Giáo trình Hình thái văn hóa và quyền lực văn hóa của truyền thông hội tụ - Nguyễn Thành Lợi

Nội dung text: Giáo trình Hình thái văn hóa và quyền lực văn hóa của truyền thông hội tụ - Nguyễn Thành Lợi

1. HÌNH THÁI V N HÓA VÀ QUY N L C V N HÓA CA TRUY N THÔNG H I T ∗ TS. Nguy ễn Thành L ợi∗∗ Tr c s tác ng c a cu c cách m ng khoa h c và công ngh , truy n thông h i t hi n ang tr thành xu th phát tri n t t y u không th thay i. Truy n thông h i t không ch nh hng sâu s c n ho t ng kinh t c a nhân lo i, mà còn tác ng m nh m n k t c u xã h i và hình thái v n hóa. Trong tham lu n này, ng trên góc v n hóa, tác gi phân tích nh ng c tr ng c ơ b n c a truy n thông h i t , ch ra nh ng v n v n hóa c ơ b n trong truy n thông hi t . ng th i, phân tích ý ngh a và n i hàm c a khái ni m v n hóa h i t và ch ra v n quy n l c v n hóa truy n thông là vn h t nhân c a v n hóa h i t . Truy n thông h i t : Xu th phát tri n t t y u Con ng i t n t i trong m t c ng ng v i t ng th các m i quan h a d ng và ph c t p, và chính nh ng m i quan h ó t o iu ki n duy trì và thúc y s v n ng c a xã hi loài ng i. Truy n thông có vai trò ngày càng quan tr ng, là m t trong nh ng y u t u tiên thúc y xã h i phát tri n không ng ng. Trong quá trình nghiên c u l ch s truy n thông, chúng ta th y rõ, cùng v i ngôn ng , l i nói, ng i nguyên th y ã bi t dùng nh ng ký hi u khác nhau truy n phát thông tin. Con ng i ã tr i qua các th i k truy n thông b ng l i nói, ch vi t, s hoàn thi n logic ngôn ng , k thu t in n, báo in, phát thanh truy n hình và báo m ng in t . m i giai on, truy n thông u có vai trò nh t nh trong quá trình giao ti p c a con ng i, ví d , th i k truy n thông b ng l i nói, con ng i ch y u s d ng âm thanh, n th i k s d ng ch vi t, con ng i s d ng c âm thanh và hình nh. Ngày nay, khi nhân lo i b c vào k nguyên truy n thông h i t , v c ơ b n con ng i v n ch y u d a vào các giác quan nh thính giác, th giác thu th p tin t c. Tuy nhiên, cu c cách ∗ T p chí C ng s n
2. mng công ngh truy n thông th i gian qua ã phá v hàng rào và biên gi i gi a các lo i hình truy n thông, các lo i hình truy n thông khác nhau cùng t n t i và có th h tr và b sung cho nhau. Các nhà nghiên c u truy n thông ch ra r ng, trong quá kh , con ng i có th ti p nh n thông tin qua thính giác, th giác th m chí là v giác, song trong th i i công ngh thông tin bùng n nh hi n nay, vi c ti p nh n thông tin qua ph ơ ng th c truy n thông h i t là t ơ ng lai phát tri n c a công ngh truy n thông. Nh v y, có th th y, truy n thông h i t không ch làm thay i v m t công ngh truy n thông mà còn nh hng l n n ho t ng kinh t , k t c u xã h i và hình thái v n hóa c a nhân lo i.Và chính trong môi tr ng truy n thông h i t c ng hình thành v n hóa h i t (convergence culture), và iu quan tr ng h ơn, làm th nào nh n bi t và ánh giá c v n hóa h i t trong truy n thông h i t , hình thái v n hóa và quy n l c v n hóa c a truy n thông h i t v n là nh ng vn c n các nhà khoa h c ti p t c nghiên c u và tìm ra l i gi i. Lo i hình truy n thông m i trong cu c u tranh quy n l c gi a hai c c Liên quan n truy n thông h i t , tr c h t, chúng ta c n hi u rõ s chuy n i và cu c cách m ng công ngh truy n thông, b i vì c ơ s c a truy n thông h i t là cu c c i cách và phát tri n c a khoa h c công ngh truy n thông. Tháng 5-2007, Công ty Microsoft live labs ã gi i thi u ph n m m Photosynth, t o