Giáo trình Đôi điều về văn hóa báo chí thời kỳ hội nhập - Đỗ Thị Quyên

Nội dung text: Giáo trình Đôi điều về văn hóa báo chí thời kỳ hội nhập - Đỗ Thị Quyên

1. ĐÔI ĐIỀU V Ề V ĂN HÓA BÁO CHÍ TH ỜI K Ỳ H ỘI NH ẬP ∗ TS. Đỗ Th ị Quyên ∗∗ Hng t i m t n n báo chí lành m nh, các c ơ quan báo chí trong n c v a th c hi n tt ch c n ng t t ng chính tr , v a th c hi n t t chc n ng kinh doanh c a mình; v a m b o tt yêu c u và nh h ng phát tri n báo chí c a ng và Nhà n c ta, v a phù h p v i xu th phát tri n báo chí c a th gi i V n hóa báo chí là thành t quan tr ng và tr thành nhân t c t lõi và quy t nh y u t thành công c a ho t ng báo chí hi n nay. V b n ch t, v n hóa không ch là y u t th hi n mà còn là ích h ng, m c tiêu ph i t c c a báo chí. Chính vì v y, v n hóa báo chí Vi t Nam c n c nhìn nh n nghiêm túc, úng n các cơ quan báo chí thc hi n úng tôn ch m c ích ho t ng. Ngoài ra ó còn là m b o s tôn tr ng công chúng - nh ng ng i h ng th các s n ph m và d ch v báo chí- nh ng ng i ang ngày càng có vai trò duy trì s t n t i và s phát tri n không ng ng c a c ơ quan báo chí hi n nay. Bài vi t này, chúng tôi xin c trình bày ôi iu v v n hóa báo chí th i h i nh p v i 4 n i dung nh sau ây: 1. Báo chí ph ươ ng ti ện thông tin đạ i chúng thi ết y ếu và h ữu hi ệu iu 1 c a Lu t Báo chí n c CHXHCN Vi t Nam n m 1999 qui nh Vai trò, ch c n ng ca báo chí nh sau: “Báo chí n c C ng hoà xã h i ch ngh a Vi t Nam là ph ơ ng ti n thông tin i chúng thi t y u i v i i s ng xã h i; là c ơ quan ngôn lu n c a các t ch c c a ng, cơ quan Nhà n c, t ch c xã h i (d i ây g i chung là t ch c); là di n àn c a nhân dân.” Tr c h t, báo chí là t m g ơ ng ph n ánh b m t xã h i. Báo chí th c s là ph ơ ng ti n thông tin i chúng thi t y u cung c p và ph n ánh muôn m t c a i s ng xã h i, giúp cho các cá nhân, t ∗ i h c V n hóa Hà N i
2. ch c có th c c p nh t và n m b t các thông tin, s ki n trong và ngoài n c ang di n ra hàng ngày, hàng gi . Báo chí có vai trò giám sát, ph n bi n xã h i và nh h ng d lu n xã h i. Báo chí kh ng nh ngày càng rõ h ơn vai trò là ti ng nói c a ng, là di n àn c a nhân dân, là c u n i gi a nhân dân v i ng và Nhà n c. C ơ quan báo chí là i di n cho quy n l i h p pháp và nguy n vng chính áng c a nhân dân, b o m l i ích c a toàn xã h i và yêu c u c a t n c. Báo chí có vai trò không th thoái thác là n m b t, t o d ng và nh h ng d lu n xã h i. Báo chí là ch th kh ơi ngu n d lu n xã h i, d lu n xã h i là i t ng ph n ánh c a báo chí. Báo chí c ng là m t ng l c phát tri n kinh t , v n hóa xã h i. Nh ng thông tin, s ki n c c p nh t k p th i, m b o tin c y, trung th c và khách quan có ý ngh a và giá tr th c ti n l n trong phát tri n kinh t , v n hóa xã h i c a t n c hi n nay. ó là các c ơ h i u t vào các l nh v c, ngành ngh , vùng lãnh th ; c ơ h i gìn gi và qu ng bá b n s c v n hóa vùng mi n, các giá tr v n hóa dân t c; th i im h p lý tri n khai th c thi m t chính sách xã h i c th v.v 2. V ăn hóa - nhân t ố c ốt lõi c ủa báo chí Cho n nay, có r t nhi u nh ngh a v v n hóa. T i h i ngh qu c t v v n hóa do UNESCO ch trì t ngày 26/7 n 6/8 n m 1982 Mêhicô v i s tham d c a i di n h ơn 100 qu c gia, ã có kho ng 200 nh ngh a c a ra và b n Tuyên b chung c a H i ngh kh ng nh: “ Trong ý ngh a r ng nh t, v n hoá là t ng th nh ng nét riêng bi t v tinh th n và v t ch t, trí tu và xúc c m quy t nh tính cách c a m t xã h i hay c a m t nhóm ng i trong xã h i. V n hoá bao g m ngh thu t và v n ch ơ ng, nh ng l i s ng, nh ng quy n c n b n c a con ng i, nh ng h th ng giá tr , nh ng t p t c và tín ng ng. Chính v n hoá em l i cho con ng i kh n ng suy xét v b n thân. Chính v n hoá làm cho chúng ta tr thành nh ng sinh v t c bi t nhân b n, có lý tính, có óc phê phán và d n thân m t cách có o lý. Chính nh v n hoá mà chúng ta xét oán c nh ng giá tr và th c thi nh ng l a ch n. Chính nh v n hoá mà con ng i t th hi n, t ý th c c b n thân, t bi t mình là m t ph ơ ng án ch a hoàn thành t ra xem xét nh ng thành
