Giáo trình Định kiến, kỳ thị và phân biệt đối xử đối với người đồng tính và chuyển giới ở Việt Nam - Phạm Thu Hoa

Nội dung text: Giáo trình Định kiến, kỳ thị và phân biệt đối xử đối với người đồng tính và chuyển giới ở Việt Nam - Phạm Thu Hoa

1. Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Tập 31, Số 5 (2015) 70-79 Định kiến, kỳ thị và phân biệt đối xử đối với người đồng tính và chuyển giới ở Việt Nam Phạm Thu Hoa*1, Đồng Thị Yến2 1Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội 336 Nguyễn Trãi, Thanh Xuân, Hà Nội, Việt Nam 2 Trường Cao đẳng Hải Dương, Đường Nguyễn Thị Duệ, TP Hải Dương, Việt Nam Nhận ngày 08 tháng 10 năm 2015 Chỉnh sửa ngày 16 tháng 10 năm 2015; Chấp nhận đăng ngày 20 tháng 11 năm 2015 Tóm tắt: Định kiến, kỳ thị và phân biệt đối xử đối với người đồng tính và chuyển giới được thể hiện dưới nhiều khía cạnh và mức độ khác nhau. Từ bị dèm pha, xa lánh, sợ hãi đến đánh đập. Định kiến, kỳ thị và phân biệt đối xử đối với người đồng tính và chuyển giới không chỉ xảy ra từ các mối quan hệ xã hội mà tình trạng này còn xảy ra trong chính gia đình của họ. Điều này đã dẫn đến những tổn thương tâm lý vô cùng nghiêm trọng đối với người đồng tính và chuyển giới như lo âu, trầm cảm thậm chí một số người đồng tính, chuyển giới khi rơi vào bế tắc đã có ý định tự tử hoặc hành vi tự tử. Từ khóa: Định kiến, kỳ thị, phân biệt đối xử, người đồng tính, người chuyển giới. 1. Đặt vấn đề và phân biệt đối xử đối với cộng đồng người đồng tính và chuyển giới ở Việt Nam. Có thể Mặc dù trong những năm gần đây, xã hội nói, định kiến, kỳ thị và phân biệt đối xử mà xã Việt Nam đã có cái nhìn thoáng hơn về cộng hội gây ra đã ảnh hưởng nặng nề đến tâm lý của đồng người đồng tính và chuyển giới. Tuy cộng đồng người đồng tính và chuyển giới. nhiên xuất phát từ những quan điểm sai lầm cho Trước áp lực của xã hội về kì vọng giới khiến rằng đồng tính luyến ái là bệnh tâm thần, là nhiều người đồng tính, chuyển giới nghi ngờ về những biểu hiện lệch lạc về tâm lý, lối sống tha bản thân. Chính bản thân họ cũng cho mình là hóa mà xã hội đã dành cho người đồng tính và bất thường, bệnh lý và đi ngược với những chuyển giới sự kỳ thị, biểu hiện ở những hành chuẩn mực của xã hội. Nhiều người đồng tính, động như chế giễu, ghê sợ, phân biệt đối xử, thù chuyển giới khi nhận ra xu hướng tình dục đồng hằn, bạo lực, xa lánh thậm chí cô lập. [10] giới của mình lại có xu hướng không chấp nhận Bài viết tập trung vào phân tích các kết quả bản thân, họ cảm thấy bối rối, lạc lõng và mặc nghiên cứu trong và ngoài nước, kết hợp với cảm bởi xu hướng tình dục không giống với đa phương pháp phỏng vấn sâu để đưa ra những số những người dị tính. Họ không dám công nhận định, phân tích về vấn đề định kiến, kỳ thị khai giới tính thật của mình vì lo lắng, bất an, ___ họ sợ gia đình bị ảnh hưởng và tổn thương vì sự Tác giả liên hệ. ĐT.: 84- 09013514378 định kiến, kỳ thị của xã hội. Trước áp lực của Email: hoadaotao67@gmail.com xã hội đối với người đồng tính và chuyển giới 70
2. P.T. Hoa, Đ.T. Yến / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Tập 31, Số 5 (2015) 70-79 71 thì trong mối quan hệ tình cảm, khó khăn lớn dục ở Việt Nam và các khái niệm về đồng tính nhất với người đồng tính, chuyển giới đó là được sử dụng một cách lẫn lộn. Thực tế, từ những mâu thuẫn trong mối quan hệ đồng giới. những năm 1990, Tổ chức Y tế thế giới (WHO) Họ luôn đấu tranh với bản thân, với người yêu, đã loại đồng tính ra khỏi danh sách bệnh và đã bất đồng với người yêu giống như đối với người không phải là bệnh thì không phải chữa và dị tính nhưng mâu thuẫn đó khó giải quyết hơn không thể chữa [19]. HM- đồng tính nữ, 22 tuổi và thường khi không giải quyết được thì dẫn ở Hà Nội chia sẻ: "Trước đây, tôi từng thích đến những hành động bế tắc, tuyệt vọng, tiêu một bạn trai, nhưng khi đi học đại học tôi lại cực như chấp nhận sống một cuộc sống mà gia thích một bạn gái và cảm giác thích bạn trai từ đình, xã hội kỳ vọng đó là lập gia đình với đó đến nay không còn nữa. Lúc đầu, tôi nghĩ người khác giới, sinh con hoặc bị đối tượng mình bị bệnh gì đó, tôi tìm hiểu rất nhiều thì khác lạm dụng, xâm hại Những ảnh hưởng biết mình là người đồng tính. Hiện nay, tôi đã của định kiến, kỳ thị và phân biệt đối xử đối với đi làm, tình cảm giữa tôi và bạn gái vẫn tốt và người đồng tính, chuyển giới trong nhiều trường tôi thấy rất hạnh phúc, cuộc sống cũng hết sức hợp khiến họ bị rối loạn tâm lý thậm chí gây nên bình thường và không có gì khác biệt". trầm cảm hay những tổn thương tinh thần. Xu hướng tình dục là tự nhiên, không thể học đòi hoặc thay đổi nên một người là dị tính thì không thể học đòi