnh 6-18 nh©n con vµ cuèi cïng h×nh thµnh bµo tö. Sè l−îng nh©n trong mÇm giao tö cã kh¸c víi sè l−îng cña bµo tö ®−îc h×nh thµnh. NÕu nh÷ng mÇm giao tö chØ sinh s¶n mét bµo tö th× nh©n cña nã cã 6-8 c¸i, ng−êi ta gäi mÇm giao tö ®ã lµ ®¬n giao tö. NÕu mÇm giao tö s¶n sinh hai bµo tö th× sè l−îng nh©n còng t¨ng lªn gÊp ®«i vµ gäi mÇm giao tö lµ song giao tö. ThÓ dinh d−ìng tiÕp tôc sinh tr−ëng, sè l−îng bµo tö ®−îc h×nh thµnh ngµy cµng gia t¨ng. TiÕp sang giai ®o¹n bµo nang: c¸c tæ chøc xung quanh thÓ dinh d−ìng bÞ kÝch thÝch tho¸i ho¸ vµ thay ®æi sinh ra mét líp mµng bao quanh thÓ dinh d−ìng, gäi lµ bµo nang cña trïng bµo tö sîi. KÝch th−íc cña bµo nang cã thÓ nh×n thÊy b»ng m¾t th−êng. C¸c trïng bµo tö sîi ký sinh trªn da, mang c¸ th× bµo nang bÞ bµo tö thµnh thôc ph¸ vì chui ra r¬i vµo n−íc, l¹i x©m nhËp vµo ký chñ kh¸c h×nh thµnh mét chu kú sèng míi. C¸c trïng bµo tö sîi ký sinh ë ruét vµ c¸c c¬ quan néi t¹ng bµo tö cã thÓ qua èng tiªu ho¸ ra ngoµi. Bµo tö cã thÓ sèng l©u trong bïn ®¸y ao, hå nªn c¸ ¨n ®¸y nh− c¸ chÐp, diÕc, tr«i, dÔ bÞ c¶m nhiÔm. 9.1. BÖnh trïng bµo tö sîi cã 2 cùc nang- Myxobolosis. 9.1.1. T¸c nh©n g©y bÖnh. G©y bÖnh ë c¸ lµ c¸c loµi thuéc gièng Myxobolus Biitschli,1882, hä Myxobolidae Thelohan, 1892. Ngoµi nh÷ng ®Æc ®iÓm chung cña trïng bµo tö sîi Myxobolus cã ®Æc ®iÓm riªng lµ phÝa tr−íc bµo tö cã 2 cùc nang, th−êng c¸c loµi cã 2 cùc nang b»ng nhau (Myxobolus koi, M.artus, M. seminiformis-h×nh 253A,B,C), mét sè Ýt loµi cã 1 cùc nang bÞ tho¸i ho¸ (Myxobolus toyamai-h×nh 253D). Trong tÕ bµo chÊt cã mét tói thÝch Iode. KÝch th−íc cña tõng loµi cã kh¸c nhau (xem b¶ng 34).
BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 3 269 8 H×nh 251: S¬ ®å cÊu t¹o cña trïng bµo 7 3 9 tö sîi - Myxosporida (theo Schulman, 6 1960): 1- ph«i amip; 2- kh«ng bµo; 3- 5 mám gi÷a cùc nang; 4- nh©n bµo nang; 4 5- cùc nang; 6- vá; 7- sîi t¬ xo¾n; 8- ®−êng nèi; 9- trôc ®−êng nèi; 10-nh©n cña ph«i amip 10 1 2 A B C H×nh 252: C¸ chÐp bÞ bÖnh bµo tö sîi: A- mang c¸ chøa ®Çy bµo nang; B,C- C¸ chÐp gièng bÞ bÖnh bµo tö sîi, trªn mang cã nhiÒu bµo nang A B C D E F G H×nh 253: Mét sè loµi bµo tö loµi bµo tö sîi: A,J- Myxobolus koi; C- Myxobolus artus; B,E- Myxobolus semiformis; D- Myxobolus toyamai; F,G- Myxobolus minutus;
270 Bïi Quang TÒ B¶ng 34: KÝch th−íc mét sè loµi trïng bµo tö sîi Myxobolus Tªn loµi Myxobolus ChiÒu dµi ChiÒu réng ChiÒu dµy ChiÒu dµi cùc bµo tö ( μ ) bµo tö (μ ) bµo tö (μ ) nang(μ ) Myxobolus koi Kudo,1919 17-18,5 9-10 5-7 10-11,2 M. toyamai Kudo,1919 15-18 5,4 4,5 9-10,3 M. artus Achmerov,1960 6,6-8,2 9,9-11,5 8,2 4,9 M. seminiformis Ha Ky,1968 13,2-14,4 4,8-6 3,6-4,2 5,4-6 M. humilis Ha Ky,1968 8,1-9 6,3-7,2 - 3,6-3,8 Myxobolus sp2 Te,1990 15,5 14-15,5 - 8,3-9,3 Myxobolus oblongus Gurley 11,2-12,8 8-8,8 6,4 3,2-4 Myxobolus sp4 9,3-10,1 7-7,7 6,2 4,7 9.1.2. DÊu hiÖu bÖnh lý. Khi c¸ m¾c bÖnh trïng bµo tö sîi, c¸ b¬i léi kh«ng b×nh th−êng quÉy m¹nh, dÞ h×nh cong ®u«i, c¸ kÐm ¨n råi chÕt. NÕu bÞ bÖnh nÆng cã thÓ nh×n thÊy bµo nang b»ng h¹t tÊm, h¹t ®Ëu xanh mµu tr¾ng ®ôc b¸m trªn mang c¸ (nh− c¸ chÐp gièng bÞ Myxobolus koi, M. toyamai ký sinh) lµm kªnh l¾p mang kh«ng ®ãng l¹i ®−îc (h×nh 252). B¶ng 35: Møc ®é c¶m nhiÔm mét sè lo¹i trïng bµo tö sîi Myxobolus spp ký sinh ë c¸c loµi c¸ n−íc ngät ë ViÖt Nam ST Tªn ký sinh Ký chñ CQ ký Tû lÖ C ®é nhiÔm T¸c gi¶ T trïng sinh nhiÔm % Ýt nhiÒu 1 Myxobolus ChÐp tr¾ng ViÖt Nam Mang 33,05 1 - nhiÒu B.Q.TÒ koi,1919 ChÐp vµng Mang 9,19 Ýt nt ChÐp Hungari Mang 54,34 Ýt -nhiÒu nt ChÐp lai Vµngx Hung Mang 76,19 Ýt -nhiÒu nt ChÐp lai ViÖt xHung Mang 27,16 Ýt -nhiÒu nt ChÐp lai Vµng xViÖt Mang 10,05 1-7 2 Myxobolus ChÐp tr¾ng ViÖt Nam Mang 14,56 Ýt - nhiÒu B.Q.TÒ toyamai ChÐp vµng Mang 9,19 1-7 nt Kudo,1915 ChÐp Hung Mang 29,56 Ýt - nhiÒu nt ChÐp lai Vµng x Hung Mang 50,79 Ýt - nhiÒu nt ChÐp lai ViÖt xHung Mang 9,62 Ýt - nhiÒu nt ChÐp lai Vµng xViÖt Mang 13,33 1-7 nt 3 Myxobolus ChÐp tr¾ngViÖt Nam Da, 5,45 5-15 B.Q.TÒ artus Mang 9,80 4- nhiÒu nt Achmerov, Ruét 19,74 5- nhiÒu nt 1960 ChÐp vµng Mang 1,15 Ýt nt Ruét 3,45 Ýt - nhiÒu nt ChÐp Hung Mang 1,18 8-10 nt Ruét 15,38 5- nhiÒu nt ChÐp lai Vµng x Hung Mang 1,58 5-nhiÒu nt Ruét 9,52 Ýt nt ChÐp lai ViÖt xHung Mang 0,77 5-nhiÒu nt Ruét 4,19 6-nhiÒu nt ChÐp lai Vµng xViÖt Ruét 36,66 Ýt nt 4 Myxobolus Tr«i ViÖt Nam Da 6,60 RÊt nhiÒu Hµ Ký seminiformis C¸ Mrigal Mang 3,44 Ýt B.Q.TÒ Ha Ky,1968 C¸ R«hu Mang 51,35 Ýt-nhiÒu B.Q.TÒ 5 Myxobolus C¸ Tra Mang 46,43 1-4 B.Q.TÒ sp2 Te,1990 ThËn 3,57 2 Nt 6 Myxobolus C¸ Lãc b«ng Da 21,91 1-3 B.Q.TÒ Oblongus Gurley,1893 7 Myxobolus C¸ trª vµng Mang 2,17 1-2 B.Q.TÒ sp4 Te,1990 C¸ trª tr¾ng Mang 18,18 1-2 Nt
BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 3 271 9.1.3. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnh Myxobolus spp ký sinh ë h¬n 30 loµi c¸ n−íc ngät ViÖt Nam ®· ph¸t hiÖn ®−îc gÇn 30 loµi (xem b¶ng 35). Møc ®é c¶m nhiÔm Myxobolus ë mét sè loµi c¸ kh¸ cao vµ ®· g©y thµnh bÖnh lµm c¸ chÕt hµng lo¹t.VÝ dô c¸ chÐp kÝnh Hungari nhËp néi ë giai ®o¹n c¸ gièng th−êng bÞ bÖnh trïng bµo tö sîi (Myxobolus koi, M. toyamai ) tû lÖ nhiÔm tíi 96%, c−êng ®é nhiÔm rÊt cao cã rÊt nhiÒu bµo nang trªn la men kiÓm tra bµo nang dµy ®Æc trªn cung mang lµm c¸ kh«ng khÐp næi mang l¹i ®−îc (Bïi Quang TÒ, 1984). ë nhiÖt ®é n−íc 30 - 320C ®µn c¸ chÐp gièng bÞ bÖnh th−êng cã tû lÖ tö vong rÊt cao. C¸ biÓn còng th−êng gÆp Myxobolus spp (Palianskii, 1958). 9.1.4. ChÈn ®o¸n bÖnh §Ó chÈn ®o¸n trïng bµo tö sîi Myxobolus, lÊy nhít c¸c tæ chøc nhiÔm bÖnh quan s¸t d−íi kÝnh hiÓn vi ph©n biÖt c¸c bµo tö cã kh«ng cã ®u«i kh¸c v¬Ý bµo tö cña Henneguya vµ cã hai cùc nang kh¸c víi Thelohanellus cã mét cùc nang. 9.1.5. Phßng trÞ bÖnh. Trïng bµo tö sîi cã vá dÇy, rÊt khã tiªu diÖt, cÇn ¸p dông c¸c biÖn ph¸p phßng bÖnh tæng hîp lµ chÝnh. Ao −¬ng c¸ gièng (nhÊt lµ c¸ chÐp) ph¶i ®−îc tÈy v«i nung liÒu cao 14 kg/100 m2, ph¬i ®¸y ao tõ 3 - 7 ngµy ®Ó giÕt c¸c bµo tö trong bïn ®¸y ao, h¹n chÕ kh¶ n¨ng g©y bÖnh cña c¸ gièng (Bïi Quang TÒ, 1984). Khi th¶ vµ vËn chuyÓn c¸ gièng cÇn kiÓm tra bÖnh, nÕu ph¸t hiÖn bÖnh ph¶i lo¹i bá c¸, dïng c¸c chÊt khö trïng (v«i nung, chlorine ) nång ®é cao ®Ó tiªu diÖt mÇm bÖnh. CÊm kh«ng ®−îc vËn chuyÓn tr¸nh l©y lan sang vïng kh¸c. Nh÷ng ao cã bÖnh bµo tö sîi trïng cÇn ph¶i c¸ch ly hoµn toµn. DiÖt toµn bé c¸ trong ao, gi÷ nguyªn n−íc ao, dïng v«i nung khö trïng kü. C¸c dông cô ®¸nh b¾t c¸ trong ao bÖnh ®Òu ph¶i khö trïng. HiÖn nay ch−a cã thuèc trÞ bÖnh trïng bµo tö sîi h÷u hiÖu. 9.2. BÖnh trïng bµo tö sîi cã ®u«i Henneguyosis. 9.2.1. T¸c nh©n g©y bÖnh. G©y bÖnh lµ c¸c loµi thuéc gièng Henneguya Thelohan,1892, hä Myxobolidae Thelohan,1892. Bµo tö cã d¹ng h×nh trøng, cã 2 cùc nang th−êng ë phÝa tr−íc c¬ thÓ. Vá cã 2 m¶nh khÐp l¹i nh−ng b¾t ®Çu tõ phÇn nèi phÝa sau vá kÐo dµi thµnh ®u«i (H×nh 254). KÝch th−íc cña bµo tö nhá thay ®æi theo tõng loµi (xem b¶ng 36). B¶ng 36: KÝch th−íc mét sè loµi trïng bµo tö sîi Henneguya Tªn loµi Henneguya ChiÒu dµi ChiÒu ChiÒu dµi ChiÒu dµi bµo tö réng bµo cùc nang ®u«i (μm) (μm) tö (μm) (μm) Henneguya schulmari Ha Ky,1968 16,8-20,4 4,8-6 8-10,2 - Henneguya shaharini Shariff,1982 12,4-14 4,7-6,2 6,2-7,5 14-15,5 Henneguya sp1 Te,1990 9,3-10,9 4,7 4,7 7,5-9,3 Henneguya sp2 Te,1990 11,2-12,8 8-9,6 4,8-6,4 24-32 Henneguya hemibagri 12,4 4,7-6,2 3,1 10,9-15,5 Henneguya schizura 9,3-10,9 6,2 4,7 20,2-21,7 Henneguya ophiocephali 14,4-16 8 4,8-5,6 40 9.2.2. DÊu hiÖu bÖnh lý: Nh− bÖnh Myxobolosis
272 Bïi Quang TÒ 9.3.3. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnh. Nh÷ng loµi thuéc gièng Henneguya ký sinh ë c¸ n−íc ngät ViÖt Nam (xem b¶ng 37) møc ®é c¶m nhiÔm kh«ng cao l¾m. §· ph¸t hiÖn 9 loµi cña Henneguya ký sinh ë 10 loµi c¸. C¸ lãc b«ng (Ophiocephalus micropeltes), c¸ r« ®ång (Anabas testudineus), c¸ sÆc r»n (Trichogaster pectoralis) cã tû lÖ nhiÔm tõ 46,6-66,6%. 9.2.4. ChÈn ®o¸n bÖnh §Ó chÈn ®o¸n trïng bµo tö sîi Henneguya, lÊy nhít c¸c tæ chøc nhiÔm bÖnh quan s¸t d−íi kÝnh hiÓn vi ph©n biÖt c¸c bµo tö cã ®u«i kh¸c v¬Ý bµo tö cña Myxobolus vµ Thelohanellus. B C A D H×nh 254: Trïng bµo tö sîi cã ®u«i: A,C- Henneguya.schulmani; B- H. ophiocephali; D- Hennegya sp2 B¶ng 37: Møc ®é nhiÔm trïng bµo tö sîi Henneguya spp ë c¸c loµi c¸ n−íc ngät ViÖt Nam T Tªn ký sinh trïng Ký chñ CQ ký Tû lÖ C ®é nhiÔm T¸c gi¶ T sinh nhiÔm(%) (Ýt-nhiÒu) 1 Henneguya schulmani R« ®ång Mang 46,60 NhiÒu Hµ Ký Ha Ky,1968 R« ®ång Mang 55,50 1-15 B.Q.TÒ 2 Henneguya shaharini Bèng dõa Mang 2,94 1-2 nt Shariff,1982 3 Henneguya sp1 Te C¸ tra nu«i Da 0,81 1-5 nt 4 Henneguya sp2 Te C¸ tra nu«i Mang 3,57 2 nt 5 Henneguya hemibagri C¸ l¨ng Mang 14,54 1-18 nt ThËn 1,91 1 nt 6 Henneguya schizura C¸ sÆc r»n Mang 52,78 1-5 nt C¸sÆc b−ím Mang 23,81 1-nhiÒu nt 7 Henneguya C¸ lãc b«ng Mang 66,60 NhiÒu nt ophiocephali 9.2.3. Phßng vµ trÞ bÖnh: ¸p dông nh− bÖnh Myxobolus. 