3. tu c a b n thân, tìm tòi không bi t m t nh ng ý ngh a m i m và sáng t o nên nh ng công trình vt tr i lên b n thân mình ”. Nguyên T ng Giám c UNESCO F.May-ơ cho r ng: “V n hoá là t ng th s ng ng c a các ho t ng sáng t o trong quá kh và trong hi n t i. Qua các th k , ho t ng sáng t o y ó hình thành nên m t h th ng các giá tr , các truy n th ng và th hi u - nh ng y u t xác nh c tính riêng c a m i dân t c.” Theo H Chí Minh: ‘‘ Vì l sinh t n c ng nh vì m c ích cu c s ng, loài ng i m i sáng to và phát minh ra ngôn ng , ch vi t, o c, pháp lu t, khoa h c, tôn giáo, v n h c ngh thu t, nh ng công c cho sinh ho t hàng ngày v m c, n, và các ph ơ ng ti n, ph ơ ng th c s dng toàn b nh ng sáng t o và phát minh ó t c là v n hóa. V n hóa là s t ng h p c a m i ph ơ ng th c sinh ho t cùng v i bi u hi n c a nó là loài ng i ã s n sinh ra nh m thích ng nh ng nhu c u i s ng, và òi h i c a s sinh t n’’. Nh v y, m c dù có nhi u cách hi u v v n hóa, nhi u nh ngh a v v n hóa do các cách ti p c n khác nhau, nh ng rõ ràng, các quan ni m v v n hóa u i n m t im chung là v n hóa g n v i con ng i, c úc k t thành h giá tr và chu n m c xã h i, bi u hi n thông qua vn di s n v n hoá và h ng x v n hóa c a c ng ng ng i. Theo ó, v n hóa bao g m: Vn hóa cá nhân bi u hi n sáng t o c a cá nhân, bao g m toàn b v n tri th c, kinh nghi m tích l y vào m t con ng i, ph n ánh s l a ch n nh h ng giá tr và ph ơ ng th c ng x c a ng i y trong các m i quan h v i t nhiên, v i xã h i và v i b n thân mình; Vn hóa c ng ng là v n hóa c a m t t p th ng i, ph n ánh h giá tr và chu n m c xã h i mà h ã l a ch n, chia s , bi u hi n thành l i s ng n nh, ã tr thành truy n th ng c a c ng ng xã hi y. Ng i ta có th d a vào các hình thái c a ho t ng s n xu t phân chia v n hóa thành vn hóa v t ch t, v n hóa tinh th n. Vn hóa v t ch t là môi tr ng nhân t o - k t qu ho t ng s n xu t v t ch t c a con ng i - bao g m công c lao ng, ph ơ ng ti n s n xu t, ho t ng m u sinh c a con ng i, trang ph c, n ung, nhà c a, ph ơ ng ti n giao ti p; Vn hóa tinh th n là môi tr ng nhân t o - k t qu c a ho t ng tinh th n bao g m các thành t h t t ng, o c, giao ti p tinh th n, sáng t o ngh thu t
4. và tôn giáo. Vn hóa còn c ti p c n và xem xét t nhi u góc nhìn, chúng tôi tán ng v i quan ni m v n hóa c a tác gi E.Heriôt coi “V n hóa là cái còn l i sau khi ng i ta ã quên i t t c , là cái v n còn thi u sau khi ng i ta ã h c t t c .’’ Nh v y, m i th có th b lãng quên và v n hóa là cái còn l i mãi mãi theo th i gian. Trong kinh doanh, y u t v n hóa có m t và an quy n trong toàn b quá trình t ch c và ho t ng kinh doanh. T cách t ch c b máy, hình thành quan h ng x trong và ngoài t ch c, ph ơ ng th c qu n lý s n xu t, kinh doanh các s n ph m và d ch v áp ng nhu c u c a xã hi t t c u gn li n nh ng giá tr t t p th hi n sinh ng v n hóa c a con ng i. V n hóa báo chí là m t ph ơ ng di n c a v n hóa trong xã h i và là v n hóa trong l nh v c ho t ng s n xu t, kinh doanh, bao g m toàn b nh ng giá tr v t ch t và tinh th n, nh ng ph ơng th c và k t qu ho t ng c a con