thành đồng tính và ngược 2. Một số vấn đề đối với người đồng tính và lại. Người đồng tính là những người nam giới chuyển giới ở Việt Nam hiện nay hoặc nữ giới có tâm, sinh lý như những người dị tính, khác biệt duy nhất là xu hướng tình dục 2.1. Định kiến, kỳ thị và phân biệt đối xử với - thay vì yêu người khác giới họ yêu người người đồng tính và chuyển giới ở Việt Nam cùng giới. Do không hiểu vấn đề nên nhiều Ở Việt Nam hiện nay, kỳ thị và phân biệt người cho rằng người đồng tính không thể sinh đối xử với những người đồng tính và chuyển con, nhưng ngoài việc yêu người khác giới, họ giới được thể hiện dưới nhiều khía cạnh khác hoàn toàn có khả năng sinh con bình thường nhau. Thực tế cho thấy đã có nhiều người bị như những người dị tính. dèm pha, xa lánh, sợ hãi, đánh đập. Nguyên Biểu hiện của sự kỳ thị thường là những lời nhân của điều này đến từ việc thiếu kiến thức bàn tán, dèm pha. ML- đồng tính nữ, 23 tuổi ở chính thống, đầy đủ về người đồng tính, song Hà Nội chia sẻ: "Em nghe thấy nhiều người bàn tính và chuyển giới (LGBT) dẫn đến thái độ tán sau lưng, cho rằng mình là bệnh hoạn, là phân biệt đối xử và bạo lực. Tình trạng này đã đua đòi nên bị như vậy chứ làm gì có loại người từng xảy ra ngay từ các mối quan hệ bên ngoài như thế. Họ không hiểu bản thân em cũng đâu và trong gia đình họ. Bên cạnh đó, những mô tả muốn mình là người như vậy". sai lệch của truyền thông và thái độ đối xử thiếu Mặt khác, những chuẩn mực giá trị truyền thân thiện của nhân viên y tế khi họ có nhu cầu thống trong gia đình cũng khiến những người chăm sóc sức khỏe cũng khiến cho người của đồng tính bị phân biệt đối xử. Những chuẩn cộng đồng LGBT gặp nhiều khó khăn, khiến họ mực đó đòi hỏi nam giới phải mạnh mẽ, quyết nhiều khi phản ứng tiêu cực, gây ra những hậu đoán phải làm những công việc nặng, việc to quả không đáng có. lớn; nữ giới phải nhỏ nhẹ, tỏ ra yếu đuối, dễ Với người đồng tính, sự kỳ thị, phân biệt thương, làm những công việc nhẹ nhàng. Sau đối xử xuất phát từ nhiều nguyên nhân, một này lớn lên, theo quy luật tự nhiên, con trai phải trong những nguyên nhân quan trọng là hiểu yêu và lấy con gái làm vợ và ngược lại. Những biết về xu hướng tình dục đồng giới ở Việt Nam khuôn mẫu chuẩn mực đó đã được lưu truyền từ còn hạn chế, thậm chí là sai lệch. Trước những thế hệ này sang thế hệ khác. Vì vậy, người nào năm 1990, nhận thức chung về đồng tính không có những biểu hiện "lệch chuẩn" sẽ bị coi là sai được biết đến nhiều trong những tri thức về tình lệch, khác người, "bệnh hoạn" và có thể làm
3. 72 P.T. Hoa, Đ.T. Yến / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Tập 31, Số 5 (2015) 70-79 mọi người phải sợ hãi và xa lánh. Sự kỳ thị và Nam. Những người lớn tuổi thường khó chấp phân biệt đối xử từ gia đình và những người nhận nhóm này hơn là những người trẻ tuổi. Họ thân thường bộc lộ rõ ràng hơn cả. Cũng vì yêu thường cho rằng đồng tính là trái với tự nhiên, thương nên những người trong gia đình thường trái với thuần phong mỹ tục, trái với luân dùng mọi cách để ngăn cấm khi biết con mình thường đạo lý, với lý lẽ đó nó là điều bất có quan hệ đồng giới: Từ khuyên bảo, ngọt thường cần phải loại bỏ, trong khi những người ngào tình cảm đến những biện pháp mạnh mẽ trẻ tuổi thường có cách nhìn thoáng hơn; họ cho như cấm ra ngoài, đánh đập, đưa con đến bệnh rằng đồng tính cũng như người bình thường viện chữa bệnh, thậm chí sử dụng đông tây y khác, họ có quyền yêu nhau và lấy nhau. kết hợp với cúng bái chỉ với mong muốn thay Kết quả nghiên cứu năm 2011 của iSEE về đổi giới tính cho con. hiểu biết của xã hội về đồng tính ở Hà Nội, Hà Hiện nay, với sự phát triển của công nghệ Nam, TP. Hồ Chí Minh và An Giang thì một thông tin và truyền thông khiến con người có phần lớn người dân đang có kiến thức sai về quan niệm cởi mở hơn về cộng đồng LGBT, đồng tính hoặc có thái độ tiêu cực về đồng tính song tâm lý khó chấp nhận những điều "bất như được trình bày ở bảng dưới đây: thường" vẫn trở nên phổ biến, đặc biệt là ở Việt Bảng 1, Quan điểm sai lầm về đồng tính Quan điểm về đồng tính Đồng ý (%) Đồng tính có thể chữa được 48 Đồng tính là trào lưu xã hội 57 Người đồng tính không thể sinh con 62 Thất vọng nếu con là đồng tính 77 Ngăn cản con chơi với người đồng tính 58 ("Quan điểm xã hội đối với đồng tính và hôn nhân đồng giới”", iSEE, 2011- [17]) Mặc dù đều trải nghiệm những vấn đề của người chuyển giới thất nghiệp, người chuyển kỳ thị và phân biệt đối xử, nhưng vẫn có sự giới học vấn thấp, người chuyển giới khuyết khác biệt giữa các nhóm đồng tính và nhóm tật Những sự “kỳ thị kép”, gấp đôi gấp ba này chuyển giới. Qua đó có thể thấy, những kiến khiến tình