Giáo trình Cá và bệnh Cá

Nội dung text: Giáo trình Cá và bệnh Cá

1. TRƯNG ðI HC TÂY NGUYÊN KHOA CHĂN NUÔI THÚ Y TS. NGUYN TH THU HÈ GIÁO TRÌNH CÁ & BNH CÁ (Tài liu lưu hành ni b) Student: . Class: BUÔN MA THUT, NĂM 2008
2. LI NÓI ðU Ngày nay, nuôi cá nói riêng và nuôi trng thy sn nói chung ñang có s chú ý và quan tâm ca các ban ngành. nhiu d án, phát trin nuôi cá là mt hp phn rt quan trng, góp phn ñáng k trong vic ci thin ñi sng ngưi dân. Trong lĩnh vc nuôi cá không th không quan tâm ñn vic phòng tr bnh cá, nht là trong các ao nuôi thâm canh, mt ñ quá dày, s dng nhiu thc ăn, phân bón. Nghiên cu các yu t môi trưng nh hưng ti ñi sng, năng sut thy vc và phòng, tr bnh cho cá là nhng vn ñ cơ bn ca môn hc “Cá và bnh cá” môn hc cho sinh viên ngành Thú y, trưng ði hc Tây Nguyên. Giáo trình này nhm trang b nhng hiu bit cơ bn v các yu t nh hưng ñn nuôi cá, phòng tr bnh cá, nâng cao năng sut cá nuôi trong các thy vc. Khi hc xong ngưi hc có th ch ño, hưng dn k thut và trc tip thc hin các hot ñng nuôi cá. ðây là giáo trình ñưc cu to phù hp vi trình ñ ca sinh viên ngành thú y và k hoch, thi gian phân b ca Trưng. Nó da trên thành tu ca nhiu môn hc, gn nht là môn Nuôi trng thy sn. Sau khi hc, yêu cu ngưi hc nhn thc ñưc nhng vn ñ sau: Hiu ñưc nhng vn ñ cơ bn nht ca giáo trình, cách b cc gia các chương và tính lôgich ca chương trình. Bit áp dng nhng kin thc ñã hc ñ gii thích nhng hin tưng bnh lý ca cá xy ra trong các ao nuôi, bit phòng và tr bnh cá, không ngng nâng cao trình ñ k thut ñ góp phn gii quyt và nâng cao năng sut cá nuôi. Môn hc này ti các trưng khác bao gm hai môn: Sinh thái hc ca cá và Bnh hc cá. C hai môn hin nay ñưc ging nhiu trưng trên th gii. Vit Nam môn hc ñưc ging Trưng ði hc Thy sn, Khoa Thy sn trong các trưng ði hc Nông nghip trên c nưc, các Trưng Trung cp và cao ñng thy sn, các Vin Nuôi trng thy sn và mt s ban ngành có liên quan. Ti Trưng ði hc Tây Nguyên, giáo trình Cá và bnh cá ñưc son theo mt kt cu riêng, phù hp vi yêu cu môn hc và phù hp vi s phát trin ca ngành thy sn trong giai ñon hin nay. Giáo trình chc chn có nhng thiu sót, chúng tôi mong có s góp ý ca tt c nhng ngưi quan tâm ñn nuôi trng thy sn nói chung và phòng tr bnh cá nói riêng ñ giáo trình ñưc ngày càng hoàn thin. Tác gi TS. Nguyn Th Thu Hè 1
3. CHƯƠNG M ðU 1. ðt vn ñ Mun nuôi cá ñt năng sut cao yêu cu phi nm ñưc và tìm cách khc phc các yu t môi trưng nh hưng xu ñn ñi sng cá, ñm bo các yu t k thut tng hp như môi trưng nưc sch, s lưng, cht lưng con ging tt, thc ăn ñy ñ, phòng bnh và ñch hi cho cá kp thi. Trong ñiu kin ao nuôi do mt ñ cá dày, thc ăn cho cá nhiu, phân bón dư tha d gây ô nhim cho ao nuôi, vì vy cá nuôi d b mc bnh hơn cá ngoài các thy vc t nhiên. Trong thi gian qua bnh cá liên tip xy ra trong các ao nuôi ca các h gia ñình gây ra nhng tn tht ln trong sn xut ngh cá. ð giúp cho ngưi nuôi cá tránh ñưc nhng ri ro v bnh, cn phi trang b kin thc phòng và cha bnh cá cho ngưi nuôi. ðây là các kin thc ñưc ñúc kt t nhng kinh nghim sn xut và các kt qu nghiên cu trong mt thi gian dài, hy vng s giúp cho nhng ngưi quan tâm có ñưc nhng hiu bit cơ bn v cá và các bnh cá ñang xut hin trong các thu vc, t ñó có nhng bin pháp hu hiu ñ phòng tr. ðây là môn khoa hc tng hp k tha thành tu ca nhiu môn hc khác: Môn gii phu, phân loi, t chc mô phôi, sinh lý, sinh thái hc ca cá ñ làm cơ s ñi sâu nghiên cu phát hin bnh cá chính xác. Môn hc thy lý, thy hóa, vi sinh vt, ñc ñim sinh hc ca cá s cung cp ñưc nhng kin thc ñ xác ñnh nguyên nhân gây bnh cá. Hiu sâu ñc tính lý hóa hc ca thuc s có cơ s s dng thuc tt hơn. K thut nuôi cũng là căn c ñ cha bnh cá có hiu qu cao. Vì th mun nghiên cu bnh cá cũng cn phi tham kho các môn hc khác và hiu sâu v chúng. 2. Lch s phát trin ca khoa hc cá và bnh cá Trên th gii, ngh nuôi cá ñã có t lâu ñi. Khi con ngưi bit nuôi cá ñã chú ý ñn năng sut cũng như sn lưng cá nuôi. Tuy nhiên ngưi ta ch chú ý ñn thc ăn và chăm sóc cá khi nuôi, ít ngưi suy nghĩ ñn vic phòng và tr bnh cá. Khoa hc bnh cá còn rt tr, cui th k 18 mi bt ñu phát trin. ðu tiên các nhà khoa hc ch phát hin ra bnh cá và mô t phân loi ký sinh trùng ký sinh trên cơ th cá, mãi cui th k 19 vi khun gây bnh cá mi bt ñu ñưc nghiên cu. Th k 20 ñi ngũ cán b khoa hc k thut ln mnh dn, các kt qu nghiên cu v bnh ký sinh trùng, bnh truyn nhim cá ñưc công b ngày càng nhiu. Kt qu nghiên cu ñã thu ñưc nhng thành tu ñáng k, ñã tìm ra nguyên nhân gây bnh cho cá và có các bin pháp phòng tr hu hiu góp phn nâng cao năng sut cá nuôi. Cui th k 20 mt s công trình nghiên cu bnh cá, tôm do vi rút, vi khun gây ra ñã ñưc công b. Vit Nam, trưc hòa bình lp li min Bc 1954, mt s nông dân ñã bit nuôi cá và phòng tr bnh mt cách ñơn gin như dn ty ao nuôi trưc khi th cá, vt cá bt v nuôi phi lc cá d cá tp. Sau 1954, ñt nưc b chia làm hai min, min Bc phát trin nuôi trng thy sn, ñi ngũ cán b ñưc ñào to c trong và ngoài nưc. Năm 1960, t nghiên cu bnh cá ñu tiên ñưc thành lp Vit Nam. Công tác nghiên cu bnh cá phát hin ra bnh ký sinh trùng m neo và bnh nm thy mi bt ñu vào năm 1961 ti các ao nuôi thuc thành ph Hà Ni. Năm 1968, công trình nghiên cu bnh cá ñu tiên 2
4. nưc ta ñưc công b vi lun án PTS ca Hà Ký, tác gi ñã mô t 120 loài ký sinh trùng ký sinh trên cá trong các thy vc nưc ngt min Bc Vit Nam. Sau khi ñt nưc hoàn toàn thng nht, công tác nghiên cu Bnh cá dn dn tin vào trong Nam, Trưng ði hc Thy sn chuyn t Hi phòng vào thành ph Nha trang ñã ñào to mt ñi ngũ cán b khoa hc k thut ngh cá cho các tnh phía Nam, trong ñó có cán b khoa hc k thut nghiên cu v phòng và cha bnh thy sn. Các cơ quan Thy sn, Vin nghiên cu nuôi thy sn ñưc xây dng và trin khai nhiu ñ tài nghiên cu bnh thy sn. Trưng ði hc Thy sn ñã có các công trình công b v ñiu tra khu h k sinh trùng cá nưc ngt, cá bin mt s tnh Tây Nguyên và các tnh duyên hi min Trung. Vin nghiên cu Nuôi trng thy sn I (Bc Ninh) và Vin nghiên cu nuôi trng thy sn II (Thành ph H Chí Minh) nghiên cu khu h ký sinh trùng ký sinh cá nuôi ti các thy vc nưc ngt ñng bng sông Cu long. Cui th k 20, do yêu cu ca công tác nuôi trng thy sn, các nghiên cu hưng v bnh thy sn do vi rút, vi khun gây ra, các nghiên cu ñã thu ñưc nhng kt qu kh quan ban ñu, tuy nhiên vn chưa ñáp ng ñưc nhng nhu cu cp bách hin nay. 3. Nhim v ca môn hc Phc v sn xut ngh nuôi trng thy sn. Trưc ñây vi nhng hình thc nuôi qung canh, mt ñ cá thưa, s lưng phân bón và thc ăn dư tha trong các ao nuôi không nhiu, s ô nhim nưc chưa ñn mc ñ báo ñng, cá ít mc bnh. Hin nay, vi s phát trin nhanh chóng ca khoa hc k thut, vic nuôi thâm canh s xut hin ngày càng nhiu, vn ñ ô nhim môi trưng thy vc ngày càng phi quan tâm, dch bnh thy sn s ngày càng nghiêm trng. Nhng hin tưng mt mùa cá nuôi do dch bnh din ra khá nhiu nơi. Vì vy phòng và tr bnh thy sn ngày càng là công vic cp thit và quan trng. Tng kt các công trình nghiên cu, áp dng vào phòng và tr bnh cho cá ñ ñáp ng yêu cu ngày càng cao ca sn xut ñng thi nâng cao trình ñ môn hc kp vi các ngành khoa hc khác. 3
5. CHƯƠNG 1: YU T MÔI TRƯNG NH HƯNG TI ðI SNG CÁ VÀ MT S ðC ðIM SINH HC CA CÁC LOÀI CÁ NUÔI BÀI 1: MT S YU T VÔ SINH TRONG NƯC 1.1 ðc ñim ca hot ñng nuôi cá 1.1.1 Tiêu chí ñi vi các loài cá nuôi: Cá chóng ln, tht ngon, ñưc nhân dân ưa chung, giá r, có sc chu ñng vi bnh tt. Cá sinh sn t nhiên hoc có th ñ nhân to ñưc, thích nghi vi ñiu kin ca ña phương v ñiu kin khí hu, v ñiu kin môi trưng nưc và ñiu kin kinh t, xã hi. Thc ăn ñơn gin, r tin, phù hp ña phương. Tn dng các mt nưc hoang hoá ñ nuôi cá và chuyn bin tp quán th cá ca dân sang nuôi theo quy trình k thut, áp dng các bin pháp k thut ñ không ngng nâng cao năng sut, to nhiu thc phm tươi sng cho ngưi dân ti ch, tăng thu nhp cho h. 1.1.2 Các công vic ch yu: Chun b ao nuôi. Thao tác vn chuyn cá ging. Qun lý, chăm sóc. Thu hoch. Phòng và tr bnh cá có tt c các công vic trên. 1.1.3 Công c lao ñng: Lưi, vt, cuc, xng, ñăng, giai, lng, bè, xô, chu, lim, quang, st, máy bơm nưc, dng c ño pH. 1.1.4 ðiu kin lao ñng: Yêu thích ngh nuôi cá. Có mong mun thành tho ngh nuôi cá, có tính kiên trì, cn thn. 1.2 Nưc, các yu t môi trưng nưc, quan h ca chúng vi thy sinh vt Mi cơ th, qun th loài sinh vt bt kỳ, k c con ngưi ñu sng da vào môi trưng ñc trưng ca mình, ngoài mi tương tác ñó sinh vt không th tn ti ñưc. Môi trưng n ñnh, sinh vt sng n ñnh và phát trin hưng thnh, khi môi trưng suy thoái sinh vt gim c v s lưng ln cht lưng. Nu môi trưng b phá hy thì sinh vt cũng b phá hy theo. Có nghĩa là sinh vt sng trong môi trưng phi chu nh hưng ca môi trưng, khi có mt yu t ca môi trưng thay ñi thì sinh vt trong môi trưng s chu nh hưng ca s thay ñi ñó. Theo bn cht ca tác nhân trong môi trưng có th chia thành ba loi: Tác nhân vô sinh: tác ñng lý hóa hc ca môi trưng vô sinh như nhit ñ, ánh sáng, nng ñ mui Tác nhân hu sinh: tác ñng ca các sinh vt vi nhau nh hưng ca con ngưi ñn sinh vt: k thut nuôi, khai thác, thun hóa Các tác nhân khác nhau thích nghi vi môi trưng khác nhau. Có loài thích ng rng, có loài thích ng hp. Mi sinh vt có mt kiu trao ñi cht ñc trưng và xác ñnh, không có trao ñi cht thì sinh vt không th tn ti. Nu như mt nhân t môi trưng thay ñi phá v s cân bng ca trao ñi cht thì sinh vt ñó hoc là 4
6. phi t ghép mình vào nhng ñiu kin thun li nht ca môi trưng hay phi thay ñi tính cht trao ñi cht. (Thí d: ch nhái hình thành t lp cá khi khô cn). Tuy nhiên các yu t môi trưng nh hưng ñn sinh vt không ging nhau tt c mi ñiu kin thay ñi, chúng ta ln lưt xét mt vài yu t chính. Trưc ht phi nói ñn môi trưng ca thy sinh vt, ñó là nưc. 1.2.1 Nưcmôi trưng sng ca thy sinh vt Trng lưng riêng ca băng nguyên cht 00C là 0,9168 nh hơn nưc cùng nhit ñ (0,99987) khong 8,5%. ðiu này gii thích s trôi ca các tng băng trên nưc, thy sinh vt có kh năng sinh sng tng dưi băng vì nưc có kh năng thu nhit và ta nhit. Trng lưng riêng ca nưc ñt cc ñi là 1 3,98 0C, vưt quá nhit ñ ñó, nưc n ra và t trng ca nưc gim ñi mt cách tuyn tính vi s tăng nhit. T trng ca nưc còn tăng gn như tuyn tính theo s gia tăng ca hàm lưng các mui hòa tan. ð mui ca phn ln các vc nưc ngt nm trong khong 0,011,00g/l, thưng gia 0,10,5g/l. ð mui cũng làm gim nhit ñ ca nưc. Càng xung sâu áp lc ca nưc càng tăng, mi loài thy sinh vt ch thích ng vi mt áp lc nht ñnh. Thí d: cá Chép 100atm cá sng bình thưng, 200atm cá bt ñng và 300 atm cá cht. Áp lc còn gây bin ñi h thng sol và gen, trong thí nghim ngưi ta còn thy nó có th thay ñi gii tính. Bng 1: S bin ñi ca t trng (g/ml) ca nưc cha mui ð mui(‰) T trng ca nưc 4 0C 0 1.00000 1 1.00085 2 1.00169 3 1.00251 10 1.00818 35 1.02822 Nhit riêng (Specific heat: lưng nhit tính bng Calo cn thit ñ nâng nhit ñ ca mt ñơn v khi lưng vt cht lên 1 0C): Nưc có nhit riêng rt ln (1). Nó như cht ñm ñi vi s giao ñng nhit, ñ kh năng ci thin ñiu kin khí hu ca mt vùng ñt nm k các vc nưc ln. Tc ñ lnh ñi hay nóng lên ca nưc bao gi cũng chm hơn trên cn, vì th mùa thy văn bao gi cũng chm hơn mùa khí hu. Nưc còn là mt dung môi hòa tan nhiu cht hu cơ và vô cơ thành mt môi trưng dinh dưng cung cp cho thy sinh vt. Nưc có ñ dn ñin và truyn âm cao. Nưc là mt cht ñin ly ln nên cân bng áp sut thm thu ca thy sinh vt vi môi trưng nưc d dàng. Nưc luôn trong trng thái vn ñng theo c chiu thng ñng và chiu nm ngang, mang theo thc ăn trc tip và gián tip cho thy sinh vt, cung cp nhu cu ôxy, ñiu hòa nhit ñ, ñ mn, khí hòa tan trong nưc, Ngoài ra dòng chy còn nh hưng ti di cư dinh dưng và di cư kim mi, nht là nhng loài cá sinh sn cn có dòng chy. Bên cnh nhng tính cht ca nưc có ý nghĩa rt quan trng ti ñi sng thy sinh vt thì nn ñáy cùng vi nưc là tác nhân xác ñnh hay chuyn ñng sinh vt trong thy vc. Nu nn ñáy không n ñnh gây nên s xáo trn thy sinh vt ñáy v dinh dưng, v sinh trưng, mt s loài cá sinh sn vùi trong ñáy nu nn ñáy không n ñnh d làm trng b phá hy hoc lơ lng trong nưc. 5