ra m t n t ng m nh trong gi i h a. Photosynth c coi là m t công ngh m i mang l i cho ng i s d ng m t c m giác bay b ng trong th gi i o. Ph n m m Photosynth th c s là m t ph n mm h p d n, nó có th t p h p hàng lo t nh ng b c nh và phân tích các im gi ng nhau, hi n th hình nh d i d ng không gian ba chi u. Nh có công ngh này, hàng tri u ng i có tài kho n trên trang m ng Flickr.com có th post nh ng t m nh c a mình ch p c xung quanh Nhà th c Bà Paris lên m ng cung c p cho ng i thân c ng nh công chúng th ng th c. Và thông qua vi c l p ghép các b c nh này, ph n m m Photosynth ã nhanh chóng thi t l p c hình nh v Nhà th c Bà trên góc 3D. Không còn nghi ng gì n a, ây c coi là m t s ví von tuy t v i c a truy n thông h i t do cu c cách m ng khoa h c k thu t mang l i. V i s phát tri n nhanh và m nh c a công
3. ngh Internet, hành vi cá th c a con ng i trong truy n thông u có th tr thành m t b ph n ca truy n thông h i t , th m chí tr thành m t ph n c a s n ph m truy n thông i chúng. u th c a ph n m m Photosynth là l i d ng c không gian c a m ng Internet truy n t i hình nh, t o ra c nh ng s n ph m truy n thông m i. Nh v y có th th y, nh s phát tri n c a công ngh truy n thông hi n i ã khi n s t p h p hành vi truy n thông c a m i ng i thành tài nguyên truy n thông m i, s n sinh ra s n ph m truy n thông m i. Trong các m ng xã h i do truy n thông h i t em l i, hành vi truy n thông và n i dung truy n thông do m i ng i s d ng to ra u có th tr thành b ph n c n thi t trong truy n thông c a m ng xã h i. iu ó, d ng nh ã ch cho chúng ta m t vi n c nh không t ng, t t c m i ng i trên th gi i u có th “h ng th ” quy n l c truy n thông bình ng. Tuy nhiên, xét cho cùng, truy n thông h i t v n là m t hành vi, m t quá trình truy n thông, ph i k t h p v i c tr ng h i t và s phát tri n trong truy n thông nh n th c, t ó lý gi i m c nh h ng xã h i c a nó ngoài khía c nh công ngh . Theo nhà báo David Brewer - nhà t v n chi n l c truy n thông, ng i sáng l p và iu hành trang web Mediahelpingmedia: “ Truy n thông h i t là m t iu ki n tiên quy t c ơ b n trong c ơ quan báo chí a ph ơ ng ti n. Nó cung c p m t gói thông tin nh t quán v m t n i dung cho b t c thi t b u cu i nào c s d ng ti p nh n thông tin ó. Báo in, báo phát thanh, truy n hình, báo m ng in t hay báo chí trên các thi t b di ng c n ph i qu ng bá l n nhau. Mi lo i hình báo chí ph i t ng thêm giá tr c th liên quan n n n t ng thi t b nh t nh. Ngoài ra, iu r t quan tr ng n a là c n t n d ng các công c m ng xã h i nghiên c u, thu th p tin t c, s n xu t và ph bi n tin t c - xem các mô hình m ng xã h i n m b t thêm thông tin” 1. Ngoài ra, trong cu n “H i t - ý ngh a và n i hàm” c a Rich Gordon xu t b n n m 2003, tác gi ã t ng k t, t “h i t ” bi u th 6 hàm ý, t m d ch là: h i t công ngh truy n thông, h p nh t quy n s h u truy n thông, h i t mang tính c u trúc trong ho t ng t ch c truy n thông, hi t trong k n ng vi t báo và h i t trong hình th c t s báo chí. 1Ngu n:
