Giáo trình Hỏi đáp về quyền con người

78 trang huongle 2680

Download

Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Giáo trình Hỏi đáp về quyền con người", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

giao_trinh_hoi_dap_ve_quyen_con_nguoi.pdf

Nội dung text: Giáo trình Hỏi đáp về quyền con người

HỎI ĐÁP VỀ QUYỀN CON NGƢỜI – 1 –
HỎI ĐÁP VỀ QUYỀN CON NGƯỜI HỎI ĐÁP VỀ QUYỀN CON NGƢỜI Bản quyền © 2011 Khoa Luật – Đại học Quốc gia Hà Nội Không phần nào trong xuất bản phẩm này được phép sao chép hay phát hành dưới bất kỳ hình thức hoặc phương tiện nào mà không có sự cho phép trước bằng văn bản của cơ quan giữ bản quyền. Thiết kế bìa: Nguyễn Đức Vũ Biên tập viên Alpha Books: Đào Quế Anh - Đặng Thị Khánh Ly – 2 –
KHOA LUẬT ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRUNG TÂM NGHIÊN CỨU QUYỀN CON NGƢỜI – QUYỀN CÔNG DÂN HỎI ĐÁP VỀ QUYỀN CON NGƢỜI (Sách chuyên khảo) (Tái bản lần thứ nhất, có sửa chữa, bổ sung) – 3 –
HỎI ĐÁP VỀ QUYỀN CON NGƯỜI NHÀ XUẤT BẢN HỒNG ĐỨC HÀ NỘI - 2011 – 4 –
HỎI ĐÁP VỀ QUYỀN CON NGƯỜI LỜI GIỚI THIỆU Quyền con người (nhân quyền) là sự kết tinh những giá trị cao đẹp nhất trong nền văn hóa của nhân loại, được hình thành với sự đóng góp của tất cả các quốc gia, dân tộc, giai cấp, tầng lớp và cá nhân con người trên trái đất. Nhiều công trình nghiên cứu đã khẳng định rằng quyền con người không hề xa lạ hay mâu thuẫn với lý tưởng cộng sản, mà ngược lại, là cốt lõi của Chủ nghĩa Mác-Lê nin. Ở Việt Nam, cuộc cách mạng do Đảng Cộng sản mà người đứng đầu là chủ tịch Hồ Chí Minh lãnh đạo từ đầu thế kỷ XX đến nay không có mục đích gì khác là giành và giữ các quyền con người cho toàn thể dân tộc và cho mỗi người dân Việt Nam. Về vấn đề này, trong nhiều văn kiện chính thức, Đảng Cộng sản Việt Nam đã khẳng định quyền con người vừa là bản chất, vừa là mục tiêu của chế độ xã hội chủ nghĩa. Kể từ khi Liên Hợp Quốc được thành lập (năm 1945), quyền con người đã được quy định cụ thể trong hàng trăm văn kiện pháp luật quốc tế, trở thành một hệ thống tiêu chuẩn pháp lý toàn cầu được mọi quốc gia, trong đó có Việt Nam, tôn trọng và thực hiện. Không chỉ dừng lại ở đó, hiện nay, các quốc gia, dân tộc trên thế giới đang hướng tới xây dựng một nền văn hóa nhân quyền (human rights culture) - một khái niệm và mục tiêu rộng hơn so với việc thực thi các quy định pháp luật về nhân quyền. Để đạt được mục đích đó, giáo dục và phổ biến quyền con người có ý – 6 –
LỜI GIỚI THIỆU nghĩa rất quan trọng. Về vấn đề này, ngài Sérgio Vieira De Mello - nguyên Cao ủy nhân quyền Liên Hợp Quốc, người đã tử nạn khi đang làm việc ở I-rắc năm 2003 - đã từng phát biểu: “Văn hóa nhân quyền có được sức mạnh lớn nhất từ những mong muốn hiểu biết của mỗi cá nhân. Trách nhiệm bảo vệ nhân quyền là thuộc về các nhà nước. Nhưng chính những hiểu biết, tôn trọng và mong muốn về nhân quyền của mỗi cá nhân là điều mang lại kết cấu và sức bật hàng ngày cho nhân quyền”. Ở Việt Nam, việc phổ biến và giáo dục nhân quyền ngày càng được Đảng và Nhà nước chú trọng, khuyến khích. Trong bối cảnh đó, một số cơ sở đào tạo, trong đó có Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội, đã và đang xây dựng và thực hiện các chương trình giáo dục, nghiên cứu và phổ biến quyền con người. Nhiều tài liệu phục vụ các hoạt động này đã được xây dựng và xuất bản, trong đó có cuốn Giáo trình Lý luận và Pháp luật về quyền con người của Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà Nội, xuất bản năm 2009. Mặc dù vậy, những tài liệu hiện có vẫn chưa đủ để đáp ứng nhu cầu giảng dạy, nghiên cứu và tìm hiểu quyền con người ngày càng cao ở nước ta. Trước thực tế đó, trong năm 2010, Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội đã xuất bản cuốn sách Hỏi đáp về Quyền con người dựa trên cuốn Giáo trình kể trên nhằm giúp bạn đọc dễ dàng tiếp cận với những nội dung cốt lõi nhất của vấn đề nhân quyền. Với chủ ý như vậy, chúng tôi đã xây dựng cuốn sách dưới dạng Hỏi-Đáp, với những thông tin ngắn gọn, súc tích, được chia thành các mục chuyên biệt, bao gồm cả những vấn đề lý luận, pháp lý về nhân quyền ở tầm quốc tế và Việt Nam. Cuốn sách đã nhận được sự quan tâm của đông đảo bạn đọc, đặc biệt là các bạn trẻ. Do đó, chúng tôi tái bản cuốn sách với một số nội dung được cập nhật và – 7 –
HỎI ĐÁP VỀ QUYỀN CON NGƯỜI bổ sung. Chúng tôi hy vọng cuố n sá ch nà y sẽ là tài liệu tham khảo tốt trong nghiên cứu, tìm hiểu về vấn đề quyền con người và mong nhận được ý kiến góp ý của bạn đọc. Hà Nội, tháng 08 năm 2011 KHOA LUẬT ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRUNG TÂM NGHIÊN CỨU QUYỀN CON NGƯỜI – QUYỀN CÔNG DÂN – 8 –
CÁC CHỮ VIẾT TẮT TRONG SÁCH CÁC CHỮ VIẾT TẮT TRONG SÁCH CHỮ VIẾT TÊN ĐẦY ĐỦ TẮT BLDS Bộ luật Dân sự BLHS Bộ luật Hình sự BLLĐ Bộ luật Lao động BLTTHS Bộ luật Tố tụng hình sự BLTTDS Bộ luật Tố tụng dân sự Luật Luật Bầu cử Đại biểu Hội đồng BCĐBHĐND nhân dân Luật BCĐBQH Luật Bầu cử Đại biểu Quốc Hội Luật HN&GĐ Luật Hôn nhân và Gia đình Luật TCTAND Luật Tổ chức Tòa án nhân dân HĐND Hội đồng nhân dân MTTQ Mặt trận Tổ quốc UBND Ủy ban nhân dân Viện KSND Viện Kiểm sát nhân dân CHR Ủy ban nhân quyền của Liên Hợp Quốc (United – 9 –
HỎI ĐÁP VỀ QUYỀN CON NGƯỜI Nations Commission on Human Rights) ĐHĐ Đại hội đồng Liên Hợp Quốc (the United Nations General Assembly) ECOSOC Hội đồng kinh tế - xã hội Liên Hợp Quốc (Economic and Social Council) HĐBA Hội đồng Bảo an của Liên Hợp Quốc (the United Nations Security Council) HĐQT Hội đồng Quản thác của Liên Hợp Quốc (the United Nations Trusteeship Council) HRC Hội đồng nhân quyền của Liên Hợp Quốc (United Nations Human Rights Council) ICJ Tòa án Công lý quốc tế (International Court of Justice) ILO Tổ chức Lao động quốc tế (International Labour Organization) OHCHR Văn phòng Cao ủy Liên Hợp Quốc về nhân quyền (Office of the High Commissioner for Human Rights) UNDP Chương trình phát triển Liên Hợp Quốc (United Nations Development Programme) UNESCO Tổ chức Giáo dục, khoa học và Văn hóa Liên Hợp Quốc (the United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization) UNHCR Văn phòng Cao ủy Liên Hợp Quốc về người tỵ nạn (Office of the United Nations High Commissioner for Refugees) UNICEF Quỹ Nhi đồng Liên Hợp Quốc (United Nations Children's Fund) – 10 –
CÁC CHỮ VIẾT TẮT TRONG SÁCH UNIFEM Quỹ phát triển phụ nữ của Liên Hợp Quốc (United Nations Development Fund for Women) WHO Tổ chức Y tế thế giới (World Health Organization) CAT Công ước chống tra tấn và các hình thức trừng phạt và đối xử tàn bạo, vô nhân đạo hay hạ nhục khác, 1984 (Convention against Torture and Other Cruel, Inhuman or Degrading Treatment or Punishment) CEDAW Công ước về xóa bỏ tất cả các hình thức phân biệt đối xử với phụ nữ (Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women) CRC Công ước về quyền trẻ em (Convention on the Rights of the Child) ICCPR Công ước quốc tế về các quyền dân sự, chính trị (International Covenant on Civil and Political Rights) ICERD Công ước quốc tế về xóa bỏ tất cả các hình thức phân biệt đối xử về chủng tộc (International Convention on the Elimination of All Forms of Racial Discrimination) ICESCR Công ước quốc tế về các quyền kinh tế, xã hội và văn hóa (International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights) ICPPED Công ước quốc tế về bảo vệ tất cả mọi người khỏi bị đưa đi mất tích, 2006 (International Convention for the Protection of All Persons from Enforced Disappearance) ICRMW Công ước quốc tế về bảo vệ các quyền của tất cả người lao động di trú và các thành viên trong gia đình họ (International Convention on the Protection of the Rights of All Migrant Workers and Members of Their Families) – 11 –
HỎI ĐÁP VỀ QUYỀN CON NGƯỜI ICRPD Công ước về quyền của những người khuyết tật (Convention on the Rights of Persons with Disabilities) ICRPD Công ước về quyền của những người khuyết tật, 2006 (Convention on the Rights of Persons with Disabilities) RBA Tiế p cậ n dự a trên quyề n (right-based approach) UDHR Tuyên ngôn thế giới về quyền con người, 1948 (Universal Declaration of Human Rights) UPR Cơ chế đánh giá nhân quyền định kỳ toàn thể (Universal Periodic Review) * Bản quyền sơ đồ, ảnh minh họa: Hầu hết các sơ đồ trong sách do các tác giả biên soạn; các ảnh về Liên Hợp Quốc được lấy từ trang www.unmultimedia.org; các ảnh khác được lấy từ các trang: wikipedia Các nguồn khác được chú thích cụ thể trong sách. – 12 –
mỤC lục – 13 –
HỎI ĐÁP VỀ QUYỀN CON NGƯỜI MỤC LỤC Lời giới thiệu 6 Các chữ viết tắt trong sách 9 PHẦN I KHÁI LƢỢC VỀ QUYỀN CON NGƢỜI Câu hỏi 1 “Quyền con người” là gì? 23 Câu hỏi 2 Quyền con người có nguồn gốc tự nhiên hay do pháp luật quy định? 24 Câu hỏi 3 Quyền con người có những đặc trưng gì? 27 Câu hỏi 4 Tư tưởng của nhân loại về quyền con người được hình thành từ bao giờ và phát triển như thế nào? 28 Câu hỏi 5 Thế nào là “các thế hệ nhân quyền“? 31 Câu hỏi 6 Nhân quyền có thể được phân loại như thế nào? 34 Câu hỏi 7 Quyền cá nhân và quyền tập thể có gì khác nhau không? 35 Câu hỏi 8 Những đối tượng nào là chủ thể của quyền con người? Những đối tượng nào là chủ thể có trách nhiệm bảo đảm quyền con người? 37 Câu hỏi 9 Bảo vệ quyền con người là quyền hay trách nhiệm? 39 Câu hỏi 10 Phải chăng Luật nhân quyền quốc tế chỉ đề cập đến quyền mà không đề cập đến trách nhiệm/nghĩa vụ của cá nhân? 42 Câu hỏi 11 Quyền con người, quyền công dân có gì giống, khác nhau? 45 Câu hỏi 12 Quyền con người và phát triển con người có mối liên hệ như thế nào? 47 – 14 –
MỤC LỤC Câu hỏi 13 Quyền con người và an ninh con người có mối liên hệ như thế nào? 50 Câu hỏi 14 Quyền con người và tự do có mối liên hệ như thế nào? 52 Câu hỏi 15 Quyền con người và dân chủ có mối liên hệ như thế nào? 54 Câu hỏi 16 Quyền con người và quản trị tốt có mối liên hệ như thế nào? 55 Câu hỏi 17 Quyền con người và tăng trưởng kinh tế có mối liên hệ như thế nào? 56 Câu hỏi 18 Quyền con người có mối liên hệ như thế nào với việc xóa bỏ đói nghèo? 58 Câu hỏi 19 Quyền con người có mối liên hệ như thế nào với an ninh quốc gia? 58 Câu hỏi 20 Việc bảo đảm quyền con người có mối liên hệ như thế nào với những đặc thù về văn hóa? 59 Câu hỏi 21 Nghĩa vụ của các nhà nước trong việc bảo đảm nhân quyền thể hiện cụ thể như thế nào? 61 Câu hỏi 22 Thế nào là hành động thụ động và chủ động trong việc thực thi nhân quyền? 63 Câu hỏi 23 Yêu cầu thực hiện các quyền dân sự, chính trị và các quyền kinh tế, xã hội, văn hóa có gì khác nhau? 64 Câu hỏi 24 Phải chăng các quyền kinh tế, xã hội, văn hóa không phải là các quyền thực chất? 65 Câu hỏi 25 Có khi nào một quốc gia có thể tạm đình chỉ thực hiện các quyền con người hay không? 68 Câu hỏi 26 Luật quốc tế có đặt ra yêu cầu gì với các quốc gia trong việc tạm đình chỉ thực hiện quyền con người hay không? 69 Câu hỏi 27 Luật quốc tế có đặt ra những tiêu chí nào để đánh giá tính phù hợp của việc tạm đình chỉ thực hiện quyền hay không? 70 Câu hỏi 28 Giới hạn quyền là gì? Những quyền con người nào có thể bị giới hạn? 72 – 15 –