ng i c t o ra và s d ng trong quá trình s n xu t kinh doanh. Do ó, vn hóa báo chí có th c hi u ơn gi n nh sau: Vn hóa báo chí là toàn b nh ng giá tr c ch th ch n l c, t o ra, s d ng và bi u hi n trong ho t ng báo chí, t o ra b n s c, tính chuyên bi t c a các c ơ quan báo chí. Vi cách ti p c n nh trên cho th y, m i ho t ng và hành vi ng x c a báo chí u có mi quan h m t thi t v i v n hóa. T khâu khai thác, x lý n ph n ánh thông tin c a báo chí trong xã h i u c n n m t qui chu n v n hóa nh m m b o chính xác, trung th c, tin c y và khách quan. Qui chu n này có th n m chính trong nh ng yêu c u, nguyên t c nghi p v báo chí, c ng có th không, chúng là h ng ích, m c tiêu c n t t i c a các c ơ quan báo chí. Trong iu ki n h i nh p hi n nay, c nh tranh v n là nguyên t c c n b n c a n n kinh t th tr ng, d i áp l c c a c nh tranh, th a mãn nhu c u báo chí c a công chúng (nhu c u th tr ng) theo nh h ng c a ng và Nhà n c ngoài y u t s n ph m, d ch v , còn c n n c thái , ng x c a nhà cung c p i v i ng i h ng th s n ph m và d ch v báo chí V n hóa th c s là thành t quan tr ng và là nhân t c t lõi c a báo chí. Vn hóa báo chí còn bi u hi n c thái ng x c a c ơ quan lãnh o và qu n lý báo chí. S quan tâm ch o, nh h ng và qu n lý sát sao phù h p ho t ng báo chí trên c n c thông qua c ơ ch , chính sách qu n lý; qui ho ch, chi n l c phát tri n báo chí trong t ng giai
5. on; h th ng ng b các v n b n pháp qui qu n lý c a c ơ quan ch o c a ng và c ơ quan qu n lý c a Nhà n c. 3. V ăn hóa báo chí – m ột s ố v ấn đề c ần l ưu tâm hi ện nay Trong nh ng n m qua, các c ơ quan báo chí d i s lãnh o c a các c p y ng, s ch o c a c ơ quan qu n lý ã óng góp tích c c và có hi u qu vào vi c th c hi n nhi m v thông tin tuyên truy n ng l i, chính sách c a ng và s qu n lý c a Nhà n c. Báo chí ph n ánh kp th i di n bi n m i m t c a i s ng xã h i và tâm t , nguy n v ng chính áng c a các tng lp nhân dân; phát hi n, c v các nhân t m i, in hình tiên ti n và nh ng thành t u to l n có ý ngh a l ch s trong vi c tri n khai th c hi n Ngh quy t c a ng trong i s ng xã h i Nhi u cơ quan báo chí ã n ng ng, tích c c trong cu c u tranh ch ng tham nh ng, lãng phí và các hi n t ng tiêu c c xã h i khác, tích c c u tranh ch ng “di n bi n hoà bình”, ph n bác các quan im sai trái Tuy nhiên, v n còn m t s c ơ quan báo chí và nhà báo có nh ng bi u hi n ch a nghiêm túc trong quá trình th c hi n Lu t Báo chí, làm gi m hi u qu thông tin báo chí, nh h ng không t t n k c ơ ng xã h i; v n còn m t s c ơ quan báo chí thông tin không chính xác, ch a úng v i bn ch t c a s vi c, bình lu n m t chi u; m t vài phóng viên, nhà báo, biên t p viên còn có nh ng bi u hi n và hành ng thi u tôn tr ng pháp lu t và công chúng; m t s báo chí còn n ng thông tin v tiêu c c, có nhi u tin bài ch y theo th hi u t m th ng “h p d n” ng i c, n i dung nhi u t báo và t p chí b l n át b i các thông tin qu ng cáo, hình nh playboy và sexy hóa . Mt vài ch ơ ng trình truy n hình còn th hi n s c u th ngh nghi p c a các biên t p viên, phóng viên n vô trách nhi m M t vài báo chí in t còn s ơ h trong s d ng l i tin bài c a nc ngoài, ng c nh ng thông tin m t c a Nhà n c, nh ng bí m t kinh t liên quan n ho t ng s n xu t-kinh doanh c a các doanh nghi p. Mt vài c ơ quan báo chí còn ch a th c hi n úng tôn ch , m c ích, khuynh h ng th ơ ng m i hóa báo chí, ch y theo l i nhu n ang ngày càng tr nên ph bi n C ơ quan lãnh o và qu n lý báo chí còn ch a th ng nh t cách nhìn nh n v tính c thù c a ho t ng báo chí hi n nay.