7. Tính cht ca nn ñáy còn nh hưng ti s chuyn ñng ca sinh vt ñáy, kh năng bám, kim mi ca chúng, song cht ñáy không nhng nh hưng ti sinh vt ñáy mà còn nh hưng ti các thy sinh vt sng trong các tng nưc khác, thí d: nn ñáy b xáo trn các loài cá ăn trôi ni d b ni ñu do thiu ôxy. Cht ñáy còn nh hưng ti kh năng cung cp thc ăn cho các loài cá ăn thc vt c ln. Tính cht quan trng ca nn ñáy là kích thưc các ht, ñ ñm ñc và bn vng trong s sp xp ca chúng, kh năng gi các cht lng ñng, s bào mòn bi dòng chy. 1.2.2 Nhit ñ nưc Ngun nhit ln nht nưc nhn ñưc là t mt tri, sau ñó là s phân hy các hp cht hu cơ có trong nưc. Trên hành tinh khong nhit tn ti là 1000 0C, song s sng ch có mt t 20 ñn 100 0C. ða s các loài thy sinh vt hp nhit (0 50 0C), mt s vi sinh vt và to sui nưc nóng có kh năng chu ñưc khong 8088 0C, mt vài loài côn trùng sng 52 0C. Nhit ñ nưc n ñnh hơn nhit ñ không khí và thưng thp hơn do ñó thy sinh vt hp nhit hơn sinh vt trên cn. Nhit ñ trong hành tinh phân b trong các vc nưc khác nhau do nguyên nhân v yu t ña lý (vĩ ñ), khí hu (ngày ñêm, mùa, năm). Nhit ñ trong thy vc còn phân b theo tng do nguyên nhân s truyn nhit ca nưc kém. Do s xáo trn ca các khi nưc mà mi nơi, mi thi ñim có s phân b ñc trưng, có loài ưa m, có loài ưa lnh, có loài rng nhit, có loài hp nhit. các vùng ôn ñi và nhit ñi lp nưc sâu nhit ñ thp và n ñnh hơn lp mt., gii hn 1,7 ñn 20C. Nhit ñ tng mt bin ñi theo nhiu yu t: nhit ñi 2627 0C, ôn ñi 1314 0C, cc 0 0C. vùng cc s phân b nhit ñ theo tng ngưc vi hai vùng trên. Như vy vùng ôn ñi s giao ñng nhit tng mt ln hơn. Trong gii hn sinh thái ca mình, nhng loài ưa lnh các quá trình sinh lý ñưc ñy mnh trong ñiu kin nhit ñ thp, khi nhit ñ nưc nâng cao, các quá trình ñó gim và ñi ti ñình ch, nhng loài ưa m bc tranh trên ngưc li. Riêng cá là loài bin nhit nên quá trình hình thành nhit hay tích t (thi nhit) thp hơn so vi các loài sinh vt ñng nhit và nhit ñ phát trin liên quan cht ch ñn môi trưng. Thí d: cá chép 1,05kg trong mt ngày ñêm thi ra 10,2 kgCal/kg cơ th dưi dng nhit, con sáo 0,75kg trong mt ngày ñêm thi ra 240 kgCal/kg cơ th. Nhit ñ nưc cn thit cho s phát trin ca thy sinh vt, trao ñi cht ñưc tăng cưng khi nhit ñ tăng song ñn mt nhit ñ nào ñó quá gii hn cho phép thy sinh vt li ngng trao ñi cht và ngoài gii hn cho phép thy sinh vt b cht. Như vy mi loài có mt gii hn nhit ñ nào ñó (ngưng nhit ñ) và có mt nhit ñ cc thun cho thy sinh vt phát trin, quá nóng cá men b phá hy, quá lnh dch b ñông và thy sinh vt s cht. Khi cá ñ có mt nhit ñ cc thun, ngoài gii hn sinh thái trng s b ung hoc cá n s b d hình. Như vy nhit ñ nh hưng ñn s chín mùi ca t bào sinh dc, không nhng ñy nhanh quá trình chín mùi ca thy sinh vt mà còn nh hưng ñn cu trúc hin vi và thành phn hóa hc ca trng cá. 6
8. S thích nghi vi s bin ñi ca nhit ñ còn ñưc th hin nhng du hiu hình thái ca thy sinh vt như các dng hình ca ñng vt ni trong mùa ñông và mùa hè hoc s di cư ca thy sinh vt. Tt nhiên s bin ñi nhit ñ nưc còn nh hưng ti các ñiu kin vt lý, hóa hc ca nưc mà nhng yu t này tác ñng trc tip ñn ñi sng sinh vt. S thay ñi nhit ñ nh hưng ñn cưng ñ trao ñi cht ca cá liên quan ñn tác dng ñc ca ca các cht lên cơ th cá. Nói chung nhit ñ nh hưng rt ln ñn ñi sng thy sinh vt, nó có tính cht quyt ñnh ñn ñi sng ca thy sinh vt, ch ñ ca nưc quyt ñnh ñn s phân b ca sinh vt theo ñ sâu, theo vĩ ñ, theo mùa, nh hưng ñn sinh trưng, sinh sn ca tt c các loài thy sinh vt. 1.2.3 Ánh sáng Ánh sáng trong nưc là ánh sáng mt tri cung cp cùng vi s phát quang ca thy sinh vt S phn x Các tia ñơn sc chiu xung hành tinh b hp th các mc ñ khác nhau, nó ph thuc vào thành phn các cht trong khí quyn (O 3, O 2, H 2O, bi ). tng Ô zôn hp th 90% các tia cc tím. Khi chiu xung mt ñt s suy gim cưng ñ áng sáng bin ñng vi các tia có bưc sóng dài, tương ñi n ñnh vi nhng tia có bưc sóng ngn. Bc x mt tri tác ñng thy vc không hòan tòan xâm nhp vào nưc mà phn x li khí quyn mt cách ñáng k. Mc phn x (R) ca ánh sáng trc tip không phân cc ñưc biu din bi phương trình: 1 sin 2(i r) tg 2(i r) R = { + } 2 sin 2(i + r) tg 2(i + r) Trong ñó: i là góc tia ti, r là góc khúc x Hàm này ch ra rng mc ñ phn x ph thuc vào ñ nghiêng ca mt tri so vi mt ñt. Ví d: khi mt tri lên cao khi ñưng chân tri 10 0 so vi mt ñt thì lưng phn x tăng t 10 40%, ngưc li mt tri lên cao 40 0 thì lưng phn x ch còn 8 10%, vùng xích ño tia chiu thng góc ñã cung cp ngun bc x ln và tương ñi n ñnh, ra khi vùng này bc x thay ñi luân phiên theo vùng khí hu, ñnh cc ca trái ñt năng lưng trc tip ca mt tri gim ñn s 0 quá 1/3 thi gian trong năm. Do vy các thy vc vùng cc ch nhn ñưc ngun bc x t các ngun gián tip. Bc x gián tip t bu tri xung mt nưc cũng b phn x li khí quyn nhưng mc ñ nh hơn, nó ph thuc vào ñiu kin bu tri, ví d tri u ám lưng áng sáng phn x li khí quyn tà thy vc gim, giá tr trung bình mt ñi do phn x gián tip khang 6,5%, lưng này có th thp ñi do ña hình. Khi mt nưc b xáo trn s phn x ánh sáng tăng lên, khi góc tia ti thp vào khong 50 thì phn x 20%, góc tia ti ln hơn 50 ñn 100 thì phn x 10% song phn x li nh ñi khi tia ti ln hơn 150. Sóng ln s phn x ch gim ñi ñôi chút vì áng sáng chiu vào gn vuông góc vi thành sóng. Ánh sáng phn ñ ca quang ph phn x ln hơn so vi các tia có tn s cao nht là góc chiu thp. S tán x trong nưc S tán x trong nưc làm nưc mt ñi mt năng lưng ñáng k, các vc nưc trong, khi ánh sáng chiu xung thng góc, tc là loi tr ánh sáng phn x thì mt b phn ca nó b các cht lơ lng trong nưc hp th, còn b phn khác b tán 7
9. x. S tán x năng lưng ánh sáng cũng có th xem xét ñơn gin như s phn x tng hp t cu trúc dày ñc ca góc chiu ngay trong thy vc. Năng lưng tán x thay ñi theo s lưng các phn t các cht hu cơ lơ lng và nhng ñc tính quang hc ca chúng, bin ñng theo ñ sâu, theo mùa. Thí d: các vt liu Silic gây tán x kém hơn so vi các cht lơ lng ñc. nhng nơi giàu cht lơ lng gm c Phytoplankton, mc ñ tán x tăng. Trong nưc rt sch, ánh sáng tán x xut hin di xanh ca quang ph nhìn thy. Khi nưc giàu cht lơ lng và kích thưc ca chúng tăng lên thì bc x sóng dài b tán x nhiu hơn, còn ánh sáng có bưc sóng ngn li b hp th nhiu hơn. nơi nưc cng, giàu CaCO3 thì ánh sáng tán x là ánh sáng lam, còn các vùng nưc giàu cht hu cơ thì ánh sáng tán x thuc di lam vàng li chim ưu th. S tán x ánh sáng ñưc coi như là ngun năng lưng b sung cho quá trình quang hp ca to và các hot ñng cn ánh sáng khác ca sinh vt. S lưng ánh sáng tán x có th ñt ñn 25% lưng ánh sáng ñưc hp th. Mt b phn ln ánh sáng tán x cũng quay tr li mt nưc và có ñn 8090% tng lưng bc x tr li khí quyn. S truyn ánh sáng và hp th ánh sáng trong nưc Tng năng lưng bc x chiu xung nưc thì 97% phn x li khí quyn, phn rt nh xâm nhp vào nưc và b hp th nên tán x gim ñi rt nhanh theo ñ sâu ri tt hn. S hp th ñưc coi như s gim ca năng lưng do bin ñi thành nhit. Nói chung lp nưc dày 1m thì có ti 53% tng năng lưng ánh sáng bin ñi thành nhit. H s suy gim chung bao gm s suy gim gây ra do nưc, s hp th ca các phân t lơ lng, ñc bit là các phân t mang màu. nơi nưc sch nhng phân t lơ lng ít nh hưng lên s hp th. Nơi nưc xáo trn s hp th cũng tăng rt ñáng k. Nưc t nhiên giàu cht hu cơ, nht là a xit humic, chúng gây nh hưng ln ñn s hp th chung ca nưc. Thưng ánh sáng ca phn hng ngoi và ñ b hp th mnh to nên hiu sut nhit cao lp nưc b mt sâu 1m. nưc ct tia cc tím b hp th nhiu lên ñáng k S truyn và hp th ánh sáng trong nưc có th tip cn bng nhiu cách: ñơn gin là phương pháp ca EA. Birge, liên quan ñn cưng ñ chiu sáng trên cơ s công thc: (I 0 I z)/I 0 x 100 Trong ñó: I0 là cưng ñ ánh sáng trên mt nưc Iz là cưng ñ ánh sáng ñ sâu z mét Màu nưc và ñ trong Màu quan sát ñưc ca nưc là kt qu ca s tán x ca nưc lên phía trên sau khi ñã ñi qua nhng ñ sâu khác nhau và qua s hp th có chn lc trên ñưng ñi. Nhng tia sáng có bưc sóng ngn chim ưu th khi quan sát, vì vy ánh sáng chúng ta quan sát ñưc thưng thy là màu lam. Keo CaCO 3 rt ph bin vc nưc cng, gây tán x ánh sáng lc và lam làm cho nưc có màu xanh lam ñc trưng. S lưng ln các cht vô cơ có trong nưc phát ra màu nâu. Màu ñưc ño bng các thang màu tiêu chun. ð trong ca nưc ð xác ñnh ñ trong ca nưc ngưi ta dùng ñĩa Secxi do nhà khoa hc Ý Secchi ñ xut. Theo phương pháp này ngưi ta quan sát bng mt thưng ti mt 8
10. ñim mà ñó mt ñĩa trng mt khi tm nhìn khi cho ñĩa chìm xung hay ñĩa bt ñu xut hin khi ta kéo ñĩa t tng sâu không nhìn thy lên. Tuy nhiên vic ño ñ trong bng ñĩa secxi không cho ta kh năng xét ñn s phân b ánh sáng trong nưc và th hin nó v mt s lưng. ð trong Secxi chính là hàm ca s phn x ánh sáng t mt ñĩa nên b nh hưng do ñc tính hp th ca nưc. nh hưng ca ánh sáng ñn cá ði vi cá, thc ăn trong thy vc (c th là thc vt phù du) sinh sn và phát trin ñưc ch yu do quá trình quang hp dưi tác ñng ca ánh sáng mt tri. Nu không có ánh sáng mt tri nhng loi thc ăn có dip lc không th tn ti và sinh sn. Như vy trong quá trình to hp cht hu cơ trong thy vc ánh sáng có vai trò rt ln. Aïnh sáng nh hưng ñn tăng trưng ñng vt ít hơn thc vt song ngưi ta ñã quan sát thy cá Ngnh Canaña hot ñng tích cc vào ban ñêm và sinh trưng tt nht trong ñiu kin ti hoàn toàn, s lt xác ca cua Gecacinus xy ra khi ánh sáng liên tc. Cơ quan cm giác ánh sáng là mt. Ánh sáng nh hưng ti s di ñng, phân b ca thy sinh vt theo ñ sâu, ñc bit vi thc vt quang hp. Chính vì có hin tưng quang hp mà ô xi trong thy vc ñưc cung cp khá nhiu. S phân chia các loi thc vt theo tng nưc kéo theo s phân chia tng dinh dưng ca ñng vt trong nưc. cá ánh sáng cn thit cho hot ñng bt mi, trn tránh k thù, tìm hưng chuyn ñng. Như trên ñã nói cơ quan cm giác ánh sáng ca cá là mt nên tng ñáy không có ánh sáng chiu mt cá không phát trin. Nhng loài sng trong hang ti, mt có th chuyn t trng thái phát trin sang mù. Ngoài tác ñng lên mt cá, ánh sáng còn có nhng tác ñng khác lên ñi sng ca cá như thiu ánh sáng thì có hin tưng thiu sinh t. Ánh sáng còn có tác ñng lên kh năng sinh sn ca các loài cá. Ánh sáng ñy nhanh quá trình phát trin và nh hưng ñn quá trình chín sn phm sinh dc. Nhng cá th ñưc chiu sáng liên tc thì sn phm sinh dc chín nhanh hơn nhng cá không ñưc chiu sáng liên tc. Ánh sáng còn là tín hiu tìm mi, hot ñng sinh sn. Di ñng ngày ñêm ca cá cũng gn lin vi ñiu kin ánh sáng. Aïnh sáng có liên quan ñn s bin ñi màu sc ca cá, hưng vn ñng ca cá.Phn ln sinh vt có tính hưng quan, thy ánh sáng là ti, vì tính hưng quan này nên trong khai thác cá ngưi ta ñã li dng ñ thu hoch. Khi xét ñn ánh sáng chúng ta không th b qua mt hin tưng ca sinh vt. ðó là s phát quang. bin hin tưng này thy rõ, song nưc ngt hin tưng phát quang rt ít gp, ch có c Lania và mt vài vi khun khác. ñ sâu trên 40m ña s sinh vt phát quang. Ánh sáng do sinh vt phát quang là ánh sáng lnh vì năng lưng là quang năng, ña s các loi ánh sáng do sinh vt phát quang có màu xanh lá cây. Ý nghĩa sinh hc ca hin tưng này vn chưa ñưc gii thích chính xác. ða s phát quang ñ báo hiu cho sinh vt khác gii trong thi gian phát dc hay ñ bt mi hoc ñ t v. Mt s loài phát quang ch là hin tưng ph trong quá trình ô xi hóa. 1.2.4 Mui hòa tan trong nưc Trong t nhiên không có môi trưng nào không có mui hòa tan. Nưc trưc khi ñí vào thy vc ñã ñi qua các lp ñt hòa tan mt s mui trong ñt. Do có lưng mui hòa tan này nên s sng ca sinh vt trong thy vc ñưc ñm bo. 9