trạng sức khỏe tinh thần của họ càng thức về đồng tính chưa thực sự phổ biến, đặc bị ảnh hưởng, và đôi khi khiến họ cảm thấy băn biệt là trong xã hội Việt Nam. Vì vậy, thời gian khoăn không biết mình bị kỳ thị vì bản dạng tới xã hội rất cần nhiều hoạt động truyền thông, giới, vì sự thể hiện, vì địa vị xã hội, hay vì một giáo dục để giảm định kiến và kỳ thị tiến tới nguyên nhân kết hợp nào khác. Những người bảo vệ quyền bình đẳng cho người đồng tính. không khớp với các hộp giới tính nam và nữ bị Với người chuyển giới, nếu như đồng tính xem là những người “bất tuân khuôn mẫu giới”, từng bị xem là bệnh có thể chữa trị thì chuyển ngụ ý rằng họ vi phạm chuẩn xã hội. Nói cách giới cũng bị xem là “bệnh tâm thần”, “rối loạn khác, các cá nhân này không xếp được vào tâm thần” hay “rối loạn nhận dạng giới”[5]. nhóm nam hay nữ, hay hành vi của họ không Tuy nhiên, mức độ kỳ thị và phân biệt đối xử hoàn toàn hợp với các quy định và mong đợi về mà người chuyển giới phải gánh chịu còn nặng giới tính trong xã hội mà họ đang sống. Người nề hơn so với các nhóm đồng tính và song tính, chuyển giới cũng thường là mục tiêu của những bởi họ thường thể hiện sự khác biệt về giới ánh mắt kỳ thị, soi mói và lời tra hỏi về cách ăn ngay từ hình thức bên ngoài. Trong từng giai mặc, điệu bộ, các bộ phận cơ thể. Bên cạnh vô đoạn cuộc đời, từng hoàn cảnh lại thường có số dạng thức hành vi kỳ thị mà người chuyển thêm một yếu tố khiến họ bị kỳ thị nặng nề hơn: giới gặp phải, bạo lực là hình thức nặng nề nhất mà họ phải chịu.
4. P.T. Hoa, Đ.T. Yến / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Tập 31, Số 5 (2015) 70-79 73 Người chuyển giới bị kỳ thị cả trong cách phụ hệ và gia trưởng như Việt Nam. Khi những gọi và hành vi. Cụ thể, với nhóm chuyển giới từ giá trị của nam giới và chuẩn mực nam tính nam sang nữ (MTF) thường bị gọi là pê-đê, ái được đề cao, sự kỳ thị và phân biệt đối xử sẽ nam ái nữ, bóng, đồng cô, xăng pha xuất hiện khi những giá trị nam tính dường như nhớt trong khi nhóm từ nữ sang nam (FTM) bị đe dọa. Vì vậy, "phụ nữ nam tính" có vẻ thường bị gọi là ô môi. Những từ này hàm chứa được xem là có "cá tính" và dễ chấp nhận hơn ý nghĩa miệt thị, khiến người chuyển giới luôn là đàn ông nữ tính, ẻo lả, yếu đuối [4]. Mặt cảm thấy bị xúc phạm và xấu hổ: "Mọi người khác, với những người mà hình thức bên ngoài nói trai không ra trai, gái không ra gái Em ngược với giới tính sinh học dễ nhận biết nhiều còn bị một câu nặng hơn là quái thai " (MN, hơn thì thường bị kỳ thị hơn. Vì thế, nếu người một chuyển giới nam, 22 tuổi, TP HCM). chuyển đổi giới tính từ nữ sang nam thường chỉ Một số người chuyển giới vì bị kỳ thị không bị kỳ thị thời gian ban đầu khi họ mới chuyển dám bộc lộ mình ở quê, chỉ khi xuống các thành đổi và sự kỳ thị đó dần dần cũng mất đi khi phố lớn như Hà Nội và thành phố Hồ Chí Minh hình thức bên ngoài của họ trở nên nam tính họ mới dám phần nào thể hiện mình. Ngay cả ở hơn, thì những người chuyển giới từ nam sang hai thành phố lớn cũng có khác biệt về sự cởi nữ thường đối mặt với những khó khăn trong cả mở. Ở Hà Nội, người chuyển giới sống dè dặt cuộc đời, cùng với sự kỳ thị của xã hội, sự giới và ít dám thể hiện mình, cũng như ít khi xuất hạn của thuốc men, y tế, và phẫu thuật nhằm hiện đơn lẻ ở nơi công cộng. Họ sống khép duy trì hình thức của một người phụ nữ trong mình và mặc cảm như bị cả xã hội quay lưng cuộc sống hàng ngày. Nhóm chuyển giới nữ, do lại. Trừ những người đã phẫu thuật, nhiều vậy là nhóm thiểu số giới tính dễ bị tổn thương người chuyển giới từ nam sang nữ ở Hà Nội và đối mặt với nhiều rủi ro nhất. Thực tế cho vẫn phải sống hai mặt, ban ngày thì mặc đồ thấy nhiều người chuyển giới từ nam sang nữ nam và chỉ khi đi chơi hoặc biểu diễn buổi tối vẫn không dám ra đường ban ngày vì sợ ánh mới dám trang điểm và mặc đồ nữ. Vì thế có mắt kỳ thị, soi mói của xã hội. Ban ngày ngủ cảm giác ở Hà Nội ít người chuyển giới hơn trong nhà, tối đến trang điểm ra đường, ra công thành phố Hồ Chí Minh. Mặc dù vẫn bị kỳ thị, viên chơi, gặp gỡ người cùng giới, hoặc đi “làm nhưng môi trường ở thành phố Hồ Chí Minh gái”, đó là chu trình sống hàng ngày của nhiều dường như cởi mở hơn, các hoạt động cộng nam chuyển giới sang nữ (MTF). đồng sôi nổi hơn, và người chuyển giới cũng Hơn thế, người chuyển giới còn phải chịu dám thể hiện mình hơn. So với những người đựng thái độ kỳ thị của chính cộng đồng người đồng tính và chuyển giới từ nữ sang nam thì đồng tính và song tính. Nhiều người chuyển nhóm chuyển từ nam sang nữ là nhóm bị tổn giới muốn tự coi mình là gay và les vì chưa thương và rủi ro nhiều hơn cả. Bề ngoài và cách phẫu thuật và có quan hệ tình dục với người ứng xử "lộ" (như trang điểm, mặc đồ nữ, đánh cùng giới tính sinh học. Họ muốn tham gia các móng tay, điệu đà) của họ bị coi là "bệnh hoạn", diễn đàn mạng dành cho người đồng tính, "biến thái", "quái thai" , và là đối tượng của nhưng họ đã thất vọng vì gặp phải thái độ kỳ sự chọc ghẹo và phân biệt đối xử nhiều hơn. thị. Bản thân cộng đồng người đồng tính nam Trong khi đó, phong trào ăn mặc kiểu "tomboy" rất ngại giao lưu với người chuyển giới nữ bởi của con gái cũng khiến người chuyển giới từ nữ cho rằng hình ảnh, hành vi của người chuyển sang nam ít phải chịu định kiến, kỳ thị hơn. Có giới có thể đem lại những cảm nhận tiêu cực về thể nói, vẻ ngoài khu biệt bộc lộ của người cộng đồng người đồng tính. Nhiều người đồng chuyển giới dễ gây khó chịu hoặc kích thích tính chưa công khai xu hướng tình dục không thái độ ghét ra mặt từ những người trong một xã muốn xuất hiện hay tham gia các hoạt động hội mà xu hướng dị tính thống trị. Tuy nhiên, cùng với những người chuyển giới. Vì thế để thái độ này nặng nề hơn đối với người chuyển đáp ứng mục đích truyền thông định sẵn, nhiều giới nữ trong một xã hội vốn thấm sâu tư tưởng câu lạc bộ nam giới có quan hệ tình dục với
5. 74 P.T. Hoa, Đ.T. Yến / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Tập 31, Số 5 (2015) 70-79 nam giới khác (MSM) không sẵn lòng chào đón Có một số người chuyển giới lại chọn hoạt người chuyển giới. Tương tự như vậy, nhiều động tín ngưỡng như một phương cách khác để diễn đàn mạng lập tức xóa nick nếu thành viên sống với thế giới của mình, ví dụ như hầu đồng nào đăng ảnh thể hiện "lộ" lên mạng. trong tín ngưỡng Tứ Phủ. Có lẽ cũng chỉ ở thế Càng bị kỳ thị và phân biệt đối xử, càng có giới của những "ông đồng bà đồng" họ mới cảm giác bị cô lập và bị gạt ra bên lề ngay từ được coi là có "ưu thế" hơn những người dị trong cộng đồng những người cùng cảnh ngộ, tính. Có thể nói, người chuyển giới đã và đang những người chuyển giới nữ càng co cụm lại phải chịu sự kỳ thị, nạn bạo hành và phân biệt thành từng nhóm nhỏ trong cộng đồng của riêng đối xử chỉ vì khao khát được là chính mình. Chỉ họ, chỉ tương tác, giao tiếp với nhau và ít giao vì muốn được sống thật với bản dạng giới của du với người bên ngoài, dù là dị tính hay đồng mình mà sự kỳ thị đeo đuổi họ từ trong gia tính. Họ có các hoạt động tương trợ và giúp đình, ngoài lối xóm, trong trường học, cơ sở nhau trong những nhóm riêng (như lập nhóm đi khám chữa bệnh, cho đến ngoài xã hội, các hát đám ma, cùng nhau biểu diễn nghệ thuật), không gian công cộng, nơi làm việc Sự bất và có những phương thức riêng để đối phó với công này khiến người chuyển giới - rất nhiều kỳ thị. người có tài năng và nghị lực - bị ảnh hưởng trầm trọng đến sức khỏe, tinh thần, không có cơ Để được chấp nhận giới tính thực sự của hội tìm kiếm việc làm và đóng góp hữu ích cho mình, nhiều người chuyển giới đã chọn giải xã hội. Sự kỳ thị, phân biệt đối xử đối với người pháp che giấu gia đình, bởi vừa thương bố mẹ, đồng tính và chuyển giới đã gây ra rất nhiều vừa sợ phản ứng tiêu cực từ gia đình. Cũng có những hậu quả khôn lường cho bản thân họ và những người sau những khó khăn của việc làm cả xã hội. HY- nữ chuyển giới 30 tuổi ở Hải "bóng lộ" - không có công ăn việc làm, bị kỳ Dương cho biết: "Năm 22 tuổi, tôi cắt tóc ngắn, thị, lo lắng cho tương lai bấp bênh, lại phải mặc quần áo con trai đi xin việc, không ai quyết định chuyển sang làm "bóng kín", hoặc nhận. Tôi biết họ nhìn hình thức bên ngoài nên "bóng liễu" (ăn mặc như nam giới, nhưng vẫn không muốn thuê tôi làm việc. Sau đó 3 năm tôi yểu điệu kiểu phụ nữ). Với những người sau khi phẫu thuật khuôn mặt một chút và sự thay đổi trải qua phẫu thuật chuyển đổi giới tính hoàn hoóc-môn nam, giọng nói cũng khác đi nên mới toàn, nhiều người đã xa lánh cộng đồng, không có được công việc ổn định như hiện nay". muốn giao du vì e sợ bị lộ quá khứ của mình, cũng chính bởi nỗi lo kỳ thị xã hội vẫn đè nặng Không những bị kỳ thị, phân biệt đối xử mà trong cuộc sống của họ. Những người chuyển người đồng tính và chuyển giới còn đứng trước giới cho biết, trừ những trường hợp nổi tiếng nguy cơ bị bạo lực gia đình, bạo lực trong mà mọi người đều biết (như Cindy Thái Tài, trường học và ngoài đường phố. Các nghiên Cát Tuyền, ca sĩ Hương Giang Idol ), đã là cứu của các tổ chức iSEE, CCIHP, CSAGA chỉ một phụ nữ và không còn là "pê-đê" nữa, họ rất ra những hình thức bạo lực dựa trên cơ sở xu e dè khi bị lộ thân phận quá khứ. Ở độ tuổi hướng tính dục và bản dạng giới, phổ biến nhất trưởng thành, nhiều người chuyển giới trở nên là bạo lực thể xác, bạo lực tâm lý, bạo lực tình lãnh cảm trước sự kỳ thị