4. c bi t, trong cu n “ Báo chí h i t - c ơ s a tin c a truy n thông a ph ơ ng ti n” xu t bn n m 2005, tác gi Stephen Quinn ã ti n hành “gi i ph u” m t cách c n k khái ni m truy n thông h i t nh h ng n th c ti n tác nghi p c a nhà báo hi n nay. Tác gi Stepen Quinn ã ch ra r ng, truy n thông h i t có nh ng nh h ng c ơ b n n s v n hành trong n i b c a c ơ quan báo chí, c bi t là s ph i h p gi a c ơ quan báo chí v i nhà báo. Tuy nhiên, chuyên gia truy n thông ng i M Henry Jenkins l i cho r ng, truy n thông h i t bao g m ít nh t 5 y u t : “ hi t công ngh , h i t kinh t , h i t xã h i ho c c ơ c u, h i t v n hóa và h i t toàn c u” 2. Truy n thông h i t là m t hình th c thay i toàn di n môi tr ng truy n thông hi n nay, ng th i nó c ng nh h ng n quá trình s n xu t báo chí truy n thông. Có th lý gi i qua m y vn d i ây: - Th nh t, v i quan im “truy n thông h i t là m t quá trình, không ph i là im cu i cùng”, tác gi Henry Jenkins nh n m nh, cho dù các ph ơ ng ti n truy n thông truy n th ng (báo in, phát thanh, truy n hình, sách ) hay là các hãng nh Google, công ty Viacom – nh ng hãng ang chi m u th trong truy n thông h i t và coi mình là m t b ph n trong i ng các ph ơ ng ti n truy n thông quan tr ng c a th gi i u không ng ng tìm ki m các cách th c h i t m i h ơn gi a các lo i ph ơ ng ti n truy n thông khác nhau. ó là vì ng i ta ang s ng trong môi tr ng xã h i liên t c thay i, do ó, yêu c u truy n thông h i t ph i th hi n c tính a d ng. Không m t hãng truy n thông nào có th t “v ng c” r ng, b n thân mình là “c ng” cu i cùng ca truy n thông h i t . Chuyên gia truy n thông ng i M Cheskin cho r ng: “Tr c kia, khi nói n h i t , chúng ta th ng ngh r ng, em t t c các thi t b t p h p thành 1 thi t b trung tâm, thi t b này có th làm t t c m i vi c cho con ng i Hi n nay, cái mà chúng ta nhìn th y là, nh ng thi t b mà chúng ta s d ng r t a d ng, n i dung mà chúng ta thu c ang h i t Nh ng thi t b này s áp ng nhu c u c a con ng i trong nh ng hoàn c nh khác nhau”. Do vy, truy n thông h i t mà chúng ta ang c p hi n nay không ph i là m t tr ng thái hoàn toàn tnh ( ng yên) mà là m t xu th ng (có thay i), m t quá trình ang c nghiên c u, tìm tòi 2 Jenkins.H (2001) Convergence? I Diverge, Technology Review, June. P93
5. và hàng lo t hành vi truy n thông có liên quan. Cùng v i s phát tri n c a công ngh truy n thông, truy n thông h i t s t ng b c “cu n trôi” ti n trình h ng t i h i t c a các ph ơ ng ti n truy n thông truy n th ng, t ó nh h ng n toàn b môi tr ng truy n thông c a nhân lo i. - Th hai , s phát tri n c a truy n thông h i t là k t qu c a yêu c u do hai lo i l i ích cùng t ra, ng th i nó tr thành bi n pháp chung th c hi n hai lo i l i ích này. Trong quá trình h i t , chúng ta có th nh n ra hai quá trình kh i ng không hoàn toàn gi ng nhau. Trong ó có m t quá trình kh i ng c a doanh nghi p t trên xu ng d i và m t quá trình kh i ng ca ng i tiêu dùng t d i lên trên. Mt m t, các doanh nghi p mu n thông qua truy n thông h i t m r ng các hình th c a tin, phát tri n hình th c m i trong vi c bán thông tin t ng l i nhu n và t c l i ích cho mình. M t khác, nh ng khách hàng s d ng d ch v c a các ph ơng ti n truy n thông r t c n c ng d ng nh ng công ngh truy n thông m i n m b t s ch ng trong vi c trao i n i dung truy n thông, t ó t c l i ích l n nh t. Th c ra, trong quá trình h i t , hai l i ích này có th có chung m t m c tiêu, thúc y cùng nhau, tuy nhiên, nó c ng có th sinh ra mâu thu n và th m chí giành gi t l n nhau. - Th ba , n i dung truy n thông h i t là k t qu và s ph n ánh c a cu c s c gi a hai cc là “ trí tu t p th ” và “ vn hóa th ơ ng m i”. V n d ng n i dung c a truy n thông h i t là “trí tu t p th ”. Thông qua “trí tu t p th ”, h th ng tri th c m i c a nhân lo i ang c hình thành, song s