11. Ngưi ta chia mui hòa tan trong nưc thành hai nhóm ln: mui dinh dưng và mui mn. Mui dinh dưng gm các mui cha nitơ, phtpho, lưu huỳnh và mt s ion Ca ++ , Mg ++ có ý nghĩa quan trng trong vic xây dng cơ th và phát trin ca thy sinh vt. Trong nưc mn ion Cl chim 88,8% trong tng s các mui hòa tan trong nưc, trong nưc ngt lưng mui mn này ch chim 6,9‰. ð mn biu th bng ‰ (phn nghìn: s gam mui trong 1 lít nưc). Theo ñ mn chia nưc ra 4 nhóm: nưc ngt 0,2 0,5‰; nưc l 0,5 30‰; nưc mn 30 40‰; nưc quá mn trên 40‰. Các vùng gn bin có th có hai khu h cá nưc ngt, nưc bin và có c khu h cá nưc l. Ngưc li vùng nưc ngt rt ít thy sinh vt nưc ngt ra sinh sng. Nhng loài thy sinh vt chu ñưc s giao ñng nng ñ mui ln gi là thy sinh vt rng mui và ngưc li nhng loài ch chu ñưc s giao ñng nng ñ mui nh gi là thy sinh vt hp mui. Nhiu loài cá nưc ngt thuc b cá Chép hp mui, không chu ñưc nng ñ mui bin. Cá rô phi là bn rng mui, cúng sng ñưc c nưc ngt, l và mn. Mt s loài thy sinh vt có tng giai ñon sng các vùng mn, ngt khác nhau, thí d cá Mòi, cá Cháy sng bin nhưng vào ca sông hoc nưc ngt khi sinh sn. Các mui khoáng hòa tan trong nưc ñưc thm qua màng mang, xoang ming và ñưng tiêu hóa vào cơ th. Song nng ñ mui khoáng hòa tan trong nưc ch mt gii hn nht ñnh nào ñó thì cơ th thy sinh vtï sinh trưng mi tt ñưc, nu tăng nng ñ mui lên quá cao thì sinh trưng ca thy sinh vt li không tăng na hoc ngng li, ñó chính là ngưng mui ca thy sinh vt. Mui hòa tan trong nưc làm thc ăn cho các loi sinh vt làm thc ăn cho cá, tôm và các ñng vt là ñi tưng nuôi. Do ñó khi nng ñ mui hòa tan trong nưc tăng lên thc ăn cho cá phát trin thì khi lưng cá s tăng lên tương ng. Tuy nhiên mi quan h này không phi lúc nào cũng t l thun, nó ph thuc vào quan h thc ăn trong thy vc. Trong thc t các ao nuôi ngưi ta thưng bón phân ñ tăng lưng mui dinh dưng hòa tan trong nưc hoc làm thc ăn trc tip cho các ñi tưng nuôi. Ti các h không bón phân ðk Lk hàm lưng mui dinh dưng là 1mg/l, trong + khi ñó các ao ương do ñưc bón phân nên ch có nng ñ NH 4 ñã ñt 0,8mg/l, PO 4 ñt 0,8mg/l (Nguyn Trng Nho). Nng ñ mui khoáng có ý nghĩa kích thích hoc kìm hãm s phát trin và tăng trưng ca thy sinh vt. Thí d: nng ñ st 0,1mg/l kích thích s phát trin ca cá, nng ñ 0,2mg/l kìm hãm s sinh trưng. Nhit ñ càng cao tác hi ca mui càng tăng; khi cá b ñc st tc là toàn b mang cá b mt màng st dày ñc bao ph, cá hô hp rt khó. Ngày nay ngưi ta tìm ra 100 cht hòa tan trong nưc có th gây ñc cho thy sinh vt các nng ñ nht ñnh nào ñó tùy theo tng cht và tng loài thy sinh vt. Tác ñng ñc ñi vi thy sinh vt ph thuc vào thi gian, thi ñim, thưng vào mùa hè thy sinh vt sinh trưng tt là mùa các cht ñc có tác hi nhiu hơn. Các ion SO 4 có nh hưng mnh m ñn s phân ct trng, làm mt cân bng trao ñi cht bình thưng. Phênol làm tê lit h thn kinh ca cá và gây hin tưng tiêu huyt. Ngưi ta ñã xây mt h thng lc sau các công trình công nghip có nưc thi ñ ngăn chn các cht ñc làm ô nhim môi trưng nh hưng ñn ñi sng cá. 1.2.5 Các cht khí hòa tan trong nưc Trong nưc các cht khí hòa tan có nh hưng rt ln ñn ñi sng thy sinh vt. Ngun gc ca các cht khí hòa tan trong nưc bao gm: 10
12. T không khí hòa tan vào (CO 2, O 2, N 2), thông thưng trong không khí có cht gì thì trong nưc có cht y nhưng nng ñ khác nhau. Sinh ra trong quá trình chuyún hóa vt cht trong thy vc (CO 2, CH 2) Sinh ra t lp ñt sâu trong quá trình phân gii các cht khí do nhit ñ cao và áp lc ln (CO 2, NH 3, H 2S, HCl ) Các cht khí hòa tan trong nưc ph thuc vào nhiu yu t: nhit ñ, h s hp ph và mt s yu t khác. ð hòa tan ñưc xác ñnh theo công thc: 1000.P.k V = 760 V: th tích khí hòa tan trong nưc k: h s hp ph. P: áp sut không khí trên b mt tip xúc Trong nưc có nhiu cht khí hòa tan nhưng nh hưng chính ñn thy sinh vt có mt s cht, trong gii hn chương trình chúng ta cn xét ñn các cht: O 2, CO 2, CH 4, H 2S. 1.2.5.1 Khí O 2 Ôxy là mt trong nhng cht có ý nghĩa sinh thái ln ñi vi thy sinh vt. "Cuc ñu tranh giành sinh tn trong thy quyn là cuc ñu tranh giành ôxy". ðó là li nói ca vin s hàn lâm khoa hc Liên xô V.I.Vrenatski (1960). ðúng th, ôxy trong nưc ít hơn nhiu so vi trong không khí. Ngun cung cp ôxy vào nưc là do s xâm nhp ca ôxy trong khí quyn và s quang hp ca thc vt có dip lc dưi ánh sáng mt tri. Ngoài ra ôxy ñưc tăng cưng do gió, do dòng chy S hao ht ôxy trong nưc do chính các ñng vt trong nưc thc hin qúa trình hô hp, do sư khuch tán vào khí quyn và s ôxy hóa các cht. H s hp th ôxy bi nưc 0 0C là 0,04898. Do vy hàm lưng chun ca nó trong khí quyn (210ml/l) thì trong 1lít nưc s hòa tan ñưc: 210 x 0,04898 = 10,29 mgO 2. Hàm lưng ôxy trong nưc thay ñi theo s hô hp ca ñng vt, s quang hp ca thy sinh vt, ñ mui và nhit ñ trong nưóc, s xáo trn các dòng nưc. Vì vy nên có s phân tng ôxy trong các thy vc nưc sâu vào ngày có ánh sáng, tng sâu ôxy ít và thưng thiu hơn tng trên mt nưc, s gim ôxy vào các gi không có ánh sáng mt tri: 57 gi sáng và s giàu ôxy vào các gi: 1515 gi. Khi ñô ümui và nhit ñ tăng hàm lưng ôxy gim ñi rõ rt. Khi có s xáo trn nưóc ôxy tăng. Bng 2: ð hòa tan ca ôxy khi thay ñi nhit ñ và ñ mui Nhit ñ ð mui (‰) 0 1 2 3 4 0 10,29 9,65 9,01 8,36 7,71 10 8,02 7,56 7,10 6,63 6,17 20 6,57 6,22 5,88 5,53 5,18 30 5,57 5,27 4,96 4,65 4,35 Ôxy nh hưng rt ln ñn ñi sng thy sinh vt. Trong các ao nuôi, thiu ôxy gây ra hin tưng ni ñu cá vào các bui sáng sm, thiu nghiêm trng cá có th b cht. Mi loài cá ñòi hi mt lưng ôxy khác nhau, cá chép 0,5mg/l, rô, trê cn ít hơn. Theo nhu cu ôxy ngưi ta chia cá ra bn nhóm sinh thái khác nhau: Nhóm ñòi hi nhiu ôxy: 711cm 3/l, ñi din là cá Bng Cottus gobio Nhóm ñòi hi ôxy khá ln: 57cm 3/l, ñi din là cá Bng Gobio gobio Nhóm ñòi hi ôxy tương ñi ít: 4cm 3/l, ñi din là cá Vưc Perca perca 11
13. Nhóm ñòi hi ôxy ít: 0,5cm 3/l, ñi din là cá Chép Cyprinus carpio . Nhu cu ôxy ca cá thay ñi theo tng giai ñon sng và tình trng sinh lý cơ th, thí d thi kỳ phôi thai nhu cu ôxy là ln nht so vi các nhu cu khác, cá vn ñng cn nhiu ôxy. 1.2.5.2 Khí Carbonic CO 2 Trong thy vưc khí carbonic hòa tan tt hơn ôxy, tt c các yu t làm gim khí carbonic ñu làm tăng ôxy và ngưc li. Ngun cung cp khí carbonic cho thy vc là do hô hp ca sinh vt, do hòa tan t trên cn vào, còn s gim khí carbonic . là do quang hp ca sinh vt và do s to thành các mui CO 3 trong nưc mt lưng không nhiu phân t CO 2 phn ng vi nưc to thành H 2CO 3 và có s phân ly như sau: + H2CO 3 H + HCO 3 + HCO 3 H + CO3 CO 2 + H2O H2CO 3 HCO 3 + CO 3 + T l các phn trên ph thuc vào H . Các gc HCO 3 và CO 3 trong nưc thưng liên kt vi các kim loi to thành các mui MnCO 3, CaCO 3, Mn(HCO 3) rt có ý nghĩa trong thy vc. Carbonic là cht dinh dưng cho thc vt và nó cũng cn mt lưng nh cho ñng vt ñ ñiu hòa quá trình trao ñi cht và ñ tng hp các cht hu cơ khác. Trong các phn ng cacboxin hóa hydrat cacbon ca các hp cht hu cơ khác nhau tham gia vào vic hình thành Protit, lipit, gluxit, các axit nucleic và các cht khác. Song vi hàm lưng CO 2 t do cao trong nưc thì chúng có hi cho cá và các ñng vt khác sng trong nưc. 1.2.5.3. Khí H 2S Khí Sulfuar hydro trong nưc ñưc hình thành ch yu bng con ñưng sinh hc nh hot ñng ca các vi sinh vt. Chúng có hi cho sinh vt trong thy vc vì làm gim khí Ôxy khi b ôxy hóa ñn S và gây ñc trc tip. Ngoài ra còn làm cn tr s di chuyn ca sinh vt trong thy vc. H2S rt giàu nhng nơi nưc thi, nó gim trong quá trình làm sch nưc thiên nhiên nh s ôxy hóa. 1.2.5.4. Khí CH 4 Khí Mêtan ñc ñi vi sinh vt trong nưc. Chúng hình thành do s phân hy các hp cht hu cơ và thưng ñáy các thy vc. Tc ñ hình thành chúng ph thuc vào ñ ñm ñc ca cht b phân hy và nhit ñ trong nưc. CH 4 cũng khuch tán vào không khí mt phn còn mt phn b ôxy hóa do vi khun hiu khí Pseudomonas cho ñn CO 2. Khi có mt ca CH 4 sinh vt b cn tr hot ñng cơ hc do các cht phân hy trong thy vc có nng ñ cao. 1.2.6 Các cht hu cơ hòa tan trong nưc Các cht này ch yu là humic bao gm các a xit humic khó phân gii, các loi ñưng, a xit amino, vitamin cũng như dn xut linh ñng ca các hp cht hu cơ khác ñưc sn sinh trong quá trình trao ñi cht ca thy sinh vt. Có khong 2 10% tng lưng cht hu cơ có trong cơ th và dng cn vn. ð ño hàm lưng các cht hu cơ trong nưc ngưi ta dùng ch s ôxy hóa tc là s lưng O 2 cn ñ ôxy hóa các cht hu cơ bng Permanganat. Các cht hu cơ hòa tan vì tính bn vng v hóa hc nên mt khi lưng ñáng k không ñưc phn ln các sinh vt trong nưc s dng, tr loài nm và vi sinh vt. Tc ñ phân gii các cht humic tăng cao khi nhit ñ tăng nht là có tác 12
14. ñng ca tia t ngoi. Nhiu loài thy sinh vt s dng các cht như ñưng, vitamin, a xit amino và nhng cht hu cơ có trong nưc ñ ñng hóa. Các cht hu cơ thưng kt thành khi lưng ln thun li cho dinh dưng ca sinh vt. Thích nghi vi vic tìm kim các cht hu cơ các cơ quan cm nhn ca sinh vt rt phát trin như cá Chình có th cm nhn ñưc rưu vi hàm lưng 1g/6000km 3 nưc còn cá chép vi hàm lưng nitrobanzol 1g/100km 3 nưc. BÀI 2: CƠ S THC ĂN T NHIÊN CA CÁ 2.1 Các khái nim v qun th, qun xã, h sinh thái nưc 2.1.1 Qun th: Qun th là mt nhóm cá th ca mt loài, khác nhau v kích thưc, v tui và gii tính nhưng có kh năng giao phi vi nhau ñ tái sn xut s lưng và phân b trong vùng phân b ca loài, nó là mt h thng h và t ñiu chnh. Ý nghĩa sinh hc ca qun th là s dng hp lý ngun sng, trưc ht là năng lưng. Ti ưu hóa v năng lưng là khuynh hưng ch yu ñ xác lp và phát trin cu trúc qun th. Nhiu sinh vt ni và neiston rt khó hoc không có kh năng tách bit thành các qun th riêng bit do s thay ñi ch mt cách th ñng do dòng nưc chy. Vì vy trong thy vc t nhiên còn xut hin qun th gi (không có kh năng tái sn xut cá th mi cho mình mà phi nhn mt b phn cá th ca qun th ñc lp). 2.1.2 Qun xã: Qun xã là mt h thng sinh hc, bao gm các qun th ca mt s loài, phân b trong mt sinh cnh xác ñnh ñ to nên s thng nht v chc năng và nm trong mi tương tác vi môi trưng, ñưa ñn s chu chuyn vt cht và bin ñi v năng lưng. Thí d v qun xã: Qun xã sinh vt ni, qun xã sinh vt ñáy Qun xã không phi là s cng ñơn thun mà là mt t hp các mi quan h tương tác. Các yu t ca mt qun xã này thưng xâm nhp vào nhng qun xã bên cnh và ngưc li, làm cho ranh gii các qun xã không rõ ràng, kèm theo là s 13
15. xut hin mt s vùng chuyn tip, ñây thưng ña dng hơn, phong phú hơn qun xã bên cnh. 2.1.3 H sinh thái nưc H sinh thái nưc là mt s t hp ca mt qun xã sinh vt vi môi trưng nưc mà ñó trong mi tương tác gia các thành phn cu to nên h xut hin các chu trình vt cht và s chuyn hóa năng lưng xâm nhp t ngoài vào. Cu trúc ca h sinh thái nưc phc tp hơn so vi các h sinh thái trên cn, bi vì phn không sng ca nó không ch ñơn gin ch có ñt mà còn nưc, khí trong nưc, ñ sâu ca các lp nưc, nưc ñng, nưc chy, nưc hang Qun xã sinh vt trong nưc cũng khác hn so vi trên cn. Sinh vt sn xut (to ñơn bào) có kích thưc rt nh song kh năng sn xut li rt ln. Nhóm ñng vt tiêu th có kích thưc tương di nh so vi ñng vt tiêu th trên cn, t l gia nhóm ñng vt tiêu th và sn xut khác hn trên cn (chng hn ñi dương t l ñng vt tiêu th vi sinh vt t dưng là 710 ngàn ln thì cn ch chênh nhau có 1 con s). Nhóm sinh vt phân hy trong nưc giàu có hơn nhiu so vi trên cn, vì vy trong nưc các cht d phân hy hơn trên cn rt nhiu, trên cn có khi vài năm thì trong nưc ch vài ngày. 2.2 Các nhóm thy sinh vt (sinh vt sng trong nưc) Các yu t t nhiên cũng như yu t con ngưi tác ñng lên ñi sng các sinh vt nưc khác hn vi các sinh vt trên cn. Mt khác nhng nh hưng ñó ngoài vic tuân theo mt quy lut chung còn ph thuc vào tng thy vc v mi mt. Thí d nh hưng ca nhit ñ tác ñng lên sinh vt vùng lnh khác hn vùng nóng. Vì vy khi nghiên cu các nhóm thy sinh vt cn phi nghiên cu mt phc h nhân t tác ñng lên nó và nh hưng ca nó ñn môi trưng xung quanh. Tuy nhiên mi hot ñng ca sinh vt không dng li mc cá th mà nó có mi quan h qua li vi nhau và chúng sng trong mt qun th cho nên nghiên cu cho mt cá th là vô cùng khó hoc không th. Trong thy quyn có hai sinh cnh ñin hình: sng trong tng nưc và sng trong ñáy. Tính thích nghi vi môi trưng ca các cá th li chia các nhóm này thành các nhóm nh, theo kích thưc và tp tính sng sinh vt ni chia thành 4 nhóm và sinh vt ñáy chia thành 2 nhóm: 2.2.1 Sinh vt ni 2.2.1.1 Phù du sinh vt Plankton Phù du sinh vt bao gm tt c các sinh vt sng trong nưc, cơ quan vn ñng không có hoc rt yu, chúng di chuyn thưng là th ñng, trôi theo dòng nưc hoc là bám vào vt khác ñ trôi ñi. Theo tp quán sinh sng phù du sinh vt chia thành các nhóm nh: 14