HỎI ĐÁP VỀ QUYỀN CON NGƯỜI Câu hỏi 29 Luật quốc tế có đặt ra yêu cầu gì với các quốc gia trong việc giới hạn quyền hay không? 73 Câu hỏi 30 Liệu có thể bảo đảm nhân quyền trong hoàn cảnh nguồn lực kinh tế còn hạn chế không? 75 Câu hỏi 31 Có phải vấn đề quyền con người ngày càng có vị trí quan trọng trong quan hệ quốc tế? 76 Phần II LUẬT NHÂN QUYỀN QUỐC TẾ VÀ CƠ CHẾ CỦA LIÊN HỢP QUỐC VỀ BẢO VỆ, THÚC ĐẨY NHÂN QUYỀN Câu hỏi 32 Luật nhân quyền quốc tế là gì? Ngành luật này có vị trí như thế nào trong hệ thống luật quốc tế? 80 Câu hỏi 33 Đối tượng và phương pháp điều chỉnh của Luật nhân quyền quốc tế là gì? 82 Câu hỏi 34 Nguồn của Luật nhân quyền quốc tế là gì? 83 Câu hỏi 35 Luật nhân quyền quốc tế và pháp luật quốc gia có mối quan hệ như thế nào? 85 Câu hỏi 36 Luật nhân quyền quốc tế và Luật nhân đạo quốc tế có quan hệ với nhau như thế nào? 88 Câu hỏi 37 Luật nhân quyền quốc tế được hình thành và phát triển như thế nào? Liên Hợp Quốc có vai trò như thế nào trong quá trình này? 91 Câu hỏi 38 Hệ thống văn kiện của Luật nhân quyền quốc tế đề cập đến những vấn đề gì? Những văn kiện nào là quan trọng nhất? 94 Câu hỏi 39 Luật nhân quyền quốc tế đề cập đến những quyền và tự do cụ thể nào? 95 Câu hỏi 40 Bộ máy nhân quyền Liên Hợp Quốc gồm – 16 –
MỤC LỤC những cơ quan nào? 97 Câu hỏi 41 Cơ chế dựa trên Hiến chương và cơ chế dựa trên công ước là gì? Hai cơ chế này có điểm gì khác nhau? 100 Câu hỏi 42 Đại hội đồng Liên Hợp Quốc có vai trò gì trong việc bảo vệ và thúc đẩy nhân quyền? 101 Câu hỏi 43 Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc có vai trò gì trong việc bảo vệ và thúc đẩy nhân quyền? 102 Câu hỏi 44 Hội đồng Kinh tế -Xã hội Liên Hợp Quốc có vai trò gì trong việc bảo vệ và thúc đẩy nhân quyền? 105 Câu hỏi 45 Hội đồng Quản thác của Liên Hợp Quốc có vai trò gì trong việc bảo vệ và thúc đẩy nhân quyền? 107 Câu hỏi 46 Tòa án Công lý Quốc tế có vai trò gì trong việc bảo vệ và thúc đẩy nhân quyền? 109 Câu hỏi 47 Ban Thư ký Liên Hợp Quốc có vai trò gì trong việc bảo vệ và thúc đẩy nhân quyền? 111 Câu hỏi 48 Cao ủy nhân quyền Liên Hợp Quốc là gì và có vai trò gì trong việc bảo vệ và thúc đẩy quyền con người? 112 Câu hỏi 49 Hội đồng nhân quyền Liên Hợp Quốc là gì? Tại sao cơ quan này được thành lập? 115 Câu hỏi 50 Hội đồng nhân quyền Liên Hợp Quốc có những chức năng, nhiệm vụ gì? Cơ quan này được tổ chức như thế nào? 117 Câu hỏi 51 Thế nào là Cơ chế đánh giá định kỳ toàn thể về nhân quyền (UPR)? 118 Câu hỏi 52 Tiến trình thực hiện UPR như thế nào? 119 Câu hỏi 53 Ủy ban nhân quyền trước đây và Hội đồng nhân quyền hiện nay giống và khác nhau ở những điểm gì? 120 Câu hỏi 54 Hiện có bao nhiêu Ủy ban giám sát việc thực hiện các công ước quốc tế về nhân quyền? 125 – 17 –
HỎI ĐÁP VỀ QUYỀN CON NGƯỜI Câu hỏi 55 Các Ủy ban công ước được thành lập như thế nào? 126 Câu hỏi 56 Các Ủy ban công ước có những chức năng, nhiệm vụ cụ thể gì? 127 Câu hỏi 57 Việc xem xét báo cáo quốc gia của các Ủy ban công ước diễn ra như thế nào? 130 Câu hỏi 58 Luật nhân quyền quốc tế quy định việc tiếp nhận và giải quyết khiếu tố về nhân quyền như thế nào? 132 Câu hỏi 59 Thủ tục điều tra đặc biệt là gì? 135 Câu hỏi 60 Những cơ quan nào của Liên Hợp Quốc tiếp nhận các khiếu nại cá nhân về vi phạm nhân quyền? 137 Câu hỏi 61 Quan hệ giữa các cơ quan nhân quyền Liên Hợp Quốc và các tổ chức phi chính phủ như thế nào? 140 Câu hỏi 62 Quy trình tham gia và tổ chức thực hiện các điều ước quốc tế về nhân quyền của các quốc gia như thế nào? 142 Câu hỏi 63 Các tổ chức quốc tế có thể hỗ trợ các quốc gia như thế nào trong việc thực hiện các cam kết quốc tế về nhân quyền? 145 Phần III NỘI DUNG KHÁI QUÁT CỦA MỘT SỐ QUYỀN CON NGƢỜI CƠ BẢN THEO PHÁP LUẬT QUỐC TẾ VÀ VIỆT NAM Câu hỏi 64 Quyền sống được quy định như thế nào trong pháp luật quốc tế và pháp luật Việt Nam? 147 Câu hỏi 65 Quyền không bị phân biệt đối xử, được thừa nhận và bình đẳng trước pháp luật được quy định như thế nào trong pháp luật quốc tế và pháp luật Việt Nam? 150 Câu hỏi 66 Quyền được bảo vệ không bị tra tấn, đối xử hoặc trừng phạt tàn bạo, vô nhân đạo hoặc hạ nhục được quy định như thế nào trong pháp luật quốc tế và pháp luật Việt Nam? 152 – 18 –
MỤC LỤC Câu hỏi 67 Quyền không bị bắt làm nô lệ hay nô dịch được quy định như thế nào trong pháp luật quốc tế và pháp luật Việt Nam? 156 Câu hỏi 68 Quyền không bị bắt, giam giữ tùy tiện được quy định như thế nào trong pháp luật quốc tế và pháp luật Việt Nam? 158 Câu hỏi 69 Quyền được đối xử nhân đạo và tôn trọng nhân phẩm của những người bị tước tự do được quy định như thế nào trong pháp luật quốc tế và pháp luật Việt Nam? 161 Câu hỏi 70 Quyền được xét xử công bằng được quy định như thế nào trong pháp luật quốc tế và pháp luật Việt Nam? 164 Câu hỏi 71 Quyền tự do đi lại và lựa chọn nơi ở được quy định như thế nào trong pháp luật quốc tế và pháp luật Việt Nam? 169 Câu hỏi 72 Quyền tự do tư tưởng, tín ngưỡng và tôn giáo được quy định như thế nào trong pháp luật quốc tế và pháp luật Việt Nam? 171 Câu hỏi 73 Quyền tự do ngôn luận và biểu đạt được quy định như thế nào trong pháp luật quốc tế và pháp luật Việt Nam? 176 Câu hỏi 74 Quyền tự do lập hội, hội họp hòa bình được quy định như thế nào trong pháp luật quốc tế và pháp luật Việt Nam? 180 Câu hỏi 75 Quyền được bầu cử, ứng cử và tham gia quản lý nhà nước được quy định như thế nào trong pháp luật quốc tế và pháp luật Việt Nam? 181 Câu hỏi 76 Quyền được bảo vệ đời tư được quy định như thế nào trong pháp luật quốc tế và pháp luật Việt Nam? 184 Phần IV KHÁI QUÁT VỀ LỊCH SỬ, QUAN ĐIỂM VÀ CHÍNH SÁCH VỀ NHÂN QUYỀN Ở VIỆT NAM Câu hỏi 77 Các quyền con người được tôn trọng như thế nào trong truyền thống và lịch sử Việt Nam? 189 Câu hỏi 78 Ai là người nhắc đến khái niệm nhân quyền sớm nhất ở Việt Nam? 193 – 19 –
HỎI ĐÁP VỀ QUYỀN CON NGƯỜI Câu hỏi 79 Phong trào dân quyền ở Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX đã diễn ra như thế nào? 196 Câu hỏi 80 Các quan điểm, chính sách của Đảng, Nhà nước Việt Nam về quyền con người được hình thành từ những cơ sở nào và được quy định ở đâu? 199 Câu hỏi 81 Đảng, Nhà nước Việt Nam có quan điểm như thế nào về nhân quyền? 200 Câu hỏi 82 Về phương diện đối nội, Đảng, Nhà nước Việt Nam có chính sách gì để bảo vệ và thúc đẩy nhân quyền? 209 Câu hỏi 83 Về phương diện đối ngoại, Đảng, Nhà nước Việt Nam có chính sách gì để bảo vệ và thúc đẩy quyền con người? 219 Câu hỏi 84 Việt Nam đã phê chuẩn, gia nhập những điều ước quốc tế nào về quyền con người? 222 Câu hỏi 85 Gần đây có báo cáo viên về nhân quyền nào của Liên Hợp Quốc đã đến thăm Việt Nam? 224 PHỤ LỤC I DANH MỤC CÁC VĂN KIỆN QUỐC TẾ VỀ NHÂN QUYỀN Bộ luật Nhân quyền Quốc tế 227 Các văn kiện cốt lõi về nhân quyền 228 Các văn kiện thông qua tại Hội nghị thế giới về nhân quyền và Hội nghị thiên niên kỷ 230 Quyền tự quyết dân tộc: 230 Quyền của người thiểu số và của các dân tộc bản địa 231 Ngăn chặn sự phân biệt đối xử 231 Quyền của phụ nữ 232 Quyền của trẻ em 233 Quyền của người cao tuổi 233 Quyền của người khuyết tật 234 – 20 –
MỤC LỤC Nhân quyền trong hoạt động tư pháp 234 Quyền về an sinh xã hội, tiến bộ và phát triển 237 Thúc đẩy và bảo vệ nhân quyền: 238 Quyền về hôn nhân 239 Quyền về sức khỏe 239 Tự do lập hội 239 Xóa bỏ chế độ nô lệ, các thực tiễn tương tự như nô lệ và lao động cưỡng bức 240 Quốc tịch, người không quốc tịch, người tìm kiếm quy chế tị nạn và người tị nạn 241 Tội phạm chiến tranh, tội phạm chống nhân loại, tội diệt chủng 242 Luật Nhân đạo Quốc tế 243 PHỤ LỤC II DANH MỤC MỘT SỐ ĐIỀU ƢỚC QUỐC TẾ VỀ NHÂN QUYỀN MÀ VIỆT NAM LÀ THÀNH VIÊN 244 PHỤ LỤC III BỘ LUẬT NHÂN QUYỀN QUỐC TẾ TUYÊN NGÔN TOÀN THẾ GIỚI VỀ NHÂN QUYỀN, 1948 246 CÔNG ƯỚC QUỐC TẾ VỀ CÁC QUYỀN KINH TẾ, XÃ HỘI VÀ VĂN HOÁ, 1966. 257 CÔNG ƯỚC QUỐC TẾ VỀ CÁC QUYỀN DÂN SỰ VÀ CHÍNH TRỊ, 1966 277 TÀI LIỆU THAM KHẢO 328 – 21 –
HỎI ĐÁP VỀ QUYỀN CON NGƯỜI PHẦ N I KHÁI LƢỢC VỀ QUYỀN CON NGƢỜI – 22 –
KHÁI LƯỢC VỀ Q UYỀN CON NGƯỜI Câu hỏi 1 “Quyền con người” là gì? Trả lời Có nhiều định nghĩa khác nhau về quyền con người (human rights), tuy nhiên định nghĩa của Văn phòng Cao ủy Liên Hợp Quốc thường được trích dẫn bởi các nhà nghiên cứu, theo đó: Quyền con người là những bảo đảm pháp lý toàn cầu (universal legal guarantees) có tác dụng bảo vệ các cá nhân và nhóm chống lại những hành động (actions) hoặc sự bỏ mặc (omissions) làm tổn hại đến nhân phẩm, những sự được phép (entitlements) và tự do cơ bản (fundamental freedoms) của con người.1 Bên cạnh đó, nhân quyền còn được định nghĩa một cách khái quát là những quyền bẩm sinh, vốn có của con người mà nếu không được hưởng thì chúng ta sẽ không thể sống như một con người.2 Ở Việt Nam, các định nghĩa về quyền con người do một số chuyên gia, cơ quan nghiên cứu từng nêu ra cũng không hoàn toàn giống nhau, nhưng xét chung, quyền con người thường được hiểu là những nhu cầu, lợi ích tự nhiên, vốn có và khách quan của con 1 United Nations, Human Rights: Questions and Answers, New York and Geneva, 2006, tr.4. 2 Như trên. – 23 –
HỎI ĐÁP VỀ QUYỀN CON NGƯỜI người được ghi nhận và bảo vệ trong pháp luật quốc gia và các thỏa thuận pháp lý quốc tế. Trong thực tế ở Việt Nam, bên cạnh thuật ngữ “quyền con người”, có một thuật ngữ khác cũng được sử dụng, đó là “nhân quyền”. Cả hai thuật ngữ này đều bắt nguồn từ thuật ngữ human rights. Từ human rights trong tiếng Anh có thể được dịch là quyền con người (thuần Việt) hoặc nhân quyền (Hán - Việt). Theo Đại Từ điển Tiếng Việt, “nhân quyền” chính là “quyền con người”3. Như vậy, xét về mặt ngôn ngữ học, quyền con người và nhân quyền là hai từ đồng nghĩa, do đó, hoàn toàn có thể sử dụng cả hai từ này trong nghiên cứu, giảng dạy và hoạt động thực tiễn về nhân quyền. Trong cuốn sách này, hai thuật ngữ “nhân quyền” và “quyền con người” sẽ cùng được sử dụng vì lý do trên. Câu hỏi 2 Quyền con người có nguồn gốc tự nhiên hay do pháp luật quy định? Trả lời Về vấn đề này, có hai trường phái trái ngược nhau. Những người theo học thuyết về quyền tự nhiên (natural rights) - mà tiêu biểu là các tác giả như Zeno (333-264 TCN), Thomas Hobbes (1588-1679), John Locke (1632-1704), Thomas Paine (1731- 3 Viện Ngôn ngữ học: Đại Từ điển Tiếng Việt, NXB Văn hoá - Thông tin, HN,1999, tr.1239. – 24 –
KHÁI LƯỢC VỀ Q UYỀN CON NGƯỜI 1809) cho rằng nhân quyền là những gì bẩm sinh, vốn có mà mọi cá nhân sinh ra đều được hưởng, chỉ đơn giản bởi họ là thành viên của gia đình nhân loại. Do đó, các quyền con người không phụ thuộc vào phong tục, tập quán, truyền thống văn hóa hay ý chí của bất cứ cá nhân, giai cấp, tầng lớp, tổ chức, cộng đồng hay nhà nước nào và không một chủ thể nào, kể cả các nhà nước, có thể ban phát hay tước bỏ các quyền con người. Ngược lại, những người theo học thuyết về các quyền pháp lý (legal rights) - mà tiêu biểu là các tác giả như Edmund Burke (1729-1797), Jeremy Bentham (1748-1832) cho rằng các quyền con người không phải là những gì bẩm sinh, vốn có một cách tự nhiên mà phải do các nhà nước quy định trong pháp luật. Như vậy, theo học thuyết này, phạm vi, giới hạn và ở góc độ nhất định, cả thời hạn hiệu lực của các quyền con người phụ thuộc vào ý chí của tầng lớp thống trị và những yếu tố như phong tục, tập quán, truyền thống văn hóa của từng xã hội. Cho đến nay, cuộc tranh luận về tính đúng đắn của hai học thuyết kể trên vẫn còn tiếp tục. Việc phân định tính chất đúng, sai, hợp lý và không hợp lý của hai học thuyết này là không đơn giản do chúng liên quan đến một phạm vi rộng lớn các vấn đề triết học, chính trị, xã hội, đạo đức, pháp lý Mặc dù vậy, dường như quan điểm cực đoan phủ nhận hoàn toàn bất cứ học thuyết nào đều không phù hợp, bởi lẽ trong khi về hình thức, hầu hết các văn kiện pháp luật của các quốc gia đều thể hiện các quyền con người là các quyền pháp lý, thì trong Tuyên ngôn toàn thế giới về nhân quyền năm 1948, một số văn kiện pháp luật và văn kiện chính trị pháp lý ở một số quốc gia, nhân quyền được khẳng định một cách rõ ràng – 25 –