hình thành này l i do công chúng t o ra, các ph ơ ng ti n truy n thông m i c hình thành t h th ng tri th c chung có quy n l c t do nh t, song nó l i b ch u s ki m soát và chi ph i c a v n hóa th ơ ng m i. M t y u t xu t phát t ho t ng t ch c t phát c a công chúng, y u t khác xu t phát t s t p trung quy n l c truy n thông, hai y u t này hình thành nên hai cc u tranh trong t ơ ng lai c a quy n l c truy n thông. S cân b ng gi a hai c c này s là “cu c trình di n” h p d n nh t c a quy n l c truy n thông trong k nguyên truy n thông h i t . Có th th y, th i i s hóa không ph i là m t l nh v c truy n thông c quy n mà là k nguyên truy n thông tích h p. Và iu quan tr ng h ơn là, truy n thông trong truy n thông h i t tr thành “sân ch ơi m i” các ph ơ ng ti n truy n thông i chúng và các t p oàn tranh giành quy n l c truy n thông. Nh ng v n v n hóa xã h i nh quy n l c truy n thông mà truy n
6. thông h i t mang l i ang thách th c và “t n công” m nh m l nh v c nghiên c u các ph ơ ng ti n truy n thông truy n th ng và s phát tri n c a lý lu n. Vn hóa h i t - “khuôn viên v n hóa” mà nh ng ng ưi nghiên cu v n hóa truy n thông mu n xây d ng Trong th i i truy n thông h i t , khi chúng ta liên k t thành m t m ng xã h i và tham gia mt cách t giác hay không t giác vào ho t ng tái s n xu t tài nguyên truy n thông, cái mà chúng ta ph i i m t không ch ơ n thu n là s phát tri n và thay i trên bình di n k thu t. Ý ngh a và n i hàm c a truy n thông h i t t s ph i v t trên c bình di n k thu t và n sâu vào các l nh v c v n hóa xã h i. R t c c, truy n thông h i t ã góp ph n làm t ng c ng s ki m soát v n hóa xã h i t trên xu ng d i hay em l i các hình th c v n hóa i chúng m i ã tr thành v n v n hóa then ch t c a ho t ng nghiên c u truy n thông h i t , t ó s n sinh ra mt thu t ng m i và ph c t p – v n hóa h i t . Nm 2004, môi tr ng truy n thông m i do truy n thông h i t t o ra, l n u tiên Henry Jenkins ã s d ng c m t “v n hóa h i t ” (convergence culture). Khi ó, Jenkins ch y u s dng m t s hi n t ng truy n thông m i m miêu t xu th v n hóa này. Ví d MP3 hay ph ơ ng th c truy n thông s hóa c a in nh Hollywood. Trong cu n Vn hóa h i t : cu c xung t gi a th gi i m i và th gi i c xu t b n n m 2006, Jenkins ã dùng r t nhi u ví d gi i thích v n hóa h i t là m t th gi i m i mà ó t t c các c p c a sân ch ơi truy n thông h i t vi nhau. T i ây, ng i s n xu t n i dung và ng i s d ng các d ch v truy n thông u nh hng n vi c hình thành n i dung truy n thông. N m 2007, Mark Deuze ã ngh các nhà khoa h c c n ph i nghiên c u v n v n hóa h i t c a Jenkins, ng th i trong các công trình nghiên c u c a mình, ông ã s d ng khái ni m v n hóa h i t , phân tích hi n t ng v n hóa truy n thông h i t . Tuy nhiên hai h c gi này u không a ra m t nh ngh a rõ ràng v v n hóa h i t . S d xu t hi n ho t ng nghiên c u không có nh ngh a này là do ngay t lúc ho t ng nghiên c u m i c b t u, thái c a các nhà nghiên c u i v i truy n thông h i t và v n hóa khá ph c t p. Jenkins có thái l c quan song mâu thu n v i v n hóa h i t . Ông s d ng cm t “ Vn ngh s ph c h ng ” miêu t v n hóa sau truy n thông h i t , qua ó có th th y