16. Sinh vt hoàn toàn phù du Euplankton, c ñi sng trôi ni trong nưc, có th có mt s giai ñon sng trong ñáy (giai ñon trng) Sinh vt bán phù du Meraplankton: trong vòng ñi mình có mt s giai ñon sng phù du, còn nhng giai ñon khác sng ñáy hoc các sinh cnh khác (giun nhiu tơ, c, giáp xác ñáy, ) Sinh vt tm thi phù du Pseudoplankton, ñây là nhng sinh vt rơi vào tình trng phù du ngu nhiên như sóng, gió, thiu ôxy, bn thân nó li không phi sng phù du (mt s giun c). Theo kích thưc Plankton chia thành các nhóm nh sau ñây: Ultraplankton: vài mm Nannoplankton: 0,05mm Microplankton: 0,051mm Mesoplankton: >110mm Macroplankton:>1100cm Megaplankton: >100cm Phù du sinh vt còn chia ra các nhóm nh da theo tính cht các vùng nưc nơi chúng sng: Phù du sinh vt h, phù du sinh vt sông, phù du sinh vt bin, Theo tính cht phân b ca sinh vt phù du mà ngưi ta còn chia ra các nhóm nh khác như phù du sinh vt b mt, phù du sinh vt sâu và phù du sinh vt gn ñáy, ngoài ra ngưi ta cũng còn chia phù du sinh vt ra các nhóm nh theo s phân b mt phng (phù du sinh vt phía Bc, phù du sinh vt phía Nam, ) ñiu kin ña lý tng vùng (phù du sinh vt x lnh, phù du sinh vt x nóng, ). Phù du sinh vt là ngun thc ăn rt di dào và quan trng trong các vùng nưc ñi vi các ñi tưng nuôi thy sn, song nó cũng có nhng tác hi không th không nói ñn, ñó là hin tưng cht hàng lot các ao cá hương mè khi có to lam tràn ñn làm thc ăn cho chúng. Ngưi làm công tác thy sn không th không chú ý ñn vn ñ này. 15
17. 2.2.1.2 Sinh vt t du Nekton Sinh vt t du là nhng sinh vt có kích thưc ln, các cơ quan vn ñng phát trin mnh, chúng có th bơi ngưc dòng nưc vi tc ñ ln (cá, thú có vú nưc), hình dng ca các loài sinh vt t du thưng là phù hp vi s chuyn ñng trong nưc như hình thoi, thon dài, doa ñng un khúc, cu to dng thy ñng hc, ñây là nhng loài cho sn lưng trc tip phc v ñi sng con ngưi, nó có vai trò rt ln trong xut khu, cung cp thc phm hàng ngày. Nekton và plankton không có ranh gii rõ ràng, thí d: cá con không bit xp vào nhóm nào. 2.2.1.3 Phù phiêu sinh vt Neuston Phù phiêu sinh vt là nhóm sinh vt sng trong lp nưc b mt hoc ngay sát mt nưc như vi khun, nguyên sinh ñng vt, côn trùng, ñng vt thân mm. Nhng loài sng ngay sát mt nưc có th sng sut ñi cũng có th chúng ch sng mt thi gian nht ñnh nào ñó. Vì sng trên mt nưc nên nhng loài trong nhóm này có ñc ñim cu to thích nhi như v không thm nưc, ít chu tác ñng ca ánh sáng mt tri, thc ăn là nhng mùn bã hu cơ trên mt nưc. 2.2.1.4 Pleuston Pleuston là nhóm sinh vt có mt na thân mình ngâm trong nưc, mt na thân mình dưi nưc (bèo), t trng ca chúng thưng nh hơn nưc. Chúng là nhng giá th cho các loài cá ñ trng dính và là nơi trú n, nơi rình mi ca mt s loài thuc ñi tưng nuôi thy sn. Kh năng thích ng vi ñi sng trôi ni ca sinh vt ni Sinh vt có kh năng ni khi không b lc hút ca trái ñt kéo xung ñáy thy vc. Mun vy thì cn phi gim trng lưng tha b (hiu s gia trng lưng ring ca sinh vt và nưc) tăng ñ ma sát d vi nưc theo công thc ca Ost Vand: b a = c.d a là tc ñ lng chìm b là trng lưng tha (hiu s gia trng lưng riêng sinh vt và nưc) c là ñ nht ca nưc (không ph thuc vào bn thân sinh vt và ph thuc vào môi trưng) Như vy mun gim a cn phi: Gim b: Trng lưng riêng ca nưc ph thuc vào nhit ñ và ñ mui, khi nhit ñ cao và ñ mui thp thì trng lưng riêng ca nưc gim, vì vy khi ñó b s tăng và ñ ni ca sinh vt gim xung, ñiu này cũng lý gii vì sao bin ngưi ta bơi d 16
18. hơn nưc ngt. Trong nưc ngt trng lưng riêng ca sinh vt là 1,011,03, còn nưc bin trng lưng riêng ca chúng là 1,031,06. Ngoài ra mun gim trng lưng riêng ca mình sinh vt cũng có nhiu ñc ñim cu to thích nghi như gim b xương nng, tích lũy m, to túi khí, tăng lưng nưc trong cơ th. Tăng d: d là din tích riêng b mt ca sinh vt, hin tưng xy ra trong ñiu kin nhit ñ cao và ñ mui thp (nưc ngt) là din tích riêng b mt sinh vt (t s din tích cơ th và th tích cơ th) tăng. Như vy din tích cơ th phi tăng, ñ phù hp ñiu này cơ th sinh vt thưng mc mu li, chi ph, phân ñt hoc là gim th tích cơ th (kích thưc nh). S lng chìm ca Phytoplankton còn tính theo công thc sau: g d2 Vs = (pf pw) 18 z Trong ñó: Vs là tc ñ lng chìm g là gia tc trng trưng (981cm/s) d là ñưng kính ca Phytoplankton z là ñ nht ca nưc pf là trng lưng riêng ca sinh vt pw= là trng lưng riêng ca nưc Rõ ràng tc ñ lng chìm ca Phytoplankton cũng gim khi pf pw gim hoc gim kích thư cơ th, tăng ñ nht ca nưc. Nhp ñiu lng chìm B còn ph thuc vào các mi quan h sau: V B = f Z Z là ñ sâu lp nưc f bng yu t thc nghim, có giá tr 0,110 (khi hot ñng xáo trn thì f=1 và khi mưa và có s kt ta thì f >1). 2.2.2 Sinh vt ñáy 2.2.2.1 Các nhóm sinh vt ñáy Các nhóm sinh vt ñáy bao gm nhóm sng trên b mt hay nhóm trong ñáy. Theo nơi sng sinh vt ñáy ñưc chia ra hai nhóm nh: nhóm sng trong tng ñáy (Inphauna) và nhóm sng trên b mt ñáy (Epiphauna). Theo kích thưc ngưi ta chia sinh vt ñáy ra các nhóm nh sau: Macrobenthos: > 2mm Mesobenthos: 0,1 2mm Microbenthos: <0,1mm Ngưi ta cũng chia sinh vt ñáy ra các nhóm theo tính cht dinh dưng, theo tính cht các thy vc bin, h, sông, Theo cách sng ngưi ta chia sinh vt ñáy ra 6 nhóm nh (trình bày phn sau). 2.2.2.2 Kh năng thích ng vi ñi sng ca các nhóm nh Benthos ð chng li s ni trôi và sóng cun theo dòng nưc, chng s cun trôi và va ñp ca cát si, sinh vt ñáy phi có nhng ñc ñim thích nghi. Nhng ñc ñim thích nghi này biu hin cu to lp v cng, cơ quan bám phát trin, phn ln các loài chu ñng ñưc s thiu ôxy. S thích nghi ca tng nhóm trong sinh vt ñáy ñã chia chúng thành 6 nhóm: 17
19. Sinh vt sng c ñnh (bám, ñnh cư): ñi diên là nguyên sinh ñng vt, hi miên, nhuyn th, thc ăn ca chúng ñưc mang ti nh dòng nưc và cht thi cũng ñưc dòng nưc mang ñi, bn này ñưc ñơn gin hóa cu to như không có chi hoc có chi nhưng chi không có chc năng di chuyn mà chuyn sang chc năng khác, thưng là không có th giác, không có cơ quan thăng bng, cơ quan cm giác và xúc giác phát trin nhanh, cu to h tiêu hóa phù hp (có phu bt mi, ñáy phu là ming). Bn này sng c ñnh và tp trung thành tng tng ñoàn, bám vào các công trình cu cng, thuyn bè gây nhng tác hi rt ln, ñi din là hu, hà, trai, Sinh vt sng ñc khóet: nhóm này có hai nhóm nh bao gm sinh vt ñc khóet ñá và sinh vt ñc khóet g, chúng có kh năng chui vào các lp ñá hoc g nên kh năng bo v khá tt. Nhóm ñc khóet ñá bao gm mt s to lam, to lc, chúng có kh năng tit a xít hu cơ làm mòn ñá, màu sc thưng là màu xanh. Mt s hi miên, giun ñc sâu vào ñá 1 cm ñ sng và cũng tit a xít làm mòn ñá. Bn nhuyn th còn có cu to v ngoài như mt lưi cưa ñ cưa mòn ñá. Nhóm này cũng có tác hi rt ln ñn các công trình lâu ngày dưi nưc như cu, cng bê tông Nhóm ñc khóet g bao gm phn ln là giun và nhuyn th, có cơ th hình giun hp vi ñi sng chui trong g và ñc khóet theo b mt. ð tránh bn này các công trình có th dùng các bin pháp hóa hc, cơ hc, sinh hc. Sinh vt sng vùi trong ñáy: nhóm này bao gm mt s loài giun, nhuyn th hai v, chúng sng thành tp ñoàn, rt ñông, bin có th ti 90% sinh vt sng vùi trong ñáy 56 cm, trong nưc ngt ñi din là u trùng mui chiromonas, bn này chui sâu vào ñáy 2540cm. Sinh vt sng nm trên ñáy: ñi din là sao bin, chúng ít chuyn ñng, có lp v ngoài bao bc ñ bo v tránh k thù. Sinh vt sng bò theo ñáy: ñó là nhng sinh vt có th di cchuyn trwn mt ñáy như cua, cáy, bn này có kh năng t bo v, cu to cơ th phù hp vi ñiu kin sng, các chi ph mc mu li, màu sc ging như màu ñt ñáy, ñc bit v cng rt phát trin. Sinh vt du ñng trong ñáy nưc: ñây là nhng sinh vt có kh năng tách khi ñáy ñ vào tng nưc trên trong mt thi gian nht ñnh (tôm, cua,cá, ), chúng cũng có nhng kh năng thích ng: cu to cơ th va có kh năng bơi li, va có kh năng bò, có v cng ñ bo v cơ th. Tt c các loài sinh vt ñáy ñu có mt vai trò ht sc ln trong ngành thy sn, chúng là ngun thc ăn cho mt s ñi tưng thy sn, là thc phm quan trng ñưa năng sut thy vc lên cao và hin nay chúng ñóng mt vai trò vô cùng quan trng trong vic làm cht ch th ñ quan trc và ñánh giá cht lưng nưc trong thy vc. 18
20. 2.2.3 Thc vt thưng ñng Bao gm các loài rong, bèo, các loi cây trang, súng, chúng có tác dng quang hp và nh ôxy vào nưc, mt s làm thc ăn cho cá, mt s làm giá th ( ñ) cho cá ñ trng dính. Tuy nhiên trong ao nuôi có quá nhiu thc vt thưng ñng s không tt vì chúng s hp th mt cht dinh dưng ñng thi làm to trong ao không quang hp ñưc. Như vy sinh vt trong nưc chính là cơ s thc ăn t nhiên ca các loài cá nuôi kinh t. ð gìn gi và phát trin chúng, cn có nhng bin pháp nht ñnh. Nhng bin pháp bo v và phát trin ngun thc ăn t nhiên ca cá Các loài sinh vt sng trong ao nuôi mun phát trin cn có thc ăn ñy ñ,nh vy tt nht là bón phân vào ao. Các loi phân thưng dùng là: a. Phân hu cơ: gm phân bc, phân chung, phân xanh, nưc thi. +Phân bc: phân chung trưc khi s dng nuôi cá cn phi k ñ phòng bnh cho cá. +Phân xanh: gm các loi cây thân mm nhiu lá, d thi ra và không có cht ñc làm cht cá như cây mung, cây ñin thanh, cây h ñu, cây ct ln, dây lang, Khi bón vào ao nuôi bó thành tng bó 1520kg cm các góc ao. +Nưc thi sinh hot: là ngun nưc ñưc to ra hàng ngày t các khu vc ñông dân cư và các nhà máy, xí nghip, tri chăn nuôi, công nông trưng, nu ngun nưc thi có cht ñc thì cn phi x lý trưc khi cho vào ao nuôi. b. Phân vô cơ: gm phân ñm, phân lân. Nhng tháng nóng s dng phân vô cơ rt tt cho nuôi cá, t l ñm/lân (N/P) là 4/1. Khi bón phân kt hp bón phân vô cơ vi phân hu cơ ñ ñáp ng nhu cu ña dng ca to và các sinh vt khác trong nưc phát trin. Bón phân cho ao nuôi ngoài vic tăng lưng dinh dưng cho các sinh vt thc ăn còn có tác dng dit tr các ñch hi tranh giành thc ăn cho cá (b go, bp cày, ) BÀI 3: ðC ðIM SINH HC CA CÁC LOÀI CÁ NUÔI 3.1 Vài ñc ñim chung 3.1.1 Sinh trưng: Sinh trưng tc là s tăng v chiu dài và cân nng ca cá. ðc ñim ni bt ca sinh trưng ca cá là sinh trưng liên tc, các cơ quan trong cơ th cá sinh trưng vi tc ñ tương ng. Cá có các ñc ñim sinh trưng như sau: Sinh trưng có tính chu kỳ: trong năm tưng có thi kỳ sinh trưng nhanh (nhiu thc ăn: mùa mưa) và thi kỳ sinh trưng chm (ít thc ăn, mùa khô). Sinh trưng có tính cn tranh ñàn: khi thiu thc ăn con nào khe, ăn nhiu s ln vưt, con nào yu không kim ñưc thc ăn s b còi cc. Sinh trưng v chiu dài nhanh tui thành thc, sau ñó ln nhanh v khi lưng. 19