HỎI ĐÁP VỀ QUYỀN CON NGƯỜI là các quyền tự nhiên, vốn có và không thể chuyển nhượng được của các cá nhân.4 NHÂN QUYỀN NHÂN QUYỀN những tài sản tự nhiên, vốn có của mọi con người, Nhữngđượ ctài ph sảná tựp nhiên,luật vốn(qu cóốc của gia, mọi quconố người,c tế, đượckhu pháp vự c)luật b (quốcảo v ệ gia, quốc tế, khu vực) bảo vệ Học thuyết Học thuyết về quyền tự nhiên về các quyền pháp lý (natural rights) (legal rights) Ảnh: Từ phải qua: Thomas Hobbes, John Locke , Thomas Paine, Edmund Burke và Jeremy Bentham. Câu hỏi 3 4 Tuyên ngôn toàn thế giới về nhân quyền (đoạn 1, Lời nói đầu) nêu rằng: < thừa nhận phẩm giá vốn có và các quyền bình đẳng và không thể tách rời của mọi thành viên trong gia đình nhân loại. Ở góc độ quốc gia, Tuyên ngôn Độc lập của Hợp chủng quốc Hoa Kỳ (1776) nêu rằng: < mọi người sinh ra đều có quyền bình đẳng. Tạo hóa ban cho họ những quyền không ai có thể xâm phạm được, trong đó có quyền sống, quyền tự do và quyền mưu cầu hạnh phúc< Những tuyên bố này về sau được tái khẳng định trong bản Tuyên ngôn Dân quyền và Nhân quyền 1789 của nước Pháp và bản Tuyên ngôn Độc lập 1945 của Việt Nam. – 26 –
KHÁI LƯỢC VỀ Q UYỀN CON NGƯỜI Quyền con người có những đặc trưng gì? Trả lời Nhận thức chung cho rằng, quyền con người có những đặc trưng (tính chất) cơ bản sau đây: Tính phổ biến (universal): Thể hiện ở chỗ quyền con người là những gì bẩm sinh, vốn có của con người và được áp dụng bình đẳng cho tất cả mọi thành viên trong gia đình nhân loại, không có sự phân biệt đối xử vì bất cứ lý do gì. Tuy nhiên, cần lưu ý là sự bình đẳng này không có nghĩa là cào bằng mức độ hưởng thụ, mà là bình đẳng về tư cách chủ thể và cơ hội thụ hưởng các quyền con người. Tính không thể chuyển nhượng (inalienable): Thể hiện ở chỗ các quyền con người không thể bị tước bỏ hay hạn chế một cách tùy tiện bởi bất cứ chủ thể nào, kể cả bởi các nhà nước, trừ một số trường hợp đặc biệt, chẳng hạn như khi một người phạm một tội ác thì có thể bị tước quyền tự do Tính không thể phân chia (indivisible): Thể hiện ở chỗ các quyền con người đều có tầm quan trọng như nhau, về nguyên tắc không có quyền nào được coi là có giá trị cao hơn quyền nào, bởi lẽ việc tước bỏ hay hạn chế bất kỳ quyền nào đều tác động tiêu cực đến nhân phẩm, giá trị và sự phát triển của con người. Tuy nhiên, cần chú ý là trong thực tế, tùy bối cảnh cụ thể và với những đối tượng cụ thể, có thể ưu tiên thực hiện một số quyền con người nhất định (ví dụ, trong bối cảnh dịch bệnh đe dọa, quyền được ưu tiên thực hiện là quyền được chăm sóc y tế, hoặc một số – 27 –
HỎI ĐÁP VỀ QUYỀN CON NGƯỜI điều ước quốc tế đặt ra một số quyền ưu tiên cần được bảo đảm với phụ nữ, trẻ em, người khuyết tật, người thiểu số ) Điều này không có nghĩa là bởi các quyền được ưu tiên thực hiện có giá trị cao hơn, mà bởi vì các quyền đó trong thực tế có nguy cơ bị đe dọa hoặc bị vi phạm nhiều hơn so với các quyền khác. Tính liên hệ và phụ thuộc lẫn nhau (interrelated, interdependent): Thể hiện ở chỗ việc bảo đảm các quyền con người, toàn bộ hoặc một phần, nằm trong mối liên hệ phụ thuộc và tác động lẫn nhau. Sự vi phạm một quyền sẽ trực tiếp hoặc gián tiếp gây ảnh hưởng tiêu cực đến việc bảo đảm các quyền khác, và ngược lại, tiến bộ trong việc bảo đảm một quyền sẽ trực tiếp hoặc gián tiếp tác động tích cực đến việc bảo đảm các quyền khác. Những đặc trƣng của quyền con ngƣời Phổ biến Không thể Không thể Liên hệ, phụ phân chia chuyển nhƣợng thuộc lẫn nhau Quyền con Mọi quyền con Các quyền con Bất kỳ quyền con ngƣời là bẩm ngƣời đều có giá ngƣời không thể ngƣời nào đƣợc sinh, vốn có. Mọi trị nhƣ nhau và bị tƣớc bỏ hay bảo đảm hay bị thành viên của đều cần phải hạn chế một vi phạm đều tác nhân loại đều là đƣợc tôn trọng, cách tùy tiện động tích cực hay chủ thể của các bảo đảm bởi bất cứ chủ tiêu cực đến các quyền con thực hiện. thể nào. quyền khác. ngƣời. Câu hỏi 4 Tư tưởng của nhân loại về quyền con người được hình thành từ bao giờ và phát triển như thế nào? – 28 –
KHÁI LƯỢC VỀ Q UYỀN CON NGƯỜI Trả lời Theo mộ t số họ c giả , nhữ ng tư tưở ng về quyề n con ngườ i đã xuấ t hiệ n từ thờ i tiề n sử , thể hiệ n trong cá c luậ t lệ củ a chiế n tranh . Tuy nhiên , ở trình độ phát triển của thời tiền sử , có lẽ con người mớ i chỉ có nhữ ng ý niệm, chứ chưa thể có nhữ ng tư tưở ng (vớ i ý nghĩa là những quan điểm hoặc hệ thống quan điểm rõ ràng về một sự vậ t , hiệ n tượ ng nhấ t đị nh ) về quyề n con ngườ i . Bở i vậ y , tư tưở ng về quyề n con ngườ i có thể chỉ đượ c khở i thủy cùng với sự xuấ t hiệ n của nhữ ng nề n văn minh cổ đạ i . Các nhà nghiên cứu thường trích dẫn những bộ luật cổ ban hành qua các thời kỳ ở nhiều quốc gia, khu vực khác nhau để phân tích sự phát triển của tư tưởng nhân quyền trong lịch sử nhân loại. Những bộ luật tiêu biểu hay được trích dẫn bao gồm Bộ luật Hammurabi (khoảng năm 1780 TCN); Bộ luật của vua Cyrus Đại đế (khoảng năm 576 - 529 TCN); Bộ luật của vua Ashoka (Ashoka's Edicts, khoảng năm 272 – 231); Hiế n phá p Medina (The Constitution of Medina, do nhà tiên tri Muhammad sáng lập vào năm 622); Đạ i Hiế n chương Magna Carta (năm 1215); Bộ luậ t về quyề n (năm 1689) của nước Anh ; Tuyên ngôn về Nhân quyề n và Dân quyền (năm 1789) của nước Pháp ; Tuyên ngôn Độ c lậ p (năm 1776) và Bộ luật về các quyền (1789) của nước Mỹ Bộ luậ t Hồ ng Đứ c (Quố c Triề u Hì nh Luậ t , 1470-1497) của Việt Nam cũng xứng đáng được xếp vào danh sách những bộ luật cổ tiêu biểu của thế giới khi nghiên cứu về quyề n con ngườ i . Bên cạnh đó , tư tưở ng về quyề n con ngườ i cò n đượ c phả n á nh trong cá c họ c thuyế t , ấn phẩm tôn giá o , chính trị và pháp lý của nhân loại từ xưa đến nay . Những tà i liệ u đượ c cho là cổ xưa nhấ t – 29 –
HỎI ĐÁP VỀ QUYỀN CON NGƯỜI xét về tư tưởng quyền con người của nhân loại bao gồm : Văn tuyể n Nho giá o (Luậ n ngữ ), Kinh Vệ Đà củ a đạ o Hin -đu, Kinh Phậ t củ a đạ o Phậ t , Kinh Thá nh củ a đạ o Thiên chú a , Kinh Kô-ran của đạo Hồi Ở mức độ và từ những góc độ khác nhau, các tài liệu này đã phản ánh những quan điểm có tính hệ thống của nhân loại về nhân phẩm, tự do, bình đẳng, bác ái và việc bảo vệ những giá trị đó. Các tư tưởng, lý thuyết hiện đại về nhân quyền đã được manh nha ở châu Âu ngay từ thờ i kỳ Trung cổ và phát triển một cách rực rỡ trong thờ i kỳ Phụ c hưng , với những học giả vĩ đại như Thomas Hobbes (1588-1679), John Locke (1632-1704), Thomas Paine (1731-1809), Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831), John Stuart Mill (1806-1873), Henry David Thoreau (1817-1862) Tác phẩm của những nhà tư tưởng này đã xác định nhiề u vấ n đề lý luậ n cơ bả n về quyề n tự nhiên và quyề n phá p lý của con người mà vẫ n còn có ý nghĩa quan trọng với việc bảo vệ và thúc đẩy nhân quyền trong thờ i đạ i ngà y nay . Tuy nhiên, trước hết, tư tưởng của các tác giả này đã thúc đẩy sự ra đờ i củ a nhữ ng văn bả n phá p luậ t về quyề n con ngườ i ở các nước châu Âu trong thời kỳ đó , bao gồm hai bản Tuyên ngôn nổi tiếng được thông qua trong hai cuộc cách mạng ở Mỹ và Pháp vào những năm 1700 mà đã có ảnh hưởng rấ t to lớ n đến quá trì nh phá p điển hóa các quyề n con ngườ i không chỉ ở hai nước này mà còn trên toàn thế giới . Từ đầu thế kỷ XIX , quyề n con ngườ i dần nổ i lên như mộ t vấ n đề ở tầm quốc tế và bắt đầu được đề cập trong pháp luật quốc tế , nhờ những nỗ lực của nhiều chủ thể , đặc biệt là các tổ chức như Hội Chữ thập đỏ -Trăng lưỡi liềm đỏ quốc tế , Hộ i Quố c liên và Tổ – 30 –
KHÁI LƯỢC VỀ Q UYỀN CON NGƯỜI chứ c Lao độ ng quố c tế . Tuy nhiên, chỉ với sự ra đời của Liên Hợp Quốc (1945), những tư tưởng về nhân quyền của nhân loại mới được thể chế hóa một cách mạnh mẽ , toàn diện và có tính hệ thống vào pháp luật và đời sống chính trị quốc tế . Cho đến thời điểm hiện nay , nhân quyền là khái niệm đượ c đề cậ p , chấ p nhậ n và cổ vũ một cách rộng khắp , thườ ng xuyên và nồ ng nhiệ t trong đờ i số ng củ a nhân loạ i. Câu hỏi 5 Thế nào là “các thế hệ nhân quyền“? Trả lời Năm 1977, Karel Vasak đưa ra ý tưởng về ba “thế hệ nhân quyền“ (generations of human rights) nhằm phân tích lị ch sử phá t triể n củ a quyề n con ngườ i . – 31 –
HỎI ĐÁP VỀ QUYỀN CON NGƯỜI Thế hệ thứ nhấ t , các quyền dân sự , chính trị : Thế hệ nhân quyề n này hướ ng và o hai vấ n đề chí nh , đó là tự do và sự tham gia vào đời sống chính trị của các cá nhân . Nó bao gồ m cá c quyề n và tự do cá nhân về phương diện dân sự và chính trị mà tiêu biể u như quyề n số ng, quyề n tự do tư tưở ng , tự do tôn giá o tí n ngưỡ ng , tự do biể u đạ t , quyề n đượ c bầ u cử , ứng cử , quyề n đượ c xé t xử công bằ ng Thế hệ nhân quyề n này gắ n liề n vớ i cuộ c đấ u tranh củ a giai cấ p tư sả n lậ t đổ chế độ phong kiế n . Những văn kiện pháp lý quốc tế tiêu biểu hiện nay đề cập đến thế hệ quyền này là Tuyên ngôn toàn thế giới về quyền con người , 1948 (sau đây viết tắt là UDHR ) và Công ước quốc tế về các quyền dân sự , chính trị, 1966 (sau đây viết tắt là ICCPR). Thế hệ thứ hai, các quyền kinh tế, xã hội, văn hó a: Thế hệ nhân quyề n này hướ ng và o việ c tạ o lậ p những điề u kiệ n và sự đố i xử bình đẳng, công bằ ng cho mọ i công dân trong xã hộ i . Chúng được đề xướng và vận động từ cuối thế kỷ XIX , và bắt đầu được quan tâm bở i mộ t số chí nh phủ kể từ sau Chiế n tranh thế giớ i I. Các quyề n tiêu biể u thuộ c về thế hệ quyề n nà y bao gồ m quyề n có việ c làm, quyề n đượ c bả o trợ xã hộ i , quyề n đượ c chăm só c y tế , quyề n có nhà ở Sự ra đờ i củ a nhà nướ c xã hộ i chủ nghĩ a đầ u tiên (nướ c Nga Xô viế t) vào năm 1917 và sau đó là hệ thống các nước xã hội chủ nghĩa trên thế giới trong nửa sau thế kỷ XX đã góp phần thúc đẩy mạnh mẽ quá trình pháp điển hóa thế hệ quyền này trong pháp luật quốc gia và quốc tế. Văn kiện pháp lý quốc tế tiêu biểu nhất đề cập đến thế hệ quyền này là Công ướ c quố c tế về cá c quyề n kinh tế , văn hoá , xã hội, 1966 (sau đây viết tắt là ICESCR). Thế hệ thứ ba , các quyền tập thể: Thế hệ quyền nà y bao gồ m các quyền tập thể , tiêu biể u như q uyề n tự quyế t dân tộ c (right to – 32 –
KHÁI LƯỢC VỀ Q UYỀN CON NGƯỜI self-determination); quyề n phá t triể n (right to development); quyề n vớ i cá c nguồ n tà i nguyên thiên nhiên (right to natural resources); quyề n đượ c số ng trong hoà bì nh (right to peace); quyề n đượ c số ng trong môi trườ ng trong là nh (right to a healthy environment) Danh mụ c cá c quyề n thuộ c thế hệ quyề n nà y vẫ n đang đượ c bổ sung, trong đó nhữ ng quyề n đượ c đề cậ p gầ n đâ y bao gồ m : quyề n đượ c thông tin và cá c quyề n về thông tin (right to communicate; communication rights); quyề n đượ c hưở ng thụ cá c giá trị văn hó a (right to participation in cultural heritage). Những văn kiện pháp lý quốc tế tiêu biểu hiện nay đề cập đến thế hệ quyền này là Tuyên ngôn về trao trả độ c lậ p cho cá c quố c gia và dân tộ c thuộ c đị a , 1960; Hai công ước cơ bản về nhân quyền năm 1966 là ICCPR (Điều 1), ICESCR (Điều 1); Tuyên bố về quyề n củ a cá c dân tộ c đượ c số ng trong hoà bì nh , 1984; Tuyên bố về quyề n phá t triể n , 1986 Ngoại trừ một số quyền như quyền tự quyết dân tộc , nhiều quyề n trong thế hệ thứ ba chưa đượ c phá p điể n hó a bằ ng cá c điề u ước quốc tế , mà chủ yếu mới chỉ được đề cậ p trong cá c tuyên bố , tuyên ngôn (các văn kiện luậ t mề m - soft law). Vì vậy, tính pháp lý và tính hiện thực của hầu hết các quyền trong thế hệ này hiện vẫn đang là chủ đề gây tranh cã i. Sơ đồ mô tả ba thế hệ nhân quyền5: 5 Nguồn, Commonwealth Manual Human Rights Training for Police, Sđd, tr.17. – 33 –