7. ni m mong ch l n lao c a ông i v i v n hóa h i t . Ông cho r ng, ây là m t s chuy n i mô hình v n hóa, và s chuy n i mô hình này “ gi ng nh v n ngh ph c h ng, s nh hng n m i ph ơ ng di n c a i s ng con ng i. Vì s xung t v m c tiêu gi a ng i s dng d ch v , ng i s n xu t và ng i giám sát s khi n chúng ta n y sinh nh ng tranh cãi trên các l nh v c chính tr , xã h i, kinh t và pháp lu t. Và nh ng tranh lu n này v a thúc y tính a dng c a v n hóa, v a thúc y tính ng nh t c a v n hóa”. Chính vì v y, Henkins ã tuyên b : “V n ngh s ph c h ng v a trong th i k t t nh t, ng th i c ng là th i im t i t nh t, nh ng m t tr t t v n hóa m i ã c sinh ra t ó. Chúng ta hãy ch i xem” 3. Tuy nhiên, không ph i t t c m i h c gi u t thái l c quan nh Henkins i v i th i i v n hóa s và tơ ng lai c a v n hóa h i t . Th c t cho th y, theo b n n ng, a s h c gi u t ra “d ng” v i tơ ng lai c a v n hóa s , c bi t là các h c gi l n lên trong th i i in n truy n th ng. làm rõ l p tr ng và m c tiêu nghiên c u v v n hóa h i t , trong m t bài nghiên c u v v n hóa h i t , n m 2008, Henkins và Mark Deuze ch ra r ng: V n hóa s toàn c u hi n nay là mt hình thái v n hóa h n h p, là môi tr ng sinh thái m i mà n i dung truy n thông do công chúng s n xu t và v n hóa th ơ ng m i v a h i t v a u tranh v i nhau. Có th th y r ng, mu n hi u v n hóa h i t , c bi t là v n quy n l c v n hóa c a truy n thông h i t , chúng ta v n ph i ng trên ba ph ơ ng di n v n b n, ch th truy n thông và kt c u c a v n hóa h i t xem xét v n . - Th nh t, trong v n hóa h i t , v n b n c t o thành b i s liên k t c a các ký hi u in t hóa theo ph ơ ng th c a d ng hóa. Trong quá trình in t hóa, v n b n truy n thông xu t hi n “nguyên t hóa” mà Negroponte (ng i c coi là a ra khái ni m truy n thông h i t u tiên vào n m 1978) t ng nói, t c b phân gi i thành các nguyên t nh h ơn, t ó có c ph ơ ng th c t h p linh ho t h ơn, l u ng trong các di n àn truy n thông khác nhau. Ví d , tr c ây báo chí ch y u cung c p ch vi t và tranh, nh, phát thanh ch y u cung c p l i nói, ài truy n hình ch y u cung c p hình nh và âm thanh. Còn trên “sân ch ơi”m ng Internet, m i thông tin thu th p c u b phân gi i b ng cách “ in t hóa” thành các “nguyên t ” thông tin có th s 3 Jenkins, H&Deuze, M.(2008) Editorial: Convergence Culture. Convergence: The International Jounal of Reseach into New Media Technologies. Vol 14(1): 5-12.
8. dng và tái s d ng m t cách ti n l i h ơn, nhanh g n h ơn. Cùng là m t b n tin, có th ng th i s d ng trên nhi u lo i hình truy n thông khác nhau g m v n b n b ng ch vi t, âm thanh và hình nh di ng, ch c n công chúng c m th y phù h p v i nhu c u c a h . Các b phim ho t hình c a Disney có th c chi u trên in tho i di ng, c ng có th xu t hi n trong b n tin c a CNN, th m chí trong th gi i o tr c tuy n Second Life. Tuy nhiên, nó cng có th c v n d ng trong các ph n m m giáo d c khác. Có th th y, ký hi u trong v n b n vn hóa truy n thông v n là ơ n v c ơ b n nh t truy n t i thông tin, nh ng s t h p và ph ơ ng th c liên k t gi a các ký hi u in t hóa ã thay i theo h ng a d ng h ơn. Nhìn t b ngoài, s thay i này em l i s a d ng phong phú cho n i dung truy n thông và s bi n hóa linh ho t cho ph ơ ng th c bi u t, nh ng n u quan sát m c sâu h ơn, chúng ta s th y, nó còn em l i vn hóa h i t m i hoàn toàn và hình thành “môi tr ng truy n thông t p giao”. T c m i thông tin mang tính th ơ ng m i, công c ng, chính ph , cá nhân, chuyên nghi p, nghi p d do t t c các t ch c, th m chí c cá nhân a ra u trà tr n h n t p vào nhau, khó có th tách r i, c ng không th khái quát và tách b ch m t cách ơn gi