21. Cá cái có kích thưc ln hơn cá ñc vì nó mang chc năng sinh sn tui thành thc mun hơn. Sinh trưng mang ñc ñim di truyn ca loài. Sinh trưng v khi lưng và chiu dài tăng t l thun theo tui giai ñon nh ñn trưng thành, sau gim dn khi già. Nu thiu thc ăn sinh trưng ca cá chm li. Nhng yu t nh hưng ñn sinh trưng ca cá Yu t di truyn: có loài có kích thưc ln thì tc ñ sinh trưng ln và ngưc li loài có kích nh sinh trưng chm. Yu t môi trưng: thc ăn, nhit ñ, ánh sáng, các cht hoá hc, các cht khí. Mi loài cá thích nghi vi mt khong nhit ñ ánh sáng, cht hoá hc và cht khí nht ñnh, ngoài khong ñó cá sinh trưng chm, có th cht. Tiêu hoá và hp th các cht dinh dưng qua ng tiêu hoá. Ngoài ra còn có kh năng hp th qua b mt da ca cơ th. Nhu cu v dinh dưng ca cá bao gm: Loi vt cht cung cp năng lưng, loi vt cht xây dung cơ th, loi vt cht ñiu hoà s sng. Tính ăn ca cá ph thuc vào cu to ca cơ quan bt mi và tính di truyn ca cá: cá ăn thc vt, cá ăn ñng vt, cá ăn tp. 3.1.2 Hô hp: Hô hp là quá trình trao ñi khí gia cơ th và môi trưng ca cá. Ôxy là cht khí quan trng trong hô hp. Nhu cu ôxy ca cá khác nhau tuỳ theo: Nhu cu ca cá non ln hơn cá già. Nhu cu ca cá ñc ln hơn cá cái. Nhu cu ca cá trng thái hot ñng cao hơn trng thái yên tĩnh. Nhu cu ôxy vào mùa hè nhiu hơn vào mùa ñông. Trong ngh nuôi cá nh hưng ca mt ñ nuôi là mt ch tiêu hàng ñu cn quan tâm khi nói ñn ôxy. Các yu t nh hưng ñn hô hp ca cá là môi trưng (nhit ñ tăng thì cưng ñ hô hp phi tăng; nưc có nhiu st lp kín màng mang cá không hô hp ñưc s b cht), mang cá là cơ quan hô hp chính vì vy mang tt thì hô hp s tt. nh hưng ch quan ñn hô hp ca cá chính là các yu t di truyn (kích thưc nh có tn s hô hp cao và ngưc li, cùng mt loài cá nh có tn s hô hp cao hơn cá ln, cá ñc hô hp cao hơn cá cái). 3.1.3 Tui th và tui thành thc Các loài cá khác nhau có tui th khác nhau, cá có kích thưc nh, chu kỳ sng ngn thưng thành thc sm, ví d: cá rô phi thành thc 4 tháng tui. Cá mè thành thc tui th 3. 3.2 ðc ñim sinh hc ca mt s loài cá nuôi Các loài cá nuôi hin nay: Cá Mè trng, Trm c, Mè hoa, Cá Rôhu, cá Mrigan, Cá Chép, Cá rô phi Cá ñ trng dính: ði din là cá chép Cyprinus carpio Cá ñ trng trôi ni: ði din: cá mè trng Hypophthalmichthys molitris harmangdi Cá trm c Cyprinodon indellus Cá mè hoa Arichthichthys nobilis Cá Mrigal Cá Trôi n ð 20
22. 3.2.1 Cá mè trng Hypophthalmichthys molitrix harmangdi Cá mè trng thích nghi pH 6,8, bơi li nhanh. ðây là loài cá ăn thc vt ni, cám, bã rưu, bã ñu. Tc ñ ln ph thu?c vào môi trưng nưc và lưng to trong ao. Nuôi ñiu kin ñy ñ thc ăn cá 1 năm tui nng 0,50,9kg, 2 năm: 1,5 1,9kg, 3 năm 24kg. Cá mè trng thành thc 3 tui, có th thành thc trong ao nhưng không ñ ñưc mà phi cho ñ nhân to. nhit ñ thích hp cho cá ñ là 2428 0C. Dinh dưng: Ăn TVPD là chính. Sinh trưng: Nhanh, 0,50,9kg/năm. Sinh sn: Vào mùa hè; 23+ và 2kg thì thành thc; Cá ñ cn dòng chy, ghnh thác và cá ñc, 1015vn trng/1kg cá cái. Nhit ñ thích hp cho cá ñ là 2428 0C. 3.2.2 Cá trm c Ctepharyngodon indellus Cá sinh trưng tt trong ao vi ñ pH 5,56, thc ăn ch yu là thc vt bc cao như c, lá mì, bèo, sng tng gia nhưng không cnh tranh vi cá mè hoa, nên thưng ñưc ghép vi cá mè trng, mè hoa và mt loài ăn ñáy. Tc ñ ln ca cá trm c nhanh, 1 năm nuôi: 1kg/con, 2 năm trên 3kg. Cá trm c thành thc trong ao nhưng cũng không ñ ñưc, tui thành thc 3 tui. 3.2.3 Cá chép Cyprinus carpio Hình thái cá chép: Cá có vy. Công thc vây cá: D= IIIIV;1722 A= III;56 V= I;69 21
23. ðc ñim sinh trưng: C trung bình, nng nht 13kg, trung bình 0,8kg/năm. + ðc ñim phát trin: 710 ngày có vy (1,2cm1,3cm), hàm trên xut hin răng sng, cá bơi chm, ch ñng bt mi; 1525ngày (1,52,5cm), vy ph toàn thân, mc râu, hoàn chnh răng hu, ch ñng bt mi, chuyn sang sng ñáy. ðc ñim dinh dưng: Cá bt ăn ðVPD c nh, cá hương ăn ch yu là ðVð c nh: giáp xác ñáy, u trùng sâu b, giun, u trùng thân mm, mùn bã hu cơ. ðc ñim sinh sn: Cá ñ trng dính, tui thành thc: 1+ nng 23kg 1kg ñ 1520vn trng. Mùa sinh sn: mùa xuân và mùa thu; ñ nơi nưc mi, có dòng chy. Tính thích nghi: Sng ao, h, ñàm rung, sông, sui. Cá có kh năng thích ng : nhit ñ: 040 0C, nng ñ ôxy 2mg/l, pH 6,5 7,5 Rng mui: có kh năng sng ñưc ñ mui 14 ‰ Cá sng môi trưng pH 58,5, sng tng ñáy, ăn tp nhưng ch yu là sinh vt ñáy như c, giun, côn trùng, thc vt non, mùn bã hu cơ, ln nhanh, d nuôi và tht ngon, 1 năm cá nng 0,30,8kg. Cá chép sinh sn t nhiên, thành thc khi 1 năm tui. 3.2.4 Cá rô hu Labeo rohita Cá sng môi trưng nưc có pH 68, nng ñ mui 59‰, nhit ñ 18 38 0C, nu nhit ñ xung 11 0C cá có th cht. Cá tng sát ñáy, thuc loài ăn tp, thc ăn ch yu là mùn bã hu cơ, s ít thc vt ni, bèo tm bèo dâu và rau mung non. Trong ao nuôi còn s dng phân chung, phân bc, mt s thc ăn tinh như cám o, khô du, thc ăn tng hp. Cá ln nhanh, sau 8 tháng tui nng 0,8kg. Cá rô hu không ñ trong ao nuôi nhưng vn có kh năng thành thc, tui thành thc là 23 tui. 3.2.5 Cá rô phi Tilapia niloticus Cá phân b tng gn ñáy và gia, nhit ñ thích hp là 2030 0C. Cá b cht rét dưi 5 và trên 42 0C, nhit ñ xung dưi 10 0C thì cá ngng ăn và hay b bnh nm thu mi. ð pH thích hp là 49, ñ mui rng, 530‰. Cá cho năng sut cao hơn cá mè, cá trôi, cá trm c vì có mt s ưu ñim ni bt: ch?u ñng ñưc mt ñ dày, sng trong môi trưng cht hp, hàm lưn ôxy thp, ăn tp, mn ñ. Tuy nhiên trong ao nuôi ngui ta không nuôi cá cái vì ñ quá dày nh hưng ti mt ñ ao nuôi và không tính ñưc mc ñ s dng thc ăn t nhiên trong thu vc. 22
24. CHƯƠNG 2: PHÒNG VÀ CHA BNH CÁ BÀI 1: MT S KHÁI NIM CƠ BN V BNH CÁ 1.1 Mt s khái nim cơ bn v bnh truyn nhim và bnh ký sinh trùng 1.1.1 ðnh nghĩa v bnh truyn nhim Quá trình truyn nhim là hin tưng tng hp xy ra trong cơ th sinh vt khi có tác nhân gây bnh xâm nhp, tác nhân gây bnh thuc giói thc vt bao gm vi rút, vi khun, nm, to ñơn bào. Quá trình truyn nhim bao gm ý nghĩa hp hơn, nó ch s nhim trùng ca cơ th sinh vt, ñôi khi ch s bt ñu cm nhim; tác nhân gây bnh ch kích thích riêng bit, có trưng hp không có du hiu bnh lý. Trong trưng hp tác nhân gây bnh xâm nhp vào cơ th gây bnh nhưng không có du hiu bnh lý thì lúc này ch có th gi là quá trình truyn nhim ch chưa gi là bnh truyn nhim. Bnh truyn nhim bao gi cũng phi kèm theo du hiu bnh lý. Nhân t phát sinh bnh truyn nhim là: Tác nhân gây bnh, cơ th sinh vt, ñiu kin môi trưng bên ngoài. Tác nhân gây bnh có th có kích thưc rt nh song kh năng gây bnh ln do có tc ñ sinh sn nhanh có th làm cht vt ch mt cách nhanh chóng. Tác nhân gây bnh khi xâm nhp vào vt ch hy hoi các mô, tit ra ñc t làm ri lon hot ñng sinh lý bình thưng ca các t chc cơ quan vt ch. 1.1.2 Ngun gc và s lây truyn bnh truyn nhim cá Trong các thy vc t nhiên như ao, h, sông, sui, cá thưng mc các bnh truyn nhim, ñó là nhng “ dch t nhiên”, t ñó mm bnh xâm nhp vào các ngun nưc nuôi thy sn thông qua nhng con cá b bnh và xác cht nhng con b bnh. Ngoài ra ngun nưc có nhiu cht mùn bã hu cơ như nưc thi sinh hot, nưc thi ca các tri chăn nuôi, nưc thi công nghip có cha mm bnh truyn nhim trong ñiu kin thun li cũng làm cho chúng phát trin rt nhanh và gây bnh cho cá. Các hình thc lây truyn bnh truyn nhim cho cá: Bng con ñưng tip xúc trc tip. Lây t ngun nưc. Lây t dng c khai thác cá bnh. Lây bnh do các mm bnh n náu ñáy ao mà khi ương nuôi cá con ngưi không ty dn ao k. Lây bnh t nhng loài cá di cư. 1.1.3 Cá có th truyn bnh truyn nhim cho ngưi và mt s ñng vt Cá, giáp xác, nhuyn th là ngun gc lây truyn mt s bnh truyn nhim cho con ngưi và gia súc. Trong cơ th mt s loài cá có vi khun dch t như Bacteria bontuninus , Bacteria enteritidis , tn ti. Chúng rơi vào nưc và làm nhim bn rt nhiu ngun nưc. Vi khun Sanmonella snipestifer và Salmonella enteritidis xâm nhp vào khoang bng ca cá, nu nhng cá này ñem ưp mui vi khun có th sng 60 ngày. Trong thy vc nưc ngt có các loài vi khun này sng và d dàng theo nưc xâm nhp vào rut cá. Theo A.K. Serbina, năm 1973 qua thí nghim ñã khng ñnh cá b bnh ñm ñ có 1520% s cá có Bacteria botudinus . 23
25. Cá, tôm, hu sng trong môi trưng nưc thi sinh hot, nưc thi các chung tri chăn nuôi gia cm, gia súc, nưc thi các nhà máy, xí nghip công nghip thưng mang vi khun gây bnh l, bnh ñưng rut, bnh st phát ban và vi khun bnh st phát ban có th sng trong cơ th ngưi 60 ngày. Vì vy các loi thc ăn hi sn ăn sng cn có ch ñ kim dch nghiêm khc ñ tránh mt s bnh lây lan sang ngưi. 1.2 Khái nim v bnh ký sinh trùng 1.2.1 ðnh nghĩa Trong t nhiên cơ th sinh vt yêu cu các ñiu kin ngoi cnh khác nhau mi chng loi và mi giai ñon phát trin. Có mt s sinh vt sng t do, có mt s sng cng sinh, có sinh vt trong sut cuc ñi hay tng giai ñon phát trin li luôn sng bên trong hay bên ngoài cơ th mt sinh vt khác ñ ly cht dinh dưng mà sng gây tác hi cho sinh vt kia. Phương thc sng ñó gi là phương thc sng ký sinh hay s ký sinh. Sinh vt sng ký sinh gi là ký sinh trùng còn sinh vt b sinh vt khác ký sinh gi là ký ch. 1.2.2 Ngun gc ca sinh vt sng ký sinh Sinh vt t phương thc sng cng sinh sang ký sinh. Sinh vt t sng t do ñn phương thc sng ký sinh gi và ký sinh tht. 1.2.3 Hình thc ký sinh ca ký sinh trùng Da theo tính cht ký sinh trùng ñ chia ra: Ký sinh gi: sinh vt sng t do trong ñiu kin bình thưng, ch có trong ñiu kin ñc bit mi ký sinh. Ký sinh tht: cơ th ký ch là môi trưng ca ký sinh trùng và trong tng giai ñon phát trin hoc toàn b quá trình sng chúng du ly cht dinh dưng ca ký ch ñ sng. Da vào giai ñon ký sinh có th chia làm hai loi: Ký sinh có tính cht tm thi. Ký sinh thưng xuyên. Ngưi ta còn da vào v trí ký sinh ñ chia: Ngoi ký sinh. Ni ký sinh. Ngoài hai loi ký sinh trên còn có siêu ký sinh. 1.2.4 Các loi ký ch Theo hình thc ký sinh ca ký sinh trùng chia ra các loi ký ch sau: Ký ch cui cùng. Ký ch trung gian. Ký ch lưu gi. Thí d ñi vi cá, ký sinh trùng Cryptobia branchialis ký sinh trên mang cá trm c gây bnh nghiêm trng nhưng ký sinh trên cá mè không gây bnh cho cá mè vì cá mè có kh năng min dch t nhiên, như vy cá mè là ký ch lưu gi. 1.2.5 Phương thc cm nhim ca ký sinh trùng Bng hai con ñưng: Cm nhim qua ming. Cm nhim qua da; Có hai loi: cm nhim qua da b ñng và cm nhim qua da ch ñng. 1.2.6 Mi quan h gia ký sinh trùng ký ch và ñiu kin môi trưng Mi quan h này ph thuc vào giai ñon phát trin, chng loi, s lưng ký sinh trùng, v trí ký sinh và tình trng cơ th ch. ðiu kin môi trưng sng ca ký 24
26. ch nh hưng trc tip hoc gián tip ñn ký sinh trùng, ký ch và mi quan h gia chúng vi nhau. Tác dng ca ký sinh trùng ñi vi ký ch: ký ch sinh trưng chm, phát trin không tt, sc ñ kháng gim có th b cht, có th tóm tt nh hưng ñó như sau: Tác dng kích thích cơ hc và gây tn thương t bào t chc. Tác dng ñè nén và làm tc. Tác dng ly cht dinh dưng ca ký ch. Tác dng gây ñc ñi vi ký ch. Làm môi gii gây bnh. Tác dng ca ký ch ñi vi ký sinh trùng: vn ñ này rt phc tp, khó xác ñnh song có th hiu tác dng ca ký ch ñi vi ký sinh trùng biu hin các mt sau: Phn ng ca t bào t chc ký ch: ký sinh trùng ký sinh vào cơ th ký ch gây kích thích làm cho t bào t chc có phn ng biu hin nơi ký sinh trùng ñi vào t chc mô hình thành bào nang hoc có hin tưng t bào tăng sinh, viêm loét ñ hn ch sinh trưng và phát trin ca ký sinh trùng, mt khác làm cho cơ quan bám ca ký sinh trùng kém vng chc, có lúc có th tiêu dit ký sinh trùng. Phn ng ca dch th: khi b ký sinh ký ch sinh ra phn ng dch th, chúng có nhiu dng như: phát viêm, thm thu dch ñ pha loãng các cht ñc va tăng kh năng thc bào và va làm sch các d vt và t bào cht ca bnh. Tui ca ký ch nh hưng ñn ký sinh trùng: thưng ký ch trong quá trình phát trin cơ th tăng trưng, ký sinh trùng trên cơ th ký ch cũng thay ñi cho thích hp. ði vi ký sinh trùng chu kỳ phát trin có ký ch trung gian thưng xy ra hai hưng: Ký sinh trùng ký sinh trên cơ th ký ch có cưng ñ và t l cm nhim gim ñi theo s tăng tui ca ký ch. Thí d rut cá trm c, sán dây Bothriocephalus gowkongensis ký sinh cá dưi mt tui có t l và cưng ñ nhim cao hơn cá trên mt tui. Ký sinh trùng ký sinh trên cơ th ký ch có cưng ñ và t l cm nhim tăng theo la tui ca ký ch vì lưng thc ăn tăng làm trong thc ăn ký ch trung gian cũng tăng theo. Mt s ký sinh trùng không qua ký ch trung gian ít liên quan ñn tui ca ký ch. Tính ăn ca ký ch nh hưng ñn ký sinh trùng: Ký sinh trùng là ni ký sinh tác ñng rt ln ñn chui thc ăn ca cá. Cá hin ăn mùn bã hu cơ, thc vt thy sinh, ñng vt nh nên d nhim ký sinh trùng có chu kỳ phát trin trc tip hay giun sán có chu kỳ phát trin qua mt ký ch trung gian là ñng vt phù du. Cá d ăn ñng vt thy sinh ln và ăn cá nên nhim các ký sinh trùng có chu kỳ phát trin phc tp, giai ñon u trùng ca ký sinh trùng ký sinh các ký ch là vt mi ca cá d, vì vy nên cá nheo, cá thiu hay cm nhim ký sinh trùng là sán lá song ch Isoparorchis sp. Cá ăn ñáy hay nhim ký sinh trùng là giun sán mà quá trình phát trin qua ký ch trung gian là nhuyn th. Tình trng sc khe ca ký ch tác ñng ñn ký sinh trùng: ðng vt khe mnh sc ñ kháng tăng, không d dàng b cm nhim ký sinh trùng, ngưc li ký sinh trùng d dàng xâm nhp vào các ñng vt gy yu sc ñ kháng kém. Thí d trong ao nuôi quá dày cá, s cnh tranh thc ăn dn ñn tình trng thc ăn thiu, môi trưng bn d phát sinh ra bnh. 25