9.3. BÖnh trïng bµo tö sîi cã 1 cùc nang Thelohanellosis. 9.3.1. T¸c nh©n g©y bÖnh (H×nh 255). G©y bÖnh lµ c¸c loµi thuéc gièng Thelohanellus Kudo,1933, hä Myxobolidae. Bµo tö cã d¹ng h×nh trøng hoÆc qu¶ lª. Ngoµi ®Æc ®iÓm chung cña hä Myxobolidae, chóng kh¸c víi
BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 3 273 Myxobolus vµ Henneguya lµ phÝa tr−íc bµo tö chØ cã 1 cùc nang. KÝch th−íc bµo tö t−¬ng ®èi lín so víi 2 gièng Myxobolus vµ Henneguya (xem b¶ng 38). B¶ng 38: KÝch th−íc 1 sè loµi thuéc gièng Thelohanellus Tªn loµi Thelohanellus ChiÒu dµi bµo ChiÒu réng ChiÒu dµy ChiÒu dµi tö (μm) bµo tö (μm) bµo tö cùc nang (μm) (μm) Thelohanellus dogieli Achmerov,1955 20,35-23,1 9,9 9,9 9,9 Thelohanellus catlae Chakrrawarty,1958 19-25 10,2-12,5 11-12,3 9,5-14 Thelohanellus accuminatus Ha Ky,1968 19,8-21,6 7,2-8,1 - 10,8-14,4 Thelohanellus callisporis Ha Ky,1968 23,4-25,2 12,6-16,2 12,2 10,8 C A B D H×nh 255: Thelohanellus (A- C- Th. catlae Chakrawarty et Basu,1958; B- Th. dogieli; C- Th. accuminatus Ha Ky, 1968; D- Th. callisporis Ha Ky, 1968) 9.3.2. DÊu hiÖu bÖnh lý: Nh− bÖnh Myxobolosis 9.3.3. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnh. ë ViÖt Nam c¸ n−íc ngät ®· ph¸t hiÖn ®−îc 4 loµi cña gièng Thelohanellus (xem b¶ng 38). Møc ®é c¶m nhiÔm thÊp nh−ng trong tõng ao, c¸ chÐp gièng cã thÓ bÞ nhiÔm bÖnh nÆng, trªn vÈy, v©y bµo nang b¸m dµy ®Æc lµm c¸ chËm lín vµ chÕt r¶i r¸c. 9.3.4. ChÈn ®o¸n bÖnh. Quan s¸t b»ng m¾t th−êng c¸c bµo nang cña Thelohanellus mµu tr¾ng s÷a, h×nh cÇu, ®−êng kÝnh xÊp xØ 1 mm b¸m trªn da, v©y cña c¸ chÐp gièng. LÊy nhít kiÓm tra d−íi kÝnh hiÓn vi ph©n biÖt víi 2 gièng Myxobolus, Henneguya cã 2 cùc nang, cßn Thelohanellus chØ cã 1 cùc nang. 9.3.5. Phßng vµ trÞ bÖnh: ¸p dông nh− bÖnh Myxobolus. B¶ng 39: Møc ®é c¶m nhiÔm 1 sè loµi trïng bµo tö sîi Thelohanellus spp ë c¸c loµi c¸ n−íc ngät ViÖt Nam T Tªn ký sinh Ký chñ C¬ quan Tû lÖ C−êng ®é T¸c gi¶ T trïng ký sinh nhiÔm (Ýt-nhiÒu) (%)
274 Bïi Quang TÒ 1 Thelohanellus ChÐp tr¾ng VNam Da 5,32 5-15 B.Q.TÒ dogieli ChÐp vµng Da 1,14 Ýt nt Achmerov, ChÐp Hungari nt 1,18 nt nt 1955 ChÐp lai VµngxHung nt 4,76 nt nt ChÐp lai ViÖt xHung nt 1,08 nt nt 2 Thelohanellus ChÐp tr¾ng VNam Da 1,12 1-5 B.Q.TÒ catlae ChÐp vµng nt 1,14 Ýt nt Chakrawarty et ChÐp lai VµngxHung nt 0,52 Ýt nt Basu, 1958 ChÐp lai ViÖt xHung nt 2,16 1-nh nt ChÐp lai VµngxViÖt nt 13,33 1-2 nt MÌ Vinh Mang 5,00 1-5 nt 3 Thelohanellus ChÐp tr¾ng V.Nam Da 2,70 NhiÒu Hµ Ký callisporis Ha Ky, nt Mang 4,05 nt nt 1968 nt Da 5,60 1-36 B.Q.TÒ ChÐp lai ViÖtxHung nt 8,07 1-nh nt nt Mang 0,15 1 nt 4 Thelohanellus ChÐp tr¾ng V.Nam Mang 1,08 NhiÒu Hµ Ký accuminatus Ha ChÐp Hungari nt 5,91 1-6 B.Q.TÒ Ky, 1968 ChÐp ViÖtxHung nt 2,01 1-10 nt H×nh 256: C¸ chÐp gièng nhiÔm bµo nang cña bµo tö sîi mét cùc nang (Thelohanellus callisporis) (theo Bïi Quang TÒ, 2004)
BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 3 275 10. BÖnh do Ngµnh trïng l«ng Ciliophora Doflein,1901 - Ngµnh trïng l«ng lµ mét nhãm ®éng vËt ®¬n bµo cã kho¶ng h¬n 600 loµi, chóng cã c¬ quan vËn ®éng lµ c¸c l«ng t¬ (tiªm mao), cã thÓ cã Ýt nhÊt lµ 2 nh©n tÕ bµo: Nh©n lín lµm nhiÖm vô dinh d−ìng, nh©n nhá lµm nhiÖm vô sinh s¶n. PhÇn lín trïng l«ng sèng tù do, mét sè Ýt sèng ký sinh. Ngµnh trïng l«ng cã 2 nhãm: nhãm thø nhÊt lµ trïng l«ng t¬ (Ciliata), trªn c¬ thÓ cã l«ng t¬ suèt ®êi. Nhãm thø hai lµ trïng èng hót (Suctoria), trªn c¬ thÓ cña trïng cã l«ng t¬ khi trïng cßn non. - §Æc ®iÓm chung cña nhãm trïng l«ng t¬: Trïng cã l«ng t¬ ®Ó vËn ®éng, c¬ thÓ cã cÊu t¹o phøc t¹p nhÊt cña ®éng vËt ®¬n bµo (Protozoa). C¬ thÓ cã c¬ quan miÖng, vßng quanh miÖng cã r·nh miÖng, hÇu, t−¬ng ®èi râ. Nh©n tÕ bµo cã 2 lo¹i: nh©n lín vµ nh©n nhá. Sinh