HỎI ĐÁP VỀ QUYỀN CON NGƯỜI Câu hỏi 6 Nhân quyền có thể được phân loại như thế nào? Trả lời Dựa trên những tiêu chí khác nhau, có thể chia quyền con người thành những nhóm/dạng khác nhau. Cụ thể, xét lĩnh vực điều chỉnh, có thể phân thành nhóm quyền chính trị, dân sự và nhóm quyền kinh tế, xã hội, văn hóa. Xét chủ thể của quyền, có thể phân thành các quyền cá nhân và các quyền của nhóm. Xét mức độ pháp điển hóa, có thể phân thành các quyền cụ thể và quyền hàm chứa. Xét phương thức bảo đảm, có thể phân thành các quyền chủ động và quyền bị động. Xét điều kiện thực thi, có thể phân thành các quyền có thể bị hạn chế và các quyền không bị hạn chế (cũng trên khía cạnh này, còn có thể phân thành các quyền có thể bị tạm đình chỉ áp dụng và các quyền không thể bị đình chỉ áp dụng trong mọi – 34 –
KHÁI LƯỢC VỀ Q UYỀN CON NGƯỜI hoàn cảnh)6 Tuy nhiên, cần lưu ý là mọi sự phân loại đều không làm mất đi những đặc trưng về tính phổ biến, tính không thể chuyển nhượng, tính không thể phân chia và tính liên hệ, phụ thuộc lẫn nhau của nhân quyền. Câu hỏi 7 Quyền cá nhân và quyền tập thể có gì khác nhau không? Trả lời Do chủ thể chính của quyền con người là các cá nhân nên khi nói đến quyền con người về cơ bản là nói đến các quyền cá nhân (individual rights). Dù vậy, bên cạnh các cá nhân, chủ thể của quyền con người còn bao gồm các nhóm xã hội nhất định, vì thế, bên cạnh các quyền cá nhân, người ta còn đề cập đến các quyền tập thể (group rights hay collective rights). Nếu như quyền cá nhân được hiểu là các quyền thuộc về mỗi cá nhân, bất kể họ có hay không là thành viên của bất kỳ một nhóm xã hội nào và việc hưởng thụ các quyền cơ bản là dựa trên cơ sở cá nhân thì ngược lại, quyền tập thể được hiểu là những quyền đặc thù chung của một tập thể hay một nhóm xã hội nhất định, mà để được hưởng thụ các quyền này cần phải là thành viên của nhóm, và trong nhiều trường hợp phải được thực hiện với tính chất tập 6 Chi tiết về vấn đề này, xem trong Giáo trình Lý luận và Pháp luật về quyền con người của Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội, NXB CTQG, Hà Nội, 2009, tr.74-83. – 35 –
HỎI ĐÁP VỀ QUYỀN CON NGƯỜI thể. Cụ thể, một số quyền tập thể đôi khi cần phải thực hiện cùng với các thành viên khác của nhóm (ví dụ như, quyền tự do hội họp, lập hội ) thì mới mang ý nghĩa đích thực. Tuy nhiên, không phải tất cả các quyền của nhóm đều đòi hỏi phải thực hiện bằng cách thức tập thể, mà có thể được thực hiện cả với tư cách tập thể hoặc cá nhân. Đơn cử, một thành viên của một dân tộc thiểu số có thể cùng với cộng đồng mình yêu cầu được bảo đảm các quyền về sử dụng tiếng nói, chữ viết của dân tộc mình trên các phương tiện truyền thông, nhưng đồng thời có thể một mình thực hiện quyền chung của dân tộc thiểu số là được nói tiếng nói hay mặc trang phục của dân tộc đó7. Khái niệm quyền của nhóm còn được mở rộng để chỉ các quyền của một dân tộc (people‟s rights) cụ thể như quyền tự quyết dân tộc, quyền được bảo tồn tài nguyên và đất đai truyền thống của các dân tộc bản địa 8 Nhìn chung, các quyền cá nhân và quyền tập thể hỗ trợ, bổ sung cho nhau, song cũng có trường hợp mâu thuẫn nhau. Đơn cử, một cá nhân là thành viên của một công đoàn có thể mong muốn ký kết hợp đồng lao động dưới danh nghĩa cá nhân thay cho việc cùng với các thành viên khác của công đoàn tiến hành đàm phán với người 7 Về các quyền này, xem Điều 27 ICCPR và Tuyên bố của Liên Hợp Quốc về quyền của những người thuộc các nhóm thiểu số về dân tộc, chủng tộc, tôn giáo và ngôn ngữ năm 1992. 8 Về các quyền này, xem Điều 1 của cả ICCPR và ICESCR; Công ước số 189 của ILO về các dân tộc bản địa và Tuyên bố của Liên Hợp Quốc về trao trả độc lập cho các nước và dân tộc thuộc địa năm 1960< – 36 –
KHÁI LƯỢC VỀ Q UYỀN CON NGƯỜI sử dụng lao động để ký kết một thỏa ước tập thể Trong những trường hợp như vậy, việc theo đuổi các quyền cá nhân có thể làm tổn hại đến quyền tập thể và ngược lại. Điều này cho thấy sự cần thiết và tầm quan trọng của việc nghiên cứu tìm ra biện pháp giải quyết các xung đột có thể xảy ra, làm hài hoà các quyền tập thể và quyền cá nhân. Câu hỏi 8 Những đối tượng nào là chủ thể của quyền con người? Những đối tượng nào là chủ thể có trách nhiệm bảo đảm quyền con người? Trả lời Tất cả các chủ thể trong xã hội (thể nhân, pháp nhân), ít hoặc nhiều, trực tiếp hay gián tiếp, lúc này hay lúc khác, đều tham gia các quan hệ về nhân quyền. Các chủ thể này có thể phân thành hai dạng chính: chủ thể có quyền và chủ thể có nghĩa vụ. Tuy nhiên, cần lưu ý rằng sự phân loại này chỉ có tính tương đối, vì nếu coi nhân quyền là tập hợp của các quyền cá nhân (individual rights) và quyền tập thể (collective/group rights) thì không có chủ thể nào trong xã hội chỉ có quyền mà không có nghĩa vụ và ngược lại. Nói cách khác, mọi thể nhân và pháp nhân trong xã hội đều đóng vai trò kép: vừa là chủ thể của quyền, vừa là chủ thể của nghĩa vụ trong các quan hệ nhân quyền. Nhận thức chung cho rằng, chủ thể cơ bản của quyền con người (right-holders) là các cá nhân (individuals). Ngoài ra, – 37 –
HỎI ĐÁP VỀ QUYỀN CON NGƯỜI trong một số trường hợp, chủ thể của quyền con người còn là các nhóm người (groups), ví dụ như các nhóm thiểu số về chủng tộc, dân tộc, tôn giáo, và cả các dân tộc (peoples). Xét về nghĩa vụ, nhận thức chung cho rằng, chủ thể cơ bản có trách nhiệm tôn trọng, bảo vệ và thúc đẩy các quyền con người (duty-bearers) là các nhà nước (states) mà cụ thể là các chính phủ, các cơ quan nhà nước khác cùng các viên chức hay những người làm việc cho các cơ quan nhà nước (được gọi chung là các chủ thể nhà nước - state actors). Về vấn đề này, các nhà nước đóng vai trò kép, vừa là thủ phạm chính của những vi phạm nhân quyền, song đồng thời cũng được coi là chủ thể có vai trò chính trong việc bảo vệ và thúc đẩy các quyền con người. Chủ thChủể trongthể trong quan quan hệ h nhânệ nhân quyền quy9 ền (Các chủ thể có trách nhiệm chính: các cơ quan nhà nước, cảnh sát, quân đội, an ninh, công chức, viên chức ) (Các chủ thể trong nước có tính độc lập (Các chủ thể bên tương đối: Các ngoài: Các cơ Tòa án, cơ quan quan, tổ chức Thanh tra Quốc quốc tế, khu hội, Ủy ban nhân vực ) quyền quốc gia, các cơ sở học thuật ) Các tổ chức phi chính phủ (Các chủ thể chính của quyền: các cá nhân, nhóm ) Ngoài các nhà nước, nhận thức chung cũng cho rằng, các tổ 9 Sơ đồ của TS.Lone Lindholt, Viện Nhân quyền Đan Mạch. – 38 –
KHÁI LƯỢC VỀ Q UYỀN CON NGƯỜI chức, thể chế quốc tế (international bodies), các đảng phái chính trị (political parties), các doanh nghiệp (companies), các tổ chức phi chính phủ quốc gia và quốc tế (international, national non- governmental organizations), các nhóm chính thức hoặc không chính thức (formal, informal groups), các cộng đồng (communities), các gia đình (families), các bậc cha mẹ (parents) và các cá nhân (individuals), tùy theo vị thế của mình, cũng có trách nhiệm tôn trọng, bảo vệ và góp phần thúc đẩy các quyền con người (những chủ thể này được gọi chung là các chủ thể phi nhà nước - non-state actors). Theo nhận thức chung, các chủ thể phi nhà nước cũng có vai trò quan trọng trong việc bảo vệ và thúc đẩy các quyền con người nhưng đồng thời cũng là thủ phạm của những vi phạm về nhân quyền trong những hoàn cảnh nhất định (tuy không bị coi là thủ phạm chính). Ví dụ, các bậc cha mẹ đôi khi vi phạm quyền trẻ em (của con cái họ), các cộng đồng đôi khi vi phạm quyền của một cá nhân hay một nhóm thành viên nhất định (ví dụ, luật ném đá đến chết những phụ nữ và nam giới bị coi là ngoại tình ở một số cộng đồng Hồi giáo ); một số công ty, kể cả công ty đa quốc gia hủy hoại môi trường sống của người dân ở một khu vực nào đó vì lợi nhuận Câu hỏi 9 Bảo vệ quyền con người là quyền hay trách nhiệm? Trả lời Bảo vệ nhân quyền vừa là quyền vừa là trách nhiệm của mọi cá nhân. Như đã đề cập ở trên, nhà nước là chủ thể có trách nhiệm – 39 –
HỎI ĐÁP VỀ QUYỀN CON NGƯỜI chính trong việc thúc đẩy và bảo vệ nhân quyền, tuy nhiên, các chủ thể khác trong xã hội cũng có trách nhiệm này. Thuật ngữ “người bảo vệ nhân quyền” (human rights defender) được dùng để chỉ những cá nhân, hoạt động một mình hay cùng với những người khác, bảo vệ và thúc đẩy các quyền con người. Họ bảo vệ các quyền khác nhau, của các nhóm khác nhau, ở phạm vi quốc gia, khu vực hoặc quốc tế thông qua rất nhiều loại hoạt động đa dạng (thu thập thông tin về các vi phạm nhân quyền, hỗ trợ nạn nhân, giáo dục và đào tạo về quyền ). Trong thực tế các quốc gia, vì chủ thể vi phạm quyền thường là các cơ quan, công chức nhà nước hoặc các chủ thể có quyền lực trong xã hội, những người bảo vệ nhân quyền luôn phải đối diện nhiều khó khăn và rủi ro trong công việc cao cả của mình. Việc Đại hội đồng Liên Hợp Quốc thông qua “Tuyên ngôn về quyền và nghĩa vụ của các cá nhân, nhóm và tổ chức xã hội trong việc thúc đẩy và bảo vệ các quyền con người và tự do cơ bản được thừa nhận rộng rãi” (được gọi tắt là “Tuyên ngôn về những người bảo vệ nhân quyền”) vào ngày 9 tháng 12 năm 1998 là một bước tiến lớn trong việc bảo vệ những người bảo vệ nhân quyền. Đây là văn kiện đầu tiên của Liên Hợp Quốc thừa nhận vai trò quan trọng, tính chính đáng và sự cần thiết bảo vệ tốt hơn những người bảo vệ nhân quyền. Tuyên ngôn nhấn mạnh đến một số quyền có ý nghĩa đặc biệt đối với hoạt động của những người bảo vệ nhân quyền như quyền tự do ngôn luận, tự do hội họp và lập hội. Trong các cơ chế quốc tế, Báo cáo viên đặc biệt Liên Hợp Quốc về những người bảo vệ nhân quyền (UN Special Raporteur on Human Rights Defenders) được thiết lập năm 2000, có thẩm – 40 –
KHÁI LƯỢC VỀ Q UYỀN CON NGƯỜI quyền thu thập, thẩm định các thông tin liên quan đến tình hình của những người bảo vệ nhân quyền, kiến tạo sự hợp tác, đối thoại với các chính phủ trong việc thực thi “Tuyên ngôn về những người bảo vệ nhân quyền”, đưa ra các khuyến nghị để bảo vệ những người bảo vệ nhân quyền hữu hiệu hơn Báo cáo viên đặc biệt có quyền thực hiện các chuyến khảo sát ở các quốc gia có liên quan, tiếp cận với những cơ quan, tổ chức, cá nhân khác nhau để thu thập thông tin nhằm xây dựng báo cáo hàng năm gửi cho Hội đồng Nhân quyền và Đại hội đồng về các vấn đề liên quan đến những người bảo vệ nhân quyền. Ở phạm vi hẹp hơn, một số khu vực cũng có cơ chế riêng về vấn đề này như Báo cáo viên đặc biệt về những người bảo vệ nhân quyền của Ủy ban Nhân quyền và Quyền các dân tộc châu Phi (được thiết lập năm 2004), Cơ quan về những người bảo vệ nhân quyền của Ủy ban Nhân quyền Liên Mỹ (được thiết lập năm 2001), Các hướng dẫn của Liên minh châu Âu về những người bảo vệ nhân quyền (2004) Nhiều chính phủ, tổ chức phi chính phủ trên thế giới cũng thiết lập các giải thưởng định kỳ để trao cho những cá nhân, tổ chức đã đóng góp cho hoạt động bảo vệ nhân quyền. – 41 –