27. Quan h gia ký sinh trùng vi nhau: trên cùng mt ký ch có nhiu loài ký sinh trùng khác nhau s ny ra mi quan h tương h hay ñ kháng. Có th có s c ch ln nhau làm nh hưng ñn khu h ký sinh trùng. Thưng khi cá b nhim ký sinh trùng Apiosoma thì không cm nhim ký sinh trùng Chilodonella hoc khi gp u trùng nhuyn th ký sinh trên mang cá thì ít gp sán lá ñơn ch. Tuy nhiên trên cùng mt ký ch ngưi ta cũng gp nhiu loài ký sinh trùng ký sinh, thí d Trichodina cùng ký sinh vi Chilodonella , Ichthyophthirius; Lernaea vi Trichodina . Tác dng ca ñiu kin môi trưng ñi vi ký sinh trùng: ð mui ca thy vc nh hưng ñn ký sinh trùng: ñ mui nh hưng ñn s phát trin ca ký ch trung gian (ñ mui thay ñi làm quá trình to v ca ñng vt nhuyn th b thay ñi) và nh hưng trc tip ñn ký sinh trùng. Các loài cá bin khi vào nưc ngt b cm nhim ký sinh trùng, khi ra li nưc bin ký sinh trùng b tiêu dit. Nhit ñ nưc nh hưng ñn ký sinh trùng, mi loài ký sinh trùng có mt ngưng nhit ñ nht ñnh, ngoài ngưng ñó ký sinh trùng có th b cht, trong ngưng ñ thích hp ký sinh trùng phát trin mnh. Thí d, sán lá ñơn ch 16 móc Dactylogyrus vastator 2426 0C sau khi thành thc 45 ngày ñ trng, 34 ngày phôi phát trin và t l n 8090%, còn 15 0C sán lá ñơn ch Dactylogyrus extensus phát trin mnh, nhit ñ thp ñi t l n ca trng s gim ñáng k. ðc ñim ca thy vc nh hưng ñn ký sinh trùng, các thy vc t nhiên s lưng loài ký sinh trùng phong phú hơn các thy vc nhân to. 1.3 Mt s khái nim cơ bn v bnh lý Cơ th sinh vt b bnh là hin tưng ri lon quá trình sng bình thưng ca cơ th khi có tác nhân gây bnh tác ñng. Hay có th ñnh nghĩa bnh là s phn ng ca cơ th sinh vt vi s bin ñi xu ca môi trưng xung quanh, cơ th nào thích nghi thì tn ti, cơ th nào không thích nghi thì mc bnh và cht. 1.3.1 Nguyên nhân và ñiu kin phát sinh ra bnh 1.3.1.1 Nguyên nhân gây bnh Tác dng kích thích gây bnh cho cơ th sinh vt Sinh vt sng trong môi trưng chu tác ñng ca tt c các yu t môi trưng, ña s các yu t này ñu có li song ñôi khi do tác ñng bi cưng ñ quá mnh, thi gian quá lâu hay các kích thích v cơ gii, kích thích hóa hc li không có li cho bn thân sinh vt. Nguyên nhân gây bnh d dàng thy, ph bin nht và gây tác hi mnh là yu t sinh vt. Sinh vt tác ñng ñn cá dưi hình thc ký sinh các t bào t chc cơ quan và gây bnh cho cá. Do thiu các cht cơ th cn Căn c vào mc ñ có th chia nguyên nhân này ra hai loi: Do thiu hoc không có các cht ñ duy trì s sng, cơ th sinh vt s bin ñi nhanh chóng có th dn ñn cht ñt ngt. Thí d trong thc ăn ca cá thiu canxi và pht pho dn ñn cá b bnh còi xương, cong thân, d hình và còn nh hưng ñn men tiêu hóa ca cá. Do cơ th sinh vt có s thay ñi dn ñn b bnh Các yu t bình thưng tác ñng lên cơ th sinh vt s có li cho sinh vt song khi mt t chc cơ quan nào ñó ca sinh vt b bnh lý hay b tn thương d dn ñn sinh vt b bnh. 26
28. 1.3.1.2 ðiu kin phát sinh bnh ðiu kin phát sinh bnh bao gm cơ th sinh vt và ñiu kin môi trưng. Tui, tình trng sc khe, gii tính, loài cá khác nhau thì ñiu kin phát sinh bnh khác nhau. Khí hu, cht nưc, tình hình nuôi dưng khu h sinh vt cũng nh hưng ñn nguyên nhân gây bnh. Phn ln các loi bnh phát sinh trong ñiu kin ao nuôi b ô nhim, mt ñ quá dày, thc ăn không ñy ñ, mc nưc quá thp. Các khái nim nguyên nhân và ñiu kin gây bnh trên ñây cũng ch là tương ñi, có th cùng mt nhân t chung nhưng lúc này là nguyên nhân lúc khác li là ñiu kin, thí d thiu thc ăn cá cht ñói hoc có lúc thc ăn thiu cá b ñói, d b bnh. 1.3.2 Quá trình cơ bn ca bnh lý Khi tác nhân gây bnh xâm nhp vào cơ th cá gây ri lon s hot ñng sinh lý bình thưng ca các t chc cơ quan gi là bnh lý. Nhiu loi bnh có cùng mt hin tưng bnh lý gi là quá trình cơ bn ca bnh lý. 1.3.2.1 Gây ri lon mt phn s hot ñng ca h thng tun hoàn Cơ th sinh vt mun duy trì s sng cn có mt h thng tun hoàn khe mnh. H thng tun hoàn cung cp dinh dưng cho cơ th, giúp cơ th thi cht cn bã ra ngoài và tp trung bch cu, kháng li tác nhân gây bnh. Vì vy khi cơ th cá b nhim bnh, h thng tun hoàn b ri lon, quá trình trao ñi cht b tr ngi, sc ñ kháng b gim cá có th b cht. S ri lon ca h thng tun hoàn có th chia ra: Ri lon cc b. Ri lon toàn b h thng. Hai hin tưng trên phân bit ch là tương ñi. Thưng thì ri lon cc b là thi kỳ ñu ca ri lon toàn phn. Các hin tưng có th thy trong ri lon tun hoàn là: T máu: Bt kỳ mt t chc hoc cơ quan nào ca cơ th khi hàm lưng máu vưt quá s lưng bình thưng gi là t máu. Các mao qun, ñng mch, tĩnh mch n ra quá ln, cha ñy máu làm cho các t chc hoc cơ quan b t máu. Có th có t máu ñng mch, cũng có th là t máu tĩnh mch. Thiu máu: s lưng hng cu ít hơn bình thưng hoc lưng máu trong cơ th gim gi là hin tưng thiu máu. Khi mt t chc hay mt cơ quan nào ñó thiu máu gi là thiu máu cc b. B phn thiu máu nhit ñ h thp, màu sc bin nht, ñu tiên teo li nhưng sau phù n và th tích tăng. Nguyên nhân thiu máu là do b sinh vt khác hút máu, do tc mch máu, hay b phn tun hoàn b d tt hoc thành phn to máu thiu. Tác hi ca thiu máu còn tùy thuc vào mc ñ thiu máu, thi gian và tính mn cm ca t chc cơ th sinh vt. Thiu máu nghiêm trng làm cho các t chc cơ th b cht dn và có th dn ñn tê lit. Chy máu: ñây là hin tưng chy máu ra ngoài mch máu. Máu chy tích trong khoang gi là chy máu trong, còn máu chy ra ngoài cơ th gi là chy máu ngoài. Có lúc cơ th sinh vt va chy máu trong va chy máu ngoài. Nguyên nhân chy máu là do vách mch máu b tn thương. Chy máu nhiu có th làm sinh vt cht nhanh chóng. ðông máu: Mt s thành phn trong máu dính li ngưng kt thành mt khi gi là ñông máu. Nguyên nhân ñông máu là do mch máu b tn thương, sau khi mch máu b chn thương vách mch máu tr nên g gh to ñiu kin tt cho huyt tiu bn lng ñng ñng thi tăng t bào thưng bì vách mch máu có kh năng sn 27
29. sinh ra các si keo kt dính các huyt bn li nhưng sau ñó phân gii ngay to nhim men liên kt cùng vi Canxium trong máu dn ñn quá trình trombinogen bin thành trombin. Cũng có trưng hp máu chy chm có thi gian cho máu va ñông dính va ngưng kt. Máu chy chm cũng có th giúp men liên kt hot ñng d dàng hơn. Tuy nhiên trng thái cơ th phn ng li s hình thành ñông máu cũng là mt nguyên nhân gây nên ñông máu. Tc mch máu: ñây là hin tưng máu b nhng cn tr ca vt th không chy ñưc ñn cơ quan. Nguyên nhân: Do m cn tr (m tách khi mt s t chc cơ quan to thành git nh xâm nhp vào mch máu) Do vách mch máu b tn thương dn ñn gii phóng Tromboblastis là mm mng ñông máu. Do sinh vt gây tc mch máu. Do bt khí làm tc mch máu. Do u bu. S thay ñi thành phn trong máu: máu gm huyt tương và thành phn lơ lng trong huyt tương bao gm hng cu, bch cu và tiu cu. T bào bch cu có th di chuyn dng amip xuyên qua vách mch máu, ngưc dòng chy ca máu ñn mt s mô ca t chc. S lưng hng bch cu thay ñi tùy theo trng thái bnh lý cơ th sinh vt. Khi cơ th b bnh, s lưng bch cu trung tính và bch cu mono tăng, bch cu limpho gim. Qua nghiên cu v bnh cá mt s nhà khoa hc cho rng khi cá b nhim bnh thì lưng bch cu ưa a xit tăng, chng t lưng bch cu này ñóng vai trò trong vic chng li tác hi ca ký sinh trùng. Hoi t cc b ca cơ th sinh vt: nguyên nhân gây ra hin tưng này là do tc ñng mch. Tc ñng mch có nguyên nhân là phía bên ngoài ñng mch b ñè nén hoc do phn x ca thn kinh làm mch máu co git liên hi. Phù và tích nưc: cơ th sinh vt phù do dch th tích t trong các khe ca t chc vi s lưng ln. Cơ th b tích nưc do các xoang b tích dch th. Hàm lưng albumin ca dch th gim, trong và ngoài cơ th dch th không liên kt có màu xanh vàng. Th tích ca các cơ quan b phù tăng, b mt bóng, xanh xao, năng lc hot ñng gim. Nguyên nhân: b chèn ép, b các tác ñng cơ gii, do thiu thc ăn hoc thành phn dinh dưng không ñy ñ, mt s cơ quan có bnh lý như: gan xơ cng, thn yu, h thng thn kinh b ri lon, s xâm nhp ca thn kinh gây bnh. Nu các t chc cơ quan ca sinh vt b phù và tích nưc sau khi tiêu tr ñưc nguyên nhân cơ th hoàn toàn hi phc. Nu ñ quá lâu thì hin tưng phù vn còn khi ñã loi tr các nguyên nhân. Các cơ quan trng yu như não b phù rt d gây ra t vong. 1.3.2.2 Trao ñi cht b ri lon Kt qu ca trao ñi cht b ri lon: T bào t chc cơ th sinh vt b teo nh: nguyên nhân là do: H thng thn kinh ca sinh vt b bnh. Do b chèn ép, ñè nén lâu ngày nên h thng tun hoàn b ri lon. Thí d: rut cá chép b ký sinh bi sán lá s teo li do b chèn ép. Mt s tuyn ni tit mt kh năng ñiu tit. Tác ñng vt lý, hóa hc như phóng x, nhit ñ qúa cao Mt s cơ quan không hot ñng trong thi gian dài. 28
30. Thiu dinh dưng, h thng tiêu hóa b tc nghn. S teo nh bt ñu t t chc m ñn mô cơ, mô tim, lá lách, gan sau cùng ñn não. Bin ñi s lưng và cht lưng t bào: khi quá trình trao ñi cht b ri lon thì s lưng, cht lưng t bào cùng vi cht ñm t bào thay ñi so vi bình thưng, ñó là s bin ñi tính cht ca t bào t chc. Có các dng bin ñi sau: T bào t chc b sưng ty: khi sinh vt bnh truyn nhim cp tính, trúng ñc hoc thiu ôxy nghiêm trng, các t bào ca t chc s sưng ty lên. Hàm lưng ion K + trong t bào gim, hàm lưng ion Na + tăng. S thay ñi các thành phn ion là do t bào b tn thương không ñ năng lưng ñ hot ñng. T bào b bin ñi v thành phn nưc: hàm lưng ion Na + trong t bào tăng ñã dn ñn hin tưng trương nưc t bào. T bào t chc bin ñi trong sut: dch ca t bào hoc cht ñm ca t bào xut hin các cht ñng ñu như thy tinh M bin ñi: trong dch t bào xut hin các git m và lưng m vưt quá phm vi bình thưng, thưng m bin ñi là do quá trình ôxy hóa các cht hu cơ không ñm bo, do cht ñc, ñc t vi khun. Trao ñi khoáng b ri lon: các cht khoáng Ca, Fe, K, Mg, Na ñu là các cht dinh dưng ca ñng vt nu quá trình trao ñi các cht khoáng b ri lon s làm cho quá trình sng bình thưng ca cá b thay ñi và xut hin bnh lý. Cơ th bình thưng thì can xi ñưc tích trong xương và răng, tha s bài tit qua rut và thn nhưng khi h thn kinh mt kh năng ñiu tit thì b bnh viêm thn, thn s lng ñng can xi, nu vách mch máu co hin tưng vôi hóa kh năng ñàn hi s kém và d gây v mch máu. 1.3.2.3 T chc cơ th sinh vt b viêm Chng viêm là phn ng cc b hay toàn thân ca sinh vt khi có tác ñng kích thích t bên ngoài vào thông qua phn x ca h thng thn kinh. ðây là quá trình cơ bn trong bnh lý. a. Bin ñi v bnh lý ca chng viêm: Bin ñi v cht ca t bào t chc: trong vùng b viêm t bào phân gii tách ra, lúc mi viêm ch có các t bào vùng gia bin ñi v cht, xung quanh không rõ ràng. Nguyên nhân làm t chc cơ quan b viêm là do quá trình trao ñi cht b ri lon, thiu cht dinh dưng, do kích thích cc b. Các t chc cơ quan b viêm dn ñn h thng tun hoàn ri lon, t bào t chc phát sinh bin ñi hoc hoi t. Thm thu ra: khi cơ th sinh vt có chng viêm thì dch th và thành phn t bào máu thm thu ñi ra khi mch máu vào t chc. Nu tn thương nng các phn t ln hơn như Globulin ñn hng cu và Fibrimogen cũng thm thu ra. Tăng sinh t bào: tác nhân gây bnh xâm nhp kích thích vào cơ th sinh vt làm sinh vt phát chng viêm. ð phòng v mt s t chc cơ th sinh vt như mch máu, t bào ni bì mng lưi, t bào si tăng sinh t bào nhm b sung mt s t bào ñã thm thu ra ngoài, hn ch t chc b viêm phát trin thêm ñng thi khc phc nhanh chóng các tn tht ca chng viêm. Bt kỳ mt chng viêm nào ca cơ th cũng có quan h mt thit và tác ñng qua li gia 3 quá trình: bin ñi v cht, thm thu và tăng sinh t bào. b. Triu chng ch yu ca chng viêm: T chc b viêm có màu ñ (do t máu cc b và hng huyt cu thm thu ra). 29