của xã hội, và nhiều dục và các hình thức ép người đồng tính, song người chọn cho mình cách ứng xử riêng trước tính và chuyển giới đi chữa bệnh tâm thần. những thái độ trêu chọc, dè bỉu xung quanh. Ra Theo kết quả nghiên cứu của iSEE và Trung đường bị gọi là pê đê nhiều quá, nhiều người tâm sáng kiến sức khỏe và dân số (CCIHP), chuyển giới từ nam sang nữ trở nên chai lỳ và 2011 vấn đề bạo lực gia đình với người đồng phớt lờ trước những kỳ thị của xã hội: "suốt tính khá phổ biến. Khi phát hiện con là đồng ngày nghe mọi người gọi ê ê pê đê Pê đê đấy tính, cha mẹ thường sốc thậm chí là hoảng loạn. rồi cười khanh khách đến độ giờ em chẳng còn Vì không có kiến thức về đồng tính và thậm chí cảm giác gì hết"- HL- một chuyển giới nữ, 24 kỳ thị hoặc lo lắng con mình không có tương lai tuổi chia sẻ. nên cha mẹ thường có những hành vi không
6. P.T. Hoa, Đ.T. Yến / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Tập 31, Số 5 (2015) 70-79 75 kiểm soát dẫn đến đánh đập, xích, nhốt, hoặc gây ra những hình thức bạo lực như vậy (17%). cấm đoán khác. Nhiều gia đình còn đưa con đi Có đến 81,64% các hành vi bạo lực xảy ra trong tư vấn tâm lý hoặc thậm chí “chữa trị” vì nghĩ lớp học; 46,88% ở sân trường và 33,2% ở bất con có vấn đề về tâm thần. Thậm chí, do chịu cứ đâu trên đường về. Hậu quả là 52% cảm thấy quá nhiều áp lực từ gia đình và xã hội mà nhiều luôn căng thẳng lo sợ khi ở trường học và có người đã có ý định hoặc hành vi tự tử. Kết quả đến 33,59% có ý định tự tử [10]. nghiên cứu chỉ ra, khi bị phát hiện là người Một kết quả khảo sát khác của đường dây tư đồng tính 20% mất bạn, 15% bị gia đình chửi vấn thuộc trung tâm nghiên cứu và ứng dụng mắng hoặc đánh đập; Nghiêm trọng hơn, 4,5% khoa học công nghệ về Giới- Gia đình- Phụ nữ đã từng bị tấn công vì là người đồng tính [9]. và vị thành niên (CSAGA), trong số 106 khách Một nghiên cứu với nam giới có hành vi hàng gọi đến tư vấn thì có đến 28% bị bạo hành tình dục đồng giới năm 2006 của Trương Tấn từ cha mẹ; 34% bị những người thân trong gia Minh cho thấy người đồng tính và chuyển giới đình như anh, chị em đánh đập. Có người bị thường bị phân biệt đối xử, bạo lực từ trong gia biệt giam tại nhà, có người còn bị đưa đến bệnh đình và ngoài cộng đồng. Họ thường là nạn viện tâm thần. Cộng đồng, xã hội cũng dành nhân của các hình thức bạo lực do xu hướng cho họ hành vi bạo lực, kỳ thị với tỷ lệ lên đến tính dục hoặc bản dạng giới "khác biệt", đau 38%. Vì thế, tỷ lệ những người tự tử và có ý lòng nhiều hơn khi bị bạo hành bởi chính những định tìm đến cái chết ở người đồng tính rất cao. người thân trong gia đình[12]. Trong khi có 90% có ý định tìm đến cái chết và có 10% đã nhiều nghiên cứu về bạo lực gia đình trên cơ sở từng tự tử để giải thoát cho mình khỏi những áp giới, nghiên cứu về bạo lực gia đình trên cơ sở lực do mọi người tạo nên. Tỷ lệ này cao gấp 13 bản dạng giới và xu hướng tình dục hầu như lần so với người dị tính luyến ái [7]. thiếu vắng, trừ một vài nghiên cứu do iSEE và Đối với trẻ đồng tính và chuyển giới, bạo CCIHP thực hiện. Trong đó điển hình với 17 hành ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe thể trường hợp tham gia nghiên cứu về phòng chất (thương tật, bỏ đói) và đặc biệt là tinh thần chống bạo lực gia đình của CCIHP được tuyển (buồn chán, trầm cảm) của trẻ. Tất cả 17 trường chọn đưa vào cuốn "Những câu chuyện chưa hợp bị bạo hành trong nghiên cứu của CCIHP được kể"- cho biết cộng đồng LGBT đã từng bị đều cho biết bị trầm cảm ở các mức độ khác bạo hành tinh thần. Tất cả người đồng tính, nhau, trong đó có 6 trường hợp đã tự tử và 3 song tính và chuyển giới tham gia nghiên cứu trường hợp tự làm đau (dùng dao lam cứa vào của iSEE đều trải nghiệm các dạng bạo hành tay)[10]. Trong các nghiên cứu về người tinh thần như la mắng, sỉ nhục ở các mức độ chuyển giới [5] có em đã tự làm đau (dùng khác nhau- nhiều trường hợp xảy ra từ khi còn thuốc lá đang cháy châm vào tay), nhờ đến chất nhỏ. Kết quả khảo sát với 17 nam giới có quan kích thích để quên đi cảm giác buồn chán hoặc hệ tình dục đồng giới cho thấy, có 13 trường tự tử khi gia đình không chấp nhận bản dạng hợp người gây bạo hành là thành viên trong gia giới. Trong số 23 em tham gia nghiên cứu Trẻ đình, họ hàng và 16 trường hợp bạo hành xảy ra em đường phố đồng tính, song tính và chuyển ngay tại gia đình chiếm tỷ lệ cao nhất trong số giới, có 21 em thể hiện các mức độ trầm cảm và các đối tượng gây bạo hành và địa điểm xảy ra cô đơn; 13 em từng tự rạch cơ thể mình, thường bạo hành [11]. là dùng lưỡi dao lam cứa vào tay.[13]. Năm 2011, theo một nghiên cứu của CCIHP Bạo hành với người đồng tính và chuyển về kỳ thị và phân biệt đối xử với người đồng giới là một thực tế đã và đang diễn ra đã để lại tính, song tính và chuyển giới tại trường học, nhiều hậu quả nặng nề cho bản thân họ và gánh trong số hơn 500 người trả lời, có đến 44% đã nặng an sinh xã hội. Nguyên nhân của bạo lực từng bị bạo lực (về thể chất, tinh thần, tình dục trên cơ sở xu hướng tính dục và bản dạng giới và kinh tế) và phân biệt đối xử tại trường học. là do những khuôn mẫu và quan niệm mang Bản thân giáo viên và cán bộ trường học cũng tính định kiến về giới và tình dục đã tồn tại lâu