6. 4. H ướng t ới m ột n ền v ăn hóa báo chí Th nh t, v v n hóa ng x . V n hóa ng x g n li n v i các th c o mà xã h i dùng ng x . ó là các chu n m c xã h i. Trong quá trình ng x , con ng i ph i l a ch n gi a cái thi n và cái ác, cái úng và cái sai, cái p và cái x u, cái h p lý và cái phi lý trong m t c ng ng nh t nh. S l a ch n này b chi ph i b i b n h chu n m c là: h chu n m c o c, h chu n m c lu t pháp, h chu n m c th m m và trí tu , h chu n m c v ni m tin nh m b o t n, phát tri n cu c s ng c a cá nhân và c ng ng ng i h ng n cái úng, cái t t, cái p. Do v y, c ơ quan báo chí ph i hot ng có o c và trách nhi m i v i s n ph m c a mình, cung c p thông tin có ch t l ng nh m tôn tr ng công chúng, tôn tr ng ng i h ng th các s n ph m và d ch v báo chí- ng i m b o s t n t i và phát tri n c a c ơ quan báo chí. Quy t c o c c a nhà báo ph i c tuân th m t cách th ng nh t và công b ng. Nhà báo ho t ng c n tuân th nghiêm ng t tính khách quan, trung th c, chính xác trong vi c khai thác và ph n ánh thông c ng nh vi c nh h ng d lu n xã h i. Không vì b t c cám d nào mà vi ph m o c ngh nghi p. Ngay b n thân các nhà báo, biên t p viên, nhà lãnh o, qu n lý trong các c ơ quan báo chí ngoài s nhi t huy t, sáng t o ngh nghi p c ng c n có nâng cao ý th c h p tác và c nh tranh trong s n xu t và ph bi n s n ph m, d ch v báo chí. C nh tranh nh m nâng cao ch t l ng s n ph m và d ch v áp ng t t nhu c u xã h i, tìm ki m l i nhu n chính áng cho ơn v và mang li các giá tr h u ích, nhân v n vì cu c s ng chung c a c ng ng và t n c. Bn thân các c ơ quan báo chí, cn xác nh rõ quy n và trách nhi m c a mình tr c xã h i. Là c ơ quan ngôn lu n c a ng, là di n àn c a nhân dân và là c u n i quan tr ng c a ng, Nhà nc và nhân dân, c ơ quan báo chí ph i th c hi n t t ch c n ng chính tr t t ng, ng th i ph i tính n hi u qu kinh t báo chí nh : a d ng hóa s n ph m báo chí, nâng cao ch t l ng s n ph m, s d ng hi u qu các ngu n l c v n có, nhanh nh y v i th tr ng, nâng cao tính t ch và t ch u trách nhi m trong ho t ng báo chí, c bi t i v i m ng báo chí kinh doanh, qu ng cáo, PR trên c ơ s tuân th pháp lu t và m b o nh h ng c a ng và Nhà n c.