31. T chc vùng viêm sưng ty: do dch th thm thu ra, do vi khun và các sn vt trao ñi cht phân gii ra nhiu phân t nh, áp sut thm thu tăng, t chc b viêm d dàng sưng to. T chc vùng viêm b nóng: nhit ñ cơ th cao hơn bên ngoài khong 2 0C, máu t trong chy ra ngoài nên vùng viêm có cm giác nóng. T chc vùng viêm b ñau: các cht thm thu ra có sn vt làm ñau và do vùng viêm ca cơ th b ñè nén. Cơ năng ca t chc cơ quan thay ñi: cưng ñ và năng lc co giãn cơ gim, niêm mc phân tit ra nhiu niêm dch nhưng lúc nghiêm trng li ngưng phân tit. Các cơ quan ni tng b viêm có th không có hin tưng nóng và ñ. Các viêm cc b có khi cũng có triu chng toàn thân như cơ th phát nóng, s lưng bch cu tăng. c. Kt qu ch yu ca chng viêm: Mc dù chng viêm gây ra nhng hu qu không tt nhưng dù sao ñây cũng là mt hình thc phòng v ca cơ th sinh vt, thông qua phn ng viêm ñ tiêu tr nguyên nhân gây bnh, phc hi tn tht trong quá trình cơ th b bnh, thm thu thành phn dch th trong máu và bch huyt cu, làm sch nhng t bào cht cũng như các cht d dng, pha loãng các sn phm có hi. Kt qu sau cùng ca chng viêm xy ra trên cơ th sinh vt có khác nhau: 1. Tuyt ñi ña s b phn chng viêm sau thi gian ngn thông qua hp th, tái sinh t bào ñ lin li và cơ nang cơ th hoàn toàn hi phc. 2. Trong quá trình bin ñi t chc b viêm lóet, t bào cht b tn thương qúa nng tuy có t bào b sung nhưng không th hi phc như ñu, t chc mi hình thành bi các t bào si, các cht thm thu ra không ñưc bài tit ra ngoài nên mt thi gian sau bin thành các cht si dính to t chc mi. Vì th chng viêm lúc này ñã khi nhưng li ñ li ñ li bnh lý, chc năng ca cơ th sinh vt không hoàn toàn hi phc mà các mc ñ khác nhau. 3. Nhng trưng hp t chc cơ quan b viêm lóet quá nghiêm trng, t chc cơ quan b bin dng, các cht thi ra gây nhim ñc nng làm cho sinh vt b cht. 1.3.2.4 T chc cơ th sinh vt tái sinh, phc hi, phì a. S tái sinh phc hi: Sau khi b hy hoi các t bào t chc sinh vt tin hành hi phc li, ñó là mt quá trình tu b. Năng lc tái sinh ph thuc vào chng loi, sc khe, giai ñon phát trin cũng như kh năng cung cp dinh dưng, cung cp máu ca t chc. H thng phát sinh ca sinh vt nh hưng ñn tái sinh: ñng vt có h thng phát sinh càng thp s tái sinh càng cao và ngưc li. S phân hoá ca t chc cơ th nh hưng ti năng lc tái sinh t bào: t chc phân hóa càng cao kh năng tái sinh t bào càng thp và ngưc li song không phi tt c các t chc phân hóa thp ñu có kh năng tái sinh cao. S phát dc nh hưng ti kh năng tái sinh ca t bào: t chc thi kỳ phôi thai có kh năng tái sinh mnh nht, thi kỳ già cơ th mt dn kh năng tái sinh t bào. ðiu kin sng, trng thái h thn kinh ca sinh vt nh hưng ti s tái sinh t bào: thưng có hai loi tái sinh: Tái sinh sinh lý: là hin tưng bình thưng xy ra hàng ngày biu hin t bào mi thay th t bào già ci như hng cu b sung. 30
32. Tái sinh bnh lý: khi có bnh lý sinh vt có t bào mi thay th t bào ñã cht. T chc mi tái sinh có th có kt cu và cơ năng ging hoc không ging hoàn toàn như t chc cũ ban ñu. b. Phì và tăng sinh ca t bào sinh vt: Các yu t vt lý, hóa hc, sinh hc, tác ñng lên cơ th sinh vt làm cho t bào t chc tăng sinh quá ñ, hình thành các khi u có kt cu và tính năng hot ñng khác thưng. T chc ca khi u có kh năng trao ñi cht và sinh trưng rt nhanh, không ñng nht vi các t chc cơ th sinh vt, t bào không phân chia hoàn toàn, không hình thành kt cu t bào bình thưng. Thành phn hóa hc ca t bào ca t chc b u bu khác vi t chc bình thưng v s lưng, thành phn nưc nhiu, Protein gim, th keo phân tán nên sc trương b mt t bào gim. T bào cơ th sinh vt tăng lên v th tích là phì. Còn t bào ca t chc tăng lên v s lưng thì gi là tăng sinh. Có khi t chc tăng lên do c phì và tăng sinh và cũng có th do phì tht hoc phì gi. Phì tht là s tăng lên t bào cht hoc thành phn ñ hình thành t chc cơ quan to lên, tính năng hot ñng ca t chc cơ quan mnh lên. Phì gi là s tăng lên ca b phn cht ñm, t bào cht không tăng mà còn teo nh, năng lc hot ñng ca t chc cơ quan gim sút. 1.3.2.5 U bu trên cơ th sinh vt: Có hai loi u bu trên cơ th sinh vt: u bu lành và u bu ác. cá có hơn 60 loi u bu khác nhau, ñin hình là: U bu thưng bì: ch các u bu các t chc thưng bì như gan, d dày, rut, tuyn sinh dc, tuyn ty, tuyn giáp, bàng quang, than, bong bóng, da, mt, mang. U bu lá gia ca t chc cơ quan không to máu như mô cơ, m, xương, mch máu. U bu cơ quan to máu: t chc lâm ba. U bu t bào sc t: hay gp hơn là u bu t bào sc t ñen trong hơn 10 loi u bu t bào sc t. BÀI 2: PHƯƠNG PHÁP PHÒNG VÀ TR BNH CHO CÁ Thuc cha bnh cho cá 2.1 Tác dng ca thuc 2.1.1 Tác dng cc b và tác dng hp thu: Thuc vào t chc nào thì phát huy tác dng t chc ñó như cn Iôde, xanh Methylen bôi trc tip vào vt thương ca cá hoc thuc vào rut ñon nào thì có tác dng ñon rut ñó. Khi thuc vào cơ th cá cơ th hp thu vào h thng tun hoàn phát huy hiu qu, thí d như thuc Sulfathyazin cha bnh ñm ñ cho cá; ñó là tác dng hp thu thuc cá. 2.1.2 Tác dng trc tip và tác dng gián tip T bào hoc cơ quan nào ca cá tip xúc vi thuc phát sinh ra phn ng, ñó là tác dng trc tip; còn khi có tác dng trc tip cơ quan nào ñó ri li dn ñn cơ quan khác gây phn ng là tác dng gián tip. 31
33. 2.1.3 Tác dng la chn ca thuc Tính mn cm ca các cơ quan trong cơ th cá vi thuc không ging nhau nên tác dng trc tip ca thuc vi các cơ quan ca cá cũng có kh năng la chn. Do quá trình sinh hóa ca t bào t chc cơ quan không ging nhau, t bào cơ quan nào phân hóa càng cao quá trình sinh hóa càng phc tp kh năng can thip ca thuc càng ln nên tính mn cm ca thuc càng cao, như h thng thn kinh. Tuy nhiên tính la chn ca thuc cũng ch mang tính tương ñi, nht là khi dùng thuc liu cao. Hin nay dùng mt s hóa cht ñ tiêu dit sinh vt gây bnh có tính la chn cao, nng ñ không ñc hi vi cơ th vt ch ñã có th can thip ñưc quá trình sinh hóa ca sinh vt gây bnh nên hoá cht ñưc dùng phát huy hiu qu tt. Tuy nhiên có mt s hóa cht không có tính la chn cao nên khi vào cơ th sinh vt có th can thip vào quá trình sinh hóa cơ bn nht ca nguyên sinh cht t bào nên ñã có tác dng ñn s sng ca các t chc cơ quan khác như các ion kim loi kt hp vi gc (SH) ca men làm ri lon chc năng hot ñng ca h thng men nên t bào không tng hp ñưc Prôtêin. 2.1.4 Tác dng cha bnh và tác dng ph ca thuc Dùng thuc cha bnh nhm tiêu dit nguyên nhân gây bnh và các triu chng bnh, vì th nên thưng dùng thuc cha bnh và thuc b dưng khôi phc li chc năng hot ñng ca các t chc cơ quan. Trong quá trình cha bnh thuc có kh năng cha bnh nhưng mt s thuc có kh năng gây phn ng ph, có th có hi cho cá như: Nng ñ cao quá nên duy trì hiu lc lâu dài trong nưc, có trưng hp liu lưng dùng ñúng nhưng khi s dng không may thi tit thay ñi cũng gây nh hưng ñn ñi sng cá, có th gây ng ñc. Khi tiêm cá mt s b l loét hoc mt s cá khi cha bnh xong ln chm,. 2.1.5 Tác dng hp ñng ca thuc Có mt s thuc khi dùng chung vi loi khác cho tác dng mnh hơn khi dùng riêng l, mt s dùng chung thì kh năng cha bnh li gim do trit tiêu tác dng ca nhau. Vn ñ này ñi vi thuc cha bnh cá nghiên cu chưa nhiu, ngoài s phi hp Dipterex tinh th nng ñ 0,2ppm (phn nghìn) vi NaCO 3 ñ tiêu dit sán lá ñơn ch ký sinh trên mang và da cá. 2.2 Các nhân t nh hưng ñn tác dng ca thuc Tính cht lý, hóa hc và cu to hóa hc ca thuc Thuc có ñ hòa tan ln, dng lng cơ th d hp th. Mui CuSO 4 tác dng lên Protein làm kt vón t bào t chc tiêu dit nhiu ging loài nguyên sinh ñng vt ký sinh trên cá. Tính cht lý hóa hc ca thuc quyt ñnh kh năng hp th, phân b, bin ñi và bài tit ca thuc trên cơ th sinh vt. Tác dng dưc lý ca thuc quyt ñnh bi cu to hóa hc ca thuc mi khi cu to hóa hc ca thuc thay ñi thì tác dng dưc lý ca thuc cũng thay ñi theo. 2.2.1 Liu lưng thuc Liu lưng thuc có nh hưng ñn tác dng ca thuc. Nu dùng ít thuc quá s không phát sinh tác dng ca thuc, liu thuc ít nht mà vn phát huy tác dng gi là liu thuc thp có hiu nghim, dùng quá liu cá b ng ñc, quá na cá b cht. liu lưng thuc nhiu nht mà cá vn không b ng ñc và thuc vn có tác dng gi là liu thuc chu ñng cao nht hay liu cc ñi, còn liu thuc mà làm cá cht gi là liu t vong. 32
34. Thuc dùng tr các bnh ngoài da thưng da vào th tích nưc ñ tính liu lưng thuc, còn thuc dùng tr các bnh bên trong thưng da vào khi lưng cá ñ tính liu lưng. Nhng loi bnh bên trong ca cá da vào trng lưng cá ñ tính liu lưng thuc. ð bit rõ liu thuc nào có tác dng ñi vi cá tt nht cn phi xem xét c trng thái, giai ñon phát trin và ñc ñim sinh hc ca loài cá ñang bnh cũng như ñiu kin môi trưng cá ñang sng, liu lưng trung bình ñã dùng th 2.2.2 Phương pháp dùng thuc Phương pháp dùng thuc khác nhau thì tc ñ hp th thuc cũng khác nhau dn ñn tác dng cha bnh ca thuc cũng khác nhau. ð phòng bnh cá ngưi ta thưng dùng thuc theo các phương pháp sau ñây: 1/ Tm cho cá: tp trung cá vào b nh, pha thuc nng ñ tương ñi cao tm cho cá trong thi gian ngn ñ tr các sinh vt gây bnh bên ngoài cơ th cá. Phương pháp này có ưu ñim tn ít thuc li không nh hưng ñn sinh vt. ð tr bnh kiu này phi thao tác nh nhàng không làm xây xát cá. Tuy nhiên không th cùng lúc kéo cá vào b tm ñưc ht nên tr bnh không trit ñ. Phương pháp này thưng thích hp lúc chuyn cá t ao này sang ao khác, khi vn chuyn cá ñi xa hoc th cá ging các mt nưc ln. Nng ñ thuc ph thuc vào nhit ñ nưc và sc chu ñng ca cá. 2/ Cho thuc trc tip xung ao: dùng thuc cho xung ao thì thi gian tác dng dài nhưng nng ñ thuc không cao, ñ tn thuc, tin li, d tin hành, tr bnh kp thi li ñ tn công. Phương pháp này có th tiêu dit các sinh vt bên ngoài cơ th cá và các sinh vt ñang tn ti trong thy vc. Tuy nhiên s dng thuc kiu này có phm vi an toàn nh, nó có th có hi cho cá và mt s loài phù du sinh vt trong thy vc, làm nghèo ngun thc ăn ca cá. 3/ Dùng thuc bôi trc tip lên cá bnh: ñây là phương pháp dùng thuc nng ñ cao bôi vào vt l lóet ca cá, thưng là khi bt cá b m ñ kim tra hay cho ñ.Ưu ñim ca phương pháp dùng thuc theo cách này là ít tn thuc, ñ an toàn ln, thun tin, ít nh hưng ñn cá, chú ý không cho tràn thuc vào mang cá. 4/ Ngâm dm xung ao: dùng lá cây thuc nam ngâm ñu gió, khi lá cây ñã phân gii gió s ñy lan ta ra khp ao. Phương pháp này tiêu dit ñưc sinh vt trong thy vc và cũng to màu nưc, cá ln nhanh. Tuy nhiên cây thuc cá hin nay mi ñưc tìm thy ít, ch cha ñưc các bnh trùng bánh xe, trùng m neo. 5/ Treo túi thuc: quanh sàn cho cá ăn treo các túi thuc ñ to ra khu vc sát trùng, cá ti bt mi, sinh vt ký sinh bên ngoài cơ th cá b tiêu dit. Phương pháp này phù hp vi phòng bnh cho cá và tr bnh mi phát sinh, ñây là phương pháp ñơn gin, cá ít b nh hưng ca thuc song ch tiêu dit ñưc sinh vt trong khu vc sàn ăn hoc ch vi nhng con cá thưng xuyên ñn bt mi. ð ñt hiu qu cao nên chn thuc có nng ñ duy trì 23 gi và treo liên tc trong vòng 3 ngày. 6/ Ch bin thuc vào thc ăn: dùng thuc trn vào thc ăn ngon nht sau ñó cho cht dính ch bin thc ăn viên va c mi ca cá ñ cá ăn. Phương pháp này cha các bnh bên trong cơ th cá. 7/ Tiêm thuc trc tip vào cơ th cá: tiêm vào xoang bng hoc các cơ ca cá. Phương pháp này liu lưng chính xác, thuc hp thu d nên tác dng nhanh, hiu qu tr liu cao nhưng rt phin phc do phi bt tng con ñ tiêm. Trong thc t ch dùng thuc tiêm tr bnh cá b m hoc mt vài loài cá quý him song không nhiu. 33