7. 76 P.T. Hoa, Đ.T. Yến / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Tập 31, Số 5 (2015) 70-79 đời trong xã hội. Trong trường hợp bạo lực gia những hậu quả tiềm ẩn cho gia đình và xã hội. đình, định kiến về giới còn cộng thêm với quan Chịu sự kỳ thị và sống trong những vỏ bọc niệm của cha mẹ về việc dùng vũ lực trong việc khiến nhiều người đồng tính dễ rơi vào trạng giáo dục con cái. Các bậc cha mẹ không nghĩ thái trầm cảm, do đó họ có thể tìm đến rượu, ma rằng mình đang là người gây bạo lực. Đó là túy hoặc quan hệ tình dục với nhiều người, và những trường hợp đã nêu trên khi cha mẹ mắng thực hiện nhiều hành vi có hại cho sức khỏe của chửi, đánh con, xích thậm chí là bỏ đói hoặc họ. Những hành vi đó lại càng khiến người đưa con đi bệnh viện tâm thần điều trị và họ đồng tính bị kỳ thị nặng nề hơn, thành kiến cao cho rằng những việc đó là tốt cho con mình. hơn và bị đẩy ra ngoài lề xã hội. Cũng do muốn giữ thể diện cho gia đình, không Một nghiên cứu ở Mỹ chỉ ra, tỷ lệ thanh muốn mọi người xung quanh biết con mình niên đồng tính tự tử cao gấp 4 lần tỷ lệ trung thuộc nhóm thiểu số tình dục, bạo lực gia đình bình và những thanh niên không được thừa dựa trên cơ sở giới và bản dạng tình dục thường nhận bởi gia đình thì có tỷ lệ tự tử cao gấp 9 lần được "giữ kín trong cánh cửa gia đình". Vấn đề tỷ lệ trung bình [30]. Bên cạnh đó, nhiều em bỏ bạo lực với người đồng tính và chuyển giới nhà vì không khí gia đình ngột ngạt hoặc do cha càng trở nên nhức nhối hơn do kiến thức hạn mẹ không chấp nhận bị rơi vào môi trường chế về xu hướng tính dục và bản dạng giới, cả đường phố, công viên với nhiều cạm bẫy như thành viên trong gia đình và cán bộ phòng sử dụng chất gây nghiện, mại dâm, trộm cắp, chống bạo lực gia đình đều không cho rằng đây nguy cơ nhiễm HIV và bệnh lây qua đường là hành vi cần lên án. quan hệ tình dục. 2.2. Những tổn thương về mặt tâm lý của người Nhiều người đồng tính chia cuộc sống của đồng tính và chuyển giới trước sự định kiến, kỳ mình thành hai thế giới riêng biệt, với cộng thị và phân biệt đối xử của xã hội đồng của mình họ sống thật, có người yêu hoặc bạn tình cùng giới. Với gia đình, đồng nghiệp Các nghiên cứu về người đồng tính và và bạn bè họ hoàn toàn bí mật, sống với vỏ bọc chuyển giới ở Việt Nam trong nhiều năm trở lại của một người dị tính. Trong nghiên cứu “Câu đây khá phổ biến đã cho thấy, khi họ bị xã hội, chuyện của 40 người nữ yêu nữ” của iSEE năm gia đình, bạn bè kỳ thị, phân biệt đối xử và đặc 2010 thì một trong những chiến lược phổ biến biệt phải đối mặt với bạo lực trong gia đình và được sử dụng bởi người đồng tính nữ, đặc biệt ngoài xã hội đã dẫn đến những tổn thương tâm khi bị nghi ngờ hoặc ép lấy chồng là yêu một lý vô vùng nghiêm trọng như trầm cảm, lo âu người nam giới. Nhiều người đồng tính đã và thậm chí là có ý định tự tử hoặc hành vi tự tử. muốn lập gia đình với người khác giới để thoát Sợ bị người khác phát hiện mình là người khỏi những sức ép và tạo vỏ bọc dị tính cho đồng tính là tâm lý chung. Từ đó, họ luôn thận mình. [13] trọng trong các mối quan hệ khiến bản thân Theo kết quả nghiên cứu nam đồng tính, sống khép kín, thu mình hoặc sống không thật 19% người được hỏi dự định lập gia đình với với chính mình. Điều này gây tâm lý khó chịu người khác giới, 40% không muốn và 41% hoặc ức chế cho họ. Thêm nữa, sự kỳ thị, phân chưa có ý định rõ ràng. Lý do muốn lập gia biệt đối xử còn khiến những người đồng tính đình là vì người đồng tính muốn có con (66%), không dám bộc lộ khuynh hướng tình dục đích vì sức ép gia đình (50%), vì muốn có ai đó để thực của mình mà phải sống một cuộc sống hai nương tựa (44%) và vì áp lực của xã hội (40%). mặt. Vì che giấu, tránh sự kỳ thị của cộng đồng Nhiều người trong số họ, sau khi lập gia đình một người đồng tính có thể vẫn lấy chồng có vẫn tiếp tục duy trì mối quan hệ đồng tính ở con nhưng vẫn duy trì quan hệ với những người nhiều mức độ khác nhau như người yêu, bạn đồng tính khác. Điều này thực sự không công tình hoặc bạn bè. Điều này gây ra nhiều sức ép bằng với những người thân bên cạnh họ. Chính về tâm lý, lo lắng khi họ phải sống với hai thân sự che giấu và sống hai mặt có thể tạo nên phận, thêm nữa, ảnh hưởng tâm lý với