HỎI ĐÁP VỀ QUYỀN CON NGƯỜI Ảnh: Shirin Ebadi, nữ luật sư Iran được trao giải Nobel Hòa bình năm 2003 vì những hoạt động thúc đẩy nhân quyền và dân chủ. Bà đã sáng lập Trung tâm Những người bảo vệ nhân quyền 10 (Defenders of Human Rights Center) tại Iran, bà sống lưu vong tại Anh từ năm 2009. Câu hỏi 10 Phải chăng Luật nhân quyền quốc tế chỉ đề cập đến quyền mà không đề cập đến trách nhiệm/nghĩa vụ của cá nhân? Trả lời Trên thực tế, có ba quan điểm khác nhau về vấn đề trên: (1) Đề cao các quyền cá nhân; (2) Đề cao trách nhiệm/nghĩa vụ của cá nhân, và (3) Cân bằng giữa quyền và trách nhiệm/nghĩa vụ của cá nhân. 10 Ảnh: Iran Channel - – 42 –
KHÁI LƯỢC VỀ Q UYỀN CON NGƯỜI Xét về phương diện pháp lý quốc tế, hầu hết quy định trong các văn kiện quốc tế về nhân quyền đều đề cập đến quyền, chỉ có rất ít điều khoản đề cập đến trách nhiệm (duty) hoặc nghĩa vụ (responsibility) của cá nhân. Chính vì vậy, có ý kiến cho rằng, Luật nhân quyền quốc tế chỉ cổ vũ các quyền mà coi nhẹ vấn đề trách nhiệm, nghĩa vụ của cá nhân với cộng đồng. Tuy nhiên, trên thực tế vấn đề trách nhiệm/nghĩa vụ của cá nhân đã được nêu một cách rõ ràng trong các văn kiện chủ chốt của Luật nhân quyền quốc tế. Ví dụ, khoản 1 Điều 29 UDHR quy định: “Tất cả mọi người đều có những nghĩa vụ với cộng đồng mà ở đó nhân cách của bản thân họ có thể phát triển một cách tự do và đầy đủ”. Theo khoản 2 Điều này, mỗi người trong khi hưởng thụ các quyền và tự do cá nhân đều phải chịu những hạn chế do luật định nhằm bảo đảm sự thừa nhận và tôn trọng các quyền và tự do của người khác Ngoài quy định trên, vấn đề trách nhiệm, nghĩa vụ của cá nhân với cộng đồng cũng được nêu trong Lời nói đầu và nhiều điều khoản của cả hai công ước ICPPR và ICESCR cùng nhiều văn kiện quốc tế khác về nhân quyền. Nội dung cốt lõi của các quy định này là trong quá trình thực hiện, hưởng thụ các quyền của bản thân mình, mọi cá nhân còn có trách nhiệm tôn trọng và không được làm tổn hại các quyền chính đáng của cộng đồng và của các cá nhân khác. Như vậy, xét về mặt hình thức, mặc dù các văn kiện quốc tế về nhân quyền chủ yếu đề cập đến các quyền, song cần hiểu rằng Luật nhân quyền quốc tế không tuyệt đối hóa các quyền mà bỏ qua – 43 –
HỎI ĐÁP VỀ QUYỀN CON NGƯỜI trách nhiệm/nghĩa vụ của các cá nhân. Với những quy định đã trích dẫn ở trên, rõ ràng Luật nhân quyền quốc tế hàm ý rằng trong lĩnh vực này, quyền và trách nhiệm/nghĩa vụ của cá nhân luôn đi đôi với nhau, không có yếu tố nào quan trọng hơn yếu tố nào (mô hình cân bằng như sơ đồ dưới đây). Nhận thức đúng đắn về sự cân bằng giữa các quyền và trách nhiệm/nghĩa vụ của cá nhân và của các chủ thể khác có tầm quan trọng đặc biệt cả về lý luận và thực tiễn. Nó giúp mọi cá nhân và tổ chức có thái độ và hành động cân bằng, khách quan và ôn hòa, tránh những hành động phiến diện, cực đoan trong các vấn đề có liên quan đến nhân quyền. Mối quan hệ giữa quyền và trách nhiệm/nghĩa vụ của cá nhân – 44 –
KHÁI LƯỢC VỀ Q UYỀN CON NGƯỜI Câu hỏi 11 Quyền con người, quyền công dân có gì giống, khác nhau? Trả lời Quyề n con ngườ i và quyề n công dân là hai phạ m trù rấ t gầ n gũ i nhưng không đồ ng nhấ t . Quyề n công dân (citizen‟s rights) là một khái niệm xuất hiện cùng Cách mạng tư sản . Cách mạng tư sản đã – 45 –
HỎI ĐÁP VỀ QUYỀN CON NGƯỜI đưa con ngườ i từ đị a vị nhữ ng thầ n dân trở thà nh nhữ ng công dân (vớ i tư cá ch là nhữ ng thà nh viên bì nh đẳ ng trong mộ t nhà nướ c ) và pháp điển hóa các quyền tự nhiên của con người dưới hình thức các quyền công dân . Như vậ y , về bả n chấ t , các quyền công dân chính là những quyền con người được các nhà nước thừa nhận và áp dụng cho công dân của mình . Tuy nhiên, quyề n công dân không phả i là hì nh thứ c cuố i cù ng và toàn diện của quyền con người. Vớ i ý nghĩ a là một khái niệm gắn liề n vớ i nhà nướ c , thể hiệ n mố i quan hệ giữ a công dân vớ i nhà nướ c, đượ c xá c đị nh thông qua mộ t chế đị nh phá p luậ t đặ c biệ t là chế đị nh quố c tị ch, quyề n công dân là tậ p hợ p nhữ ng quyề n tự nhiên đượ c phá p luậ t củ a mộ t nướ c ghi nhậ n và bả o đả m , nhưng chủ yếu dành cho nhữ ng ngườ i có quốc tịch của nước đó . Không phả i ai cũng được hưởng các quyền công dân của một quốc gia nhất định và không phả i hệ thố ng quyề n công dân củ a mọ i quố c gia đề u giố ng hệ t nhau, cũng như đều hoàn toàn tương thích với hệ t hố ng cá c tiêu chuẩ n quố c tế về quyề n con ngườ i. Ở nhiều góc độ , quyề n con ngườ i là khá i niệ m rộ ng hơn quyền công dân. Về tí nh chấ t, quyề n con ngườ i không bị bó hẹ p trong mố i quan hệ giữ a cá nhân vớ i nhà nướ c mà thể hiệ n mố i quan hệ giữ a cá nhân vớ i toà n thể cộ ng đồ ng nhân loạ i . Về phạ m vi á p dụ ng , do không bị giớ i hạ n bở i chế đị nh quố c tị ch , chủ thể của quyền con ngườ i là tấ t cả cá c thà nh viên củ a gia đình nhân loại , bấ t kể vị thế , hoàn cảnh, nơi cư trú Nói cách khác, quyề n con ngườ i đượ c á p dụ ng mộ t cá ch bì nh đẳ ng vớ i tấ t cả mọ i ngườ i thuộ c mọ i dân tộ c đang sinh số ng trên phạ m vi toà n cầ u, không phụ thuộ c và o biên giớ i quố c gia, – 46 –
KHÁI LƯỢC VỀ Q UYỀN CON NGƯỜI tư cá ch cá nhân hay môit rườ ng số ng củ a chủ thể quyề n. Mộ t cá nhân , ngoại trừ những người không quốc tịch , về danh nghĩa đồ ng thờ i là chủ thể củ a cả hai loạ i quyề n con ngườ i và quyề n công dân , tuy nhiên , sự phân biệ t trong thụ hưở ng hai loạ i quyề n nà y chỉ đượ c thể hiệ n trong mộ t số hoà n cả nh đặ c biệ t . Ví dụ, mộ t ngườ i nướ c ngoà i sẽ không đượ c hưở ng mộ t số quyề n công dân, chẳ ng hạ n như quyề n bầ u cử , ứng cử tuy nhiên, ngườ i đó vẫ n đượ c hưở ng cá c quyề n con ngườ i phổ biế n á p dụ ng cho mọi thành viên của nhân loại trong mọi hoàn cảnh , cụ thể như quyề n số ng, quyề n tự do và an ninh cá nhân Mối quan hệ giữa quyền con ngƣời, quyền công dân (xét từ góc độ chủ thể) Quyền con ng ười Quyền cô ng dân Quyền con ng ười Câu hỏi 12 Quyền con người và phát triển con người có mối liên hệ như thế nào? Trả lời Khái niệm phát triển con người (human development), theo – 47 –
HỎI ĐÁP VỀ QUYỀN CON NGƯỜI UNDP, là một tiến trình mở rộng các quyền lựa chọn cho mọi ngườ i, trao cho họ nhữ ng cơ hộ i tố t hơn trong cá c vấ n đề giá o dục, chăm só c y tế , thu nhậ p, việ c là m 11 Cũng theo UNDP , phát triển con người và quyền con người có mố i liên hệ chặ t chẽ cả về độ ng cơ và mụ c đí ch , có tác động bổ trợ lẫ n nhau , tuy có nhữ ng khá c biệ t nhấ t đị nh về chiế n lượ c hà nh độ ng12. Cụ thể, về nhữ ng điể m tương đồ ng , phát triển con người và quyề n con ngườ i đề u nhằ m thú c đẩ y cuộ c số ng và hạ nh phú c củ a con ngườ i trên cơ sở khuyế n khí ch sự tôn trọ ng nhân phẩ m vố n có của các cá nhân và sự bình đẳng giữa các dân tộc . Phát triển con ngườ i và quyề n con ngườ i đề u nhằ m hiệ n thự c hó a tự do vốn có của con người thông qua việc tăng cường các cơ hộ i và năng lự c cho mọ i ngườ i . Cả phát triển con người và quyền con người đều lấ y con ngườ i là m trung tâm , đều nhằm tăng cường các tiêu chuẩn số ng củ a con ngườ i không chỉ qua việ c nâng cao thu nhậ p , mà còn qua việ c cả i thiệ n cá c thiế t chế xã hộ i theo hướ ng dân chủ hó a và tôn trọ ng nhân quyề n . Điể m khá c biệ t cơ bả n giữ a phá t triể n con ngườ i và quyề n con ngườ i là chiế n lượ c hà nh độ ng . Trong khi cá c hoạ t độ ng về phát triển con người , cụ thể n hư Cá c mụ c tiêu phá t triể n thiên niên kỷ củ a Liên Hợ p Quố c đượ c tổ chứ c thự c hiệ n theo cá ch tiế p cậ n từ trên xuố ng dướ i (top-down approach), do đó chủ yế u 11 UNHCHR, Frequently Asked Questions on a Human Rights-Based Approach to Development Cooperation, Sđd, tr.8. 12 UNDP, Human Development Report 2000: Human Rights and Human Development (New York, 2000), tr. 19, tại – 48 –
KHÁI LƯỢC VỀ Q UYỀN CON NGƯỜI tác động đến kiến trúc thượng tầng của các nhà nước , còn cá c chương trì n h về quyề n con ngườ i có cá ch tiế p cậ n cân bằ ng hơn, theo đó không chỉ cá c nhà nướ c mà cả cá c cộ ng đồ ng , các tổ chứ c xã hộ i dân sự cũ ng đều được huy độ ng tham gia một cách đồng thời. Cho dù có nhữ ng điể m khá c biệ t , song cá c chương trì nh và hoạt động về phát triển con người và quyền con người có mối liên hệ chặ t chẽ , tác động hỗ trợ lẫn nhau . Đơn cử , các hoạt độ ng bả o vệ và thú c đẩ y cá c quyề n con ngườ i về kinh tế , xã hội , văn hó a bổ trợ và góp phần thúc đẩy việc triển khai và đạt được tám mụ c tiêu phá t triể n thiên niên kỷ 13 (trong đó có sáu mục tiêu gắ n liề n vớ i cá c quyề n kinh tế , xã hội , văn hó a ). Ngượ c lạ i , nhữ ng hoạ t độ ng nhằ m thự c hiệ n tám mụ c tiêu ph át triển thiên kỷ cũng góp phần quan trọng vào việc bảo vệ và thúc đẩy các quyề n kinh tế , xã hội và văn hóa . Về vấn đề này , có một thuật ngữ đượ c sử dụ ng phổ biế n bở i cá c cơ quan Liên Hợ p Quố c , đó là tiế p cậ n dự a trên quyề n (right-based approach - RBA, hoặ c human rights-based approach). Các đặc trưng cốt lõi của RBA là: (i) Coi việ c hỗ trợ thự c hiệ n , thụ hưởng các quyền con người là mụ c tiêu chí nh trong cá c chí nh sá ch và chương trì nh phá t triể n; (ii) Lấ y cá c nguyên tắ c và tiêu chuẩ n quố c tế về quyề n con ngườ i là m đị nh hướ ng trong việ c thiế t lậ p và thự c hiệ n cá c chương trì nh phá t triể n , và (iii) Làm rõ những chủ thể của quyề n, chủ thể có trách nhiệm và các quyề n, trách nhiệm , nghĩa 13 Xem Các mục tiêu phát triển thiên niên kỷ của Liên Hợp Quốc, bản tiếng Anh, tại – 49 –
HỎI ĐÁP VỀ QUYỀN CON NGƯỜI vụ của họ , từ đó hỗ trợ họ tăng cườ ng năng lự c trong việ c thự c hiệ n cá c quyề n , nghĩa vụ và trách nhiệm . Câu hỏi 13 Quyền con người và an ninh con người có mối liên hệ như thế nào? Trả lời An ninh con người (human security) là vấn đề mới được đề cập kể từ sau khi kế t thú c Chiế n tranh Lạ nh và hiệ n đang đượ c thả o luậ n sôi nổ i trên thế giớ i . Báo cáo thường niên về phát triển con ngườ i củ a UNDP năm 1994 đị nh nghĩ a an ninh con ngư ời là sự cấ u thà nh củ a hai điề u kiệ n : (i) An toà n không bị đe dọ a bở i đó i nghèo, bệ nh tậ t và sự á p bức , và (ii) Được bảo vệ khi gặp những rủi ro bất thường trong cuộc sống , kể cả trong gia đì nh , trong công việ c hay ngoà i xã hội . Báo cáo này cũng xác định bảy lĩnh vực chính của an ninh con người , bao gồ m : (i) An ninh kinh tế (economic security) - hàm ý sự bảo đảm về việc làm và thu nhập cơ bả n ; (ii) An ninh lương thự c (food security) - thể hiệ n ở việc đượ c bả o đả m nhu cầ u tố i thiể u về lương thự c , thự c phẩ m; (iii) An ninh sứ c khỏ e (health security) - thể hiệ n ở việ c đượ c bả o đả m ở mứ c tố i thiể u trong phò ng chố ng dị ch bệ nh và chăm só c y tế ; (iv) An ninh môi trườ ng (environmental security) - thể hiệ n ở việ c đượ c bả o vệ trướ c thiên tai , tai họ a do con ngườ i gây ra và sự ô nhiễ m môi trườ ng số ng ; (v) An ninh cá nhân (personal security) - thể hiệ n ở việ c đượ c bả o vệ trướ c nhữ ng hà nh vi tộ i phạ m, bạo lực hoặ c lạ m dụ ng thể chấ t do bấ t kể chủ thể nà o gây ra ; (vi) An ninh – 50 –