35. 2.2.3 Quá trình thuc trong cơ th: Sau khi thuc vào trong cơ th cá phát sinh ra các loi tác dng ñng thi cơ th sinh vt cũng làm thuc có nhng bin ñi nht ñnh. Quá trình thuc bin ñi ca thuc rt phc tp, c th như sau: 1/ Thuc ñưc hp thu: tc ñ hp thu thuc ca sinh vt là nhân t quyt ñnh tính hiu nghim ca thuc nhanh hay chm. Tc ñ ph thuc vào các yu t: Phương pháp dùng thuc: dùng thuc ñ tiêm tác dng nhanh hiu qu tr liu cao hơn ung. Din tích hp thu: Cùng mt phương pháp dùng thuc nu din tích hp thu tăng kh năng hp thu nhanh, hiu nghim ln hơn. Tính cht lý hóa hc ca thuc: dng dch d hp thu hơn dng tinh th và dng keo. ðiu kin môi trưng: ñ mui, ñ pH, nng ñ thuc ñu có nh hưng ñn kh năng hp thu ca cơ th. Bn thân cơ th: lúc ñói hp thu d hơn lúc no, h thng tun hoàn khe hp thu d hơn khi yu. 2/ Phân b ca thuc trong cơ th sinh vt: khi thuc vào trong cơ th sinh vt sau mt thi gian vào máu và qua các mch máu nh ñn các t chc, phân b thuc các t chc không ñu. 3/ S bin ñi ca thuc trong cơ th sinh vt: sau khi vào cơ th thuc bin ñi hóa hc làm thay ñi tính cht dưc lý. ða s các loi thuc ñc lc và hiu nghim gim, có khi hoàn toàn mt tác dng gii ñc. Trong gan có h thng men bin ñi rt phong phú tham gia xúc tác quá trình bin ñi ca thuc nên tác dng gii ñc ch yu gan. Vì vy gan yu d b ng ñc ca thuc. 4/ Bài tit ca thuc trong cơ th sinh vt: tác dng ca thuc mnh hay yu ph thuc vào liu lưng và tc ñ thuc hp thu và s bài tit ca thuc trong cơ th. Thuc sau khi vào cơ th s ñưc phân gii, mt s d tr còn li bài tit ra ngoài. cá cơ quan ch yu ñ bài tit là thn, rut và mang, nu nhng b phn này b tn thương cơ th d b ng ñc. 5/ Tích tr ca thuc trong cơ th sinh vt: thuc tn ñng trong cơ th gi là s tích tr thuc. Nu dùng mt loi thuc nhiu ln mà kh năng gii ñc hoc kh năng bài tit ca cơ th sinh vt kém, thuc tích tr trong cơ th quá nhiu s gây ra trúng ñc, ñó là hin tưng ng ñc do tích tr thuc. Chc năng gii ñc và bài tit ca cá bình thưng nhưng do cung cp thuc quá nhiu hoc nhiu ln cơ th chưa kp phân gii cũng dn ñn tích tr thuc. Trong phương pháp tr bnh cho cá thưng ng dng vic tích tr thuc trong cơ th cá, dùng thuc ñt hiu qu tr liu sau ñó tip tc duy trì lưng thuc trong cơ th nhưng không quá nhiu ñ tr thành tích tr thuc trúng ñc như thuc tr sâu 666. 2.2.4 Trng thái hot ñng ca cơ th vt ch Mi loài cá ñu có ñc tính sinh hc riêng nu sng các môi trưng khác nhau s có s phn ng vi thuc khác nhau. Loài cá nào có tính mn cm cao, sc chu ñng yu s không dùng ñưc thuc liu lưng cao, thuc có hiu lc gim. Thí d: cá rô phi tm trong dung dch nưc mui 4% sau150 phút mi b cht, cá mè ch chu ñưc 9 phút, như vy khi tm cá rô phi trong thi gian dài hơn tác dng ca thuc s mnh hơn, kh năng tiêu dit mt s sinh vt gây bnh s ln. Các giai ñon khác nhau ca cùng mt loài cá cũng s có sc chu ñng khác nhau vi thuc. Cá nh tính mn cm vi thuc mnh hơn cá ln. Cá trm c bt b 34
36. cht sau 2,5 gi tm CuSO 4 nng ñ 10ppm, còn cá mè hương ch cht sau 4gi 10phút. Các loài khác nhau có s chi phi tác dng ca thuc khác nhau. Thí d: 20 0C dùng thuc Malachite green tm cho cá ñ cha bnh trùng qu dưa (Ichthyophthirius ) thì cá trm c, cá mè hoa chu ñưc 5 gi, cá mè trng ch ñưc 3 gi. Cùng loài, cùng tui, cùng môi trưng sng nhưng sc chu ñng ca tng cá th khác nhau, cá khe mnh có th dùng thuc có liu lưng cao hơn, thi gian dùng kéo dài hơn cá yu. Gii tính ca cá cũng chi phi tác dng ca thuc cha bnh cá. Cá ñc thưng chu ñng cao hơn cá cái. 2.2.5 Môi trưng sng ca cá Cá chu s chi phi rt mnh ca môi trưng. ðiu kin môi trưng tác ñng ñn cơ th vt ch t ñó nh hưng ñn tác dng ca thuc nht là các loi thuc tr bnh bên ngoài ca cơ th cá. Trong phm vi nht ñnh, khi nhit ñ cao tác dng ca thuc mnh hơn do ñó cùng mt loi thuc nhưng mùa hè dùng nng ñ thp hơn mùa ñông. Thy vc nhiu cht hu cơ tác dng ca thuc gim, lưng ôxy trong nưc cao sc chu ñng vi tác dng ca thuc càng cao nên ñ an toàn ca thuc càng ln. Trong môi trưng có nhiu cht ñc sc chu ñng ca cá vi thuc gim, do ñó nên dùng thuc vi nng ñ thp. Ngoài ra din tích, ñ sâu, ñ mui, ñu nh hưng ti tác dng ca thuc. 2.3 Mt s thuc dùng ñ cha bnh cho cá 2.3.1 Thuc là cht sát trùng 1/Thuc sát trùng là cht vô cơ: Chlorine: ñó là các hp cht cha clo như Ca(OCl) 2, NaOCl, Cl 2. Nó có kh năng dit khun mnh và kh năng ôxy hóa các vt cht hu cơ. Do ñó trong nưc có nhiu cht hu cơ tác dng ca Ca(OCl) 2 gim. Trong môi trưng hôi thi, Ca(OCl) 2 có kh năng kh mùi. Dùng Ca(OCl) 2 ñ phòng tr bnh cá do vi khun gây nên. ðây là thuc có ph dit trùng mnh nên khi dùng vài ln thưng ñáy b trơ do nó tiêu dit c h sinh vt có li vì vy sau khi dùng vài ln cn bón thêm phân vi sinh. Loi thuc này dùng ñ ty trùng dng c, ty ra b cá sau khi b bnh: 200ppm, dùng ñ dn ao trưc khi nuôi: 1ppm. Dùng phun trc tip xung ao ñ kh ñc, mùn bã hu cơ, mm bnh: 1ppm. Mui ăn NaCl: Dùng ñ tm cho cá tiêu dit mt s mm bnh ký sinh trên cơ th cá, ñc bit là mt s loài thuc ngành nguyên sinh ñng vt và mt s vi khun. Dùng NaCl nng ñ 34% tm cho cá, thi gian và liu lưng tùy tình hình và trng thái cơ th cá. Iodine và cn Iodine bão hòa: Dùng bôi vào các vt thương có nhim khun hay mt s ký sinh trùng ký sinh như trùng m neo ( Lernaea ), giun tròn ( Nematoda ). Cn Iodine có tác dng kích thích da và niêm mc ca cá rt mnh. Iodine có kh năng tiêu dit vt gây bnh. PVP Iodine (Polyvinyl Pyrolidone Iodine): ñây là mt cht có cha Iodine 1112%, có khă năng dit trùng khá mnh, có ph dit trùng rng, có th dit nm, vi khun, Cách dùng: Dng bt dùng 0,10,12ppm 35
37. Dng nưc dùng 12ppm Các mui kim loi: mt s hp cht, mt s mui ca kim loi st, ñng, thu ngân, km, ñ tiêu dit mt s sinh vt ký sinh gây bnh cá. Các ion kim loi có kh năng kt hp vi protein ca t bào cht to thành các mui protinat kt ta làm ri lon quá trình trao ñi cht ca sinh vt gây bnh. Sulphat ñng (CuSO 4): là tinh th to dng bt màu xanh lam ñm; dùng tm cho cá vi nng ñ: 57ppm trong thi gian 1020 phút, phun xung ao vi nng ñ 0,50,7ppm. Thu vc có nhiu mùn bã hu cơ ñ pH cao, nưc cng làm gim ñc lc ca sunphat ñng nên phm vi an toàn ln. Môi trưng nhit ñ cao tác ñng ca sunphat ñng ln, vì vy khi s dng sunphat ñng cn chú ý ñn yu t môi trưng. Có th dùng Sunphat ñng cng vi sun phat st ñ cha mt s bnh cá như: trùng roi, hp qun trùng, mt s giáp xác. Sunphat ñng có th gây mt s phn ng ph cho cá như phá hoi các t chc to máu, làm gan tích m. Sunphat ñng còn có kh năng làm cht to, vì vy khi s dng nó cn có ch ñ bón phân chung thích hp. Clorua ñng (CuCl 2): là cht bt màu xanh lam không mùi, tan trong nưc. S dng Clorua ñng dit các vi khun dng si có hi cho cá và vt ch trung gian ca nhiu loài giun sán như c; thưng dùng Clorua ñng vi nng ñ 0,7ppm ri xung ao. Thuc tím (KMnO 4): dng tinh th nh, có cnh, màu tím không mùi v, d tan trong nưc. Thuc tím có ph dit trùng rng: vi khun, nm, ký sinh trùng, các sinh vt mang virus và c nhng virus t do trong môi trưng. Thuc tím có tác dng kh ñc, có th dùng tm cá nng ñ 1015ppm trong 5 phút và cũng có th sát trùng hoc kh ñc trong ao có cá vi nng ñ 1 2ppm, dùng ñ x lý nưc ao trưc khi th (46ppm). Các loi vôi: vôi nung CaO; vôi tôi Ca(OH) 2; vôi sng CaCO 3. Các loi vôi có kh năng sát thương làm cht các sinh vt trong môi trưng nưc, tiêu dit sinh vt ký sinh là ñch hi ca cá. Nó còn có kh năng tăng pH trong ao, dùng ñ ci to ao nuôi trưc khi th cá, nng ñ dùng tuỳ theo pH ca ao, có th s dng 720kg/100m 2. Lưu huỳnh: không d hoà tan trong dch t chc và dch tiêu hoá do ñó khi ăn vào d b ñào thi, ch mt phn nh bin ñi thành các hp cht có Sunphuar có tác dng chm ñi vi vi sinh vt và tiêu dit vi sinh vt gây bnh. Lưu huỳnh dùng dit mt s vi khun, nm và mt s ký sinh trùng, liu lưng dùng là 10gr cho 10 kg cá ăn trong mt ngày, ăn liên tc trong 4 ngày ñ dit ký sinh trùng ñưng rut cá. 2/Thuc sát trùng là cht hu cơ: Malachite green C 23 H23 N2Cl: ñây là cht hu cơ có dng kt tinh lp lánh, màu xanh, hoà tan st, chì gây ng ñc cho cá nên không dùng dng c chì hc st ñ bo qun và pha ch, lúc tr bnh cho cá nên che nng mt tri. Malachite green có kh năng dit trùng mnh, dùng phòng tr vi khun, nm và mt s ký sinh trùng ngoi ký sinh. Có th dùng ri xung ao vi nng ñ 0,1 0,2ppm, cách 20 ngày ri li mt ln na khi cá b bnh nm thu mi. 36
38. Loi thuc này có th gây ra mt s phn ng không tt cho cá như viêm loét ñưng tiêu hoá, viêm mang, viêm da, làm cá chm sinh trưng vì vy không nên s dng nhiu ln. Xanh Mêthylen C 16 H18 N3SCL.3H 2O: có dng kt tinh hình tr hay dng bt ngm nưc, màu xanh, không mùi v tan trong nưc và rưu, dùng ñ phòng tr bnh nm, vi khun, có th phun xung ao vi nng ñ 0,20,5ppm, tm cho cá vi nng ñ 25ppm trong 2030phút, có th dùng 12ppm ñ ra thc ăn tươi sng trưc khi cho cá ăn. Môi trưng nưc béo và nhiu mùn bã hu cơ thuc s gim tác dng tiêu trùng. 2.3.2 Thuc là cht kháng sinh Kháng sinh là hp cht hu cơ do sinh vt to ra hay do con ngưi tng hp nên, có kh năng tiêu dit hay c ch, kìm hãm s phát trin ca vi khun nng ñ thp. Tuy nhiên s dng kháng sinh cn chú ý ñn tác hi ca thuc khi s dng không ñúng, nó có th gây ra mt s chng vi khun kháng thuc. Mt s kháng sinh ñưc s dng trong nuôi thu sn là: Chloramphenicol, Chlotetracyline, Tetramycin, Erythromycin, Penicylin, Sulfamid, hin nay ña s s dng mt s loi ch phm sinh hc (không phi kháng sinh) ñưc hãng Bayer sn xut. Nguyên tc dùng thuc kháng sinh trong nuôi thu sn: Ch dùng ñ cha các bnh do vi khun gây ra không dùng cho các loi bnh khác. Không dùng trong phòng bnh, ch dùng ñ tr bnh. Ch dùng khi ñã bit rõ ngun gc và tin cy. Dùng ñúng liu lưng và thi gian quy ñnh. S dng trưc khi thu hoch ít nht 14 ngày. 2.3.3 Mt s thuc có ngun gc thc vt 1/ Cây sòi: phân b nhiu nơi, có kh năng dit khun, dùng ñ cha bnh thi mang, bnh trng ñu. Bó tành tng bó 15 kg cm các góc ao ñ phòng bnh, nu cá b bnh dùng 6,25 gr lá sòi phơi khô cho vào 1m 3 nưc. 2/Cây ti: ti có tác dng dit khun mnh vì có cht allixin. Dùng ti tr bnh viêm rut do Aenomonas gây ra; mi ngày s dng 50gr ti trn vào thc ăn 10 kg cho cá ăn trong 3 ngày lin. 3/Cây xoan: (có nơi gi là cây su ñông). Dùng lá xoan ñ phòng và tr ký sinh trùng vi lưng 0,3kg/m 2 trưc khi th cá 3 ngày, có th bón 0,40,5 kg/m 3 ñ tr bnh trùng m neo. 2.4 Phương pháp tng hp ñ phòng bnh cho cá 2.4.1 Tăng cưng sc ñ kháng cho cá Các nguyên nhân gây bnh ging nhau song trong cùng mt môi trưng nu con vt nào có sc ñ kháng tt thì con y có th không mc bnh hoc mc nh hơn và ngưc li. Vì vy tăng cưng sc ñ kháng cho cá là mt vic làm rt quan trng trong ngh nuôi cá. Chú ý ñn phương pháp nuôi dưng cá: Th ghép các loài cá và th vi mt ñ thích hp: Trong cùng mt din tích th ghép s tn dng ñưc thc ăn ca các tng nưc, tuy nhiên th ghép không ñúng d gây ra s cnh tranh thc ăn, gây ra hin tưng chm ln, d mt sc ñ kháng và mc bnh. Nuôi vi mt ñ quá dày d lây lan bnh t con này sang con khác. Vì vy cũng cn phi nm ñưc ñc ñim dinh 37