8. P.T. Hoa, Đ.T. Yến / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Tập 31, Số 5 (2015) 70-79 77 vợ/chồng, con của những người đồng tính sẽ quyết định quan trọng của cuộc đời mình đó là không nhỏ khi họ bị “ lộ diện” [16]. có "công khai" xu hướng tình dục đồng giới Người chuyển giới cũng bị ảnh hưởng hoặc đi phẫu thuật hay không? Ngay cả những nghiêm trọng đến sức khỏe tinh thần. Ở độ tuổi người đã công khai hoặc đã phẫu thuật chuyển dậy thì và những năm tháng đầu tuổi trẻ, họ đổi giới tính cũng sẽ mất vài năm đầu hoang chưa quen được với những áp lực từ gia đình, mang, khủng hoảng khi phải chịu sự định kiến, nhà trường và xã hội, thường nghĩ đến những kỳ thị của xã hội. giải pháp tiêu cực. Một số trường hợp cho biết Hiện nay, quan niệm về cộng đồng người từng bị khủng hoảng tâm lý, dẫn tới ý định tự đồng tính, song tính và chuyển giới rất đa dạng; tử, sử dụng chất gây nghiện và tự mình hành hạ và điều này phản ánh sự đa dạng về cách hiểu thân thể. Một số khác chọn cách vào chùa đi tu, thế nào là người đồng tính, người chuyển giới nhiều người có hành vi tự tử ở độ tuổi trưởng của xã hội. Sự đa dạng này xuất phát từ cách thành, nhiều người chuyển giới trở nên lãnh nhìn nhận các khía cạnh khác nhau trong cuộc cảm trước sự định kiến, kỳ thị của xã hội; nhiều sống xã hội – từ góc độ con người sinh học, đặc người chọn cho mình cách ứng xử riêng trước điểm cấu tạo cơ thể, thay đổi nội tiết tố bên những thái độ dè bỉu, trêu chọc xung quanh. trong cơ thể, thể hiện giới bên ngoài, hay vai trò Khi giao tiếp, hoạt động xã hội, họ bị gọi là pê giới Trước đây tình dục đồng tính bị xem là đê nhiều đến mức nhiều người chuyển giới trở một căn bệnh- một rối loạn cần phải được chữa nên "chai lỳ" trước sự kỳ thị của xã hội. Họ trị. Nhưng y học và tâm thần học đã công bố thì cho biết, nhiều lúc bị gọi vậy muốn nổi khùng khác biệt hoàn toàn. Năm 1973, đồng tính được lên và tỏ thái độ nhưng khi đã nghe nghe nhiều chính thức đưa ra khỏi sổ chẩn bệnh (DSM-3) nên họ "kệ", chẳng thèm phản ứng nữa. Với của APA. Vì đồng tính luyến ái không phải là những người sau khi trải qua phẫu thuật chuyển bệnh nên xã hội cần có ý thức tôn trọng sự đa đổi giới tính hoàn toàn đã xa lánh cộng đồng, dạng của các cá nhân trong xã hội, trên cơ sở đó không muốn giao lưu vì sợ bị lộ quá khứ của tôn trọng quyền của người đồng tính , người mình cũng chính bởi nỗi lo lắng bị kỳ thị luôn chuyển giới như quyền của người dị tính. Tránh đè nặng lên vai họ. sự khắc họa chân dung người đồng tính và người chuyển giới dựa trên những định kiến về "khuôn mẫu giới". Điều này sẽ góp phần giảm 3. Kết luận thiểu những ảnh hưởng tiêu cực của định kiến, kỳ thị đối với cộng đồng người đồng tính và Có thể thấy, định kiến, kỳ thị và phân biệt chuyển giới ở Việt Nam. đối xử đã ảnh hưởng nặng nề đến tâm lý của người đồng tính và chuyển giới ở Việt Nam. Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng cộng đồng người Tài liệu tham khảo đồng tính và chuyển giới phải chịu đựng bạo lực thể xác ở mức độ cao, quấy rối tình dục và [1] Nguyễn Quốc Cường, Nghiên cứu trực tuyến đặc xúc phạm bằng lời nói. Nhưng có lẽ, sự tổn điểm nhân khẩu – xã hội của nam giới có quan hệ thương lớn nhất đối với họ chính là sự chối bỏ đồng giới ở Việt Nam, 2009 của gia đình, công việc không ổn định. Sự bi [2] Nguyễn Quỳnh Trang, kết hợp với ICS và JHSPH, Báo cáo kết quả ban đầu từ khảo sát nữ quan trong tình yêu đã khiến người đồng tính, yêu nữ, 2013 chuyển giới trở nên chán nản, bi quan và trầm [3] Nguyễn Thu Hương, Nguyễn Thị Thu Nam, Lê cảm. Nhiều người đồng tính, chuyển giới vì sự Quang Bình, Vũ Kiều Châu Loan, Lương Thế xa lánh và kỳ thị của gia đình, nhà trường và xã Huy, Trẻ em đường phố đồng tính, song tính và hội mà có những suy nghĩ và hành vi tiêu cực. chuyển giới tại Thành phố Hồ Chí Minh, Nhà xuất Rất nhiều người đồng tính và chuyển giới đã bản thế giới, 2012. trải qua giai đoạn khủng hoảng trước những