7. i v i các c ơ quan qu n lý nhà n c c ng c n có ng x phù h p v i tính ch t c thù ca ho t ng báo chí. Kh ng nh báo chí là s n ph m c thù, s n xu t kinh doanh báo chí là ho t ng c thù trong l nh v c v n hóa t t ng, nhà n c c n có ch chính sách c thù cho ho t ng này phát tri n. ó là c ơ ch qu n lý, chính sách u t phát tri n ngành, chính sách thu h p lý nh m nuôi d ng các ngu n thu t các c ơ quan báo chí i v i công chúng, nh ng ng i s d ng và h ng th s n ph m và d ch v báo chí c ng cn có thái ng x úng m c v i các thông tin báo chí. Tôn tr ng thông tin báo chí trên c ơ s ti p nh n, x lý thông tin m t cách khách quan, khoa h c và có trách nhi m. Trong tr ng h p cn thi t, c n g p ng i có trách nhi m, th m quy n trao i và gi i quy t. Tránh tình tr ng vô tình ng lõa, ti p tay và th m chí là n n nhân c a nh ng ‘‘tin n nh m nhí” có h i cho cá nhân và cng ng Th hai, v m t s gi i pháp c th : Mt là, Nhà n c c n ban hành th ng nh t ng b v n b n pháp lu t và các ch tài x lý trong ho t ng báo chí. Các v n b n pháp lu t c n c ban hành và b sung k p th i cho phù hp v i s phát tri n c a th c ti n báo chí, c bi t i v i nh ng v n hi n ang nh y c m hi n nay nh : qu ng cáo báo chí, liên k t s n xu t các ch ơ ng trình phát thanh truy n hình, các vn liên quan v n i dung, t t ng, hình th c c a ch ơ ng trình liên k t Các v n b n qui nh v x lý vi ph m c a c ơ quan báo chí, phóng viên, nhà báo c ng nh nh ng vi ph m c a cá nhân, t ch c l i d ng ho c c ý làm t n th ơ ng, bôi nh nhân cách nhà báo c n c qui nh c th chi ti t h ơn. Hai là, báo chí là ho t ng c thù, Nhà n c c n có chính sách u t phát tri n thích áng cho ho t ng này. u t úng, và hi u qu cho ho t ng này, Nhà n c c n phân nh rõ m ng báo chí ph c v m c ích tuyên truy n, m ng báo chí ph c v nhi m v kinh doanh trong m i c ơ quan báo chí. M ng báo chí tuyên truy n c n c nhà n c u t kinh phí toàn b . Mng báo chí kinh doanh, các c ơ quan báo chí t ch , t ch u trách nhi m h ch toán kinh doanh theo qui nh c a pháp lu t hi n hành.
8. Ba là, các c ơ quan báo chí c n linh ho t, nh y bén n m b t nhu c u th tr ng, t ch , t ch u trách nhi m trong ho t ng s n xu t kinh doanh báo chí trên c ơ s gi v ng b n l nh chính tr và o c ngh nghi p m b o nh h ng c a ng. a d ng hóa lo i hình báo chí và a dng các lo i hình truy n thông trong m t lo i hình báo chí là xu h ng ph bi n trên th gi i, các cơ quan báo chí trong n c c n khai thác nh m nâng cao ch t l ng và hi u qu báo chí trong vi c áp ng nhu c u báo chí c a công chúng trong n c hi n nay. T ng c ng s d ng v n hi u qu , ti t ki m thông qua vi c khai thác, xây d ng và phát sóng, ph bi n ch ơ ng trình, tin bài; thi t l p i ng phóng viên, nhà báo, c ng tác viên bên ngoài; thi t l p các kênh, m ng l i tiêu th phù h p nhóm c ng ng/khu v c tiêu dùng báo chí; y m nh các bi n pháp xúc ti n kinh doanh kích thích ho t ng qu ng cáo c a doanh nghi p và nhu c u h ng th c a công chúng nói chung. Và dù mu n hay không, th c t cho th y, báo chí c ng là m t s n ph m c thù trong l nh vc v n hóa t t ng. Ho t ng báo chí không ph i là ho t ng kinh doanh ơn thu n mà là ho t ng kinh doanh c thù v a th c hi n ch c n ng t t ng chính tr v a th c hi n ch c nng kinh doanh . Vì v y ng x c a c ơ quan qu n lý, các c ơ quan báo chí và ngay c c a công chúng- ng i tr c ti p h ng th các s n ph m và d ch v báo chí là vô cùng quan tr ng t o nên b n s c c a n n v n hóa báo chí Vi t Nam . Tài li ệu tham kh ảo 1. A.Ca-rơ-min (2011), Vn hóa h c, St Peterburg ( B n d ch c a GS.Hoàng Vinh) 2. Ban T t ng V n hóa Trung ơ ng, B V n hóa- Thông tin, Vi n Qu n tr doanh nghi p (2001), Vn hóa và kinh doanh , NXB Lao ng, Hà N i. 3. PGS.TS D ơ ng Th Li u (ch biên), (2009), Vn hóa kinh doanh , NXB i h c Kinh t qu c dân, Hà N i. 4. GS. Ph m Xuân Nam (ch biên), (1996), Vn hóa kinh doanh , NXB Khoa h c xã h i, Hà N i. 5. ào Duy Quát (ch biên), (2007), Vn hóa doanh nghi p, v n hóa doanh nhân trong quá trình hi nh p, NXB Chính tr qu c gia, Hà N i.