s¶n theo h×nh thøc v« tÝnh vµ h÷u tÝnh. Sinh s¶n v« tÝnh trõ líp Pedichitra ph©n chia theo chiÒu däc, cßn l¹i c¾t ®«i theo chiÒu ngang. Sinh s¶n h÷u tÝnh b»ng c¸ch tiÕp hîp vµ xen kÏ víi sinh s¶n v« tÝnh. Chu kú sèng cña trïng l«ng t¬ cã giai ®o¹n dinh d−ìng vµ giai ®o¹n bµo nang nh−ng chØ cã 1 ký chñ. Chóng l©y lan bÖnh b»ng con ®−êng tiÕp xóc hay b»ng bµo nang. Trïng l«ng t¬ ký sinh trªn da, mang, mét sè Ýt ký sinh trong néi quan cña ®éng vËt thuû s¶n n−íc ngät vµ n−íc mÆn, chñ yÕu lµ ®éng vËt thuû s¶n n−íc ngät. - §Æc ®iÓm chung cña nhãm trïng èng hót: Giai ®o¹n tr−ëng thµnh c¬ thÓ hoµn toµn kh«ng cã l«ng t¬ , kh«ng cã miÖng, hÇu. Trïng b¾t måi b»ng c¬ quan ®Æc biÖt lµ èng hót. C¬ thÓ cã nh©n tÕ bµo lín vµ nh©n nhá. Sinh s¶n h÷u tÝnh b»ng c¸ch tiÕp hîp, sinh s¶n v« tÝnh b»ng c¸ch nÈy chåi. Trïng khi cßn non (giai ®o¹n Êu trïng) cã l«ngt¬. - Ngµnh trïng l«ng ký sinh ë ®éng vËt thuû s¶n ViÖt Nam gÆp 6 líp, gåm c¸c bÖnh nh− sau 10.1. BÖnh trïng miÖng lÖch (tµ qu¶n trïng) Chilodonellosis. 10.1.1. T¸c nh©n g©y bÖnh. Líp Cyrtostomata Jankowski,1975 Bé Hypostomatida Schewiakoff,1896 Hä Chilodonellidae Deroux,1970 Gièng Chilodonella Strand,1926 (H×nh 258) ë ViÖt Nam th−êng gÆp hai loµi Ch. hexasticha vµ Ch.piscicola ký sinh ë ®éng vËt thuû s¶n (xem b¶ng 40). Chóng cã ®Æc ®iÓm chung lµ cã thÓ nh×n mÆt bông h×nh trøng, c¬ thÓ phÇn sau h¬i lâm (Ch.piscicola), mÆt l−ng h¬i låi, phÝa tr−íc mÐp bªn ph¶i l−ng cã 1 hµng l«ng cøng. MÆt bông bªn ph¶i vµ bªn tr¸i cã sè l−îng hµng l«ng t¬ tõ 5-14, sè l−îng kh¸c nhau tuú theo loµi. MiÖng ë mÆt bông cã tõ 16-20 que kitin bao quanh t¹o thµnh miÖng h×nh èng trªn to, d−íi nhá dÇn nh− sîi chØ th« råi cong l¹i gièng c©y kÌn, phÇn cuèi lµ bao hÇu, miÖng n»m h¬i lÖch vÒ mét bªn, nªn gäi lµ tµ qu¶n trïng. Nh©n tÕ bµo lín h×nh trßn hoÆc h×nh bÇu dôc, nh©n nhá h×nh cÇu. ë phÝa sau nh©n lín, cã 2 kh«ng bµo co bãp ë phÝa tr−íc vµ phÝa sau nh©n lín. Sinh s¶n v« tÝnh ph©n ®«i theo chiÒu ngang, lóc chia c¾t nh©n lín kÐo dµi, ph©n c¾t tö chÝnh gi÷a, èng miÖng tiªu biÕn h×nh thµnh èng miÖng míi. Sau ®ã ph©n chia thµnh 2 c¬ thÓ con. Sinh s¶n h÷u tÝnh b»ng ph−¬ng ph¸p tiÕp hîp. NhiÖt ®é thÝch hîp cho trïng sinh s¶n 12-200C.
276 Bïi Quang TÒ A B C D E F H×nh 258: Trïng miÖng lÖch: A: CÊu t¹o c¬ thÓ; B,E,F- Chilodonella hexasticha; C- Chilodonella piscicola; D- miÖng (¶nh KHV§T). 1. L«ng t¬, 2. C¸c ®−êng l«ng t¬ tr¸i mÆt bông, 3. èng miÖng, 4. HÇu, 5. bao hÇu, 6. Kh«ng bµo, 7. miÖng, 8. §−êng l«ng t¬ ph¶i mÆt bông 9. kh«ng bµo, 10. Nh©n lín, 11. h¹ch nh©n, 12. Nh©n nhá, 10.1.2. DÊu hiÖu bÖnh lý. Trïng miÖng lÖch (tµ qu¶n trïng) ký sinh ë da, mang c¸, c¸c tæ chøc bÞ kÝch thÝch tiÕt ra nhiÒu chÊt nhên, ®ång thêi c¸c t¬ mang bÞ ph¸ huû vµ rêi ra, ¶nh h−ëng ®Õn h« hÊp cña c¸. NÕu gÆp ®iÒu kiÖn thuËn lîi trïng sinh s¶n trong vßng 2-3 ngµy, sè l−îng rÊt lín b¸m ®Çy da, v©y, mang lµm c¸ chÕt hµng lo¹t. Trïng ký sinh trªn da, ch©n cña Õch, baba, Chóng kÝch thÝch c¸c tæ chøc, tiÕt ra nhiÒu chÊt nhên mµu da x¸m l¹i, trïng kÕt hîp víi c¸c ký sinh ®¬n bµo kh¸c nh− trïng loa kÌn, nÊm thuû my, lµm bong mét líp da giÊy. Ba ba, Õch th−êng ph¶i leo lªn c¹n ph¬i kh« da ®Ó tiªu diÖt ký sinh. B¶ng 40: Mét sè ®Æc ®iÓm kh¸c nhau cña hai loµi Chilodonella §Æc ®iÓm Chilodonella hexasticha Chilodonella piscicola (Kiernik,1909) Kahn,1931 (Zacharias,1894) Jankowski -H×nh d¹ng mÆt bông H×nh trøng H×nh trøng phÝa sau h¬i lâm -H×nh d¹ng mÆt l−ng H¬i låi, phÝa tr−íc mÐp bªn H¬i låi, phÝa tr−íc mÐp bªn ph¶i l−ng cã 1 hµng l«ng ph¶i l−ng cã 1 hµng l«ng cøng cøng -Sè l−îng hµng l«ng 5-7 vµ 7-9 8-11 vµ 12-14 mao bªn ph¶i vµ bªn tr¸i mÆt bông -KÝch th−íc c¬ thÓ 30-65 x 20-50 μm 30-100 x 24-60 μm -Sè que kitin xung 16-20 (th−êng 16-18) chiÕc 18-20 chiÕc quanh miÖng 10.1.3. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnh. Trïng miÖng lÖch gÆp nhiÒu ë loµi c¸ n−íc ngät nh− c¸ tr¾m cá, chÐp, mÌ, r« phi, trª phi, Thuû ®Æc s¶n kh¸c: Õch, ba ba. C¸c loµi c¸, ba ba giai ®o¹n gièng nu«i trong nhµ, tû lÖ nhiÔm cao tíi 100%, c−êng ®é nhiÔm rÊt cao. Trïng b¸m dµy ®Æc trªn th©n c¸, ba ba ®· g©y bÖnh lµm c¸ chÕt hµng lo¹t. BÖnh th−êng xuÊt hiÖn vµo mïa xu©n, mïa thu, ®«ng ë miÒn B¾c vµ mïa m−a ë miÒn Nam.
BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 3 277 10.1.4. ChÈn ®o¸n bÖnh. Dùa vµo c¸c dÊu hiÖu bÖnh lý vµ kiÓm tra nhít cña da, mang vµ c¸c tæ chøc trªn kÝnh hiÓn vi. 10.1.5. Phßng trÞ bÖnh. ¸p dông ph−¬ng ph¸p phßng trÞ bÖnh tæng hîp, tÈy dän ao, t¹o m«i tr−êng nu«i thuû s¶n s¹ch sÏ, mËt ®é th¶ c¸c ®éng vËt thuû s¶n kh«ng ®−îc qu¸ dµy. - T¾m cho c¸ b»ng dung dÞch CuSO4 3-5 ppm thêi gian 10-15 phót phun trùc tiÕp xuèng ao nu«i c¸, ba ba, CuSO4 nång ®é 0,5-0,7 ppm hoÆc xanh Malachite 0,05-0,1 ppm. Riªng ao nu«i ba ba cã thÓ trong mïa ®«ng vµ mïa xu©n 2 tuÇn phun 1 lÇn xanh Malachite nång ®é 0,1-0,3 ppm. 10.2. BÖnh trïng miÖng lÖch ë c¸ biÓn- Brooklynellosis 10.2.1. T¸c nh©n g©y bÖnh G©y bÖnh lµ ký sinh trïng ®¬n bµo- Brooklynella hostilis Lom et Nigrelli, 1970 (H×nh 259). C¬ thÓ h×nh qu¶ thËn m¶nh, kÝch th−íc 36-86 x 32-50 μm. Trªn c¬ thÓ mÆt bông cã c¸c ®−êng tiªm mao (kinety) tËp trung tõ phÝa tr−íc c¬ thÓ; phÝa sau cã 8-10 ®−êng tiªm mao , bªn tr¸i cã 12-15 ®−êng tiªm mao, phÝa ph¶i cã 8-11 ®−êng tiªm mao. MÆt l−ng cã c¸c tiªm mao tù do. MiÖng cÊu t¹o tõ 3 ®−êng tiªm mao vµ lÖch sang mét bªn, nªn cßn gäi lµ trïng miÖng lÖch (h×nh 259). H×nh 259: trïng miÖng lÖch (Brooklynella hostilis) 10.2.2. DÊu hiÖu bÖnh lý Trïng ký sinh trªn th©n vµ mang cã nhiÒu nhít, lµm c¸ khã chÞu, kÐm ¨n, gÇy yÕu vµ chÕt r¶i r¸c. 10.2.3. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnh HiÖn nay chØ gÆp mét loµi ký sinh ë c¸ nu«i lång biÓn vµ nu«i trong bÓ kÝnh, c¸ song c¸ v−îc ë Kuwait, Singapore, Malaysia, Th¸i Lan, Trung Quèc. ë ViÖt Nam c¸ song gièng khi ®−a vµo lång nu«i sau kho¶ng 1-2 tuÇn, tû lÖ nhiÔm KST ®¬n bµo rÊt cao, cã lång c¸ nhiÔm 100 %, c−êng ®é c¶m nhiÔm 18-20 trïng/thÞ tr−êng 10x10 ë trªn da vµ mang c¸. BÖnh trïng miÖng lÖch ®· g©y chÕt nhiÒu ë c¸c lång c¸ nu«i ë vÞnh H¹ Long. 10.2.4. ChÈn ®o¸n bÖnh Dùa vµo c¸c dÊu hiÖu bÖnh lý vµ kiÓm tra nhít cña da, mang vµ c¸c tæ chøc trªn kÝnh hiÓn vi. 10.2.5. Phßng trÞ bÖnh - Dïng n−íc ngät t¾m thêi gian 10-15 phót; hoÆc dïng formalin (36-38%) t¾m nång ®é 100- 200ppm (100-200ml/m3) thêi gian 30-60 phót 10.3. BÖnh trïng l«ng ngo¹i ký sinh Hemiophirosis. 10.3.1. T¸c nh©n g©y bÖnh. Líp Pleurostomata Schewiakoff,1896 Bé Amphiteptida Jankouski,1967 Hä Amphiteptidae Biitschli,1889 Gièng Hemiophirys Wrzesniowski,1870 (H×nh 260)
278 Bïi Quang TÒ H×nh 260: Hemiophirys macrostoma Chen,1955: 1. mÆt bong; 2. nh×n nghiªng Trïng ký sinh c¬ thÓ c¸ cã thÓ tiÕt ra chÊt nhên. Mét ®Çu cña c¬ thÓ ký sinh trïng b¸m vµo t¬ mang hay tæ chøc da cña ký chñ. C¬ thÓ cña nã n»m trong mét mµng bao bäc nh−ng vËn ®éng rÊt m¹nh. H×nh d¹ng c¬ thÓ gièng h×nh bÇu dôc, h×nh trøng hoÆc h×nh trßn, xung quanh cã l«ng t¬ ph©n bè ®Òu nh−ng mÆt tr¸i c¬ thÓ hoµn toµn lé râ. Cã thÓ nh×n thÊy miÖng ë phÝa bªn tr¸i d¹ng r·nh (khe), c¬ thÓ cã 2 h¹ch lín h×nh trøng, h¹ch nhá n»m gi÷a 2 h¹ch lín. C¸c kh«ng bµo ph©n bè xung quanh c¬ thÓ, h¹t dinh d−ìng nhá nh−ng nhiÒu. KÝch th−íc c¬ thÓ nhá thay ®æi theo tõng loµi nh− Hemiophirys macerostoma kÝch th−íc 32-60 μ x 23-40 μ . 10.3.2. DÊu hiÖu bÖnh lý Hemiophirys ký sinh trªn da vµ mang cña nhiÒu loµi c¸, víi sè l−îng nhiÒu cã thÓ ph¸ ho¹i tæ chøc mang, da. C¸c loµi c¸ nu«i trong c¸c thuû vùc n−íc ngät nh− c¸ mÌ, c¸ tr¾m, c¸ chÐp ë n−íc ta th−êng gÆp ký sinh. 10.3.3. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnh Theo tµi liÖu n−íc ngoµi, gièng nµy khi ký sinh tÝnh chän läc ®èi víi ký chñ kh«ng cao, ký sinh trªn c¸ ë c¸c løa tuæi, nh−ng giai ®o¹n c¸ gièng th−êng bÞ c¶m nhiÔm nhiÒu h¬n. Chóng ph©n bè réng trong c¸c vïng ®Þa lý kh¸c nhau. 10.2.4. ChÈn ®o¸n bÖnh Dùa vµo c¸c dÊu hiÖu bÖnh lý vµ kiÓm tra nhít cña da, mang vµ c¸c tæ chøc trªn kÝnh hiÓn vi. 10.3.3. Ph−¬ng ph¸p phßng trÞ. Gièng nh− Chilodonella. 10.4. BÖnh trïng l«ng néi ký sinh Balantidiosis. 10.4.1. T¸c nh©n g©y bÖnh Líp Rimostomata Jankouski,1978 Bé Balantidiida Jankouski,1978 Hä Balantidiidae Reichenow,1929 Gièng Balantidium Claparede et Lachmann,1858 (H×nh 261) Trïng ký sinh trong c¸ th−êng gÆp mét sè loµi Balantidium spp. H×nh d¹ng c¬ thÓ h×nh bÇu dôc hoÆc h×nh trøng, phÝa tr−íc 1 bªn c¬ thÓ cã khe miÖng h×nh trßn, trªn khe miÖng cã l«ng t¬ ph©n bè thµnh hµng xo¾n, sau t¹o thµnh bµo hÇu h×nh tói kÐo dµi, bªn tr¸i miÖng cã 1 sè l«ng t¬ miÖng dµi vµ th« do l«ng t¬ c¬ thÓ kÐo dµi ra mµ thµnh. C¬ thÓ cã l«ng t¬ ph©n bè ®Òu thµnh hµng däc, mçi lÇn l«ng t¬ rung ®éng lµm c¬ thÓ vËn ®éng ®−îc. §o¹n sau c¬ thÓ lâm vµo gièng nh− lç hËu m«n. H¹ch lín h×nh h¹t ®Ëu, h¹ch nhá h×nh trßn. Cã 3 kh«ng bµo vµ c¸c h¹t dinh d−ìng lín nhá kh¸c nhau. KÝch th−íc c¬ thÓ cña Balantidium spp (xem
BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 3 279 b¶ng 41). Sinh s¶n theo lèi c¾t ngang hoÆc tiÕp hîp. Khi ®iÒu kiÖn m«i tr−êng kh«ng thuËn lîi hoÆc sau mét thêi gian sinh s¶n cã thÓ h×nh thµnh bµo nang. A B C D E F G H I H×nh 261: A- S¬ ®å cÊu t¹o Balantidium; B- B. ctenopharyngodoni; C- B. spinibarbichthys Ha Ky, 1968; D- B. steinae Ha Ky, 1968; E- B. strelkovi Ha Ky, 1968; F-I- Balantidium spp ë ruét c¸ tra, c¸ ba sa: 1. L«ng t¬ miÖng, 2,4,11. Kh«ng bµo, 3. H¹ch lín, 5. Lç hËu m«n, 6 MiÖng, 7. HÇu tÕ bµo, 8. §−êng l«ng t¬, 9. H¹t dinh d−ìng,10. H¹ch nhá, 10.4.2. DÊu hiÖu bÖnh lý. Balantidium spp ký sinh ë gi÷a c¸c nÕp gÊp niªm m¹c ruét lÊy c¸c chÊt thõa cña ký chñ ®Ó dinh d−ìng. Khi ký sinh mét m×nh, Balantidium dï sè l−îng lín còng kh«ng g©y t¸c h¹i nh−ng khi ký chñ bÞ bÖnh viªm ruét do vi trïng hay do nguyªn nh©n kh¸c l¹i cã Balantidium x©m nhËp vµo víi sè l−îng lín sÏ lµm bÖnh nÆng lªn nhanh chãng. Theo quan s¸t cña Molnar vµ Reshardt,1978 Balantidium cã thÓ ph¸ ho¹i tÕ bµo th−îng b× ruét c¸ vµ lµm cho tõng bé phËn lâm vµo thËm chÝ cã thÓ lµm tæn thÊt líp tÕ bµo th−îng b× cña thµnh ruét. 10.4.3. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnh ë ViÖt Nam chóng ta gÆp 7 loµi (xem b¶ng 41), loµi Balantidium ctenopharyngodoni ký sinh ®o¹n sau ruét c¸ tr¾m cá ë mäi løa tuæi nh−ng cì c¸ cµng lín tû lÖ c¶m nhiÔm vµ c−êng ®é c¶m nhiÔm cµng cao. Mét sè loµi kh¸c ký sinh trong c¸ bçng, c¸ tr«i tr¾ng , c¸ he vµng vµ mét sè loµi c¸ thuéc gièng c¸ tra (Pangasius)
280 Bïi Quang TÒ B¶ng 41: KÝch th−íc th©n vµ nh©n cña Balantidium ký sinh trong ruét c¸ Tªn ký sinh trïng KÝch th−íc μ T¸c gi¶ Th©n Nh©n lín Nh©n bÐ B. ctenopharyngodonis 48-75x27-66 15-24 (ch/dµi) Chen, 1955 B. strelkovi 133-161x68-77 22,8-32,3x 13,3-19 3,8x1,9 Ha Ky, 1968 B. spinibarbichthys 95-117x90-100 20,9-22,8x 11,4-13,3 4,7x1,9 Ha Ky, 1968 B. steinae 51-56x32-43 13,3-17,1x 4,7-6,6 1,0-1,5 Ha Ky, 1968 (§/kÝnh) B. bocourtus sp. n. 92-136 x70-92 20-30x10-14 5-6 Bïi Quang TÌ, (§/kÝnh) 2001 B. pangasi sp. n. 100-110x90-100 17,0 x 21,4 2,6-3,0 Bïi Quang TÌ, (§/kÝnh) 2001 B. hakyi sp. n. 50-70 x 30-40 8-15 (§/kÝnh) 5-6 Bïi Quang TÌ, (§/kÝnh) 2001 10.4.4. ChÈn ®o¸n bÖnh: LÊy nhít ë thµnh ruét xem d−íi kÝnh hiÓn vi. 10.4.5. Ph−¬ng ph¸p phßng trÞ. Ch−a ®−îc nghiªn cøu. 10.5. BÖnh trïng l«ng néi ký sinh Ichthyonyctosis. 10.5.1. T¸c nh©n g©y bÖnh Líp Polyhymenophora Jankovski, 1967 Bé Heterotrichida Stein, 1859 Hä Sicuophoridae Amaro, 1972 Gièng Ichthyonyctus Jankovski, 1974 (syn.: Nyctotherus Leidy, 1849) Trïng cã d¹ng h×nh thoi, réng nhiÒu ë phÇn gi÷a th©n vµ hÑp dÇn vÒ phÝa tr−íc vµ sau. KÝch th−íc c¬ thÓ cña c¸c loµi (xem b¶ng 42). Th©n dÑp bªn c¹nh, mµng nhá vïng gÇn miÖng ®i theo d×a th©n. PhÝa tr¸i th©n gi¸p liÒn víi gi¸ thÓ. T−¬ng quan chiÒu dµi phÝa tr−íc th©n (tõ cuèi phÝa tr−íc th©n ®Õn miÖng) ®èi víi chiÒu dµi phÇn sau th©n) lµ 1,6-1,9: 1. trªn c¸c tiªu b¶n nhuém hematoxilin nh×n thÊy râ cÊu t¹o kinetom cña trïng. §o vá Kineta phøc t¹p. Kineta ®i kh«ng hoµn toµn song song víi nhau trªn toµn th©n nh− Balantidium schelkovi, chóng kh«ng ®èi xøng; nh×n thÊy nh÷ng ®−êng nèi kh«ng cã l«ng m¶nh, ph©n chia kinetom ra thµnh nh÷ng phÇn chuyªn m«n ho¸. ë phÇn th©n bªn tr¸i nh×n thÊy râ hai ®−êng nèi cã thÓ gäi lµ chãp (as) vµ ®u«i (cs) (H×nh 200B). Kineta x¾p xÕp thiªn vÒ bªn ph¶i ®−êng nèi chãp, ®i tõ cuèi th©n phÝa tr−íc. ®o¹n kineta phÝa bªn ph¶i th©n cßn phøc t¹p h¬n. ë ®©y nh×n thÊy ba ®−êng nèi râ rÖt kh«ng cã l«ng m¶nh: chãp (as), gi÷a (es) vµ ®u«i (cs). §−êng nèi gi÷a c¾t rêi nh÷ng phÇn trªn cña hÇu hÕt c¸c Kineta sinh d−ìng phÝa bªn ph¶i th©n; t¸ch riªng nhãm cña c¸c ®o¹n Kineta (fk) t¹o thµnh mét vïng tiÕp xóc ®Æc biÖt. Trong vïng nµy bÒ mÆt th©n Ichthyonyctus h¬i lâm vµo.ë gièng Inferostoma sÏ m« t¶ d−íi ®©y trong vïng nµy t×m thÊy mét sè gi¸c phøc t¹p. B¶ng 42: KÝch th−íc th©n vµ nh©n c¸c loµi Ichthyonyctus trong ruét c¸ Tªn KST Th©n Nh©n lín Nh©n bÐ T¸c gi¶ Ichthyonyctus pangasia 132-190 x 90-170 56-90 x 15-20 - B.Q.TÒ, 2001 Ichthyonyctus baueri 138-184 x 79-95 51,5-68,4 x 15,2-19 3,8-4,7 Ha Ky, 1968 Ichthyonyctus schulmani 180-194 x 116-154 57-85,5 x 9,5-13,3 3,28-2,8 Ha Ky, 1968 10.5.2. DÊu hiÖu bÖnh lý T−¬ng tù nh− bÖnh trïng Balantidium 10.5.3. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnh ë ViÖt Nam chóng ta gÆp 3 loµi (xem b¶ng 42), loµi I. baueri ký sinh ë c¸ bçng vµ c¸ he; loµi I. schulmani ký sinh ë c¸ chµy m¾t ®á; loµi I. pangasia ký sinh ë mét sè loµi thuéc gièng c¸ tra (Pangasius spp).
BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 3 281 10.5.4. ChÈn ®o¸n bÖnh LÊy nhít ë thµnh ruét xem d−íi kÝnh hiÓn vi. 10.5.5. Phßng trÞ bÖnh Ch−a nghiªn cøu. D C B H×nh 262: A- Ichthyonyctus baueri (theo Hµ Ký, 1968); B- Ichthyonyctus schulmani (theo Hµ Ký, 1968); C,D- Ichthyonyctus pangasia (theo Bïi Quang TÒ, 2001) H×nh 263: Ichthyonyctus pangasia (mÉu t−¬i) ký sinh trong ruét c¸ ba sa (theo Bïi Quang TÒ, 2001) 10.6. BÖnh trïng l«ng néi ký sinh Inferostomosis. 10.6.1. T¸c nh©n g©y bÖnh Líp Polyhymenophora Jankovski, 1967 Bé Heterotrichida Stein, 1859 Hä Inferostomatidae Ha Ky, 1968 (syn.:Hä phô Inferostomatinae Ha Ky, 1968) Gièng Inferostoma, Ha Ky, 1968 Loµi Inferostoma jankowskii Ha Ky, 1968 (H×nh 264-267). Trïng cã gãc c¹nh, kÝch th−íc lín. H×nh d¸ng kh«ng ®Òu l¾m, phÝa trªn réng vµ trßn ë cuèi, phÝa d−íi Ýt réng h¬n vµ nh− mÆt c¾t ngang. KÝch th−íc th©n 90-129 μ x 62-86 μ. Trªn h×nh 265 ph¶n ¸nh s¬ ®å ®−êng viÒn th©n, gi¸c, nh©n vµ phÇn trong vïng mµng nhá cña mét sè c¸ thÓ Inferostoma jankowskii, cã thÓ thÊy mét sè kh¸c biÖt vÒ kÝch th−íc, gi¸c, chiÒu cao cña phÇn trong vïng mµng nhá. Nh−ng nh×n chung, toµn bé s¬ ®å cÊu t¹o cña c¸c c¸ thÓ kh¸c nhau trong quÇn thÓ lµ cïng kiÓu. Th©n trïng dÑp bªn c¹nh, nh−ng phÇn ngoµi vïng mµng nhá gÇn miÖng ®i theo r×a th©n kh«ng ®Òu ®Æn mµ h¬i lÖch vÒ phÝa bªn tr¸i (nh− Odontostomatida vµ mét sè Spirotricha kh¸c). Kinetom mÆt bªn tr¸i th©n ®¬n gi¶n h¬n nhiÒu so víi mÆt bªn ph¶i: nh×n thÊy ë ®©y nhiÒu kineta däc, mét phÇn ®¸ng kÓ cña chóng ®i tõ cuèi phÝa tr−íc ®Õn cuèi phÝa sau th©n,
282 Bïi Quang TÒ mét phÇn ®i tíi ®−êng nèi, phÇn cuèi kh¸ râ Cs. Kinetom mÆt bªn ph¶i th©n phøc t¹p, thùc tÕ nh×n thÊy 3 ®−êng nèi kh«ng cã l«ng m¶nh nh− Ichthyonyctus (aS, eS, cS), nh−ng vïng gi÷a cña ®−êng nèi cao h¬n eS biÕn thµnh gi¸c (H×nh 264A). D−íi ®−êng nèi eS nh÷ng kineta ®i theo d¹ng h×nh ch÷ V tõng ®«i mét d−íi mét gãc däc theo ®−êng nèi cS. Thùc tÕ kineta cña nöa nèi th©n ë phÝa bªn ph¶i chia lµm hai nhãm ký hiÖu trªn h×nh vÏ d (tõ ch÷ "dexios"- bªn ph¶i) vµ l (tõ ch÷ "laevos"- bªn tr¸i). §iÒu lý thó lµ hai nhãm kineta gièng nh− thÕ nµy (d' vµ l') cã thÓ ph©n biÖt trong gi¸c, ranh giíi cña chóng lµ ®−êng nèi aS. Kineta d' vµ l' lµ nh÷ng ®o¹n t¸ch biÖt do kÕt qu¶ cña viÖc t¹o thµnh ®−êng nèi gi÷a kh«ng cã l«ng m¶nh eS chØ cã trong vïng gi¸c trªn tiªu b¶n nhuém hematoxylin nh×n thÊy hÖ thèng mµng máng h×nh ch÷ nhËt tøc lµ acgirom; trong nh÷ng phÇn cßn l¹i cña th©n kh«ng thÓ nh×n thÊy nã, thËm chÝ ë nh÷ng tiªu b¶n nhuém mµu rÊt ®¹t. H×nh 264: Inferostoma jankowskii (h×nh d¹nh chung, theo Ha Ky, 1968) H×nh 265: Inferostoma jankowskii (sù biÕn ®æi vÞ trÝ: gi¸c, nh©n, phÇn trong vïng mµng nhá, theo Ha Ky, 1968)
BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 3 283 H×nh 266: Inferostoma jankowskii - kineta vµ argyrom. A- ph¶i; B- tr¸i; as, es, cs - ®−êng nèi chãp gi÷a vµ ®u«i; cn - r·nh kh«ng bµo co bãp; d,l - kineta sinh d−ìng ph¶i vµ tr¸i; d', l' - c¸c giai ®o¹n kineta vµ gi¸c; PhÇn A,B,C - phÇn ngoµi vïng mµng nhá (theo Ha Ky, 1968). CÊu t¹o phøc hÖ miÖng Inferostoma kh¸ ®Æc biÖt nh− ë Ichthyonyctus, miÖng Inferostoma gåm phÇn ngoµi vµ phÇn trong vïng mµng nhá gÇn miÖng vµ hÇu. ë c¸c loµi Ichthyonyctus phÇn ngoµi cïng mµng nhá Ýt khi ®¹t tíi gi÷a th©n, cßn ë Inferostoma nã ®ét ngét kÐo dµi däc tõ cuèi phÝa tr−íc ®Õn cuèi phÝa sau th©n. ChiÒu réng mµng nhá vïng gÇn miÖng trong c¸c vÞ trÝ kh¸c nhau cã kh¸c nhau: ë phÝa trªn cña phÇn ngoµi vïng mµng nhá-®ã lµ mét d¶i kh«ng réng (kho¶ng 2,8-3,8 μ)- (H×nh 202 A, B); nã uyÓn chuyÓn hÑp dÇn vÒ phÝa gi÷a th©n, chiÒu réng vµo kho¶ng 1μ (B), cßn ë kho¶ng gÇn r×a d−íi cña gi¸c l¹i ®ét ngét réng ra (C). ChiÒu réng lín nhÊt (7,6-9,5 μ) cña vïng mµng gÇn miÖng ®¹t tíi ë chç vµo cña lç phÇn trong vïng mµng nhá. Nh÷ng mµng nhá trªn toµn chiÒu dµi vïng gÇn miÖng x¾p xÕp kh«ng ®Òu nhau; dµy ë phÝa cuèi trªn vµ d−íi cña d¶i phÇn ngoµi vïng mµng nhá vµ th−a thít ë phÇn gi÷a cña nã. Sù kÐo dµi t−¬ng tù cña phÇn ngoµi gÇn miÖng c¸c mµng