9. 78 P.T. Hoa, Đ.T. Yến / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Tập 31, Số 5 (2015) 70-79 [4] Phạm Quỳnh Phương (2013), Cộng đồng người [18] Vũ Hồng Phong, Nguyễn Thị Thu Nam, Nghiên đồng tính, song tính và chuyển giới ở Việt Nam, cứu "Tổng quan về kỳ thị với người LGBT", 2010 Nhà xuất bản khoa học xã hội, 2013. [19] [5] Phạm Quỳnh Phương, Lê Quang Bình, Mai orientation.aspx; "Understanding Sexual Thanh Tú, Khát vọng được là chính mình: những Orientation and Gender Identity", American vấn đề thực tiễn và pháp lý với người chuyển giới, psychologycal association. Nhà xuất bản thế giới, 2013 [20] Balsam, K., Beauchaine, et al. (2008). “Three- [6] Trần Thành Nam, Đặng Thị Việt Phương, Vũ year follow-up of same-sex couples who had civil Phương Thảo, Phi Trọng Hải, Nguyễn Thị Thu unions in Vermont, same-sex couples not in civil Nam, nghiên cứu "Kỳ thị và phân biệt đối xử của unions, and heterosexual married couples.” nhân viên y tế qua cung cấp dịch vụ y tế cho nam Development Psychology 44(1): 102-116. quan hệ tình dục đồng giới", 2011b [21] Buffie, W. C. (2011). “Public health [7] Trung tâm nghiên cứu và ứng dụng khoa học công implications of same-sex marriage.” Am J nghệ về Giới- Gia đình- Phụ nữ và vị thành niên Public Health 101(6): 986-990. (CSAGA), nghiên cứu " Nhu cầu của người đồng [22] Burn, S. M., Kadlec, K., & Rexer, R. (2005). tính nữ ở Hà Nội, 2009 “Effects of Subtle Heterosexism on Gays, [8] Trung tâm sáng kiến và sức khoẻ dân số (CCIHP), Lesbians, and Bisexuals”. Journal of nghiên cứu "Bạo lực trên cơ sở xu hướng tình dục Homosexuality, 49(2), 23 - 38. và bản dạng giới ở Việt Nam", 2010. [23] Chamie. J., Mirkin.B. (2011) “Same-Sex [9] Trung tâm sáng kiến và sức khoẻ dân số (CCIHP), Marriage: A New Social Phenomenon”. nghiên cứu "Bạo lực đối với người đồng tính và Population and Development Review 37(3): 529– chuyển giới", 2010. 551 [10] Trung tâm sáng kiến và sức khoẻ dân số (CCIHP), [24] Chan, R.W., Raboy, B., & Patterson, C.J. nghiên cứu "Kỳ thị và phân biệt đối xử đối với (1998). “Psychosocial adjustment among children người đồng tính, song tính và chuyển giới ở Việt conceived via donor insemination by lesbian and Nam", 2008 heterosexual mothers”. Child Development, 69, [11] Trung tâm sáng kiến và sức khoẻ dân số (CCIHP), 443-457. Những câu chuyện chưa được kể, NXB từ điển [25] Colby, D. (2003). “HIV Knowledge and Risk bách khoa, 2013 Factors among Men Who Have Sex With Men in [12] Trương Tấn Minh, Tôn Thất Toàn & D. Colby, Ho Chi Minh City”. Journal of Acquired Immune nghiên cứu "Hành vi tình dục đồng giới và nguy Defiency Syndromes 32 (1), 80-85. cơ lây nhiễm HIV: tại khu vực nông thôn tỉnh [26] Colby, D. et al. (2004). “Men Who Have Sex Khánh Hòa, Việt Nam", 2006. With Men: A Review”. 294 AIDS Education and [13] Viện nghiên cứu Xã hội, Kinh tế và Môi trường Prevention 16 (1), 45-54. (Isee), “Quan hệ với cha mẹ”- Sống trong một xã [27] Colby, D. et al. (2008). “Down on the Farm: hội dị tính, câu chuyện từ 40 người nữ yêu nữ ở Homosexual Behavior, HIV risk and HIV Hà Nội, 2010. prevalence in rural communities in Khanh Hoa [14] Viện nghiên cứu Xã hội, Kinh tế và Môi trường province, Vietnam”. Sex Transm Infect, và Học viện Báo chí và Tuyên truyền, nghiên cứu 84(6):439-43. "Đặc điểm kinh tế, xã hội của nam giới có quan hệ [28] D'Augelli, a. R and M.M. Hart (1987): Gay men tình dục đồng giới tại Việt Nam", 2009. and women, families in rural settings: Toward the [15] Viện nghiên cứu Xã hội, Kinh tế và Môi trường development of helping American và Học viện Báo chí và Tuyên truyền, Nghiên cứu community. Journal of community psychology "Thông điệp truyền thông về đồng tính luyến ái [29] Heiman, E. M. & Cao Le Van. (1975), trên báo in và báo mạng", 2008, Tr 28. Transexualism in Vietnam. Archives of Sexual [16] Viện nghiên cứu Xã hội, Kinh tế và Môi trường, Behaviors, Vol. 4 (1), 89-95. Nghiên cứu "Thái độ xã hội với người đồng tính", [30] Herek, G. M. (1991). “Stigma, prejudice, and 2012 violence against lesbians and gay men”. [17] Viện Xã hội học và Viện Nghiên cứu xã hội, Kinh Homosexuality: Research implications for public tế và Môi trường, Nghiên cứu “Quan điểm xã hội policy, 60-80. đối với đồng tính và hôn nhân đồng giới”, 2011
10. P.T. Hoa, Đ.T. Yến / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Tập 31, Số 5 (2015) 70-79 79 Prejudice, Stigma and Discrimination against Lesbians, Gays and Transgenders in Vietnam Phạm Thu Hoa1, Đồng Thị Yến2 1VNU University of Social Sciences and Humanities, 336 Nguyễn Trãi, Thanh Xuân, Hanoi, Vietnam 2 Hải Dương College, Nguyễn Thị Duệ street, Hải Dương, Viettnam Abstract: Prejudice, stigma and discrimination against lesbians, gays and transgenders are expressed in many ways and to varying degrees, from denigrating, alienating, fear to beating. Prejudice, stigma and discrimination against lesbians, gays and transgenders not only occur in the social relationships but also their own families. This leads to psychological serious problems for homosexuals and transsexuals: anxiety and depression are common, but some of them might have the thoughts of suicide behavior. Keywords: Prejudice, stigma, discrimination, lesbian, gay men, transgender