n. Nó không nh ng khi n v n hóa h i t không th dùng ngôn ng tiêu chu n hóa khái quát c tr ng c a nó, mà còn khi n cho quy n l c v n hóa ngày càng ph c t p h ơn. -Th hai , ch th c a v n hóa h i t là công chúng tích c c, vì v n hóa h i t là v n hóa mang mô hình tham gia và cùng tác ng l n nhau, ranh gi i gi a ng i s n xu t n i dung truy n thông và ng i s d ng các s n ph m truy n thông ngày càng m ơ h . Cho dù công chúng tham gia vào ho t ng truy n thông, và s tác ng qua l i v i các ho t ng truy n thông c s n sinh nh th nào, và b t lu n s tham gia c ng nh tác ng này có ý ngh a ph n kháng hay quy n lc th c s hay không, công chúng trong v n hóa h i t có n ng l c tham gia và tác ng l n h ơn là m t s th t không th ch i cãi. Trong khi giam gia và tác ng là ph ơ ng h ng phát tri n c a vn hóa h i t . Công chúng tích c c trong v n hóa h i t c tham gia sâu vào ho t ng s n xu t n i dung truy n thông. D i s phát huy c a “trí tu t p th ”, các trang m ng nh Wikipedia ã tr thành ph ơ ng ti n truy n thông m i có nh h ng r t l n. iu này khi n cho m t s ph ơ ng ti n truy n thông truy n th ng ph i thay i nhanh chóng i phó v i xu th này trong t ơ ng lai, áp ng nhu c u ngày càng cao c a công chúng. Ví d , thông qua vi c thành l p trang in t washingtonpost.com, t Bu in Washington ã ch ng m r ng ch c n ng truy n thông c a mình thành “di n àn cung c p thông tin cho công chúng”. Thông qua vi c tham gia vào ho t ng s n xu t v n hóa truy n thông, cá th v n hóa trong v n hóa h i t có c thân ph n m i
9. ca mình. Công chúng v a có th là nhà s n xu t, v a là khán gi ; V a là ng i s n xu t v n hóa, ng th i v a là ng i s d ng các s n ph m truy n thông; V a là nhân viên chuyên nghi p, v a là nhân viên nghi p d . Ch th v n hóa trong v n hóa h i t có nhi u b n s c v n hóa, ây là ph ơ ng th c sinh t n c ơ bn c a ch th v n hóa h i t . - Th ba , v n hóa h i t ã em l i s thay i mang tính c u trúc cho quy n l c v n hóa. Vi vai trò là m t lo i v n hóa có tính ch t tham d , v n hóa h i t ã em n m t lo i hình v n hóa i chúng m i. M t m t, m i cá nhân u có th l i d ng “sân ch ơi” Internet a tin và bày t quan im, t ó giúp v n hóa h i t tr thành v n hóa do công chúng t s n xu t và c gi là v n hóa c a công chúng. Nh v y, công chúng ã giành c quy n l c v n hóa truy n thông. M t khác, các ph ơ ng ti n truy n thông m i c s d ng các tin t c do công chúng s n xu t v i giá thành r t r , h i t nó thành m t ph n c a v n hóa th ơ ng m i thu hút và duy trì s ng i s d ng các d ch v truy n thông nhi u h ơn. Qua ó, th hi n c thu c tính th ơ ng m i và ch c n ng tiêu dùng m nh m c a v n hóa h i t , t ó xóa b ý ngh a ph n kháng c a nó và quy n l c v n hóa c a công chúng. Trong b i c nh công ngh truy n thông phát tri n nh v bão nh hi n nay, có l v n hóa hi t là m t khuôn viên v n hóa khác mà nh ng ng i nghiên c u v n hóa truy n thông mu n xây d ng. M c tiêu c a nó không có gì khác v i m c tiêu xây d ng v n hóa c a nhân lo i hàng nghìn n m qua, thoát kh i s d hóa c a con ng i và th c hi n ý chí t do c a cá th . Tuy nhiên, vn hóa h i t là m t lo i hình v n hóa m i ang phát tri n. R t c c v n hóa h i t là c a công chúng hay c a các nhóm l i ích? R t c c nó ã ti n hành t i a hóa l i ích theo ph ơ ng h ng nào, có th c hi n c s chuy n i mô hình theo s k v ng c a các h c gi hay không v n là nh ng v n òi h i ph i có th i gian m i có th k t lu n.