nhá x¾p xÕp kh«ng ®Òu vµ kÝch th−íc H×nh 267: Inferostoma jankowskii còng kh«ng ®iÓn h×nh cho hä Plagiotomidae, còng nh− cho bé A - Argyrom ; B- vïng kineta sinh d−ìng; C- phÇn trong vïng mµng nhá cña hÇu vµ vïng vËn ®éng Heterotrichina nãi chung. trung tÝnh ( theo Ha Ky, 1968) V× lç phÇn trong cña vïng mµng nhá dÞch vÒ phÝa d−íi cuèi th©n, nªn r·nh phÇn trong cña vïng mµng nhá h−íng lç miÖng kh«ng ph¶i xuèng d−íi hoÆc sang bªn nh− Ichthyonyctus mµ l¹i h−íng lªn trªn (H×nh 264B so s¸nh H×nh 265). Trong cÊu t¹o phÇn trong vïng mµng nhá Inferostoma kh«ng cã ®iÓm nµo ®Æc biÖt so víi Ichthyonyctus. R·nh uyÓn chuyÓn hÑp dÇn vÒ h−íng miÖng, nh÷ng mµng nhá x¾p xÕp kh¸ dµy. MiÖng dÉn vµo èng hÇu dµi (kho¶ng 18 μ). Trªn v¸ch phÇn trong vïng mµng nhá gÇn víi lç miÖng mét sè d¶i nhuém mµu
284 Bïi Quang TÒ Hematoxylin nh×n râ, ngo¹i h×nh cña chóng gièng nhau ë c¸c c¸ thÓ kh¸c nhau (H×nh 265 C). T−¬ng tù nh− Ichthyonyctus, cÊu t¹o nh− vËy cã thÓ gäi lµ "vïng vËn ®éng trung tÝnh" nÕu nh− c¸c t¸c gi¶ hiÖn nay kh«ng phñ ®Þnh sù ®óng ®¾n cña "vïng vËn ®éng trung tÝnh" ë Infusoria. Cã thÓ nãi phøc hÖ sîi ®ì nµy phôc vô mét phÇn lµm ch¾c thªm c¸c v¸ch phÇn trong vïng mµng nhá vµ hÇu. Nh©n lín cña Inferostoma jankowskii cã d¹ng qu¶ chuèi. KÝch th−íc 30,4-47,5 x 10,4-17,1 μ . Mét ®Çu cña nh©n h−íng vÒ vïng mµng nhá gÇn miÖng, hÑp, chiÒu réng cña nã chØ 5,7- 8,5 μ . ThÓ chøa nh©n thÓ hiÖn rÊt râ, chóng b¸m vµo mµng máng kh«ng cao h¬n nh©n (nh− Ichthyonyctus, nh©n lín cña nã gÇn nh− treo trªn v¸ch th©n) mµ lµ d−íi nh©n (H×nh 264B). Kh«ng hiÓu v× sao thÓ chøa nh©n l¹i cã thÓ gi÷ ®−îc nh©n to nh− vËy trong tr¹ng th¸i kh«ng b×nh th−êng. Cã mét nh©n nhá h×nh ovan (Ýt khi cã d¹ng trßn, lín) n»m phÝa d−íi nh©n lín, kÝch th−íc cña nã lµ 4,7-6,6 x 3,8-4,7 μ. Cã mét kh«ng bµo co bãp, cã r·nh tho¸t n»m ë phÝa cuèi sau th©n, gÇn r×a l−ng. TÕ bµo chÊt chøa nh÷ng kh«ng bµo tiªu ho¸ nhá (chØ ë phÝa d−íi th©n, d−íi gi¸c). 10.6.2. DÊu hiÖu bÖnh lý T−¬ng tù nh− bÖnh trïng Balantidium 10.6.3. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnh ë ViÖt Nam chóng ta gÆp 1 loµi ký sinh ë c¸ bçng 10.6.4. ChÈn ®o¸n bÖnh: LÊy nhít ë thµnh ruét xem d−íi kÝnh hiÓn vi. 10.6.5. Phßng trÞ bÖnh: Ch−a nghiªn cøu. 10.7. BÖnh trïng qu¶ d−a (®èm tr¾ng) Ichthyophthyriosis. 10.7.1. T¸c nh©n g©y bÖnh. Líp Hymenostomata Delage et Heroward,1896 Bé Tetrahymenita Faure - Fremiet,1956 Hä Ophryoglenidae Kent,1882 Gièng Ichthyophthyrius Fouguet,1876 (H×nh 268) T¸c nh©n g©y bÖnh trïng qu¶ d−a lµ loµi Ichthyophthyrius multifiliis Fouguet (1876). Trïng cã d¹ng rÊt gièng qu¶ d−a, ®−êng kÝnh 0,5-1 mm. Toµn th©n cã nhiÒu l«ng t¬ nhá, nhiÒu ®−êng säc, v»n däc. Gi÷a th©n cã 1 h¹ch lín h×nh mãng ngùa vµ mét h¹ch nhá. MiÖng ë phÇn tr−íc 1/3 c¬ thÓ, h×nh gÇn gièng c¸i tai. Mét kh«ng bµo co rót n»m ngay bªn c¹nh miÖng. Trïng mÒm m¹i, cã thÓ biÕn ®æi h×nh d¹ng khi vËn ®éng. ë trong n−íc, Êu trïng b¬i léi nhanh h¬n trïng tr−ëng thµnh. Chu kú sèng cña trïng gåm 2 giai ®o¹n: Dinh d−ìng vµ bµo nang (H×nh 269). a. Giai ®o¹n dinh d−ìng: Khi Êu trïng ký sinh ë da, mang ë gi÷a c¸c tæ chøc th−îng b× hót chÊt dinh d−ìng cña ký chñ ®Ó sinh tr−ëng, ®ång thêi kÝch thÝch c¸c tæ chøc cña ký chñ h×nh thµnh mét ®èm mñ tr¾ng (v× vËy bÖnh cßn gäi lµ bÖnh ®èm tr¾ng). Trïng tr−ëng thµnh chui ra khái ®èm mñ tr¾ng vµ chuyÓn sang giai ®o¹n bµo nang. b.Giai ®o¹n bµo nang: Trïng rêi ký chñ b¬i léi tù do trong n−íc mét thêi gian råi dõng l¹i ë ven bê ao hoÆc tùa vµo c©y cá thuû sinh, tiÕt ra chÊt keo bao v©y lÊy c¬ thÓ h×nh thµnh bµo nang. Trïng b¾t ®Çu sinh s¶n ph©n ®«i thµnh rÊt nhiÒu (1000-2000) Êu trïng cã ®−êng kÝnh 18-22 μm. Êu trïng tiÕt ra lo¹i men Hyaluronidaza ph¸ vì bµo nang chui ra ngoµi, b¬i trong n−íc t×m ký chñ míi. Êu trïng cã thÓ sèng trong n−íc 2-3 tuÇn. Thêi gian sinh s¶n cña Êu trïng tuú thuéc vµo nhiÖt ®é n−íc 10-12 giê ë nhiÖt ®é 26-270C, 14-15 giê ë nhiÖt ®é 24- 250C, 18-20 giê ë nhiÖt ®é 20-220C, 72-84 giê ë nhiÖt ®é 7-80C. NhiÖt ®é thÝch hîp cho trïng ph¸t triÓn lµ 25-260C (theo Bauer,1959)