KHÁI LƯỢC VỀ Q UYỀN CON NGƯỜI cộ ng đồ ng (community security) - thể hiệ n ở việ c đượ c duy trì cá c mố i quan hệ và giá trị truyề n thố ng củ a cộ ng đồ ng ; (vii) An ninh chính trị (political security) - thể hiệ n ở việ c đượ c tôn trọ ng cá c quyề n con ngườ i cơ bả n , đặ c biệ t là cá c quyề n dân sự , chính trị. Từ đị nh nghĩ a kể trên củ a UNDP , có thể thấy an ninh con ngườ i và quyề n con ngườ i có mố i quan hệ mậ t thi ết, tác động và hỗ trợ lẫ n nhau . Việ c bả o đả m bả y dạ ng an ninh con ngườ i , về bản chất , cũng chính là bảo đảm các quyền con người tương ứng. Ngượ c lạ i , bảo vệ và thúc đẩy các quyền con người tương ứng cũng chính là nhằ m thự c hiệ n , bảo đảm bảy dạng an ninh con ngườ i . Thêm và o đó , cả an ninh con người và quyền con ngườ i đề u hướ ng và o việ c thú c đẩ y cá c nguyên tắ c dân chủ và sự phá t triể n về thể chế trong cá c xã hộ i như là nhữ ng điề u kiệ n để bảo đảm an ninh và các quyền của con người một cách bền vữ ng. Tương tự như vớ i vấ n đề phá t triể n con ngườ i , sự khá c biệ t giữ a các chương trình, hoạt động về an ninh con người và về quyền con ngườ i chủ yế u thể hiệ n ở cách tiếp cận . Trong khi về cơ bả n , các chương trì nh an ninh con ngườ i sử dụ ng cá ch tiế p cậ n giố ng như phát triển con người (tuy có đa dạ ng và mề m dẻ o hơn ) là tiếp cận theo chiề u dọ c, từ trên xuố ng , chủ yếu thông qua các nhà nước, thì quyề n con ngườ i tiế p cậ n theo chiề u ngang , thông qua cả nhà nướ c và xã hội dân sự . Thêm và o đó , nế u như cá c hoạ t độ ng an ninh con ngườ i hướ ng và o việ c giú p con ngườ i đạ t đượ c sự tự do về nhiề u mặ t (tự do thoát khỏi đói nghèo - freedom from want; tự do không bị áp bức - freedom from fear, và tự do quyết định các hành động – 51 –
HỎI ĐÁP VỀ QUYỀN CON NGƯỜI của bản thân mình - freedom to take action on one‟s own behalf) thì hoạt động về quyền con người chủ yếu hướng và o việ c giú p con ngườ i đạ t đượ c tự do không bị á p bức . Chính vì vậy, trong khi các hoạt động an ninh con người chú trọng cả hai biện pháp bảo vệ và trao quyền (hay nâng cao năng lự c - empowerment) thì các hoạt độ ng về quyề n con ngườ i thườ ng lấ y việ c bả o vệ là m trọ ng tâm . Câu hỏi 14 Quyền con người và tự do có mối liên hệ như thế nào? Trả lời Có nhiều định nghĩa về tự do (freedom), tuy nhiên, ở góc độ chung nhất, có thể hiểu tự do là tình trạng một cá nhân có thể và có khả năng hành động theo ý chí, nguyện vọng của mình phù hợp với các quy phạm pháp lý và đạo đức trong một xã hội dân chủ mà không bị cản trở bởi bất cứ chủ thể hay yếu tố nào. Tự do thường được phân thành tự do chủ động (positive freedom) và tự do thụ động (negative freedom). Tự do chủ động là tự do của cá nhân nhằm đạt được mục tiêu cụ thể nào đó (ví dụ như tự do ngôn luận, tự do báo chí, hội họp ). Tự do thụ động là tự do của cá nhân khỏi bị các chủ thể khác xâm phạm đến (như tự do thân thể ). Tự do là một yếu tố nền tảng của nhân phẩm. Việc tước đoạt tự do trong nhiều trường hợp làm tổn hại nghiêm trọng đến nhân phẩm. Chính bởi vậy J. J. Rousseau đã chỉ trích những người không dám đứng lên bảo vệ tự do: “Từ bỏ tự do của mình là từ bỏ phẩm chất con người, từ bỏ quyền làm người và cả nghĩa vụ làm người” (Bàn về Khế ước Xã hội - 1762). – 52 –
KHÁI LƯỢC VỀ Q UYỀN CON NGƯỜI Tự do mang tính chất của một sự lựa chọn hay một quyền cá nhân. Về khía cạnh này, J.S.Mill cho rằng cần bảo vệ tự do của các cá nhân để họ được “sống hạnh phúc theo ý của họ, hơn là bắt họ sống hạnh phúc theo ý những người xung quanh” (Bàn về tự do - 1859). Cũng về khía cạnh này, K.Marx và F.Engels khẳng định cần hướng đến một xã hội lý tưởng trong tương lai mà “sự phát triển tự do của mỗi người là điều kiện cho sự phát triển tự do của mọi người.” (Tuyên ngôn của Đảng cộng sản, 1848). Luật nhân quyền quốc tế đề cập đến cả hai khái niệm: các quyền (rights) và tự do cơ bản (fundamental freedoms) của con người. Tuy nhiên, trong thực tế hầu như không có sự phân biệt và khác biệt trong việc vận dụng các tiêu chuẩn quốc tế về quyền và tự do cơ bản của con người, bởi lẽ các tự do cơ bản thường được diễn đạt như là các quyền (ví dụ, tự do ngôn luận cũng thường được gọi là quyền tự do ngôn luận ). Ảnh: Amartya Sen, nhà kinh tế học và triết gia Ấn Độ được giải Nobel kinh tế (năm 1998), tác giả cuốn sách Development as Freedom (Phát triển là tự do) (NXB Đại học Oxford, 1999). Theo ông, mức giàu có không nên đo bằng của cải, mà nên đo bằng mức độ tự do và tự do là điều kiện thiết yếu cho phát triển. – 53 –
HỎI ĐÁP VỀ QUYỀN CON NGƯỜI Câu hỏi 15 Quyền con người và dân chủ có mối liên hệ như thế nào? Trả lời Có nhiều định nghĩa khác nhau về dân chủ (democracy), song từ góc độ thể chế , có thể hiểu dân chủ là mộ t phương thứ c cầ m quyề n mà cho phé p cá c cá nhân , các nhóm và tất cả các chủ t hể khác nhau trong xã hội có những cơ hội bình đẳng, đầ y đủ và thự c sự để tham gia cá c tiế n trì nh và hoạ t độ ng chí nh tri.̣ Dân chủ và nhân quyề n có mố i quan hệ mậ t thiế t , tuy không phải là hai phạm trù đồng nhất . Mộ t trong nhữ ng tiêu chí đầ u tiên và cơ bản của một xã hội dân chủ là mọi cá nhân , nhóm và chủ thể khác nhau đều có các quyền và cơ hội bình đẳng để nêu lên ý kiến , quan điể m củ a mì nh và tham gia và o mọ i tiế n trì nh chí nh tr ị. Sự tôn trọ ng cá c quyề n và tự do cá nhân , đặ c biệ t là cá c quyề n dân sự , chính trị, cùng với các nguyên tắc pháp quyền , bình đẳng , không phân biệ t đố i xử , cùng tồn tại trong đa dạng , là những yêu cầu không thể thiế u và đượ c tuân thủ nghiêm ngặ t trong mộ t nhà nướ c dân chủ . Tấ t cả nhữ ng đặ c trưng và yêu cầ u kể trên củ a mộ t xã hộ i dân chủ chính là những đ ầu mố i kế t nố i dân chủ và nhân quyề n . Không thể xây dự ng đượ c mộ t xã hộ i dân chủ nế u không tôn trọ ng và bả o vệ cá c quyề n con ngườ i . Ngượ c lạ i , các quyền con người cũng không thể đượ c bả o đả m mộ t cá ch đầ y đủ và thự c sự nế u xã hộ i không có dân chủ . Trên thự c tế , mộ t trong hai điề u ướ c quố c tế cơ bả n nh ất về – 54 –
KHÁI LƯỢC VỀ Q UYỀN CON NGƯỜI quyề n con ngườ i (ICCPR) chính là những chuẩn mực cho các quốc gia khi phấ n đấ u xây dự ng mộ t xã hộ i dân chủ . Trong khi đó , các quyề n đượ c ghi nhậ n trong điề u ướ c cơ bả n thứ hai (ICESCR) chỉ có thể được thực hiện một c ách hiệu quả trong bối cảnh một nhà nướ c dân chủ và phá p quyề n. Câu hỏi 16 Quyền con người và quản trị tốt có mối liên hệ như thế nào? Trả lời Theo một nghĩa khái quát, khái niệm quản trị tốt (good governance) đề cập đến những cơ chế, thể chế và tiến trình mà thông qua đó các nhà chức trách có thể giải quyết hài hòa và thỏa đáng các vấn đề công cộng. Bảo vệ, thúc đẩy nhân quyền và thực hiện quản trị tốt có tác động hỗ trợ lẫn nhau, bởi cả hai đều dựa trên và thúc đẩy những nguyên tắc cốt lõi trong quản lý nhà nước, quản lý xã hội, như sự tham gia (participation), trách nhiệm giải trình (accountability), sự minh bạch (transparency), và trách nhiệm của nhà nước (state responsibility). Quản trị tốt tăng cường tính hiệu quả, trách nhiệm giải trình, sự minh bạch và trách nhiệm của hệ thống cơ quan nhà nước, từ đó tạo ra môi trường thuận lợi cho việc thúc đẩy và bảo vệ các quyền con người. Thực tế cho thấy, mặc dù những nỗ lực về quyền con người có thể giúp trao quyền và thúc đẩy sự tham gia của người dân vào các tiến trình chính trị ở các quốc gia, tuy nhiên, thành tựu đó không thể – 55 –
HỎI ĐÁP VỀ QUYỀN CON NGƯỜI giữ được ổn định nếu thiếu những kết quả từ các chương trình quản trị tốt. Đổi lại, bảo vệ và thúc đẩy quyền con người giúp tăng cường và duy trì ổn định những thành tựu thu được từ những chương trình quản trị tốt thông qua việc thúc đẩy quá trình dân chủ hóa và cải tổ các nhà nước theo hướng nhà nước pháp quyền, cũng như trong việc củng cố những cơ chế kiểm tra, giám sát, sự tham gia của công chúng, đấu tranh chống tham nhũng và giải quyết những xung đột trong các xã hội. Câu hỏi 17 Quyền con người và tăng trưởng kinh tế có mối liên hệ như thế nào? Trả lời Tương tự như với quản trị tốt, quyền con người và sự tăng trưởng kinh tế (economic growth) có mối quan hệ mật thiết, tác động hỗ trợ lẫn nhau. Trước hết, để hiện thực hóa các quyền con người, đặc biệt là các quyền kinh tế, xã hội, văn hóa, các nhà nước và cộng đồng quốc tế cần có những nguồn lực vật chất mà chỉ có thể có được nhờ sự tăng trưởng kinh tế. Theo nghĩa này, tăng trưởng kinh tế có thể coi là một phương tiện quan trọng để hiện thực hóa các quyền con người. Đổi lại, quyền con người cũng góp phần thúc đẩy và duy trì sự tăng trưởng kinh tế bền vững, bởi lẽ quyền con người giúp kiến tạo – 56 –
KHÁI LƯỢC VỀ Q UYỀN CON NGƯỜI và duy trì sự quản lý tốt - yếu tố nền tảng cho sự phát triển kinh tế. Quan trọng hơn, chỉ khi các quyền con người được bảo đảm mới giải phóng năng lực của mọi cá nhân con người, tạo ra sức sống, sự năng động của các xã hội trên mọi lĩnh vực trong đó có lĩnh vực kinh tế. Tuy nhiên, trong khi xét ở bình diện chung, mối quan hệ tương tác giữa bảo vệ và thúc đẩy quyền con người và sự tăng trưởng kinh tế là không thể phủ nhận, cũng cần lưu ý là ở những xã hội nhất định, trong những giai đoạn nhất định, sự tăng trưởng kinh tế không hoàn toàn đồng hành với việc thúc đẩy các quyền con người. Ví dụ, trong suốt những thập kỷ “cất cánh” của nền kinh tế (từ năm 1970 đến 1990), Hàn Quốc là một chế độ độc tài quân sự mà ở đó nhiều quyền dân sự, chính trị bị hạn chế một cách nghiêm ngặt. Hoặc Singapore, dù đã đạt được những kỳ tích về tăng trưởng kinh tế trong nửa thế kỷ vừa qua, nhưng chưa bao giờ được coi có thành tựu cao về thúc đẩy, bảo vệ các quyền chính trị và dân sự. Trong khi nghịch lý kể trên hiện vẫn đang là đề tài được các nhà nghiên cứu „mổ xẻ‟, cộng đồng quốc tế đã đạt được sự thống nhất về nhận thức về những khía cạnh đó là: Thứ nhất, tăng trưởng kinh tế phải phục vụ cho việc thúc đẩy quyền con người của tất cả mọi người (chứ không chỉ nhằm mang lại lợi ích cho một nhóm người). Thứ hai, không được thúc đẩy sự tăng trưởng kinh tế bằng mọi giá, mà phải trên cơ sở phù hợp và không được làm tổn hại đến các quyền con người (ví dụ, không được dẫn tới thảm họa về môi trường hay đẩy những nhóm người yếu thế ra ngoài lề sự phát triển của xã hội ) – 57 –
HỎI ĐÁP VỀ QUYỀN CON NGƯỜI Câu hỏi 18 Quyền con người có mối liên hệ như thế nào với việc xóa bỏ đói nghèo? Trả lời Đối với đại đa số người đang phải sống trong tình trạng đói nghèo, tình trạng khốn khổ của họ là kết quả của nhiều nguyên nhân chủ quan và khách quan, trong đó có việc họ bị loại trừ (exclusion) khỏi tiến trình phát triển của xã hội, bị tước bỏ hay hạn chế những quyền và cơ hội để duy trì và cải thiện điều kiện sống. Ngược lại, đói nghèo ngăn cản khả năng nhận biết và hưởng thụ các quyền con người. Đơn cử, những con người mù chữ, phải vật lộn hàng ngày với miếng cơm manh áo thì không thể có điều kiện để thực hiện một cách đầy đủ và hiệu quả quyền được tham gia quản lý nhà nước, quản lý xã hội Từ sự phân tích kể trên, có thể khẳng định rằng, tình trạng đói nghèo có liên quan một cách trực tiếp hoặc gián tiếp đến những vấn đề về quyền con người, và những thành tựu về quyền con người đều trực tiếp hay gián tiếp góp phần vào xóa bỏ tình trạng đói nghèo. Hiểu rõ về mối quan hệ giữa bảo vệ và thúc đẩy quyền con người với việc xóa bỏ đói nghèo sẽ giúp củng cố và đẩy mạnh những nỗ lực kết hợp lồng ghép quyền con người vào chiến lược và kế hoạch phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội của các quốc gia. Câu hỏi 19 Quyền con người có mối liên hệ như thế nào với an ninh quốc gia? – 58 –
KHÁI LƯỢC VỀ Q UYỀN CON NGƯỜI Trả lời Quan điểm chung cho rằng quyền con người và an ninh quốc gia (national security) hoàn toàn không phải là hai phạm trù đối lập mà ngược lại, chúng bổ sung, hỗ trợ lẫn nhau. Việc bảo đảm tốt các quyền con người sẽ giúp giảm thiểu, ngăn ngừa những mâu thuẫn xã hội, củng cố sự đoàn kết nhất trí, thúc đẩy sự phát triển về mọi mặt của một đất nước, qua đó góp phần bảo đảm an ninh quốc gia. Trong khi đó, bảo đảm an ninh quốc gia về bản chất chính là bảo đảm quyền độc lập và tự quyết dân tộc - yếu tố nền tảng để hiện thực hóa các quyền và tự do của mọi cá nhân trong một quốc gia. Luật nhân quyền quốc tế thừa nhận nhu cầu chính đáng và tính chất hợp pháp của việc xác định giới hạn và tạm đình chỉ thực hiện một số quyền con người trong hoàn cảnh khẩn cấp vì mục đích bảo vệ an ninh quốc gia (xem Điều 29 UDHR và Điều 4 ICCPR), nhưng đồng thời đưa ra những điều kiện chặt chẽ cho việc tạm đình chỉ và giới hạn như vậy để bảo đảm sự hài hòa giữa việc bảo vệ và thúc đẩy quyền con người với nhu cầu bảo đảm an ninh quốc gia (xem các câu hỏi-đáp về tạm đình chỉ thực hiện và giới hạn quyền). Câu hỏi 20 Việc bảo đảm quyền con người có mối liên hệ như thế nào với những đặc thù về văn hóa? Trả lời Về vấn đề này, quan điểm chung cho rằng, trong một số hoàn – 59 –
HỎI ĐÁP VỀ QUYỀN CON NGƯỜI cảnh, việc thực thi các quyền con người cần tính đến „sự nhạy cảm về văn hóa‟ (cultural sensitivity). Tuy nhiên, điều này không có nghĩa là có thể viện dẫn những truyền thống văn hóa đặc thù để phủ nhận tính phổ biến của quyền con người, hoặc sử dụng những đặc thù về văn hóa để biện luận cho những vi phạm rõ ràng về nhân quyền. Ví dụ, không thể lấy văn hóa để biện hộ và duy trì tục cắt âm vật của phụ nữ (female genital mutilation) hiện vẫn tồn tại ở một số nước ở châu Phi, châu Á và Nam Mỹ, bởi tập tục này rõ ràng vi phạm nghiêm trọng quyền nhân thân của phụ nữ và trẻ em gái. Hoặc cũng không thể lấy các giá trị văn hóa truyền thống để bảo vệ và duy trì những tập tục có tính chất phân biệt đối xử về dân tộc, chủng tộc, giới tính, giai cấp Dưới đây là sơ đồ miêu tả một cách khái quát nhất mối quan hệ tương tác giữa nhân quyền với các vấn đề: phát triển con người (PTCN), an ninh con người (ANCN), tự do, dân chủ, an ninh quốc gia (ANQG), quản trị tốt, tăng trưởng kinh tế (TTKT), xóa đói giảm nghèo (XĐGN) và giữ gìn truyền thống văn hóa. Dân chủ Tự do TTKT Văn PTCN hóa NHÂN QUYỀN ANCN XĐGN ANQG Quản trị tốt – 60 –
KHÁI LƯỢC VỀ Q UYỀN CON NGƯỜI Câu hỏi 21 Nghĩa vụ của các nhà nước trong việc bảo đảm nhân quyền thể hiện cụ thể như thế nào? Trả lời Theo nhận thức chung, để bảo đảm nhân quyền, các nhà nước có ba nghĩa vụ cụ thể như sau: Thứ nhất, nghĩa vụ tôn trọng (obligation to respect): Nghĩa vụ này đòi hỏi các nhà nước phải kiềm chế không can thiệp, kể cả trực tiếp hoặc gián tiếp, vào việc hưởng thụ các quyền con người đã được ghi nhận trong pháp luật. Đây được coi là một nghĩa vụ thụ động (negative obligation) bởi lẽ không đòi hỏi các nhà nước phải chủ động đưa ra những sáng kiến, biện pháp hay chương trình nhằm hỗ trợ các công dân trong việc hưởng thụ các quyền. Thứ hai, nghĩa vụ bảo vệ (obligation to protect): Nghĩa vụ này đòi hỏi các nhà nước phải ngăn chặn sự vi phạm nhân quyền của các bên thứ ba. Đây được coi là một nghĩa vụ chủ động (positive obligation) bởi để ngăn chặn sự vi phạm nhân quyền của các bên thứ ba, các nhà nước phải chủ động đưa ra những biện pháp và xây dựng các cơ chế phòng ngừa, xử lý những hành vi vi phạm. Thứ ba, nghĩa vụ thực hiện (obligation to fulfil14): Nghĩa vụ này 14 Còn gọi là nghĩa vụ hỗ trợ (obligation to facilitate). – 61 –
HỎI ĐÁP VỀ QUYỀN CON NGƯỜI đòi hỏi các nhà nước phải có những biện pháp nhằm hỗ trợ công dân trong việc thực hiện các quyền con người. Đây cũng được coi là nghĩa vụ chủ động, bởi nó yêu cầu các nhà nước phải có những kế hoạch, chương trình cụ thể để bảo đảm cho mọi công dân được hưởng thụ đến mức cao nhất có thể các quyền con người. Ngoài ra, liên quan đến bảo đảm các quyền kinh tế, xã hội, văn hóa, người ta còn đề cập đến các khái niệm nghĩa vụ tổ chức (obligation of conduct) và nghĩa vụ đạt được kết quả (obligation of result). Nghĩa vụ tổ chức được hiểu là việc các quốc gia phải thực hiện trên thực tế các biện pháp cụ thể để bảo đảm thực thi các quyền, ví dụ như để cấm lao động cưỡng bức, đưa ra các chương trình chăm sóc sức khỏe cho nhân dân hay bảo đảm giáo dục tiểu học miễn phí cho mọi trẻ em Nghĩa vụ đạt được kết quả đề cập tới yêu cầu với các quốc gia phải bảo đảm rằng những biện pháp và hoạt động đề ra phải mang tính khả thi và hiệu quả, chứ không phải chúng được xây dựng một cách hình thức. Nghĩa vụ về nhân quyền của các nhà nƣớc TÔN TRỌNG BẢO VỆ (không can thiệp vào (ngăn ngừa, xử lý việc hưởng thụ những hành vi vi phạm quyền con người ) quyền con người) THỰC HIỆN (hỗ trợ việc hưởng thụ quyền con người) – 62 –
KHÁI LƯỢC VỀ Q UYỀN CON NGƯỜI Câu hỏi 22 Thế nào là hành động thụ động và chủ động trong việc thực thi nhân quyền? Trả lời Trong quá trình bảo đảm nhân quyền, trong những hoàn cảnh nhất định, với những quyền nhất định, chỉ cần các nhà nước kiềm chế không can thiệp (hạn chế, tước bỏ ) vào việc hưởng thụ các quyền của người dân. Đây được coi là hành động thụ động (negative action) trong bảo đảm thực thi nhân quyền. Trong khi đó, trong những hoàn cảnh khác, để bảo đảm thực thi những quyền nhất định đòi hỏi các nhà nước phải chủ động thực hiện các biện pháp để hỗ trợ người dân, chứ không chỉ đơn thuần là kiềm chế không can thiệp vào việc hưởng thụ các quyền của họ. Đây được coi là hành động chủ động (positive action) trong bảo đảm thực thi nhân quyền. Liên quan đến vấn đề trên, trước đây có nhận thức cho rằng việc bảo đảm nhóm quyền dân sự, chính trị chỉ đòi hỏi hành động thụ động của nhà nước; còn với nhóm quyền kinh tế, xã hội, văn hóa mới cần nhà nước có những hành động chủ động. Tuy nhiên, nhận thức hiện nay cho rằng việc bảo đảm thực thi cả hai nhóm quyền này đều đòi hỏi những hành động chủ động và thụ động. Ví dụ, để chấm dứt việc tra tấn, đối xử tàn bạo, vô nhân đạo với những người bị giam giữ (một quyền dân sự cơ bản), một quốc gia không thể chỉ thụ động trong hành động, mà phải chủ động đề ra các kế hoạch và thực thi các biện pháp như sửa đổi các quy – 63 –
HỎI ĐÁP VỀ QUYỀN CON NGƯỜI định pháp luật có liên quan, tuyên truyền, giáo dục, tập huấn cho cán bộ thực thi pháp luật Vì vậy, không nên xác định một nhóm quyền nào đòi hỏi hành động hoàn toàn thụ động và nhóm kia đòi hỏi hành động hoàn toàn chủ động. Có như vậy mới có thể đảm bảo việc thực thi một cách toàn diện, kịp thời và hiệu quả tất cả các quyền con người trên thực tế. Câu hỏi 23 Yêu cầu thực hiện các quyền dân sự, chính trị và các quyền kinh tế, xã hội, văn hóa có gì khác nhau? Trả lời Nhận thức chung cho rằng việc hiện thực hóa các quyền dân sự, chính trị là mang tính tức thời (immediate). Bởi vì trên thực tế việc bảo đảm các quyền này không đòi hỏi phải tiêu tốn nhiều nguồn lực vật chất, do đó bất cứ quốc gia nào, giàu hay nghèo, đều có thể tiến hành được ngay. Trong khi đó, việc hiện thực hóa các quyền kinh tế, xã hội, văn hóa có thể dần dần, từng bước (progressive realization) tương ứng với nguồn lực sẵn có của quốc gia. Điều này là bởi trên thực tế việc thực thi các quyền trong nhóm này đòi hỏi phải tiêu tốn rất nhiều nhân lực, vật lực vượt quá khả năng hiện tại của những quốc gia nghèo. Tuy nhiên, cần lưu ý là việc hiện thực hóa dần dần, từng bước các quyền kinh tế, xã hội, văn hóa không có nghĩa là các quốc gia không cần xúc tiến bất cứ kế hoạch hay hành động nào, hoặc – 64 –
KHÁI LƯỢC VỀ Q UYỀN CON NGƯỜI không cần đề ra bất cứ mục tiêu, chỉ tiêu hay thời hạn nào cho việc này. Nó đơn thuần chỉ là cho phép các quốc gia thực hiện các quyền này ở mức độ tương ứng với nguồn lực thực tế của nước mình. Để bảo đảm là các quốc gia phải chủ động, tích cực và nỗ lực hết mức trong phạm vi các nguồn lực của nước mình nhằm thực thi nhóm quyền kinh tế, xã hội và văn hóa, Liên Hợp Quốc đã đề xướng các khái niệm về nghĩa vụ tổ chức (obligation of conduct) và nghĩa vụ đạt được kết quả (obligation of result) (như đã đề cập ở trên). Câu hỏi 24 Phải chăng các quyền kinh tế, xã hội, văn hóa không phải là các quyền thực chất? Trả lời Có quan điểm cho rằng, chỉ các quyền dân sự chính trị mới là các quyền thực chất, vì nội hàm của các quyền này rõ ràng nên có thể phân định đúng sai (justiciable), hay nói cách khác là có thể mang ra phân xử ở các tòa án. Trong khi đó, các quyền kinh tế, xã hội, văn hóa không phải là những quyền thực chất vì chúng có nội hàm không rõ ràng nên không thể phân định đúng sai (non- justiciable), hay nói cách khác, các tòa án không thể phân xử những cáo buộc vi phạm quyền này. Tuy nhiên, quan điểm trên là không phù hợp. Về vấn đề này, Ủy ban về các quyền kinh tế, xã hội, văn hóa (cơ quan giám sát ICESCR) đã đưa ra khái niệm về „những nghĩa vụ cơ bản tối thiểu‟ (minimum core obligations) làm tiêu chí đánh giá việc thực thi – 65 –
HỎI ĐÁP VỀ QUYỀN CON NGƯỜI nghĩa vụ của các quốc gia thành viên ICESCR15. Khái niệm „những nghĩa vụ cơ bản tối thiểu‟ sau đó được cụ thể hóa trong văn kiện có tên là The Limburg Principles (Các nguyên tắc Limburg - được thông qua tại một hội nghị tổ chức ở Đại học tổng hợp Limburg, Maastricht, Hà Lan). Theo văn kiện này, các quốc gia sẽ bị coi là vi phạm nghĩa vụ thực hiện ICESCR trong những trường hợp sau: - Không thực hiện những biện pháp được quy định để bảo đảm hiện thực hóa các quyền được ghi nhận trong Công ước; - Không nhanh chóng xóa bỏ những trở ngại với việc bảo đảm các quyền mà theo Công ước cần phải xóa bỏ ngay; - Không tổ chức thực hiện ngay các quyền mà Công ước yêu cầu phải thực hiện ngay; - Không bảo đảm các tiêu chuẩn tối thiểu đã được cộng đồng quốc tế chấp thuận trong điều kiện có thể bảo đảm được; - Đưa ra hạn chế với một quyền mà không phù hợp với quy định của Công ước; - Trì hoãn hoặc đình chỉ việc bảo đảm một quyền, trừ khi việc đó phù hợp với những giới hạn cho phép trong Công ước hoặc thực sự do thiếu nguồn lực; - Không nộp báo cáo quốc gia về việc thực hiện Công ước lên Ủy 15 Xem Bình luận chung số 3 của Ủy ban về các quyền kinh tế, xã hội, văn hóa. Bản tiếng Anh của các bình luận chung thông qua bởi ủy ban công ước được trích dẫn trong cuốn sách này có tại địa chỉ website: – 66 –
KHÁI LƯỢC VỀ Q UYỀN CON NGƯỜI ban giám sát. Cụ thể, theo Ủy ban về các quyền kinh tế, xã hội, văn hóa, những vi phạm sau hoàn toàn có thể được xét xử bởi tòa án16: - Sự phân biệt đối xử trong việc hưởng thụ các quyền (Điều 3 ICESCR); - Vi phạm những nguyên tắc về trả công thích đáng và bình đẳng, đặc biệt là nguyên tắc trả công như nhau cho các công việc như nhau mà có thể do nam giới và phụ nữ thực hiện (Điều 7); - Quyền được thành lập các nghiệp đoàn và quyền được đình công (Điều 8); - Việc bảo vệ trẻ em khỏi bị bóc lột về kinh tế và xã hội (Điều 10); - Việc thực hiện phổ cập giáo dục tiểu học miễn phí và bắt buộc (Điều 13 khoản 2); - Quyền của các bậc cha mẹ được chọn trường cho con cái họ và được giáo dục đạo đức và tôn giáo cho con cái tùy theo niềm tin của họ (Điều 13 khoản 3); - Quyền được thành lập và quản lý các cơ sở giáo dục (Điều 13 khoản 4); - Tự do nghiên cứu khoa học và hoạt động sáng tạo (Điều 15). Câu hỏi 25 16 Bình luận chung số 3 của Ủy ban về các quyền kinh tế, xã hội, văn hóa. – 67 –
HỎI ĐÁP VỀ QUYỀN CON NGƯỜI Có khi nào một quốc gia có thể tạm đình chỉ thực hiện các quyền con người hay không? Trả lời Về nguyên tắc, các nghĩa vụ quốc gia trong việc thực hiện quyền con người mang tính liên tục; tuy nhiên, theo quy định tại Điều 4 ICCPR, trong những bối cảnh khẩn cấp đe dọa sự sống còn của đất nước (state of emergency), các quốc gia có thể tạm đình chỉ việc thực hiện một số quyền trong Công ước này (derogation of rights) trong một thời gian nhất định. Ảnh: Người biểu tình chặn lối đi trên đường phố Bangkok, Thái Lan, ngày 13/4/2009. Thủ tướng Thái Abhisit Vejjajiva phải tuyên bố tình trạng khẩn cấp tại Bangkok để dẹp cuộc biểu tình chống chính quyền đã dẫn đến việc hoãn Hội nghị thượng đỉnh ASEAN. Việc tạm đình chỉ như trên được thể hiện qua những biện pháp mà thường được các quốc gia áp dụng trong bối cảnh khẩn cấp, bao gồm: thiết quân luật (trên cả nước, ở một khu vực hay một địa – 68 –
KHÁI LƯỢC VỀ Q UYỀN CON NGƯỜI phương); cấm biểu tình, hội họp đông người; cấm hoặc hạn chế hoạt động của một số cơ quan thông tin đại chúng như truyền hình, phát thanh, báo chí ; cấm ra, vào một khu vực hoặc xuất, nhập cảnh (với một số cá nhân hay nhóm) Câu hỏi 26 Luật quốc tế có đặt ra yêu cầu gì với các quốc gia trong việc tạm đình chỉ thực hiện quyền con người hay không? Trả lời Mặc dù cho phép các quốc gia tạm đình chỉ (hạn chế thực hiện) một số quyền con người trong hoàn cảnh khẩn cấp, Điều 4 ICCPR đồng thời đòi hỏi: Thứ nhất, việc tạm đình chỉ như vậy phải thực sự xuất phát từ tình huống khẩn cấp, do tình hình bắt buộc phải làm để cứu vãn sự sống còn của quốc gia. Thứ hai, các biện pháp áp dụng không được trái với những nghĩa vụ khác xuất phát từ luật pháp quốc tế, và đặc biệt là không được mang tính chất phân biệt đối xử về chủng tộc, màu da, tôn giáo, giới tính, ngôn ngữ hoặc nguồn gốc xã hội. Thứ ba, kể cả trong tình huống khẩn cấp, các quốc gia cũng không được tạm đình chỉ việc thực hiện những quyền bao gồm: quyền sống (Điều 6), quyền không bị tra tấn, đối xử tàn bạo, vô nhân đạo hay hạ nhục (Điều 7), quyền không bị bắt giữ làm nô lệ hay nô dịch (Điều 8), quyền không bị bỏ tù chỉ vì lý do không hoàn – 69 –
HỎI ĐÁP VỀ QUYỀN CON NGƯỜI thành nghĩa vụ theo hợp đồng (Điều 11), quyền không bị áp dụng hồi tố trong tố tụng hình sự (Điều 15), quyền được công nhận là thể nhân trước pháp luật (Điều 16), quyền tự do tư tưởng, tín ngưỡng và tôn giáo (Điều 18). Những quyền này được gọi là những quyền không thể bị đình chỉ (không thể bị hạn chế) (non-derogatable rights). Thứ tư, khi quyết định tạm đình chỉ thực hiện quyền, phải thông báo ngay cho các quốc gia thành viên khác của ICCPR thông qua Tổng Thư ký Liên Hợp Quốc, trong đó nêu rõ những biện pháp cụ thể đã áp dụng và thời gian dự định sẽ chấm dứt các biện pháp đó. Câu hỏi 27 Luật quốc tế có đặt ra những tiêu chí nào để đánh giá tính phù hợp của việc tạm đình chỉ thực hiện quyền hay không? Trả lời Liên quan đến vấn đề trên, Ủy ban nhân quyền Liên Hợp Quốc trước đây đã xác định những nguyên tắc định hướng cho các quốc gia trong việc tạm đình chỉ thực hiện quyền17 mà sau đó được tập hợp trong “Các nguyên tắc Siracusa về các điều khoản giới hạn và tạm đình chỉ thực hiện quyền trong ICCPR”. Có thể tóm tắt những điểm chính của văn kiện này như sau: TẠM ĐÌNH CHỈ THỰC HIỆN QUYỀN 17 Xem Bình luận chung số 5 của Ủy ban quyền con người. – 70 – Chỉ được áp dụng trong hoàn cảnh và thời gian có tình trạng khẩn cấp
KHÁI LƯỢC VỀ Q UYỀN CON NGƯỜI Thứ nhất, việc tạm đình chỉ quyền chỉ được coi là phương thức cuối cùng, mang tính tạm thời, chỉ trong thời gian quốc gia bị đe dọa. Thứ hai, việc tạm đình chỉ quyền không được làm ảnh hưởng đến thực hiện các quyền khác, đặc biệt là các quyền không thể bị đình chỉ áp dụng trong mọi trường hợp. – 71 –
HỎI ĐÁP VỀ QUYỀN CON NGƯỜI Thứ ba, chỉ áp dụng biện pháp tạm đình chỉ quyền khi có mối đe dọa cấp thiết và thực sự với quốc gia. Mối đe dọa đó phải tác động đến toàn bộ quốc gia và thực sự ảnh hưởng đến đời sống bình thường của dân chúng mà việc áp dụng các biện pháp khắc phục bình thường không mang lại kết quả. Thứ tư, khi quyết định tạm đình chỉ thực hiện quyền, phải thông báo ngay cho các quốc gia thành viên khác của ICCPR thông qua Tổng Thư ký Liên Hợp Quốc, trong đó nêu rõ những biện pháp cụ thể đã áp dụng và thời gian dự định sẽ chấm dứt các biện pháp đó. Câu hỏi 28 Giới hạn quyền là gì? Những quyền con người nào có thể bị giới hạn? Trả lời Giới hạn quyền (limitation of rights) là quy định được ghi nhận trong một số điều ước quốc tế về quyền con người mà bản chất của nó là cho phép các quốc gia thành viên áp đặt một số điều kiện với việc thực hiện/hưởng thụ một số quyền con người nhất định. Tương tự như việc tạm đình chỉ thực hiện quyền đã nêu ở trên, không phải tất cả mọi quyền con người đều có thể bị giới hạn. Những quyền không bị giới hạn được gọi là các quyền tuyệt đối (absolute rights). Cách thức quy định về giới hạn quyền trong các điều ước quốc tế về quyền con người là khác nhau. Một số điều ước, ví dụ như – 72 –
KHÁI LƯỢC VỀ Q UYỀN CON NGƯỜI ICESCR, dành hẳn một điều riêng (Điều 4) đề cập đến vấn đề này, gọi là điều khoản giới hạn chung (general limitation clause) áp dụng cho tất cả các quyền trong công ước; trong khi ở một số điều ước khác, việc giới hạn được đề cập trong một số điều quy định về các quyền cụ thể. Một số quyền trong ICCPR và ICESCR cho phép các quốc gia thành viên có thể đặt ra những giới hạn trong việc áp dụng, bao gồm: - Quyền thành lập, gia nhập công đoàn và quyền đình công (Điều 8 ICESCR); - Quyền tự do đi lại, cư trú, xuất nhập cảnh (Điều 12 ICCPR); - Quyền được xét xử công khai (Điều 14 ICCPR); - Quyền tự do tư tưởng, tín ngưỡng và tôn giáo (Điều 18 ICCPR); - Quyền tự do ngôn luận (Điều 19 ICCPR); - Quyền hội họp hòa bình (Điều 21 ICCPR); - Quyền tự do lập hội (Điều 22 ICCPR). Câu hỏi 29 Luật quốc tế có đặt ra yêu cầu gì với các quốc gia trong việc giới hạn quyền hay không? Trả lời Theo Điều 4 ICESCR, các quốc gia thành viên có thể đặt ra – 73 –
HỎI ĐÁP VỀ QUYỀN CON NGƯỜI những giới hạn với các quyền ghi nhận trong Công ước (ngoại trừ một số quyền đã liệt kê ở trên), song phải thỏa mãn các điều kiện sau: Thứ nhất, sự giới hạn phải được quy định trong pháp luật quốc gia. Yêu cầu này nhằm ngăn ngừa sự tùy tiện trong việc áp đặt các giới hạn. Thứ hai, giới hạn đặt ra không được trái với bản chất của các quyền bị giới hạn. Yêu cầu này nhằm bảo đảm những giới hạn đặt ra không làm tổn hại đến khả năng của các cá nhân có liên quan trong việc hưởng thụ các quyền đó. Thứ ba, chỉ đặt ra giới hạn nếu điều đó là cần thiết trong một xã hội dân chủ và nhằm mục đích thúc đẩy phúc lợi chung của cộng đồng. Về điều kiện này, trong một số điều ước còn bao gồm những yếu tố như để bảo vệ an ninh quốc gia (national security), an toàn của cộng đồng (public safety), sức khỏe hay đạo đức của cộng đồng (public health or moral), các quyền, tự do hợp pháp của người khác (rights and freedoms of others). GIỚI HẠN QUYỀN Phải được quy định trong pháp luật quốc gia và không được trái với bản chất của các quyền bị giới hạn – 74 –
KHÁI LƯỢC VỀ Q UYỀN CON NGƯỜI Câu hỏi 30 Liệu có thể bảo đảm nhân quyền trong hoàn cảnh nguồn lực kinh tế còn hạn chế không? Trả lời – 75 –
HỎI ĐÁP VỀ QUYỀN CON NGƯỜI Hoàn toàn có thể bảo đảm những quyền con người cơ bản kể cả trong hoàn cảnh nguồn lực kinh tế của quốc gia còn hạn chế. Trước hết, bởi việc hiện thực hóa các quyền dân sự, chính trị không đòi hỏi phải tiêu tốn nhiều nguồn lực vật chất (như đã đề cập ở các câu hỏi-đáp trên), mà cơ bản là phụ thuộc vào ý chí chính trị. Thêm vào đó, trong hầu hết các hoàn cảnh, ngay cả việc hiện thực hóa một số quyền kinh tế, xã hội, văn hóa cũng không đòi hỏi nghĩa vụ chủ động của các nhà nước, mà chỉ cần các nhà nước kiềm chế không can thiệp, tác động một cách tùy tiện, độc đoán vào việc hưởng thụ các quyền đó của công dân. Cuối cùng, trong hoàn cảnh khó khăn về kinh tế, các nhà nước vẫn có thể huy động sự hỗ trợ của cộng đồng quốc tế để bảo đảm quyền con người cho mọi công dân của mình, bởi việc hỗ trợ như vậy là một trong những nghĩa vụ quốc tế của các quốc gia trên thế giới. Câu hỏi 31 Có phải vấn đề quyền con người ngày càng có vị trí quan trọng trong quan hệ quốc tế? Trả lời Cùng với sự thành lập Liên Hợp Quốc (1945) và sự ra đời của Tuyên ngôn toàn thế giới về nhân quyền (1948), quyền con người ngày càng trở thành mối quan tâm chung của nhân loại. Trong thời kỳ Chiến tranh Lạnh, cuộc tranh luận về nhân quyền diễn ra trên – 76 –
KHÁI LƯỢC VỀ Q UYỀN CON NGƯỜI các diễn đàn quốc tế trong bối cảnh xung đột về ý thức hệ, cũng như cuộc chạy đua vũ trang căng thẳng giữa hai phe xã hội chủ nghĩa và tư bản chủ nghĩa. Vào năm 1975, tại Helsinky (Phần Lan), 35 quốc gia (bao gồm Mỹ, Canada, Liên Xô và hầu hết các nước châu Âu) đã thông qua Thỏa ước Helsinky. Thỏa ước này nêu lên 10 nguyên tắc cụ thể, trong đó có nguyên tắc tôn trọng các quyền con người và tự do cơ bản. Thỏa thuận đã mở ra một thời kỳ mới của nhân quyền trên các diễn đàn quốc tế. Từ sau Chiến tranh Lạnh, cuộc tranh luận về nhân quyền chuyển trọng tâm sang sự khác biệt giữa các nước phát triển với các nước đang phát triển (phương Bắc và phương Nam), giữa tính phổ biến của nhân quyền và đặc thù văn hóa. Đặc biệt, từ sau Hội nghị Nhân quyền thế giới tại Viên (1993), nhân quyền càng có vị trí quan trọng trong các diễn đàn quốc tế và khu vực. Đối thoại nhân quyền song phương và đa phương ngày càng được mở rộng giữa các quốc gia. Cho đến gần đây, Liên minh châu Âu thực hiện đối thoại nhân quyền hàng năm với hơn hai mươi quốc gia (bao gồm Trung Quốc, Nhật Bản, Mỹ, Nga, Ấn Độ, Việt Nam ). Mặc dù vậy, cần thấy rằng việc ngày càng được chú trọng trong quan hệ quốc tế không có nghĩa nhân quyền là một vấn đề đã được đồng thuận hoàn toàn hoặc ở cấp độ cao giữa các quốc gia. Song song với vị thế ngày càng cao của nó, nhân quyền vẫn là một vấn đề chứa đầy tranh cãi trên các diễn đàn quốc tế. Kể từ khi Liên Hợp Quốc thành lập đến nay, các quốc gia, theo từng khối, nhóm, chính thức hoặc không chính thức, hay trên phương diện song phương vẫn không ngừng tranh luận, chỉ trích, công kích nhau, bằng đủ mọi cách tiếp cận trên các diễn đàn quốc tế. Chỉ đơn cử, – 77 –
HỎI ĐÁP VỀ QUYỀN CON NGƯỜI Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ hàng năm công bố một số báo cáo liên quan đến tình hình nhân quyền, tự do tôn giáo, chống buôn người và thúc đẩy dân chủ ở các quốc gia trên thế giới. Những báo cáo này năm nào cũng gây ra tranh cãi giữa Hoa Kỳ với nhiều nước. Thậm chí, phản ứng theo kiểu “ăn miếng trả miếng” với Mỹ, từ năm 1998, Văn phòng Thông tin Quốc vụ viện Trung Quốc cũng ra Báo cáo về tình hình nhân quyền tại Hoa Kỳ. Báo cáo này tập trung vào những hạn chế trong việc thực thi nhân quyền tại Hoa Kỳ, chẳng hạn như các vấn đề liên quan đến kỳ thị chủng tộc, tỷ lệ 18 tội phạm cao, nghèo đói, đối xử vô nhân đạo với tù nhân 18 Có thể đọc các báo cáo từ năm 1998 đến nay trên trang tin điện tử tiếng Anh của Tân Hoa xã. Báo cáo năm 2010 : – 78 –