Giáo trình Lễ hội truyền thống Việt Nam (Tiếp theo)

Nội dung text: Giáo trình Lễ hội truyền thống Việt Nam (Tiếp theo)

1. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 1 Muåc luåc Vuâng Chêu thöí Bùæc Böå 2 Lïî höåi àïìn Ba Xaä 2 Vuâng Duyïn haãi Trung Böå 5 Lïî höåi chuyïín muâa 5 Lïî höåi àua thuyïìn 17 Höåi Àöí giaân 23 Lïî höåi àêìm Ö Loan 26 Höåi Dinh Thêìy 29 Vuâng Têy Nguyïn 35 Lïî boã maã cuãa ngûúâi Gia Rai Mthur 35 Lïî boã maã cuãa ngûúâi Bana Konkúàeh 41 Lïî ùn cúm múái 46 Höåi àua voi 50 Vuâng Nam Böå 54 Lïî höåi chuâa Baâ 54 Lïî höåi Baâ Chuáa Xûá 63 Lïî höåi Dinh Cö 72 Lïî höåi chuâa Ngoåc Hoaâng 76 Höåi chuâa Öng Böín 79 Lïî Kyâ An úã àònh Chêu Phuá 83
2. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 2 Vuâng Chêu thöí Bùæc Böå LÏÏÎ ÎÎ HHÖÖÅIÅÅI ÀÏÌNÌ BBAA XXAAÄ ÄÄ Àïën nay úã Minh Àûác, huyïån ÛÁng Hoaâ, tónh Haâ Têy ngûúâi dên vêîn coá thoái quen goåi con trêu laâ con ngheá cho duâ con trêu àoá àaä laâm "cha" laâm "meå", chên àaä baåi, rùng àaä long khöng thïí keáo caây. Theo nhû lúâi kïí cuãa caác bêåc cho niïn: Xa xûa, vuâng naây laâ röën nûúác àöìng chiïm, nghiïåp canh nöng caã nùm chó úã möåt muâa maâ vêîn bêëp bïnh. Cû dên àoái ngheâo xú xaác trïn àöìng trùæng, nûúác trong. Cho túái khi coá ngûúâi hoå Maåc, tïn goåi laâ Trêu Trùæng ra daåy dên khoanh vuâng ngùn nûúác vaâ tröìng caác giöëng luáa thñch ûáng theo tûâng muâa vuå. Kïët quaã laâ dên àûúåc êëm no, quêìn cû trúã nïn phöìn thõnh vaâ truâ phuá. Khi öng qua àúâi, nhúá cöng ún êëy, nhên dên trong vuâng quyïn tiïìn, goáp sûác lêåp àïìn thúâ vaâ tön öng laâm àûác thaânh hoaâng vaâ cuäng tûâ àêëy ngûúâi dên àõa phûúng coá thoái quen kyå huyá tïn goåi: Trêu. Àïìn thúâ àûác thaánh Maåc Trêu àùåt úã núi trung têm cuãa nùm thön: Thõnh Cêìu, Thõnh Bùçng, Thõnh Thêìn, Thõnh Thûúång vaâ Thõnh Haå. Mùåt àïìn nhòn vïì hûúáng àöng, tröng ra mùåt höì sen baát ngaát. Hai bïn taã hûäu àïìn, bïn laâ chi lûu cuãa doâng söng Nhuïå, bïn laâ àûúâng caái quan uöën khuác nhû con röìng, con rùæn lûúån quanh. Àïìn coá kïët cêëu mùåt bùçng theo kiïíu "nöåi cöng ngoaåi quöëc". Tûâ àûúâng lúán ài vaâo qua tam quan laâ con àûúâng vóa gaåch nghiïng àûa ta àïën sên chêìu. Hai bïn àûúâng, dûúái boáng cêy cöí thu, coá baây nhiïìu trêu àaá, ngûåa àaá, voi àaá vaâ choá àaá tröng vûâa uy nghiïm vûâa dên daä. Chñnh àiïån khang trang chia laâm ba lúáp, nïn thûúâng àûúåc goåi nöm laâ tam cung. Trïn caác vò keâo, chùæn gioá, àùåc biïåt laâ cûãa voäng àûúåc chaåm tröí tinh vi bùçng nhiïìu hoåa tiïët nhû: tûá linh, hoa laá, caá vûúåt Vuä Mön Nöåi cung baây baâi võ àûác thaânh
3. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 3 hoaâng vaâ nùm baát nhang thúâ cuãa nùm laâng cuâng nhiïìu àöì tïë khñ: taân loång, baát bûãu, xaâ mêu vaâ kiïåu rûúác Hai bïn chñnh àiïån, cuâng tröng ra sên chêìu laâ hai daäy nhaâ nùm gian, ûáng múái nùm thön duâng laâm núi tiïëp khaách vaâ nhêån lïî trong möîi kyâ lïî höåi Àïìn Ba Xaä tûá muâa baát tiïët hûúng bay. Song nhöån nhõp tûng bûâng hún caã laâ kyâ lïî höåi thûúâng niïn 12 thaáng 6. Vaâ nhû àaä thaânh lïå, cûá nùm nùm möåt kyâ múã lïî höåi to. Àïí chuêín bõ cho möîi kyâ lïî höåi, ngûúâi nùm thön úã Minh Àûác nuöi nùm con ngheá. Trûúác ngaây lïî höåi caác con ngheá àûúåc dùæt àïën thi. Con naâo vaâo giaãi thò àûúåc choån àïí höm sau múã höåi giïët thõt tïë thêìn vaâ chia àïìu àïí nùm thön thuå löåc. Ngaây khai höåi 12 thaáng 6, tûâ saáng súám, laâng thön àaä röån raä, tûng bûâng. Ngûúâi cuãa nùm thön tröëng giong cúâ múã, kiïåu rûúác àûa thêìn thaánh thúâ trong baãn haåt thön mònh vïì àïìn dûå höåi. Sau khi caã nùm thön, anh trûúác em sau àaä tïì tûåu àöng àuã, lïî r ûúác nûúác bùæt àêìu. Vêîn theo thûá tûå anh trûúác em sau, nùm àoaân rûúác ra cöng Nhuïå laâm lïî rûúác nûúác. Ài àêìu möîi àoaân rûúác laâ àöåi cúâ. tiïëp sau laâ àöåi nhaåc, àöåi kiïåu rûúác baát nhang hûúng aán, vaâ kiïåu rûúác chum nûúác. Chum nûúác àûúåc quêy quanh bùçng vaãi trùæng, miïång phuã vuöng vaãi àoã. Túâi búâ söng nùm thön, möîi thön duâng nùm chiïëc chaãi ra giûäa loâng söng lêëy nûúác vïì laâm lïî möåc duåc. Sau lïî möåc duåc laâ lïî tïë thêìn, lêìn lûúåt nùm thön laâm lïî tïë, tiïëp sau laâ lïî tïë cuãa caác doâng hoå, caác gia àònh vaâ khaách thêåp phûúng. Trong khi úã chñnh àïìn long troång diïîn ra lïî tïë, úã ngoaâi höì ngoaâi baäi àïìn, diïîn ra nhiïìu troâ chúi söi àöång nhû muáa röìng, muáa lên, choåi gaâ, àêëu vêåt. Söi nöíi vaâ cuöën huát ngûúâi xem hún caã laâ troâ àêåp bõ gaåo vaâ tuám nûúác. Ngûúâi ta treo nhiïìu bõ gaåo vaâ tuám nûúác lïn möåt giaá treo. Ai àêåp vaâo bõ gaåo thò àûúåc thûúãng Ai àêåp vaâo tuám nûúác, tuám nûúác vúä ra bùæn tung toeá vaâo ngûúâi vaâ nhûäng tiïëng cûúâi röå lïn cuãa ngûúâi xem.
4. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 4 Lïî höåi àïìn Ba Xaä àaä tûâ lêu trúã thaânh lïå cuãa nùm thön: Thõnh Cêìu, Thõnh Bùçng, Thõnh Thêìn, Thõnh Thûúång, Thõnh Haå vaâ dên chuáng thêåp phûúng keáo vïì dûå höåi rêët àöng. Àïí phuåc vuå cho viïåc ùn úã cuãa khaách thêåp phûúng, nhiïìu ngûúâi àõa phûúng quêìn tuå gêìn àïìn dûång nhaâ, lêåp quaán thaânh möåt núi buön baán sêìm uêët thúâi xûa. Chñnh vò leä àoá maâ úã gêìn àïìn Ba Xaä ngaây nay coá möåt àõa danh àûúåc goåi laâ: Phöë Cöëng Thêìn.
5. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 5 Vuâng Duyïn haãi Trung Böå LLÏÏÎ ÎÎ HÖÖÅIÅÅI CHHUYÏÍNÍÍN MMUUÂAÂÂA Rica Nûkar (Rija Nûgar - àoåc laâ Richaâ Nûn Cùçn) laâ möåt trong nhûäng lïî höåi truyïìn thöëng cuãa ngûúâi Chùm vaâ àûúåc töí chûác vaâo àêìu nùm. Lïî höåi Rica Nûkar coân laâ möåt trong nhûäng lïî höåi chung cho ngûúâi Chùm (caã Chùm Baâlamön vaâ Chùm Baâ ni) vaâ mang tñnh khu vûåc, toaân vuâng. Ngay caái tïn cuãa lïî höåi àaä phêìn naâo noái lïn tñnh chêët röång vaâ chung cuãa lïî höåi: Nûkar coá nghôa laâ xûá súã, laâ àêët nûúác Khöng chó röång vaâ chung, caái tïn Nûkar, qua nghôa mang tñnh àõa lyá, chûâng naâo cuäng cho thêëy àêy laâ möåt lïî höåi truyïìn thöëng xûa mang tñnh toaân cöång àöìng cuãa ngûúâi Chùm chûá khöng thïí laâ möåt lïî höåi múái àûúåc nhêåp vaâo tûâ bïn ngoaâi caách àêy vaâi thïë kyã. Àuáng laâ chûä Rica coá thïí laâ Chaâ Vaâ hay Java nhû khöng ñt ngûúâi Chùm tin vaâ khöng ñt nhûäng nhaâ nghiïn cûáu cho laâ nhû vêåy. Coân nhûäng taác giaã tûâ àiïín Chaâm - Viïåt - Phaáp thò giaãi thñch thuêåt ngûä Rica (àoåc laâ Rijaâ) hay Raca (àoåc laâ Raja) laâ lïî muáa, giaãi thñch thuêåt ngûä gheáp Rica Nûkar hay Rica nûkar laâ lïî muáa töëng ön àêìu thaáng giïng Chùm. Àuáng laâ Rica Nûkar laâ lïî höåi àêìu nùm, laâ lïî töëng ön, laâ lïî höåi chung cho ngûúâi Chùm thuöåc caã hai àaåo Baâ la mön vaâ Baâni, laâ lïî höåi coá muáa. Thïë nhûng thûåc chêët cuäng nhû nguöìn göëc cuãa lïî höåi naây laâ gò vaâ nhû thïë naâo thò cho àïën nay chûa möåt nhaâ khoa hoåc naâo àùåt thaânh vêën àïì vaâ phên tñch vêën àïì cho thêåt sûå khoa hoåc. Caác taác giaã cuöën "Ngûúâi Chùm úã Thuêån Haãi" vaâ cuöën "Vùn hoaá Chùm" àïìu chó daânh veãn veån àuáng coá möåt trang àïí giúái thiïåu qua lïî höåi Rica Nûkar cuãa ngûúâi Chùm. Caác taác giaã cuãa caác cöng trònh kïí trïn àïìu cho rùçng Rica
6. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 6 Nûkar laâ lïî cêìu xin Thêìn Meå xûá súã vaâ caác võ thêìn linh giuáp cho ngûúâi Chùm traánh àûúåc nhûäng àiïìu xêëu xa, xui xeão trong nùm cuä nhû öëm àau, haån haán, sêu bïånh, chuöåt boå phaá hoaåi muâa maâng cêìu xin nhûäng àiïìu töët laânh nhû sûác khoeã vaâ sûå bònh yïn cho xoám laâng vaâ mûa thuêån gioá hoaâ, cêy cöëi töët tûúi Àuáng, chûác nùng cuãa Rica Nûkar coá laâ nhû vêåy, nhûng khaái quaát nhû vêåy thò quaá chung, vaâ chñnh vò vêåy nïn cuäng chûa thêåt truáng. Theo nhûäng àiïìu tra àiïìn daä cuãa chuáng töi, Rica Nûkar trûúác hïët laâ nghi lïî chuyïín muâa vaâ coá yá nghôa trûúác hïët àöëi vúái cöng viïåc canh taác nöng nghiïåp khaá àùåc trûng cuãa ngûúâi Chùm úã möåt vuâng àêët cuäng rêët àùåc biïåt trïn àêët nûúác ta. Cuäng theo chuáng töi, Rica Nûkor laâ saãn phêím cuãa vuâng àêët Ninh Thuêån - Bònh Thuêån vaâ cuãa nhûäng ngûúâi Chùm söëng vaâ laâm nöng nghiïåp úã àêy. Mùåc dêìu cuäng nhû nhiïìu vuâng khaác trïn àêët Viïåt Nam laâ cuâng nùçm trong vuâng khñ hêåu aá chêu gioá muâa, nhûng möåt söë àùåc àiïím cuãa àõa thïë àaä khiïën cho vuâng Ninh- Bònh Thuêån trúã thaânh vuâng khö haån nhêët nûúác ta. Nhòn chung, theo caác nhaâ khoa hoåc, chñnh hïå thöëng gioá muâa naây àaä êën àõnh hai muâa roä rïåt taåi Viïåt Nam. Tûâ thaáng 10 àïën thaáng 4 laâ muâa khö, laâ khi aáp suêët trong vuâng höì Baikal lïn cao taåo nïn trung têm cao aáp vúái nhûäng khöëi khñ laånh lan truyïìn xuöëng miïìn Nam. Àoá laâ gioá muâa àöng bùæc. Coân tûâ thaáng 5 àïën thaáng 9 laåi laâ muâa mûa vò vaâo thúâi gian naây úã têy bùæc êën Àöå hònh thaânh möåt trung têm haå aáp lan dêìn vïì phña àöng. Trung têm naây "huát" khöng khñ tûâ vuâng cao aáp àaåi dûúng vaâo taåo nïn gioá muâa têy nam úã Viïåt Nam. Trong khi àoá, lïî Rica Nûkar cuãa ngûúâi Chùm thûúâng diïîn ra vaâo quaäng suöët nûãa sau thaáng 4 hay àêìu thaáng 5, nghôa laâ vaâo luác giao thúâi chuyïín muâa. Khöng phaãi ngêîu nhiïn thaáng àêìu tiïn cuãa möåt nùm theo lõch Chùm laåi rúi vaâo nûãa cuöëi thaáng 4 vaâ nûãa àêìu thaáng 5. Tuy coá nhûäng neát chung vïì hai muâa nhû vêåy, nhûng úã vuâng àêët quanh Phan Rang vaâ Phan Rñ - àõa baân cû truá chñnh cuãa ngûúâi
7. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 7 Chùm, tñnh chêët hai muâa coá nhûäng neát nghiïåt ngaä hún nhiïìu so vúái nhûäng núi khaác úã Viïåt Nam. Do ba phña bõ nuái non bao boåc, chó coá phña Àöng laâ hûúáng ra biïín, cho nïn vuä lûúång trung bònh haâng nùm cuãa Phan Rang rêët thêëp 695 mm vaâ chó trong 52 ngaây; trong khi àoá Àaâ Laåt nhêån 1769 mm trong 168 ngaây, Nha Trang 1356 mm trong 116 ngaây. Do vêåy, theo tñnh toaán cuãa caác nhaâ khoa hoåc, úã vuâng Phan Rang, thaáng 1, 2, 3, 4 laâ thúâi gian khö haån hoaân toaân. Trung bònh söë ngaây mûa trong thaáng laâ 1 vaâ vuä lûúång khöng quaá 20 mm. Tiïëp theo mûa gia tùng dêìn vaâo thaáng 5, 6, 7, 8 vaâ vuä lûúång haâng thaáng chó tûâ 40 àïën 69 mm. Thûåc sûå mûa nhiïìu laâ vaâo caác thaáng 9, 10, 11 (vuä lûúång trung bònh thaáng trïn 100 mm). Àêy laâ thúâi kyâ chuyïín tiïëp giûäa hai luöìng gioá muâa. Vaâ thúâi gian naây, do taác àöång cuãa caác thiïn khñ àï vaâ baäo töë úã Àöng Haãi, miïìn trung Viïåt Nam noái chung vaâ vuâng Phan Rang noái riïng thûúâng coá mûa, baäo, luåt, löåi. ÚÃ vuâng àöìng bùçng duyïn haãi Phan Rñ, do möåt söë àùåc àiïím àõa lyá húi khaác, nïn khñ hêåu coá mïìm hún so vúái úã vuâng Phan Rang. Vò úã phña nam Phan Rñ, rùång Trûúâng Sún taåo thaânh möåt haânh lang röång khoaãng 20km, nhûng cao chó tûâ 30 àïën 80m, cho nïn gioá êím coá thïí vûúåt qua. Àiïìu trïn àaä khiïën cho khñ hêåu Phan Rñ gêìn giöëng àöìng bùçng miïìn Nam. úã Phan Rñ, muâa mûa bùæt àêìu tûâ thaáng 5 àïën thaáng 10, tûâ thaáng 11 à ïën thaáng 4 laâ muâa khö. Mùåc dêìu vêåy, vuâng Phan Rñ vêîn laâ vuâng rêët khö haån: vuä lûúång trung bònh haâng nùm laâ 770 mm trong 70 ngaây; trong nhûäng thaáng muâa mûa vuä lûúång haâng thaáng chó vaâo khoaãng 100 mm, (vuä lûúång töëi àa úã thaáng 5 vaâ thaáng 10). Têët caã nhûäng àùåc àiïím khñ hêåu àaä phêìn naâo àûúåc thïí hiïån khaá roä qua lõch cuãa ngûúâi Chùm. Möåt nùm cuãa ngûúâi Chùm cuäng coá 12 thaáng vaâ thaáng tñnh theo mùåt trùng vaâ nùm tñnh theo vò sao. Khi bùæt àêìu coá trùng laâ àêìu thaáng vaâ khi tùæt trùng laâ cuöëi thaáng. Möîi thaáng coá 29 hoùåc 30 ngaây (nhûäng thaáng leã 1, 3, 5, 7, 9, 11 coá àuã 30 ngaây; nhûäng thaáng chùén 2, 4, 6, 8, 10, 12 chó coá 29 ngaây).
8. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 8 Coân nùm cuãa ngûúâi Chùm thò tñnh theo Sao Rua (Patû Pingu Rung) nghôa laâ Sao Pleáiades theo danh tûâ khoa hoåc vaâ Sao Caây (Patic Lingùl) nghô laâ Sao Baudrier d’Orion theo danh tûâ khoa hoåc. Theo ngûúâi Chùm, khi Sao Rua hay Tua Rua xuêët hiïån, Sao Thêìn Nöng (Patû Aco) nghôa laâ Sao Sirinh theo thuêåt ngûä khoa hoåc bùæt àêìu ngöìi thùèng dêåy vïì phña Bùæc laâ bùæt àêìu muâa mûa, khúãi sûå viïåc caây bûâa vaâ cuäng laâ bùæt àêìu cuãa möåt nùm. Ngûúâi Chùm tin rùçng bao giúâ Sao Rua cuäng phaãi núã vaâo cuöëi thaáng hai lõch Chùm vaâ caác öng thaây bao giúâ cuäng phaãi tñnh sao cho khi Sao Rua núã phaãi àuáng vaâo cuöëi thaáng hai. Búãi vêåy, nùm naâo maâ àïën cuöëi thaáng möåt röìi maâ Sao Rua haäy coân cao, nghôa laâ khöng thïí núã kõp vaâo cuöëi thaáng hai thò caác öng thaây goåi luön thaáng möåt êëy laâ thaáng múái vaâ coi nhû möåt thaáng thûâa cuãa nùm trûúác. Nïëu trûúâng húåp trúâi u aám maâ khöng xem àûúåc Sao Rua thò caác thaây xem Sao Caây (núã sau Sao Rua möåt thaáng) àïí tñnh nùm. Vaâ, theo kinh nghiïåm cuãa ngûúâi Chùm, chó sau khi Sao Rua núã thò múái bùæt àêìu mûa. Vaâ khi Sao Rua núã ra thò ngûúâi Chùm tin rùçng, seä coá nhûäng tia lûãa hay "tiïm lûãa" - theo caách goåi cuãa ngûúâi Chùm - noáng - laâm chïët hoa maâu. Nhòn sang caác dên töåc khaác cuâng chõu aãnh hûúãng cuãa vùn hoaá êën Àöå thúâi xûa nhû ngûúâi Chùm, chuáng ta seä gùåp möåt bûác tranh vïì lïî nùm múái rêët gêìn nhau vïì thúâi gian tiïën haânh lïî höåi, muåc àñch vaâ tñnh chêët cuãa lïî höåi. Ngaây tïët nùm múái cöí truyïìn cuãa ngûúâi Thaái úã Thaái Lan goåi laâ Sööíng Kran vaâ thûúâng rúi vaâo giûäa thaáng Tû dûúng lõch (thaáng giïng lõch Thaái xûa), nghôa laâ vaâo thaáng noáng nhêët trong nùm vaâ cuäng laâ vaâo nhûäng ngaây cuöëi cuãa muâa khö trûúác khi coá nhûäng trêån mûa àêìu kyâ cuãa gioá muâa keáo àïën. Vaâ tïët nùm múái Sööíng Kran cuãa ngûúâi Thaái laâ nhûäng lïî cêìu vaâ àoán mûa xuöëng àïí bùæt àêìu möåt nùm laâm ùn múái. Cuäng àoán tïët nùm múái vaâo khoaãng giûäa thaáng Tû dûúng lõch nhû ngûúâi Thaái úã Thaái lan, ngûúâi Laâo úã Laâo coân goåi tïët nùm múái (Bun pi maây) cuãa mònh laâ höåi teá nûúác (Bun huúát nêåm).
9. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 9 ÚÃ Cùmpuchia, tïët vaâo nùm múái (Chon chnam thmay) khöng khaác gò nhiïìu so vúái tïët cuãa ngûúâi Thaái vaâ ngûúâi Laâo, nghôa laâ cuäng vaâo thaáng 4 hoùåc thaáng 5 dûúng lõch, thúâi gian chuyïín muâa tûâ muâa khö sang muâa mûa vaâ cuäng nhùçm muåc àñch cêìu mûa qua nhûäng tuåc teá nûúác tùæm tûúång Phêåt Tïët nùm múái cuãa ngûúâi Miïën úã Myanma mang tïn võ thêìn (naát) töëi cao Thagyarmin. Nguöìn göëc cuãa caái tïn àûúåc truyïìn thuyïët cuãa ngûúâi Miïën truyïìn tuång trong nhûäng cêu chuyïån huyïìn thoaåi àaåi àïí vúái nöåi dung nhû sau: "Xûa kia, caã mùåt àêët khöng hïì coá sûå söëng vaâ àùæm chòm trong boáng töëi. Thêëy tònh caãnh nhû vêåy Chuáa tïí cuãa caác thêìn laâ Thagyarmin beân ra lïånh cho mùåt trùng vaâ mùåt trúâi chiïëu saáng mùåt àêët. Röìi thêìn taåo ra moåi vêåt. Khi mùåt àêët àaä coá cuöåc söëng yïn öín röìi, thêìn vïì trúâi. Luác chia tay, võ thêìn töëi cao hûáa laâ haâng nùm seä trúã laåi mùåt àêët vúái con ngûúâi vaâo dõp nùm múái. Búãi vêåy, ngûúâi dên lêëy tïn thêìn goåi ngaây tïët cuãa mònh". Mùåc dêìu caái tïn coá veã khöng gùæn gò lùæm vúái tñnh chêët cuãa lïî höåi, nhûng Thagyarmin cuãa ngûúâi Miïën bao giúâ cuäng laâ lïî tïët cuãa teá nûúác cêìu mûa vaâ bao giúâ cuäng rúi vaâo nhûäng ngaây cuöëi cuãa muâa khö (vaâo möåt ngaây naâo àoá trong thaáng Tû dûúng lõch). Theo chuáng töi, coá leä cuäng khöng cêìn dêîn thïm vïì nhûäng ngaây höåi nùm múái chuyïín muâa cuãa caác dên töåc khaác úã Àöng Nam AÁ nûäa vò chó qua möåt söë nhûäng gò maâ chuáng töi vûâa dêîn1 cuäng chûâng naâo thêëy Rica Nûkar cuãa ngûúâi Chùm cuäng laâ lïî höåi nùm múái chuyïín muâa nhû nhûäng lïî höåi nùm múái cuãa nhiïìu dên töåc khaác nhau úã khu vûåc Àöng Nam AÁ. Maâ khöng chó úã caác dên töåc Àöng Nam AÁ, úã ngûúâi ÊËn Àöå cuäng coá möåt lïî höåi chuyïín muâa tûng bûâng maâu sùæc vaâ ûúát àêîm nûúác - tïët Höli. Àöëi vúái ngûúâi ÊËn, tïët Höli laâ bùæt àêìu muâa xuên, nghôa laâ bùæt àêìu coá mûa vaâ cuäng àûúåc diïîn ra haâng nùm vaâo thaáng 3 hoùåc thaáng 4 dûúng lõch. Möåt sûå truâng húåp hay coá sûå taác àöång cuãa ÊËn Àöå túái khu vûåc Àöng Nam AÁ? Theo chuáng töi nghô, chùæc laâ do caã hai.
10. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 10 Àuáng laâ ngûúâi Chùm xûa cuäng nhû caác dên töåc khaác úã Àöng Nam AÁ àaä tiïëp nhêån vaâ sûã duång hïå thöëng lõch Saka cuãa ÊËn Àöå. Cuäng nhû ngûúâi êën, ngûúâi Chùm ào thaáng bùçng thaáng trùng êm lõch vaâ ào nùm laåi bùçng nùm tñnh theo nùm mùåt trúâi (dûúng lõch). Möîi nùm cuãa ngûúâi Chùm cuäng àûúåc chia ra laâm 12 thaáng. Nhûng, àiïìu lyá thuá laâ, 10 thaáng àêìu cuãa lõch Chùm àûúåc goåi theo söë thûá tûå laâ thaáng 1, thaáng 2 cho àïën thaáng 10 (pilantha, pilan twa, pilan klow, pilan paã, pilan limû, pilan nùm, pilan touch, pilan talipùn, pilon, thelipùn vaâ pilan tha pluh). Hai thaáng cuöëi cuâng cuãa nùm khöng phaãi laâ söë thûá tûå 11 vaâ 12 maâ laâ 2 tûâ maâ ngûúâi Chùm hiïån nay cuäng khöng hiïíu nghôa: pilan puyh (àoåc laâ bilan puái) vaâ pilan nok (àoåc laâ bilan nok). Theo chuáng töi, hai tïn cuãa thaáng 11 vaâ 12 cuãa lõch Chùm laâ hai tïn cuãa hai thaáng cuãa nùm laâ pausha vaâ nokha. Hiïån tûúång duâng tïn 2 thaáng cuãa lõch ÊËn Àöå vaâo lõch riïng cuãa dên töåc mònh khöng chó coá úã ngûúâi Chùm maâ coân coá úã caác dên töåc khaác úã Àöng Nam AÁ. Vñ duå, trong lõch truyïìn thöëng cuãa ngûúâi Bali (dên töåc duy nhêët úã Inàönïxia coân giûä laåi truyïìn thöëng cuãa ÊËn Àöå giaáo), hai thaáng cuöëi nùm lêëy tïn cuãa lõch ÊËn Àöå laâ Diesta vaâ Saàa. Coá thïí thêëy trong lõch cuãa ngûúâi Chùm nhûäng yïëu töë êën Àöå khaác. Vñ duå 12 con giaáp cuãa lõch Chùm laâ tiïëp thu cuãa ÊËn Àöå. Mûúâi hai nùm cuãa lõch Chùm coá tïn laâ: 1) Thùn takech (nùm con chuöåt); 2) Thùn kapaw (nùm con trêu); 3) Thùn rimong (nùm con höí); 4) Thùn tapay (nùm con thoã); 5) Thùn Inû kiray (nùm con röìng); 6) Thùn Ula (nùm con rùæn); 7) Thùn Atheh (nùm con ngûåa); 8) Thùn pape (nùm con dï); 9) Thùn kra (nùm con khó); 10) Thùn Mûnu (nùm con gaâ); 11) Thùn athow (nùm con choá) vaâ 12) Thùn papy (nùm con lúån). Khöng chó caách tñnh nùm maâ caã caác tïn thaáng cuãa lõch Chùm xûa nûäa cuäng mang caác tïn ÊËn Àöå. Àoåc caác bia kyá cöí Chùmpa, chuáng ta coá thïí tòm thêëy nhiïìu taâi liïåu vïì lõch cöí cuãa ngûúâi Chùm. Vñ duå, trong têëm bia cuãa Indravarman III coá niïn àaåi 840 Saka (918 DL) úã Thaáp Baâ (Nha Trang) coá doâng: "Vaâo nùm Saka biïíu hiïån bùçng Vyoma-amburasi-
11. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 11 ianu (tûác nùm 840 Coka) vaâo ngaây chuã nhêåt, ngaây 12 nûãa töëi cuãa Suci (thaáng Jyaistha hoùåc Asaâdha), àûác vua àuác pho tûúång vaâng nûä thêìn Bhagavati" . Röìi thò caách tñnh möåt tuêìn 7 ngaây vaâ biïíu tûúång möîi ngaây cuãa lõch Chùm cuäng theo kiïíu cuãa lõch ÊËn Àöå cöí. Caác ngaây trong tuêìn cuãa lõch Chùm: ngaây chuã nhêåt biïíu tûúång mùåt trúâi (Adit - tûâ chûä Rivit cuãa êën Àöå), ngaây thûá hai - mùåt trùng (Thöm - tûâ chûä Söma), ngaây thûá ba - sao Hoaã (Angor- tûâ chûä Mangal), ngaây thûá tû - sao Thuyã (Buát - Tûâ chûä Bud), ngaây thûá nùm -sao Möåc (Jip - tûâ chûä Bruha), ngaây thûá saáu - sao Kim (Suk - tûâ chûä Sukra) vaâ ngaây thûá baãy - sao Thöí (Tha - tûâ chûä Sami) 2. Àuáng laâ, nïëu cûá àoåc trong caác bia kyá cöí thò ta chó thêëy caác tïn goåi vaâ caác caách tñnh lõch cuãa ngûúâi Chùm xûa theo kiïíu cuãa ÊËn Àöå. Vaâ, chùæc chùæn àoá laâ thaánh lõch hay lõch tön giaáo cuãa ngûúâi Chùm xûa, chûá lõch phaáp cuãa ngûúâi dên maâ nhêët laâ cuãa ngûúâi Chùm hiïån nay thò khöng hoaân toaân giöëng lõch ÊËn Àöå. Chó cêìn qua caác tïn goåi cuãa caác thaáng maâ chuáng töi àaä dêîn úã trïn, chuáng ta àaä thêëy trong lõch Chùm (àuáng hún laâ nùm lõch cuãa ngûúâi Chùm) chó coá 10 thaáng. Khöng phaãi ngêîu nhiïn maâ hai thaáng cuöëi nùm cuãa lõch Chùm laåi mang hai caái tïn ÊËn Àöå. Theo suy nghô cuãa chuáng töi, hai thaáng cuöëi nùm cuãa ngûúâi Chùm chñnh laâ hai thaáng khöng tïn hay hai thaáng nghó rêët àùåc trûng cho nùm lõch truyïìn thöëng cuãa nhiïìu dên töåc baãn xûá úã Têy Nguyïn Viïåt Nam vaâ Àöng Nam AÁ. ÚÃ Têy Nguyïn Viïåt Nam, lõch cuãa möåt söë dên töåc chó coá 10 thaáng vaâ caác thaáng àïìu gùæn vúái cöng viïåc saãn xuêët. Vñ duå nùm cuãa ngûúâi Giarai göìm caác thaáng: thaáng 1 (búlan Sa) vaâ thaáng 2 (búlan Àoa) laâ caác thaáng phaát haå cêy laâm rêîy; thaáng 3 (búlan Khêu) vaâ thaáng 4 (búlan pù) laâ caác thaáng gieo xaå luáa; thaáng 5 (búlan Rúma) vaâ thaáng 6 (búlan Nùm) laâ nhûäng thaáng laâm coã luáa thaáng 7 (búlan Juh) vaâ thaáng 8 (búlan Pùn) laâ thaáng àuöíi chim luáa súám vaâ thaáng gùåt luáa súám; thaáng 9 (búlan doa rúpùn)vaâ thaáng 10 (búlan pluh) laâ nhûäng thaáng gùåt luáa trïn rêîy, hai thaáng cuöëi khöng tïn àûúåc goåi laâ thaáng nghó ngúi (búlan ning nöng). Caã tïn goåi vaâ lõch tiïët trúâi vaâ cêy tröìng
12. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 12 giûäa lõch cuãa ngûúâi Chùm vaâ cuãa ngûúâi Giarai coá sûå tûúng àöìng kyâ laå. Vaâ sûå tûúng àöìng naây chó coá thïí lyá giaãi bùçng sûå tûúng àöìng vïì nguöìn göëc chûá khöng thïí bùçng sûå aãnh hûúãng qua laåi. Khöng chó úã caách tñnh vaâ àùåt tïn thaáng maâ ngay caã úã caách chia nùm ra caác muâa úã lõch Chùm cuäng khaác lõch úã êën Àöå vaâ gùæn chùåt vúái tiïët trúâi cuäng nhû cöng viïåc nhaâ nöng taåi xûá súã maâ ngûúâi Chùm sinh söëng. Trong lõch phaáp cuãa êën Àöå, mûúâi hai thaáng àûúåc chia laâm saáu muâa (möîi muâa chó keáo daâi hai thaáng): muâa xuên (vasanta), muâa haå (giusma), muâa mûa (varsa), muâa thu (sharat), muâa àöng (hemanta) vaâ muâa laånh (sisira)1. Trong khi àoá, lõch cuãa ngûúâi Chùm laåi chó coá ba muâa: Pùl kabo (muâa coá tiïëng sêëm àêìu tiïn rïìn buöíi àêìu nùm), tûâ thaáng möåt àïën hïët thaáng tû Chùm (tûác tûâ thaáng 4 vaâ 5 àïën thaáng 7 vaâ 8 dûúng lõch) vaâ laâ muâa gieo haåt; 2) Pùl halim hacan (muâa mûa gioá) tûâ thaáng nùm àïën hïët thaáng chñn Chùm (tûâ thaáng 8 vaâ 9 àïën thaáng 12 vaâ thaáng 1 dûúng lõch) vaâ laâ muâa nûúác lúán vò luác naây nûúác luä tûâ trïn vuâng nuái chaãy xuöëng nhiïìu; vaâ 3) Pùl pinh- piang (muâa noáng nûåc, muâa trú truåi) tûâ thaáng mûúâi àïën hïët thaáng mûúâi hai (tûác tûâ thaáng 1 vaâ 2 àïën thaáng 3 vaâ 4 dûúng lõch) vaâ laâ muâa gùåt haái àaä xong, ruöång àêët con trú göëc raå; trúâi noáng, cêy coã khöng moåc nöíi thêåm chñ bõ chaáy xeám ài; vò thïë muâa naây coân àûúåc goåi laâ muâa nùæng. Nhû vêåy laâ, Rica Nûkar cuãa ngûúâi Chùm laâ lïî höåi cuãa thaáng àêìu nùm, cuãa nhûäng ngaây àêìu cuãa thaáng àêìu nùm. Vaâ, theo chuáng töi, Rica Nûkar, xeát vïì thûåc chêët cuäng nhû nguöìn göëc laâ lïî höåi nùm múái cuãa cû dên laâm nöng nghiïåp, nghôa laâ lïî höåi àïí chuêín bõ àoán vaâ bûúác vaâo möåt nùm laâm ùn múái. Ngay tïn goåi cuãa muâa àêìu tiïn cuãa nùm: "Muâa coá tiïëng sêëm àêìu nùm" àaä phêìn naâo noái lïn tñnh chêët nöng lõch cuãa lïî Rica Nûkar. Vaâ, sau lïî àêìu nùm naây ngûúâi Chùm bùæt àêìu bùæt tay vaâo gieo tröìng. Theo àiïìu tra cuãa caác nhaâ khoa hoåc vaâ cuãa caã baãn thên chuáng töi, úã nhûäng núi coá ruöång hai vuå, vuå àêìu thûúâng gieo cêëy vaâo khoaãng thaáng 2, thaáng 3 lõch Chùm (thaáng 5 vaâ 6 dûúng lõch), nghôa laâ sau khi sao Rua xuêët hiïån möåt thúâi gian. Vaâ, nhû chuáng töi àaä trònh baây
13. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 13 úã trïn, Sao Rua xuêët hiïån vaâo dõp àêìu nùm cuãa ngûúâi Chùm vaâ ngûúâi Chùm dûåa vaâo sûå xuêët hiïån cuãa sao Rua àïí àiïìu chónh lõch cuãa mònh. Sau lïî höåi Rica Nûkar, khùæp núi, khùæp chöën trong vuâng cû truá cuãa ngûúâi Chùm, àêët trúâi, thiïn nhiïn vaâ con ngûúâi nhû söi àöång lïn àïí vaâo vuå laâm ùn, nhû nhûäng cêu ca dao cuãa ngûúâi Chùm mö taã: "Muâa caây rùæn rïët àêìy àaân Àïën khi gùåt luáa, hoå haâng rêët àöng" hoùåc: "Taåo xe lêåp chuöìng nuöi true Voác to, sûác maånh àïí sau cêåy nhúâ Veát mûúng, ngùn àêåp, àùæp búâ Xuyïn rûâng bùng nuái cho nhúâ àöìng têm" hay: "Chúâ cho nûúác luä, mûa dêìm Ruöång caây gieo luáa, àêët bêìn tröìng khoai Tröìng caâ, tröìng mûúáp, bñ ngö Taåm loâng vûäng daå, àúåi chúâ luáa khoai". Vaâ, àiïìu lyá thuá nûäa laâ, trûúác lïî Rica Nûkar ñt ngaây, vaâo ngaây thûá ba tuêìn àêìu tiïn cuãa thaáng giïng lõch Chùm (lïî Rica Nûkar thûúâng vaâo ngaây thûá nùm, thûá saáu tuêìn àêìu) haâng nùm, ngûúâi Chùm laâm lïî Púh bùng yang (lïî khai mûúng àùæp àêåp) àïí xin thêìn linh chûáng giaám cho cöng viïåc àöìng aáng trong nùm múái. Lïî naây àûúåc cuáng úã caác thaáp hoùåc caác àïìn thúâ.
14. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 14 Muåc àñch cuãa Púh bùng Yang laâ xin thêìn linh cho pheáp dên laâng àûúåc khai kïnh àùæp àêåp, chuêín bõ cho vuå saãn xuêët múái vaâ cêìu xin cho mûa gioá thuêån hoaâ, cêy cöëi muâa maâng tûúi töët. Tñnh chêët nöng nghiïåp cuãa Púh bùng Yang coá thïí àûúåc minh hoaå bùçng möåt söë chi tiïët cuãa nghi lïî naây taåi lùng thúâ nûä thêìn Pö Nûkar (Pö Nûgar) thön Hûäu Àûác, xaä Phûúác Hiïëu, huyïån Ninh Phûúác, tónh Ninh Thuêån. Nghi lïî do öng Hamua Ia (ngûúâi chuyïn laâm lïî nghi gùæn vúái nöng nghiïåp) tiïën haânh. Lïî vêåt dêng caác thêìn linh göìm coá möåt con dï, nùm mêm cúm, möåt khay trêìu rûúåu vaâ vêåt thiïng hay àöì thúâ cuãa lùng- cêy noä nûúâng laâm bùçng göî trêìm. Trong khi laâm lïî, öng thaây Hamua Ia nhaãy muáa, nhuán nhaãy vúái cêy noä nûúâng thïí hiïån quan hïå tñnh giao - haânh àöång mang tñnh phöìn thûåc vúái yá nghôa taåo ra moåi sûå söëng. Sau lïî Rica Nûkar (Rija Nûgar), thúâi tiïët bùæt àêìu chuyïín: àaä bùæt àêìu voång lïn tiïëng sêëm àêìu nùm vaâ àaä bùæt àêìu laác àaác coá nhûäng trêån mûa nhoã. Nhûäng trêån mûa àêìu nùm cuãa ngûúâi Chùm úã vuâng Ninh - Bònh Thuêån coá yá nghôa gêìn giöëng nhû nhûäng trêån "mûa thaáng Ba laâ hoa àêët" cuãa ngûúâi Viïåt úã caác tónh miïìn Bùæc. Thïë nhûng moåi àiïìu khúãi àêìu cuãa sûå chuyïín muâa vúái caái möëc cuöëi cuâng laâ sao Rua hay Tua Rua xuêët hiïån coân keáo daâi cho àïën khi ngöi sao naây núã xong. Vaâ khi sao Rua núã xong thò muâa mûa thûåc sûå múái àïën chûá coân trong khi sao naây núã thò cuäng gêìn nhû cêu tuåc ngûä cuãa ngûúâi Viïåt "Tua Rua moåc: vaâng cêy, heáo laá; Tua Rua lùn: chïët caá, chïët töm". Thöng thûúâng, sao Rua xuêët hiïån vaâo trong thaáng Tû lõch Chùm. Vaâ, àïí àoán muâa mûa, vaâo thûúång tuêìn thaáng Tû (lõch Chùm), ngûúâi Chùm töí chûác möåt nghi lïî nöng nghiïåp lúán: Yör Yang nghôa laâ lïî cêìu àaão. Súã dô ngûúâi Chùm laâm lïî Yör Yang vaâo àêìu thaáng tû vò hoå tin rùçng vaâo quaäng thúâi gian naây caác sao Tua Rua, sao Caây vaâ sao Thêìn Nöng àaä "núã" hïët vaâ tûâ thúâi àiïím naây trúã ài coá thïí cêìy cêëy àûúåc röìi. Vaâ, nghi lïî cêìu mûa naây àûúåc töí chûác taåi böën àõa àiïím laâ thaáp Pö Ramï, àïìn thúâ Pö Inû Nûkar, thaáp Pö Klong Kirai vaâ thaáp Pö Dêìm vaâo hai ngaây gêìn cuöëi cuãa thûúång tuêìn trùng thaáng 4, keáo daâi tûâ
15. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 15 khoaãng 7 giúâ töëi höm trûúác àïën 2 giúâ chiïìu ngaây höm sau. Chuã lïî úã möîi àõa àiïím trïn laâ möåt võ caã sû (pö sah) cuâng vúái sûå tham gia cuãa thêìy Coke (Ön kadhar), öng tûâ (Chamnûmey), öng boáng (Ön Ing), vaâ boáng (Muk Pajau) Nhû nhiïìu nghi lïî àûúåc töí chûác taåi caác àïìn thaáp, lïî Yör Yang bao giúâ cuäng bùæt àêìu bùçng nghi lïî múã cûãa caác àïìn thaáp röìi àïën lïî têíy uïë khu vûåc àïìn thaáp vaâ sau àêëy laâ dêng àöì cuáng göìm hûúng, hoa, cam, rûúåu, cheâ, xöi, traái cêy Chó sau khi laâm xong ba lïî thûác ñt nhiïìu mang tñnh hònh thûác chung múái àïën nghi lïî àùåc trûng vaâ cuäng laâ nghi lïî quan troång nhêët cuãa Yör Yang: lïî Pö Yang Apui (tïë thêìn lûãa) taåi Thang chuh Yang Apui (nhaâ cuãa thêìn lûãa). Chuã trò lïî naây cuäng vêîn laâ öng caã sû (Pö sah). Öng àoåc nhûäng lúâi kinh mang tñnh chêët phuâ chuá tûâ cuöën saách bùçng laá buön röìi muáa bùçng caác àaåo cuå cêìm tay nhû chiïëc voâng, caái êëm àöìng vaâ thanh göî chaåm khùæc thaânh hònh chiïëc thuyïìn röìng. Nhûäng lïî vêåt dêng lïn thêìn lûãa, ngoaâi caác àöì ùn thûác uöëng, coân coá möåt boá cuãi vaâ möåt boá coã tranh. Trong khi thêìy caã sû khêën tïë, muáa thò thêìy Kadhor têëu haát thaánh ca, coân moåi ngûúâi thò dêng lïî vêåt khêën vaái cêìu xin. Àïí tiïën haânh nghi lïî, ngûúâi ta àöët lûãa taåi thaáp lûãa (núi coá kiïën truác naây) hay úã khu àöng bùæc cuãa àïìn hoùåc thaáp (núi khöng coá thaáp lûãa). Ngûúâi Chùm quan niïåm rùçng, àöët lûãa àïí cho khoái bay lïn taåo thaânh mêy thaânh mûa. Sau lïî cuáng tïë thêìn lûãa, úã möåt söë núi, nhû taåi àïìn thúâ Pö Inû Nûkar úã Hûäu Àûác, öng thêìy Hmu Ia (thaây cuáng úã caác lïî thûác nöng nghiïåp) laâm lïî haå àiïìn. Öng thaây cuáng Nuk doa olùk (baâ dêng rûúåu) àûa möåt àöi trêu ra ruöång. Taåi ruöång, öng Hmu Ia caây ba àûúâng tûúång trûng, sau àoá baâ Muk doa olùk àûa cho öng möåt ñt haåt giöëng àïí öng gieo tûúång trûng. Nhû vêåy laâ qua phên tñch lõch phaáp, lõch cêy tröìng cuäng nhû tñnh chêët cuãa lïî höåi trong bûác tranh lïî höåi chung cuãa caác dên töåc Viïåt Nam vaâ Àöng Nam aá, chuáng töi nhêån thêëy lïî höåi Rica Nûkar1 (Rija
16. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 16 Nûgor) cuãa ngûúâi Chùm laâ lïî tïët àêìu nùm àaánh dêëu sûå chuyïín muâa. Cuäng nhû lïî tïët cuãa ngûúâi Viïåt vaâ nùm múái cuãa ngûúâi Thaái, ngûúâi Laâo, ngûúâi Khúme, ngûúâi Mianma úã Àöng Nam aá, Rica Nûkar cuãa ngûúâi Chùm khöng phaãi chó laâ lïî höåi àêìu nùm thöng thûúâng maâ laâ lïî höåi àêìu nùm theo nöng lõch gùæn vúái quaá trònh saãn xuêët nöng nghiïåp. Rica Nûkar vûâa laâ tiïîn nùm cuä ài, àoán nùm múái túái vaâ chuã yïëu vûâa laâ töëng tiïîn muâa khö noáng ài àoán muâa mûa túái àïí bùæt tay vaâo cöng viïåc laâm ùn múái hay àïí bûúác vaâo möåt nùm laâm ùn múái. Tñnh chêët nöng nghiïåp thêåt roä trong lïî höåi Rica Nûkar cuãa ngûúâi Chùm. Thïë nhûng, caách töëng tiïîn muâa khö noáng vaâ àoán muâa mûa túái cuãa ngûúâi Chùm úã Rica Nûkar vûâa coá nhûäng yïëu töë rêët chung cho lïî höåi nùm múái cuãa nhiïìu dên töåc úã Viïåt Nam vaâ Àöng Nam aá vûâa coá nhûäng sùæc thaái rêët riïng cuãa ngûúâi Chùm. Nïëu nhû ngûúâi Laâo, ngûúâi Khúme, ngûúâi Thaái, ngûúâi Mianma khao khaát mong àúåi mûa túái bùçng lïî teá nûúác vaâo nhûäng ngaây àêìu nùm múái, thò ngûúâi Chùm laåi coá kiïíu àoán mûa bùçng nghi thûác maâ caác nhaâ khoa hoåc goåi laâ hònh thûác ma thuêåt ngûúåc nghôa laâ laâm möåt àiïìu ngûúåc vúái caái mònh àang chúâ àúåi. Thay vò phaãi teá nûúác vaâo nhau àïí cêìu mûa nhû úã lïî höåi nùm múái cuãa nhiïìu dên töåc khaác cuãa Àöng Nam aá, ngûúâi Chùm laåi laâm nhûäng lïî thûác töëng tiïîn moåi sûå khöng töët laânh cuãa nùm cuä ài, dêåp tùæt ài nhûäng cún noáng khö cuãa muâa khö ài àïí doån àûúâng cho nhûäng cún mûa túái. Cuäng laâ àoán muâa mûa túái àïí laâm ùn, ngûúâi Chùm àoán theo kiïíu khaá riïng biïåt vaâ ñt nhiïìu húi laå. Thïë nhûng, ai àaä tûâng söëng hay àïën vuâng àêët Ninh Thuêån -Bònh Thuêån vuâng khö haån nhêët nûúác ta, thò múái thêëy ngûúâi Chùm khaát khao coá mûa nhû thïë naâo, muöën caái noáng caái khö haån nhanh choáng ra ài nhû thïë naâo. Vò thïë maâ caái mong, caái àúåi muâa mûa cuãa ngûúâi Chùm chûâng naâo àoá, theo chuáng töi, laâ maänh liïåt hún so vúái caác dên töåc khaác úã Àöng Nam AÁ. Vaâ, àïí thêëy àiïìu naây, chuáng ta haäy xem àiïåu muáa àêåp lûãa trong lïî Rica Nûkar cuãa ngûúâi Chùm.
17. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 17 LÏÏÎ ÎÎ HHÖÖÅIÅÅI ÀÀUUAA TTHHUUYYÏÏÌNÌÌN ÚÃ Quaãng Ngaäi, lïî höåi àua thuyïìn cöí truyïìn àûúåc töí chûác úã ba núi: Bònh Chêu (Sa Kyâ), Tõnh Long (Sún Tõnh) vaâ úã àaão Lyá Sún. Nhûng lïî höåi àua thuyïìn úã Bònh Chêu trïn thuyã trûúâng laâ cuãa Sa Kyâ àûúåc töí chûác vúái qui mö nhoã, khöng coá thuyïìn àua chuyïn vaâ khöng àûúåc töí chûác àõnh kyâ nïn noái àïën lïî höåi àua thuyïìn truyïìn thöëng úã Quaãng Ngaäi laâ ngûúâi ta noái àïën Tõnh Long vaâ Lyá Sún - möåt úã söng vaâ möåt úã biïín. 1. Lïî höåi àua thuyïìn úã Tõnh Long Laâ möåt xaä úã àöng nam huyïån Sún Tõnh, Tõnh Long nùçm úã taã ngaån söng Traâ Khuác, gêìn saát cûãa Àaåi Cöí Luyä xûa vöën laâ möåt thûúng caãng chñnh, khaá sêìm uêët cuãa tónh Quaãng Ngaäi. Búãi vêåy, bïn caånh nghïì nöng vúái ruöång vûúân xanh töët, cû dên Tõnh Long coân laâm nghïì trïn söëng, biïín. Chùæc hùèn àoá laâ lyá do sinh ra höåi àua thuyïìn coá tûâ nhiïìu thïë kyã trûúác. Xeát vïì thuyã trûúâng thò àoaån söng Traâ Khuác úã Tõnh Long nûúác ïm, coá àöå sêu trung bònh 2-3 meát, loâng söng phùèng. Phña bùæc Tõnh Long coá caác àöìi nuái thêëp, phña nam, núi hûäu ngaån, laâ Cöí Luyä cö thön, vúái caác àöìn Thaåc Sún, Baân Cúâ Cuâng taåo nïn möåt phong caãnh sún thuyã hûäu tònh, möåt khung caãnh thiïn nhiïn lyá tûúãng cho möåt lïî höåi tûng bûâng röång thoaáng nhû lïî höåi àua thuyïìn. Haâng nùm, cûá vaâo möìng böën, möìng nùm thaáng Giïng êm lõch, ngûúâi dên àõa phûúng cuäng nhû dên úã nhiïìu xaä khaác keáo vïì Tõnh Long, àûáng chêåt trïn búâ söng maát rûúåi boáng cêy cöí vuä naáo nhiïåt cho höåi àua thuyïìn. Thïë nhûng viïåc chuêín bõ cho cuöåc àua àaä àûúåc tiïën haânh tûâ vaâi mûúi ngaây trûúác. Tûâ khoaãng giûäa thaáng chaåp, trong khi
18. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 18 àang bêån röån chuêín bõ àoán tïët nguyïn àaán, ngûúâi Tõnh Long àöìng thúâi cuäng sûãa soaån quyïn goáp tiïìn baåc, choån vêån àöång viïn vaâ têåp dûúåt àïí chuêín bõ cho lïî höåi àua thuyïìn àêìu xuên. Tõnh Long coá 4 thön (An Löåc, An Àaåo, Gia Hoaâ, Tùng Long), möîi thön hònh thaânh möåt àöåi àua göìm trai traáng úã cúä tuöíi 18-35, möîi àöåi àua coá 22 àaâ cöng, thuyã thuã, àûúåc nuöi ùn têåp vaâ phaãi chêëp haânh àuáng nöåi quy cuäng nhû nhûäng àiïìu cêëm kyå khaác. Thuyïìn àua laâ loaåi thuyïìn àùåc biïåt, khöng giöëng thuyïìn thûúâng, vúái daáng thon vaâ daâi àïí haån chïë töëi àa lûåc caãn cuãa nûúác. Khi àoáng thuyïìn, ngûúâi ta phaãi choån ngaây laânh thaáng töët. Thuyïìn àoáng xong, àûúåc trang trñ àeåp, tûâ àêìu àïën àuöi trang trñ theo hònh con vêåt trong tûá linh. Böën thön trong xaä möîi thön coá möåt thuyïìn àua, àûúåc trang trñ theo hònh Long (röìng), Ly (lên), Qui (ruâa), Phuång (phûúång). Hiïín nhiïn, thuyïìn àua gùæn vúái tñn ngûúäng cuãa nhên dên vaâ àûúåc thúâ úã am miïëu cuãa thön, haâng nùm, àïën kyâ àua múái àûúåc laâm lïî haå thuãy, coá cúâ, tröëng röån raâng vaâ khi àua xong laåi àûa vïì am miïëu cuâng vúái thuã tuåc nhû vêåy. Trûúâng àua coá töíng diïån tñch khoaãng 60.000m2 vúái chiïìu daâi 500 meát, röång 120 meát (chia laâm 4 ö, möîi ö röång 30meát) cho 4 thuyïìn àua. Sau khi böëc thùm, àöåi trûúãng àöåi àua thuyïìn vïì coåc tiïu qui àõnh àïí chuêín bõ sùén saâng khi coá lïånh xuêët phaát. Trong möîi thuyïìn àua coá 15 àaâ cöng, thuyã thuã, mùåc àöìng phuåc vaâ úã têët caã caác thuyïìn àïìu chñt khùn àoã. Khi coá lïånh xuêët phaát, caác thuyïìn lêåp tûác lao lïn. Tiïëng tröëng giuåc liïn höìi, tiïëng reo hoâ vang dêåy úã hai bïn búâ söng, nhûäng chiïëc noán huú lïn cao cöí vuä, taåo nïn möåt khöng khñ tûng bûâng naáo nûác. Möîi lêìn àua göìm 8 voâng vúái 4 km, chia thaânh hai àúåt àua, khoaãng giûäa 2 àúåt àua laâ thúâi gian nghó giaãi lao àïí àaâ cöng, thuyã thuã lêëy laåi sûác. Caách tñnh àiïím laâ thuyïìn vïì nhêët àûúåc 10 àiïím, thuyïìn vïì thûá nhò àûúåc 8 àiïím, thuyïìn vïì ba 6 àiïím, thuyïìn vïì cuöëi cuâng 4 àiïím. Töíng cöång caã 2 ngaây àua taâi, thuyïìn naâo coá söë àiïím cao nhêët seä giaânh phêìn thùæng vaâ caác thuyïìn khaác cuäng tuyâ theo söë àiïím àaåt àûúåc maâ xïëp haång nhò, ba, tû. Ngaây höåi àua thuyïìn
19. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 19 úã Tõnh Long thêåt sûå laâ möåt höåi vui xuên laânh maånh, tûng bûâng naáo nûác cuãa cû dên caã möåt vuâng àêët. 2. Lïî höåi àua thuyïìn Lyá Sún Lïî höåi àua thuyïìn truyïìn thöëng úã àaão Lyá Sún coá nhûäng neát tûúng àöìng nhûng àöìng thúâi cuäng coá nhûäng neát dõ biïåt so vúái lïî höåi àua thuyïìn úã Tõnh Long. Theo caác thû tõch cöí, thò ngûúâi Viïåt ra khêín hoang lêåp êëp úã Lyá Sún vaâo àêìu thïë kyã XVII, muöån hún ñt nhêët möåt thïë kyã so vúái úã àêët liïìn. Trong gia phaã cuãa caác doâng hoå àêìu tiïn ra khai phaá àaão, thò hoå tûâ àêët liïìn Quaãng Ngaäi ra khai phaá, chûá khöng phaãi trûåc tiïëp tûâ Bùæc vaâo àaão. Gia phaã cuãa nhiïìu doâng hoå naây coân cho biïët, nhiïìu ngûúâi coá göëc tûâ Huïë, vaâo Quaãng Ngaäi àõnh cû úã Rûâng Lùng, sau chuyïín xuöëng vuâng Tõnh Long, Tõnh Chêu, Tõnh Kyâ bêy giúâ, trûúác khi ra àõnh cû úã àaão. Nhû vêåy, lïî höåi àua thuyïìn úã Lyá Sún coá thïí àaä coá möëi quan hïå naâo àoá vúái lïî höåi úã Tõnh Long, hoùåc xa hún nûäa, laâ Huïë. Theo vùn tïë cuáng "baát töí" (8 võ töí) vaâ "thêët töåc" (7 võ tiïìn hiïìn), thò lïî höåi àua thuyïìn úã Lyá Sún bùæt àêìu tûâ nùm 1826, nghôa laâ trïn 100 nùm sau khi nhûäng ngûúâi Viïåt àêìu tiïn ra àõnh cû úã àaão. Àiïìu naây khöng coá gò laâ khoá hiïíu. Phaãi coá möåt thúâi gian lêu daâi daânh cho viïåc khai khêín, öín àõnh chöî úã, dên söë phaát triïín àuã àöng, ngûúâi ta múái coá thïí töí chûác möåt lïî höåi cöång àöìng qui mö, àoâi hoãi nhiïìu cöng cuãa cuäng nhû trònh àöå nghïå thuêåt cao nhû àua thuyïìn. Lïî höåi àua thuyïìn úã Lyá Sún coá thïí xuêët hiïån sau lïî höåi ngûúâi Tõnh Long, cuäng khöng thïí thu huát nhiïìu ngûúâi úã vuâng khaác àïën nhû Tõnh Long, vò Lyá Sún laâ möåt àaão nhoã, caách àêët liïìn 25 km. nhûng chùæc chùæn viïåc àua thuyïìn úã àêy coá quy mö vaâ qui cuã hún nhiïìu. Lyá Sún coá 2 àún võ haânh chñnh ngang nhau laâ 2 xaä trûúác kia laâ Bònh Vônh vaâ Bònh Yïën, sau lêåp huyïån àöíi laåi laâ Lyá Vônh vaâ Lyá Haãi) vaâ möîi xaä àïìu hònh thaânh 4 thuyïìn, àuã böå "tûá linh" (long, ly, qui, phuång).
20. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 20 Caác thuyïìn cuäng àùåt úã núi am miïëu àïí thúâ cuáng: úã xaä Lyá Vônh, thuyïìn long thúâ taåi miïëu Hoaâ Lên, thuyïìn phuång taåi lùng Cöìn, thuyïìn ly taåi Dinh chaâm, thuyïìn qui úã lùng Nghôa Tûå. úã xaä Lyá Haãi, thuyïìn long thúâ úã lùng Cöìn, thuyïìn ly àùåt úã Trung Hoaâ, thuyïìn qui úã Trung Yïn, thuyïìn phuång úã dinh Tam Toaâ. Cuäng nhû úã Tõnh Long, thuyïìn àua úã Lyá Sún coá daáng thon daâi, ngang núi röång nhêët 1,4 meát, daâi 9,5 meát; trûúác kia thuyïìn àûúåc laâm bùçng khung göî, mï tre (têët nhiïn coá traát àêìu raái); sau naây mï tre àûúåc thay bùçng mï nhöm hoùåc àuya ra, vûâa baão quaãn àûúåc lêu, vûâa àúä àûúåc sûác caãn cuãa nûúác hún. Trïn thuyïìn caác phêìn àûúåc trang trñ cöng phu hún úã sûå chaåm khùæc (chûá khöng chó veä nhû úã Tõnh Long). Khi ghe àûúåc àûa ài haå thuyã, ngûúâi ta cuäng töí chûác cêìu cuáng vaâo àïm trûúác, saáng súám trûúác khi àua vaâ sau khi àua, àïí taå ún töí tiïn vaâ caác võ thêìn linh. Haâng nùm vaâo rùçm thaáng Baãy, cuáng tïë caác võ tiïìn hiïìn, ngûúâi ta cuäng töí chûác àua thuyïìn, nhûng chuã yïëu vêîn laâ àua thuyïìn vaâo dõp àêìu xuên, keáo daâi 4 ngaây, tûâ möìng 4 àïën möìng 8 thaáng Giïng êm lõch. Möîi thuyïìn àua coá tûâ 18 àïën 20 ngûúâi, trong àoá coá ngûúâi Àêåp then (coân goån laâ laái nhõp) vaâ Töíng laái (àöåi trûúãng). Cuäng nhû úã Tõnh Long, möîi thuyïìn àua úã Lyá Sún àïìu coá möåt àöìng phuåc riïng tuây thñch, nhûng bao giúâ caác vêån àöång viïn cuäng chñt khùn àoã trïn àêìu. Caách tñnh àiïím àua cuäng tûúng tûå nhû úã Tõnh Long, tuy nhiïn trûúâng àua úã àêy daâi hún (tûâ 800 àïën 1000 meát) vaâ keáo daâi ngaây gêëp àöi úã Tõnh Long. Têët nhiïn, sûå thùæng baåi trong cuöåc àua tuây thuöåc úã toaân àöåi, úã sûå khoeã maånh, deão dai cuãa caác thaânh viïn trong àöåi; nhûng úã àêy khöng thïí khöng kïí àïën ngûúâi laái nhõp vaâ töíng laái. Ngûúâi laái nhõp àûáng úã giûäa thuyïìn, giûä möåt troång traách lúán, laâ phaãi duâng then (thanh tre) àaánh nhõp roä to àïí caác thuyïìn viïn búi àuáng theo nhõp. Nhiïåm vuå cuãa ngûúâi àaåp then nùång nïì úã chöî, phaãi àûáng úã giûäa thuyïìn, giûä àûúåc thùng bùçng vaâ phaãi bùçng sûác voác maâ liïn tuåc àaánh nhõp. Nhõp àaánh thûa quaá thò thuyïìn ài chêåm, nhùåt quaá coá thïí laâm caác thuyïìn viïn àuöëi sûác, nhõp khöng àïìu thò dêîn àïën chuïåch choaåc. Möåt khi nhõp àaä vûâa maâ coá thuyïìn viïn khöng theo
21. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 21 àuáng nhõp, gêy lûåc caãn thò phaãi kõp thúâi phaát hiïån àïí thay bùçng ngûúâi khaác. Töíng laái laâ ngûúâi àûáng úã cuöëi thuyïìn quan saát àïìu khùæp, àöìng thúâi àaãm àûúng nhiïåm vuå laái thuyïìn. Thuyïìn àua úã biïín coá àùåc àiïím laâ thuãy truúâng khöng ïm nhû úã söng, búãi vêåy, töíng laái vûâa phaãi nhùæm thùèng àïën cöåt tiïu, àöìng thúâi phaãi lûúån traánh soáng. Àïën giaáp coåc tiïu röìi phaãi beã laái thïë naâo àoá àïí khöng phaãi mêët cöng voâng röång, laåi khöng quaá gêëp thuyïìn dïî bõ choâng chaânh vaâ nhoåc cöng sûác cuãa thuyïìn viïn. Caách quyïn goáp àïí töí chûác höåi àua thuyïìn cuäng tûúng tûå nhû úã Tõnh Long, nhûng viïåc têåp dûúåt àïí chuêín bõ àua laåi hoaân toaân khaác. Nïëu nhû àïí bûúác vaâo cuöåc àua chñnh thûác, caác thuyïìn viïn úã Tõnh Long phaãi boã ra nhiïìu ngaây têåp dûúåt, thò úã àêy chó cêìn vaâi ba ngaây. Khi caã àöåi têåp luyïån, àöåi trûúãng seä xem xeát mûåc ghe àïí coá thïí thay thuyïìn viïn cho vûâa, mûåc ghe v ûâa röìi thò têåp cho nhõp nhaâng vaâ quen tay. Súã dô chó cêìn ñt ngaây têåp luyïån búãi nhûäng ngûúâi tham gia àua thuyïìn àïìu laâ nhûäng ngûúâi haâng ngaây àaánh bùæt caá trïn biïín, rêët thöng thaåo vúái nghïì ài biïín. Tuy khöng thu huát àûúåc dên nhiïìu àõa phûúng khaác àïën, nhûng àïí àöíi laåi, nhûäng ngaây àua thuyïìn thêåt sûå laâ nhûäng ngaây höåi cuãa ngûúâi dên toaân àaão. Cuâng vúái tiïëng tröëng giuåc, cúâ phêët laâ tiïëng reo hoâ vang dêåy suöët doåc búâ biïín, trong nhûäng ngaây àêìu xuên khiïën khöng khñ ùæng lùång haâng ngaây àaä hoaân toaân àûúåc xua tan, thay vaâo àoá laâ niïìm vui tûúi, phêën chêën. Ngûúâi ta tin rùçng nhûäng thuyïìn àua thùæng cuöåc thò viïåc laâm ùn trong nùm seä àûúåc khêëm khaá, phaát àaåt vaâ gùåp nhiïìu may mùæn. Lúáp tñn ngûúäng xa xûa cuãa lïî höåi àua thuyïìn coá thïí laâ tñn ngûúäng thúâ mùåt trùng, nïëu cêìn tòm úã möåt têìng sêu hún seä laâ tñn ngûúäng thúâ thêìn biïín, nhûng hiïån taåi, lúáp tñn ngûúäng êëy àaä nhaåt nhoaâ. Vò vêåy, trïn laát cùæt àöìng àaåi, lïî höåi àua thuyïìn chó coân lùæng àoång niïìm tin tñn ngûúäng cuãa ngûúâi dên.
22. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 22 Lïî höåi àua thuyïìn haâng nùm úã Tõnh Long vaâ Lyá Sún, ngoaâi nhûäng yá nghôa nhû àaä noái, coân laâ núi têåp luyïån vaâ thûã thaách sûå deão dai, reân luyïån yá chñ, kñch thñch con ngûúâi phêën àêëu vûún lïn laâm ùn, xêy dûång quï hûúng giaâu àeåp.
23. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 23 HHÖÖÅIÅÅI ÀÀÖÖÍ ÍÍ GIAAÂNÂÂN Hùçng nùm vaâo ngaây rùçm thaáng 7, nhên dên huyïån An Nhún thûúâng àöí vïì laâng An Thaái, huyïån An Nhún, tónh Bònh Àõnh àïí dûå lïî Vu Lan - baáo hiïëu cuãa nhaâ Phêåt – xem haát böåi vaâ nhûäng cuöåc thi taâi. Cuäng nhû nhiïìu chuâa khaác úã Viïåt Nam, vaâo dõp naây nhaâ chuâa trong lïî cuáng cö höìn, xaá töåi vong nhên, thûúâng dûång raåp laâm chay (tûác lêåp àaân cêìu nguyïån cho moåi oan höìn àûúåc siïu thoaát), töí chûác haát böåi caã ngaây vaâ àïm. Ngaây rùçm thaáng 7 cuäng laâ tïët Trung nguyïn cuãa àaåo Laäo. Caãnh nhaâ chuâa múã höåi àoán khaách thêåp phûúng vaâo dõp naây àaä àûúåc phaãn aánh trong cêu ca dao xûa: Àöìn rùçng An Thaái, chuâa Baâ Laâm chay, haát böåi àöng àaâ quaá àöng Àaân baâ cho chñ àaân öng, Xem xong ba Ngoå, laåi tröng Àöí giaân. Nhû ta biïët, haát böåi (coân goåi laâ haát tuöìng), vöën laâ möåt loaåi hònh nghïå thuêåt cung àònh cuãa nho sô, nhûng khi vaâo àïën àêët Nam Trung Böå, àaä nhanh choáng trúã thaânh möåt thûá nghïå thuêåt bònh dên àûúåc yïu chuöång tûâ giaâ àïën treã, maâ àêët Bònh Àõnh laâ caái nöi tiïu biïíu cuãa nghïå thuêåt naây, tûâng saãn sinh ra nhiïìu taác giaã kõch baãn vaâ nhûäng "öng bêìu" nöíi tiïëng. Ngûúâi ta mï haát böåi àïën mûác hïî nghe tiïëng tröëng chêìu doáng lïn laâ moåi ngûúâi raåo rûåc, naáo nûác. "Tai nghe tröëng chiïën, tröëng chêìu, xïëp ba miïëng keåo löån àêìu, löån àuöi". Nhûng sûác hêëp dêîn cuãa höåi chuâa Baâ khöng chó úã chöî coá "laâm chay, haát böåi" maâ coân vò möåt lyá do khaác laâ höåi àûúåc töí chûác ngay núi
24. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 24 maãnh àêët giaâu truyïìn thöëng thûúång voä: Laâng An Thaái. An Thaái thuöåc huyïån An Nhún, laâ laâng voä tûâng saãn sinh ra nhûäng voä sû vaâ voä sô xuêët sùæc cuãa àêët Bònh Àõnh. Dô nhiïn vaâo nhûäng dõp höåi heâ, viïåc töí chûác thi àêëu cön, quyïìn laâ tiïët muåc khöng thïí thiïëu àûúåc. vïì dûå höåi, cuäng laâ dõp àïí caác mön àïå thùm viïëng, gùåp laåi baån beâ àöìng khoaá, àöìng mön vaâ cuäng laâ dõp àïí caác voä sô thûã taâi cao thêëp trïn voä àaâi Àùåc biïåt úã àêy, cuâng vúái höåi chuâa coân coá höåi Àöí giaân khaá hêëp dêîn, tûâng mang àêåm dêëu êën nhiïìu cuöåc tranh taâi söi àöång cuãa caác loâ voä trong vuâng cuäng nhû sûå thñch thuá àöëi vúái ngûúâi xem. Nïëu nhû ài dûå höåi chuâa Baâ maâ chó xem laâm chay, laâm höåi khöng thò chûa àuã, chûa thêåt thoaã maän, maâ phaãi xem caã cuöåc tranh taâi trong höåi Àöí giaân cuãa caác voä sô. Ngûúâi ta thiïët lêåp möåt sên khêëu ngoaâi trúâi, diïån tñch heåp hún sên khêëu thûúâng, nhûng chiïìu cao thò gêëp nhiïìu lêìn, khoaãng mûúâi meát, bùçng tre, göî giöëng nhû möåt choâi phaát tin úã nöng thön thûúâng thêëy trûúác àêy thúâi khaáng chiïën, trïn àoá ngûúâi ta àùåt àaân cuáng thêìn göìm hûúng, hoa, traâ, quaã vaâ möåt heo quay àïí nguyïn con, khoaãng àöå mûúâi lùm, vaâi chuåc kilö. Sau nhûäng nghi thûác cuáng lïî cöí truyïìn nhû thûúâng thêëy úã caác lïî höåi laâng quï, võ chuã tïë trïn giaân cao, phaát lïånh nöíi 3 höìi chiïng tröëng, baáo hiïåu cuöåc tranh taâi sùæp sûãa diïîn ra. Luác naây, úã bïn dûúái àaám àöng trúã nïn xön xao, röån rõp. Nhûäng ngûúâi yïëu, ngûúâi giaâ, phuå nûä vaâ treã con thò daän ra voâng ngoaâi àïí cho nhûäng voä sô vaâ nhûäng ngûúâi khoeã tranh nhau vaâ cuäng tiïån àïí xem. Coân nhûäng ngûúâi tham gia tranh taâi thò trong tû thïë sùén saâng, mùæt hûúáng vïì phña giaân cao, chúâ àúåi Böîng trïn àaâi cao, võ chuã tïë - thûúâng trûúác àêy cuäng laâ ngûúâi gioãi voä - bï con heo quay tûâ trïn àaân cuáng quay ra phña àaám àöng bïn dûúái, röìi duâng caã sûác maånh, tung con heo ra xa àïí rúi xuöëng àêët. Àoá laâ giêy phuát cùng thùèng nhêët seä quyïët àõnh quaâ thûúãng àoá rúi vaâo tay ai. Caác voä sô taâi nghïå cao, phi thên lïn àoán lêëy con heo tûâ trïn cao, nhûng röìi phaãi luöìn laách, lao ra khoãi àaám àöng, mang con heo quay
25. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 25 chaåy vïì àõa àiïín an toaân àaä àõnh. têët nhiïn, möîi nhoám tranh taâi àaä coá phên cöng ngûúâi baão vïå, caãn ngùn nhûäng àöëi thuã lúåi haåi khaác coá thïí giêåt laåi ngay trïn tay. Trong cuöåc tranh taâi naây, caác voä syä duâng têët caã ngoán voä, chiïën thuêåt khön ngoan àïí giaânh chiïën thùæng vïì mònh. Theo tuåc lïå con heo quay chiïën lúåi phêím naây àûúåc àem xeã ra àïí khao chung cho têët caã nhûäng voä sô cuâng coá mùåt trong cuöåc tranh taâi naây. Nhûäng voä sô, hay laâng voä coá ngûúâi giaânh àûúåc phêìn thùæng àûúåc moåi ngûúâi hoan nghïnh vaâ nïí troång vaâ hoå tin rùçng nùm êëy hoå seä gùåp hïn vò àûúåc "löåc cuãa thêìn". thûúâng thò nhûäng loâ voä úã An Thaái vaâ huyïån Bònh Khï hay giaânh àûúåc võ trñ àoá. Vò vêåy múái coá cêu: "Tiïëng àöìn An Thaái, Bònh Khï, nhiïìu tay voä sô coá nghïì tranh heo". Heo àêy laâ heo quay, vêåt cuáng thêìn trong ngaây höåi. YÁ nghôa cuãa cuöåc thi taâi naây khöng nùçm trong giaá trõ vêåt chêët cuãa moán quaâ giaânh àûúåc maâ úã giaá trõ tinh thêìn, àûúåc thïí hiïån qua taâi nghïå cuãa nhûäng ngûúâi dûå cuöåc vúái chöî àûáng danh dûå trong laâng voä. Höåi Àöí giaân laâ möåt cuöåc tranh taâi lyá thuá vaâ hêëp dêîn cuãa möåt vuâng quï giaâu tinh thêìn thûúång voä àûúåc kïët húåp möåt caách haâi hoaâ vúái ngaây höåi chuâa theo truyïìn thöëng dên gian: rùçm thaáng baãy.
26. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 26 LLÏÏÎ ÎÎ HHÖÖÅIÅÅI ÀÀÊÊÌMÌÌM ÖÖ LLOOAAN Nùçm trong àõa phêån huyïån Tuy An tónh Phuá Yïn coá möåt àêìm nûúác lúå mang tïn möåt loaâi chim - àêìm Ö Loan. Àûáng trïn àeâo Quaán Cau thuöåc Quöëc löå I nhòn xuöëng coá thïí thêëy thïë àêët phña nam àêìm Ö Loan giöëng nhû con phûúång hoaâng àang saãi caánh. Coân nhòn trïn baãn àöì, àêìm Ö Loan laåi giöëng nhû möåt con thiïn nga àang thong thaã bay. Möåt choát caánh cuãa noá laâ vuâng àêët Tên Hoaâ, choát caánh kia laâ vuâng àêët Haâ Yïën, Phuá Sún, àuöi úã Phuá Tên. Nhûäng cûãa àêìm ra biïín y hïåt nhûäng chiïëc löng ngùæn xoeâ ra. Cöí chim vûún cao tûâ Tên Quy àïën Phuá Lûúng. Moã chim "möí" vaâo chên nuái. Àêìm Ö Loan röång 1200 ha, gêìn nhû nùçm loåt trong àêët liïìn, tiïëp giaáp vaâ nùçm trong caác xaä An Cû, An Thaåch, An Hiïåp, An Hoaâ, An Haãi, An Ninh, thõ trêën Chñ Thaånh. Àùåc saãn nöíi tiïëng cuãa àêìm Ö Loan tûâ xûa àïën nay laâ soâ huyïët. Àêìm Ö Loan àaä ài vaâo lõch sûã khaáng chiïën chöëng thûåc dên Phaáp xêm lûúåc, laâ núi gùæn vúái tïn tuöíi vaâ chiïën cöng cuãa Lï Thaânh Phûúng (1885-1887) vaâ nhên dên Phuá Yïn: Ö Loan nûúác lùång nhû túâ Thûúng ngûúâi chiïën sô dûång cúâ Cêìn Vûúng Traãi bao göëi àêët nùçm sûúng Möåt loâng vò nûúác nïu gûúng anh huâng. Nhûäng cêu ca tûâ bao àúâi nay truyïìn tuång trong dên gian núi àêy coân hún nhûäng têëm bia àaá khùæc ghi dêëu son choái loåi àoá cuãa lõch
27. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 27 sûã vuâng àêët naây. Caãnh vêåt Ö Loan caâng hûäu tònh hún khi cûá möîi àöå xuên vïì vaâo ngaây 7 thaáng giïng nhûäng ngûúâi dên chaâi núi àêy laåi töí chûác lïî höåi tûng bûâng, naáo nhiïåt vúái nhiïìu hoaåt àöång phong phuá mang àêåm chêët vùn hoaá vuâng söng nûúác Tuy An - Phuá Yïn, maâ àùåc sùæc nhêët laâ höåi àua thuyïìn töí chûác ngay trïn mùåt àêìm Ö Loan, thu huát khöng chó ngûúâi dên trong vuâng maâ caã àöng àaão du khaách Tuy Hoaâ ra, Söng Cêìu vaâo. Höåi àua thuyïìn àêìm Ö Loan laâ lïî höåi múái hònh thaânh trong nhûäng nùm gêìn àêy, trïn cú súã caác cuöåc àua thuyïìn trong lïî cêìu ngû cuãa ngûúâi dên vuâng biïín Phuá Yïn. Lïî höåi àêìm Ö Loan coá tñnh chêët truyïìn thöëng mang neát àùåc trûng cuãa vùn hoaá dên gian vuâng duyïn haãi miïìn Nam Trung böå cuãa ngûúâi Viïåt, múái öín àõnh vaâo khoaãng 300 àïën 400 nùm trúã laåi àêy, chuã yïëu cuãa cû dên söëng bùçng nghïì tröìng troåt, chùn nuöi, àaánh bùæt haãi saãn. Lïî höåi àêìm Ö Loan coá neát riïng vïì vuâng söng nûúác Tuy An - Phuá Yïn, song cuäng mang nhûäng neát chung cuãa vùn hoaá dên gian Viïåt Nam. Lïî höåi àêìm Ö Loan khöng chó àún thuêìn laâ viïåc töí chûác vui chúái giaãi trñ trong ngaây xuên, maâ ngûúâi xûa coân gùæn vaâo àoá nhiïìu yá niïåm nhû: tñn ngûúäng, thúâ caác thêìn, phaãn aánh àúâi söëng lao àöång saãn xuêët nöng nghiïåp, sûå khai thaác kinh tïë tûå nhiïn úã vuâng àêìm, höì cêìu mong cho caác hoaåt àöång tröìng troåt, chùn nuöi, sùn bùæn àaåt kïët quaã töët àeåp vaâo möåt nùm múái àïën. Lïî höåi àêìm Ö Loan xûa diïîn ra trong khöng gian thön daä, thaânh phêìn tham dûå göìm: nöng dên, ngû dên, thúå thuã cöng, cû dên khai thaác kinh tïë tûå nhiïn, quùng chaâi, keáo lûúái, àaánh bùæt töm caá Trûúác àêy, lïî höåi àûúåc töí chûác úã thön Phuá Tên, xaä An Cû, huyïån Tuy An. Khöng gian cuãa lïî höåi úã hai bïn búâ khuác quanh cuãa àêìm. Xung quanh àêìm röång lúán laâ àöìi nuái bao boåc, non nûúác hûäu tònh vaâ trïn mùåt àêìm, nûúác "thaãn nhiïn" phùèng lùång.
28. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 28 Phûúng tiïån thûåc hiïån lïî höåi laâ: thuyïìn, ghe, xuöìng, chaâi, lûúái, trïn möåt söë ghe lúán trang trñ röìng phûúång, trang nghiïm, tön kñnh. Caác troâ chúi diïîn ra trong lïî höåi xûa laâ quùng chaâi àaánh caá, múã mùæt bùæt võt, búi chaâi (nam nûä), búi böå (nam nûä), muáa, haát böåi. Phêìn lúâi laâ ngön ngûä dên gian. Phêìn nhaåc coá tröëng, keân, àúân coâ, gêåy goä Ngoaâi ra coân coá vêåt voä vaâ möåt söë hoaåt àöång vui chúái khaác Lïî vêåt dêng cuáng thêìn linh bao göìm: nhang hoa, xöi, cheâ, chuöëi, thõt heo, thõt gaâ Lïî höåi coân thïí hiïån möåt àiïìu coá yá nghôa cú baãn laâ: cû dên muöën thïí hiïån tñn ngûúäng cuãa mònh trong quan niïåm trúâi - àêët - söng - biïín qua caác võ thêìn quanh vuâng: thêìn biïín, thêìn àêìm (Nam àaåi haãi vûúng), thêìn söng (haâ baá) cuâng hïå thöëng thuyã thêìn, haãi thêìn (höåi àöìng). Ngûúâi ta laâm caác baâi vùn tïë (do thêìn vùn àoåc) biïíu thõ sûå tin tûúãng ngûúäng möå tûå nhiïn (trúâi - àêët - gioá - mûa) cêìu cho gioá yïn, biïín lùång, caá töm nhiïìu, cêìu cho con ngûúâi àûúåc an toaân khi laâm nghïì. Theo diïîn trònh phaát triïín cuãa lõch sûã, lïî höåi àêìm Ö Loan àûúåc böí sung nhiïìu hoaåt àöång múái; mùåc duâ vêîn gùæn liïìn vúái hoaåt àöång lao àöång saãn xuêët, vúái tñnh dên töåc, tñnh truyïìn thöëng, tñnh dên daä, song àaä mang thïm maâu sùæc hiïån àaåi àaáp ûáng yïu cêìu vaâ muåc àñch cuãa cuöåc söëng. Vaâ tuyâ theo hoaân caãnh cuãa tûâng nùm maâ viïåc töí chûác lïî höåi coá quy mö khaác nhau. Tûâ sau nùm 1975, àêët nûúác thöëng nhêët, dên töåc àöåc lêåp, neát àeåp cuãa lïî höåi muâa xuên laåi vïì vúái ngûúâi dên Phuá Yïn. Haâng nùm, úã huyïån Tuy An töí chûác lïî höåi, coá böí sung thïm nhiïìu hoaåt àöång vùn hoaá vùn nghïå phong phuá sinh àöång, hêëp dêîn, thi àua thuyïìn, thi boáng nûúác, boáng àaá, vïì àïm biïíu diïîn thú, ca nhaåc, haát böåi maâ ngûúâi biïíu diïîn laâ caác nghïå nhên thön daä quanh vuâng. Àïm caâng vïì khuya, khöng khñ cuöåc vui caâng söi àöång Ngaây nay, phêìn lïî, baâi vùn tïë cuãa thêìy vùn àûúåc thay bùçng baâi diïîn vùn cuãa chñnh quyïìn do ban töí chûác àoåc. Nöåi dung gùæn liïìn vúái àúâi söëng vùn hoaá - kinh tïë - xaä höåi, phêìn höåi böí sung nhiïìu hoaåt àöång
29. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 29 hêëp dêîn chûáa àûång nhiïìu yá nghôa khiïën noá trúã thaânh neát àeåp cuãa truyïìn thöëng vùn hoaá Phuá Yïn.
30. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 30 HHÖÖÅIÅÅI DDIINNHH TTHHÊÊÌYÌÌY Haâng nùm, cûá vaâo caác ngaây 15 vaâ 16 thaáng 9 êm lõch, thõ xaä Haâm Tên (Thuêån Haãi) böîng trúã nïn têëp nêåp laå thûúâng, vò dên chuáng moåi núi keáo nhau túái haânh hûúng taåi Dinh Thêìy. Dinh Thêìy laâ möåt ngöi dïìn nùçm giûäa möåt khu rûâng caách tónh lyå Bònh Tuy vaâo khoaãng 12 cêy söë vïì hûúáng têy bùæc. Àïìn göìm ba toaâ nhaâ kiïën truác theo löëi xûa vúái möåt veã cöí kñnh, trang nghiïm êín nêëp dûúái nhûäng taán cêy cöí thuå. Phong caãnh tônh mõch, ai bûúác túái àêy cuäng nhû caãm thêët sûå thiïng liïng cuãa núi thúâ tûå, loâng suâng baái caâng tùng vúái sûå tin tûúãng úã sûác huyïìn bñ vö hònh cuãa Thêìy. Thêìy laâ võ àûúåc thúâ phuång taåi dinh. Tiïíu sûã Thêìy túái nay chûa ai biïët cùån keä, tuy nhiïn rêët nhiïìu giai thoaåi vïì Thêìy àaä àûúåc lûu truyïìn. Höåi Tam Quy, phuå traách viïåc phuång tûå Thêìy àaä thu thêåp nhûäng cêu chuyïån truyïìn khêíu, êën haânh vaâ phaát cho khaách trêíy höåi. Theo taâi liïåu naây, Thêìy sinh vïì thúâi chuáa Nguyïîn Phuác AÁnh (vua Gia Long sau naây) taåi laâng La Qua, phuã Àiïån Baân, tónh Quaãng Nam. Thêìy coá Thñm saánh àöi, Thñm sinh taåi laâng Yïën Nï cuâng tónh. Luác thiïëu thúâi, Thêìy àaä tûâng buát nghiïn àeân saách, nhûng söë Thêìy lêån àêån vïì khoa cûã, mêëy khoa chùèng àêåu, tuy hoåc haânh rêët khaá. Buöìn vò cûã nghiïåp laão àaão lúåi danh, Thêìy tûâ boã saách àeân, theo hoåc àaåo àïí giuáp àúâi.
31. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 31 Suöët trong mêëy nùm söëng úã àêët Quaãng, Thêìy àem sûå hiïíu biïët cuãa mònh ra cûáu dên àöå thïë bùçng caách chûäa bïånh vaâ daåy ngûúâi theo lïî nghôa. Röìi möåt biïën cöë xaãy àïën. Vua Tûå Àûác àaä àñch thên vïì laâng La Qua xûã aán vaâ kïët töåi Thêìy phaãi chõu Tam ban triïìu àiïín. Trûúác dên laâng vaâ vùn voä baá quan. Thêìy vaâ Thñm àaä duâng luåa àiïìu biïën thaânh röìng àoã (1) bay vïì phûúng Nam laánh naån. Röìng bay vïì àïën Tam Tên (quêån lyå Haâm Tên ngaây nay, ngoá xuöëng thêëy phong caãnh àeåp. Thêìy cho röìng haå xuöëng vaâ söëng úã núi àêy vúái dên laâng cho àïën khi qua àúâi. Cuäng nhû khi söëng úã Quaãng Nam, taåi àêy Thêìy laåi tiïëp tuåc viïåc cûáu giuáp ngûúâi àúâi vaâ döëc loâng hoåc àaåo. Ngaây nay, taåi Haâm Tên dên chuáng thûúâng nhùæc àïën cöng ún cuãa Thêìy: cûáu ngûúâi trong cún hoaån naån, cho thuöëc men, giuáp gaåo trong nùm rêët muâa vaâ nhêët laâ khuyïën thiïån daåy dên theo laânh laánh aác. Vúái cöng ún êëy, dên chuáng Tam Tên rêët kñnh mïën. Thêìy vaâ Thñm, xûng hö goåi tön laâ Thêìy. Danh tiïëng Thêìy ngaây caâng vang, ngûúâi ngûúâi khùæp núi àïìu biïët tòm àïën àïí theo Thêìy hoåc àaåo. Àïí traánh vûúng vêën vúái àúâi, Thêìy vaâ Thñm vaâo rûâng söëng êín dêåt trong möåt tuáp lïìu tranh do tûå thêìy cêët lïn, thaáng ngaây laâm baån vúái àiïíu thuá. Thêìy àaä caãm hoaá àûúåc caã thuá dûä lêîn chim rûâng. Cêìm thuá moåi loaâi haâng ngaây túái chêìu baái Thêìy. Tuy söëng êín dêåt, nhûng khi dên chuáng gùåp tai ûúng, hoaån naån, àaä thêëy Thêìy xuêët hiïån giuáp àúä. Thêìy vaâ Thñm chïët trong tuáp lïìu tranh úã khu rûâng. Khi nghe tin Thêìy vaâ Thñm chïët, dên chuáng keáo nhau vaâo lo chön cêët. Laå thay vaâo túái núi, moåi ngûúâi thêëy voi àang chêìu chûåc bïn
32. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 32 Thêìy vaâ Thñm, chung quanh àuã caác cêìm thuá chim muöng, thaãy àïìu u sêìu buöìn thaãm. Laå luâng vaâ kinh ngaåc nhêët, laâ khöng hiïíu ai àaä mang túái hai cöî aáo quan vaâ àaä têím liïåm caã cho Thêìy vaâ Thñm. Dên chuáng àem chön hai cöî aáo quan núi Baân Thöng, vaâ tûâ àoá cûá möîi nùm hai lêìn, moåi ngûúâi keáo nhau túái, lêìn thûá nhêët vaâo ngaây möìng nùm thaáng Giïng êm lõch àïí taão möå vaâ lêìn thûá hai vaâo ngaây 15 thaáng 9 àïí laâm giöî. Xûa kia, theo lúâi thuêåt trong taâi liïåu, khi dên chuáng vaâo viïëng möå vaâ laâm giöî, chim muöng vaâ cêìm thuá àaä doån deåp queát tûúác saåch seä caã möå lêîn Dinh Thêìy. Thêìy vaâ Thñm chïët ài, dên chuáng thûúng tiïëc, nhûng coá ngûúâi cho rùçng caã hai ngûúâi vêîn coân söëng vaâ àaä dúâi ài núi khaác, vò àêy danh Thêìy àaä nöíi, súå àïën tai nhaâ vua seä bõ truy têìm. Thûúng Thêìy vaâ Thñm, dên laâng Tam Tên hoåp nhau lêåp Dinh thúâ cho àïën ngaây nay. Luác àêìu Dinh cêët sú saâi bùçng laá, nhûng dêìn àûúåc sûãa sang trúã nïn àeåp àeä nguy nga vúái nhiïìu àöì trang hoaâng quyá giaá do khaách thêåp phûúng cuáng tiïën. Vua Tûå Àûác, qua àöìn àaåi cuãa dên chuáng, phaái ngûúâi tûâ kinh àö vïì têån Tam Tam àïí doâ xeát tònh hònh. Sau khi thùm doâ dû luêån vaâ tòm hiïíu sûå thêåt, sûá thêìn vïì têu cuâng nhaâ vua moåi sûå viïåc liïn quan túái vúå chöìng Thêìy, nhaâ vua caãm àöång, nghô tiïëc möåt ngûúâi coá taâi coá àûác, xoaá boã aán cuä laåi sùæc phong cho Thêìy laâm Chñ àûác tiïn sinh, vaâ Thñm laâm Chñ àûác nûúng nûúng. Tûâ khi chïët, Thêìy thûúâng thûúâng vïì phuâ höå cho dên Tam Tên àûúåc an cû laåc nghiïåp. Nhúá ún Thêìy, haâng nùm nhên dên àaä laâm giöî Thêìy rêët lúán, vaâ ngaây giöî àaä trúã thaânh ngaây höåi Dinh Thêìy. Ngaây giöî Thêìy àûúåc goåi laâ ngaây höåi Dinh Thêìy haâng nùm, chñnh thûác cûã haânh vaâo hai ngaây 15 vaâ 16 thaáng 9 êm lõch. Àêy laâ möåt ngaây lïî lúán taåi Bònh Tuy (Thuêån Haãi), vaâ àaä ùn sêu vaâo têåp tuåc cuãa ngûúâi dên àõa phûúng. Túái ngaây höåi, hoå keáo nhau ài dûå giöî Thêìy.
33. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 33 Tuy ngaây lïî chñnh thûác vaâo hai ngaây noái trïn, song khaách thêåp phûúng tûâ caác núi àaä chuêín bõ túái dûå lïî tûâ hún nûãa thaáng trûúác vaâ sau ngaây lïî, àïën möåt tuêìn lïî sau coân àöng khaách túái haânh hûúng. Trong hai ngaây lïî, Haâm Tên trúã nïn naáo nhiïåt vaâ nhöån nhõp, dên chuáng tûâ khùæp caác tónh miïìn Trung cuäng nhû miïìn Nam vïì dûå ngaây giöî Thêìy, xa tûâ Quaãng Trõ, Thûâa Thiïn hoùåc luåc tónh, gêìn tûâ Ninh Thuêån, Phan Thiïët, Long Khaánh Túái dûå giöî Thêìy, ngûúâi ngûúâi àïìu cêìu nguyïån vaâ xin xêm (2). Doåc àûúâng tónh löå Bònh Tuy ài Haâm Tên daâi 12 cêy söë, àûúâng àaá soãi, göì ghïì laåi xuyïn qua möåt àoaån àûúâng rûâng nguy hiïím, xe cöå têëp nêåp suöët ngaây, ngûúâi keáo ài nhû nûúác, tûâng àoaân tûâng töëp. Dûå giöî Thêìy xin xêm cêìu nguyïån khaách haânh h ûúng laåi cuâng nhau túái viïëng möå Thêìy. Khaách haânh hûúng túái cuáng Thêìy mang theo àöì lïî àuã caác loaåi: tiïìn baåc, vaâng hûúng, heo, gaâ, võt vaâ caác thûá hoa quaã baánh traái. Trong hai ngaây giöî Thêìy, ngaây àêìu 15 thaáng 9 laâ ngaây caáo giöî tûác laâ ngaây tiïn thûúâng, dên chuáng núi àêy laâm lïî cuáng chay. Ngaây höm sau laâ ngaây cuáng mùån. Dên laâng súã taåi tûå mang àöì lïî túái cuáng vaâ khaách haânh hûúng tûâ caác núi túái cuäng àùåt àöì lïî cuáng. Hêìu hïët khaách trêìy höåi, cuáng lïî xong àïìu xin xêm, nhêët laâ phuå nûä. Xin xêm úã ngay chñnh diïån àïìn Dinh, ngûúâi xin xêm chen chuác quyâ laåy tûâ cûãa vaâo. Tiïëng xoác öëng xêm vang àïìu àïìu. Xin àûúåc laá xêm, ra bïn ngoaâi, àaä coá haâng chuåc ngûúâi àoaán queã baân giaãi. Höåi Dinh Thêìy nhöån nhõp tûng bûâng úã giûäa möåt núi hoang vùæng, maâ thûúâng ngaây rêët ñt ngûúâi lai vaäng túái, chûáng toã loâng tin tûúãng vö búâ cuãa dên chuáng àöëi vúái Thêìy.
34. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 34 Höåi Dinh Thêìy khöng coá cöí tuåc, troâ vui gò, nhûng khaách trêíy höåi àaä vui vúái loâng thaânh cuãa mònh vaâ àïën àûúåc Dinh Thêìy ai nêëy àïìu toã sûå hên hoan. (1) Cêu chuyïån coá veã hoang àûúâng, nhûng cheáp laåi chuáng töi xin ghi nguyïn. Trong "Tin súám" söë 1520 àïì ngaây 20-11-1969 cuäng nhùæc laåi sûå tñch naây (baâi khuyïët danh) (2) Que Xêm miïìn Bùæc goåi laâ Theã
35. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 35 Vuâng Têy Nguyïn LLÏÏÎ ÎÎ BBOOÃ ÃÃ MMAAÃ ÃÃ CCUUÃAÃÃA NNGGÛÛÚÚÂIÂÂI GGIIA RRAAII MTTHHUURR Ngûúâi Giarai Mthur thuöåc möåt nhoám ngûúâi Giarai vûâa khaá lúán vûâa khaá àùåc biïåt cuãa dên töåc Giarai. Àõa baân cû truá chñnh cuãa ngûúâi Giarai Mthur laâ huyïån Kröng Pa vaâ phña nam huyïån Ayun Pa (xaä Ia Rbol) cuãa tónh Gia Lai. Nïëu nhòn trïn baãn àöì, chuáng ta seä thêëy, ngûúâi Giarai Mthur söëng úã phña àöng nam cuãa tónh Gia Lai vaâ cuäng thuöåc phña àöng nam àõa baân cû truá cuãa ngûúâi Giarai. Núi cû truá cuãa ngûúâi Giarai Mthur nùçm goån trong khu vûåc giaáp ranh vúái hai nhoám dên töåc lúán cuâng thuöåc ngûä hïå Malayö - pölinïdiïng; ngûúâi Chùm úã phña àöng. Àiïìu khaá àùåc biïåt laâ, caái tïn Mthur (nghôa laâ ngheâo naân) khöng chó laâ caái tïn àïí chó möåt nhaánh cuãa ngûúâi Giarai maâ cuäng laâ caái tïn chó möåt nhaánh ngûúâi Ïàï phña àöng - ngûúâi Ïàï Mthur. Coân ngûúâi Giarai Mthur úã giaáp vúái ngûúâi Chùm (nhû úã xaä Àùæc Bùçng, huyïån Kröng Pa, tónh Gia Lai) laåi tûå goåi mònh laâ ngûúâi Chùm Hroi. Ngoaâi ngûúâi Ïàï Mthur ra, ngûúâi Ïàï Ktul, Ïàï Maä Laiö vaâ Ïàï Kàrùæc àïìu coá rêët nhiïìu neát tûúng àöìng vïì vùn hoáa vúái ngûúâi Giarai Mthur. Do àoá, coá thïí noái, trong vùn hoáa truyïìn thöëng cuãa ngûúâi Giarai Mthur coá nhiïìu sùæc thaái chung cho caã ngûúâi Ïàï vaâ ngûúâi Chùm Hroi. Ngay trong tang ma noái chung vaâ lïî boã maã noái riïng cuãa ngûúâi Giarai Mthur, theo nhûäng kïët quaã àiïìu tra nghiïn cûáu cuãa chuáng töi, coá khöng ñt nhûäng yïëu töë gêìn vúái ngûúâi Ïàï. Theo quan niïåm cuãa ngûúâi Giarai Mthur úã Àùæc Bùçng vaâ Ia Rto, khi ngûúâi ta chïët thò höìn ngûúâi chïët (m'ngùæt dïi) biïën thaânh ma
36. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 36 (atêìu). Sau khi laâm lïî boã maã, höìn ma cuãa ngûúâi chïët múái àûúåc ài túái thïë giúái cuãa baâ Jung, caác höìn ma sinh söëng vaâ laâm viïåc nhû nhûäng ngûúâi söëng, nghôa laâ cuâng ùn uöëng, lêëy vúå, lêëy chöìng, öëm àau vaâ chïët. Sau khi chïët, höìn ma biïën thaânh con nhïån (vak vai). Baâ Jung thaã con nhïån lïn mùåt àêët. Khi chïët, nhïån biïën thaânh gioåt sûúng (ia ngom) röìi tan vaâo àêët. Baâ Jung lêëy àêët coá thêëm gioåt sûúng àoá laâm ra ngûúâi - röìi cho nhêåp vaâo nhûäng ngûúâi phuå nûä coá chûãa. Khi ngûúâi phuå nûä sinh con thò höìn ma laåi trúã vïì vúái kiïëp ngûúâi. Ngûúâi Ï Àï cuäng coá nhûäng truyïìn thuyïët vaâ quan niïåm tûúng tûå vïì buön laâng töí tiïn (buön Atao) do vúå chöìng thêìn Bùng Bú Dung, Bùng Bú Àai cai quaãn. Vò thïë, àïí cho höìn ma cuãa ngûúâi chïët àïën àûúåc vúái buön laâng cuãa töí tiïn, ngûúâi Giarai Mthur vaâ caác nhoám ngûúâi Ïàï phña àöng àïìu coá tuåc laâm lïî boã maã cho ngûúâi chïët. Têåp tuåc naây àaä coá tûâ lêu vaâ coân töìn taåi cho àïën têån höm nay. Ngay trong caác trûúâng ca (khan) cuãa ngûúâi Giarai Mthur vaâ ngûúâi Ïàï, coá nhûäng à oaån noái vïì lïî boã maã thêåt sinh àöång. Vñ duå, trûúâng ca Xing Nhaä cuãa ngûúâi Ïàï vaâ Giarai mö taã viïåc Xing Nhaä laâm lïî boã maã cho cha mònh nhû sau: "Maän muâa luáa. Vaâo möåt buöíi saáng àeåp trúâi, sûúng tröën nùæng. Xing Nhaä sai nö lïå vaâo rûâng chùåt cêy kúnia, chùåt nhûäng cêy goân to nhêët àïí dûång nhaâ möì cho cha laâ Giarú Köët úã gêìn nuái Búlö. Tin êëy truyïìn ài buön phña àöng. Tin êëy lan sang laâng phña têy. Tûâ ngûúâi Bi Kúröng söëng doåc búâ söng, töëi ngûúâi Múnöng cùæm löng chim trïn àêìu úã bïn búâ suöëi; têët caã àïìu nö nûác mang rûúåu,thõt, chiïng tröëng àïën mûâng chaâng Xing Nhaä dûång nhaâ möì cho cha". Coân lïî boã maã cho Àùm Bi vaâ Xinh Chú Niïëp àûúåc trûúâng ca Xinh Chú Niïëp mö taã: "Vïì phêìn Chiïm Tú Mun, thò sau mêëy muâa trùng lùån, trùng lïn, sûác khoãe cuãa meå chaâng àaä phuåc, laân da àaä trúã laåi nhû xûa. Möåt buöíi töëi àêìy sao, nhiïìu gioá, chaâng goåi Chiïn Mú Nga túái nhaâ baân viïåc laâm lïî boã maã cho Àùm Bi vaâ Xinh Chú Niïëp. Sau àêëy, hoå àem rûúåu ra uöëng suöët mêëy ngaây liïn tiïëp bïn àöìi Lú Mui. Maã Xinh Chú Niïëp vaâ Àùm Bi laâm chung möåt chöî, xêy chung möåt hûúáng. Cêy nïu cao têån trúâi, khùæc chaåm têån göëc. Böën phña möì àïìu àeäo tûúång göî
37. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 37 lúán. Tûúång ngöìi, tûúång àûáng, tröng rêët linh thiïng. Trai gaái úã buön gêìn dùæt boâ, úã buön xa àem rûúåu túái ùn lïî. Chiïng tröëng khöng ngûâng, nhaãy muáa khöng ngúát. Êm vang, chêën àöång caã vaách nuái, lûng trúâi". Mùåc dêìu khöng coân nhûäng lïî boã maã lúán cuãa caác tuâ trûúãng lúán maâ caác trûúâng ca mö taã, nhûng ngûúâi Giarai höm nay vêîn laâm cho ngûúâi chïët nhûäng ngöi nhaâ möì kuát (búxaát kut hay nok kut). Àöì söå uy nghi vaâ töí chûác lïî boã maã troång thïí, àöng vui. Nhû caác nhoám Giarai khaác, ngûúâi Giarai Mthur vêîn giûä tuåc chön chung vaâ boã maã chung. Do àoá, àïí töí chûác àûúåc lïî boã maã, trûúác àoá caã thaáng trúâi, caác gia àònh coá ngûúâi chïët cuâng dên laâng àaä phaãi bùæt tay vaâo chuêín bõ. Moåi ngûúâi phaãi lïn rûâng chùåt göî àem vïì àeäo caác cöåt kuát, kúlao, chaåm khùæc tûúång ngûúâi, tûúång thuá, phaãi chuêín bõ rûúåu, thõt, gaåo nûúác cho lïî boã maã. Chó sau khi moåi thûá àaä laâm xong, lïî boã maã múái coá thïí töí chûác àûúåc. Ngûúâi Giarai Mthur thûúâng choån nhûäng ngaây trùng saáng nhêët (tuêìn thûá hai tûác tuêìn trùng troân cuãa thaáng) àïí bùæt àêìu laâm lïî boã maã hay ùn boã maã (hoù lui búxaát) nhû ngûúâi Giarai thûúâng goåi. Khi vêìng trùng cuãa ngaây 14 àaä nhö lïn treo lú lûãng trïn àónh caác cêy cöåt kuát vaâ klao cuãa nhaâ maã (tûác khoaãng 10-11 giúâ àïm) caác gia àònh coá ngûúâi thên phaãi laâm lïî boã maã cuâng caã dên laâng têëp nêåp ài ra khu nhaâ möì àaä àûúåc doån deåp saåch seä àïí bùæt àêìu lïî höåi boã maã cuãa laâng. Vò thïë maâ ngûúâi Giarai Mthur goåi höm àêìu tiïn cuãa lïî boã maã laâ ngaây vaâo nhaâ maã (mût búxaát). Trûúác khi cuöåc vui cuãa lïî höåi buâng lïn, ngûúâi chuã cuãa lïî (ngûúâi àaåi diïån cho gia àònh coá ngûúâi chïët àûúåc chön àêìu tiïn úã khu nhaâ maã) àïën bïn ngöi nhaâ möì múái, xuåp trûúác baân thúâ (P'nang) àaä bêìy sùén rûúåu, thõt cuáng vaâ àoåc baâi cuáng vúái nhûäng lúâi múã àêìu nhû sau: lïî boã maã àïën ngay sau lûng röìi. Tûâ nay, ngûúâi söëng ùn cúm trùæng, coân ma thò ùn cúm àoã, ùn hoa tñm, hoa àoã cuãa caác thêìn Sau àêëy, ngûúâi chuã lïî múái baây toã têm tû vaâ nguyïån voång cuãa nhûäng ngûúâi söëng: "xin ma àûâng goåi, àûâng laåi gêìn, àûâng thûúng yïu con chaáu nûäa. Tûâ nay,
38. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 38 chuáng töi seä khöng coân mang cúm, seä khöng coân mang nûúác cho ma nûäa. Nïëu muöën ùn thõt gò, xin ma haäy hoãi thêìn Trùng; nïëu muöën ùn caá, ùn thõt, xin may haäy hoãi thêìn trïn trúâi. Thöi, tûâ nay, thïë laâ hïët, nhû laá m'nang àaä lòa caânh nhû laá m'tû àaä taân uáa". Khi tïë cuáng vûâa xong, thò lêåp tûác, trong aánh lûãa bêåp buâng cuãa haâng chuåc àöëng lûãa vaâ dûúái aánh trùng maát dõu, tiïëng cöìng chiïng röån raä nöíi lïn. Theo nhõp êm thanh cöìng chiïng moåi ngûúâi hoâa vaâo àoaân muáa diïîu quanh ngöi nhaâ möì nhêëp nhö huyïìn aão trong àïm. tiïëng nhaåc cöìng chiïng cuãa àïm boã maã, nhû möåt sûác huát diïåu kyâ, keáo têët caã dên laâng, keáo baâ con hoå haâng úã buön gêìn, buön xa túái. Caâng vïì khuya, tiïëng cöìng chiïng caâng röån raä, thöi thuác, caác àöëng lûãa caâng buâng to hún, nhõp chên muáa nhaãy caâng röån raä hún. Hêìu nhû suöët caã àïm cho àïën saáng, caã laâng quêy quêìn bïn ngöi nhaâ möì: ai muáa nhaãy cûá muáa nhaãy, ai àaánh cöìng chiïng cûá àaánh; ai uöëng rûúåu cûá uöëng, ai mïåt thò nguã ngay bïn nhûäng àöëng lûãa êëm aáp àïí saáng höm sau bûúác vaâo ngaây höåi chñnh cuãa lïî boã maã - ngaây vúä (p'chùh) hay ngaây ùn lúán (hoù prong). Saáng höm hoù prong, vaâo khoaãng 6, 7 giúâ saáng, caác gia àònh cuâng chung laâm lïî boã maã dùæt trêu hoùåc boâ àïën buöåc quanh ngöi nhaâ maã; àem nhûäng cheá rûúåu túái cöåt thaânh tûâng haâng daâi bïn nhaâ maã. Sau àêëy, nhûäng con vêåt bõ giïët àem thui vaâ laâm thõt. Thõt, xûúng trêu boâ àûúåc chïë biïën ra thaânh nhiïìu loaåi thûác ùn, nhiïìu moán thûác ùn: coá loaåi daânh riïng àïí chia cho nhûäng ngûúâi chïët àûúåc goåi laâ thõt tïë lïî (m'nong dûm), coá loaåi àïí chia cho nhûäng ngûúâi túái dûå (chúnuát m'nong). Khi thûác ùn àaä àûúåc chïë biïën xong, caác baâ, caác chõ nöíi lûãa àun nêëu thûác ùn röìi chia ra nhûäng chiïëc mêm laá chuöëi àûúåc baây la liïåt quanh ngöi nhaâ möì. Trong khi dên laâng lo chuêín bõ cho bûäa ùn lúán hay bûäa cúm boã maã (hoù súi búxat), thò caác gia àònh coá ngûúâi chïët àem mña (phun tbou) vaâ chuöëi (phun a'túi) àïën tröìng bïn caånh nêëm möå, àem goái cúm vaâ goái thõt cuâng cheá rûúåu vaâ con gaâ nhoã (anù mnu) àùåt lïn möå röìi ngöìi khoác lêìn cuöëi vônh biïåt ngûúâi chïët. Àïí khöng khñ höm boã maã àúä buöìn,
39. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 39 dên laâng vaâ khaách caác núi túái àaánh cöìng chiïng, muáa nhaãy thaânh àoaân ài quanh nhaâ maã. Àïën quaá trûa, caã khu nhaâ maã thêåt sûå àaä thaânh möåt bûäa ùn cöång caãm lúán. Tûâng töëp, tûâng töëp ngöìi quêy quêìn bïn caác mêm cúm (mêm bùçng laá chuöëi) caånh nhûäng cheá rûúåu cêìn vûâa ùn uöëng vûâa troâ chuyïån vui veã. Caác baâ, caác cö cuäng àem phêìn cúm, thõt vaâ rûúåu vaâo nhaâ maã àïí nhûäng ngûúâi trong caác gia àònh coá ngûúâi chïët ùn uöëng vaâ têm sûå lêìn cuöëi vúái ngûúâi thên àaä khuêët cuãa gia àònh mònh. Luác bûäa cúm cöång caãm kïët thuác cuäng laâ luác ngûúâi chuã lïî àïën bïn baân thúâ àoåc lúâi cuáng boã maã vúái nöåi dung nhû sau: "Xin ma àûâng goåi, àûâng laåi gêìn, àûâng thûúng yïu con chaáu cuãa ma nûäa. Chuáng töi àaä laâm nhaâ möì röìi, àaä taåc nhûäng cöåt kuát, cöåt klao, àaä veä nhûäng hònh veä bùçng maáu trêu, maáu boâ röìi. Cheá rûúåu cuáng àaä àùåt xuöëng maâ röìi, con gaâ con àaä àûúåc thaã röìi. Chuáng töi àaä boã ma röìi". Àúåi cho ngûúâi chuã lïî àoåc lúâi khêën xong, moåi ngûúâi vaâo nhaâ maã àûa nhûäng ngûúâi goáa ra söng tùæm, chaãi àêìu, mùåc aáo vaáy, khöë múái cho hoå röìi àûa hoå vïì khu nhaâ möì àang röån raâng tiïëng cöìng chiïng vaâ nhõp chên muáa nhaãy. Ai nêëy àïìu vui veã, höì húãi múâi, keáo nhûäng ngûúâi goáa vaâo voâng muáa cuãa dên laâng. Luác naây, nhûäng ngûúâi goáa khöng coân xoäa toác, khöng coân mùåc khöë, vaáy bêín raách cuãa thúâi kyâ àïí tang nûäa. Luác naây hoå àaä mùåc lïn ngûúâi nhûäng böå quêìn aáo lïî höåi múái, àaä núã nuå cûúâi trïn möi. Khi nhûäng ngûúâi goáa nhêåp vaâo àoaån nhaãy muáa cuãa dên laâng laâ luác hoå àaä àûúåc giaãi phoáng, àaä khöng coân phaãi raâng buöåc gò vúái ngûúâi àaä chïët nûäa. Tûâ nay, hoå àûúåc söëng cuöåc söëng bònh thûúâng nhû moåi ngûúâi, nghôa laâ àûúåc ài ùn uöëng vui chúi úã caác lïî höåi, àûúåc quyïìn taái giaá nïëu hoå muöën. Nûúác söng àaä rûãa saåch nhûäng nùm thaáng chõu tang trïn ngûúâi hoå, lïî cuáng cuöëi cuâng àaä cùæt àûát moåi quan hïå giûäa hoå vaâ nhûäng ngûúâi chïët. Coân nhûäng höìn ma cuãa ngûúâi chïët thò, sau lïî cuäng cuöëi cuâng, àaä àûúåc con gaâ con àûa vïì buön laâng töí tiïn bùæt àêìu möåt cuöåc söëng múái - cuöåc söëng cuãa nhûäng höìn ma àïí chu kyâ tiïëp theo seä laåi trúã vïì laâm ngûúâi.
40. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 40 Sau nhûäng voâng muáa tûng bûâng söi nöíi giûäa dên laâng vaâ nhûäng ngûúâi goáa, lïî boã maã coi nhû àaä kïët thuác vaâ moåi ngûúâi ai nêëy vïì nhaâ nêëy, boã laåi phña sau ngöi nhaâ maã xinh àeåp maâ mònh vûâa laâm xong cho thúâi gian vaâ thiïn nhiïn huãy hoaåi. Trûúác khi ra vïì, moåi ngûúâi böëc thoác neám lïn maái nhaâ möì röìi tranh nhau cûúáp lêëy möåt söë haåt thoác tûâ maái nhaâ möì rúi xuöëng àem vïì àïí àûúåc phuác vaâ àïí muâa túái laâm ùn thõnh vûúång. Khi moåi ngûúâi neám thoác lïn maái nhaâ möì, öng chuã lïî noái lúâi cuöëi cuâng tuyïn böë (p'thao) boã maã: Thïë laâ xong hïët têët caã röìi. Gia àònh vaâ dên laâng àaä boã maã röìi. Tûâ nay chuáng töi khöng coân dñnh lñu gò vúái nhaâ maã nûäa. Tûâ nay, nïëu xaãy ra chuyïån gò khöng hay, khöng töët vúái nhaâ maã thò cuäng àaânh vêåy thöi vò chuáng töi khöng coân gò dñnh lñu nûäa. Mùåc dêìu caác nghi lïî àaä chêëm dûát, ngöi nhaâ möì àaä bõ boã vaâ caác höìn ma àaä ra ài, nhûäng höåi lïî boã maã coân tiïëp tuåc thïm möåt ngaây nûäa taåi caác gia àònh cuãa nhûäng ngûúâi chïët vaâo ngaây höm sau. Höm àoá, baâ con hoå haâng túái thùm hoãi, ùn uöëng, vui chúi cuâng caác gia àònh taåi nhaâ hoå chûá khöng ra nhaâ maã nûäa. Thûác ùn coân gò, gia chuã àem hïët ra àaäi khaách. Vò thïë ngaây cuöëi cuâng naây cuãa lïî boã maã àûúåc goåi laâ ngaây rûãa nöìi (sùch go).
41. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 41 LLÏÏÎ ÎÎ BBOOÃ ÃÃ MMAAÃ ÃÃ CCUUÃAÃÃA NNGGÛÛÚÚÂIÂÂI BBAANNAA KKOONNKKÚÚÀÀEEHH Ngûúâi Bana Konkúàeh söëng chuã yïëu úã caác huyïån An Khï, Cöng Chúro vaâ Kbang cuãa tónh Gia Lai vaâ thuöåc möåt trong nhûäng nhoám chñnh cuãa dên töåc Bana. Àõa baân cû truá cuãa ngûúâi Bana Konkúàeh thûúâng nùçm xen keä vúái nhûäng khu vûåc cuãa ngûúâi Bana Tú Lö vaâ Bana Bú Nùm. Phaãi chùng vò thïë maâ nhoám ngûúâi Bana naây coá tïn laâ Konkúàeh (theo tiïëng Bana Konkúàeh coá hai nghôa: ngûúâi úã vuâng giûäa vaâ ngûúâi múái àïën). Vò vêåy, trong àúâi söëng vùn hoáa noái chung vaâ trong caác nghi thûác lïî boã maã cuãa ngûúâi Bana Konkúàeh vûâa coá nhûäng neát chung vúái ngûúâi Bana Tú Lö, vûâa coá nhiïìu àiïím gùæn vúái ngûúâi Bana Bú Nùm. Ngûúâi Bana Konkúàeh goåi lïî höåi boã maã laâ vaâo höåi nhaâ maã (mút búxaát) hay vaâo höåi boã maã (mút brûh búxaát) vaâ töí chûác lïî höåi naây rêët troång thïí vaâ lúán. Nïëu tñnh söë ngaây thûåc sûå mang tñnh lïî höåi thò lïî boã maã cuãa hoå keáo daâi nhiïìu ngaây nhêët so vúái cuãa caác nhoám khaác. Cho àïën nay ngûúâi Bana Konkúàeh úã möåt söë núi, nhû úã xaä Gia Höåi (huyïån An Khï) vaâ xaä Àak T'bang (huyïån Köng Chúro), vêîn coân laâm àuã caác bûúác cuãa lïî boã maã theo truyïìn thöëng, nghôa laâ töí chûác lïî boã maã trong nùm ngaây. Viïåc àêìu tiïn cuãa lïî boã maã cuãa ngûúâi Bana Konkúàeh bùæt àêìu bùçng nghi lïî cêìu xin höìn ma ngûúâi chïët cho dûång nhaâ möì múái vaâ sau àoá moåi ngûúâi bùæt tay vaâo doån deåp khu nhaâ maã cuä àïí chuêín bõ dûång nhaâ maã múái. Vò thïë maâ ngaây àêìu tiïn naây cuãa lïî boã maã àûúåc ngûúâi Bana Konkúàeh goåi laâ ngaây cuöëc doån (anùr choh cham). Tuy cöng viïåc chñnh cuãa ngaây choh cham àún giaãn chó laâ cuöëc doån khu nhaâ maã cuä, nhûng tñnh chêët cuãa nghi lïî laåi rêët quan troång: baáo cho höìn ma biïët laâ nhûäng ngûúâi söëng chuêín bõ laâm lïî boã maã.
42. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 42 Sau khi àaä laâm thõt möåt con heo, ngûúâi chuã (búngai noh) lêëy gan, lûúäi, tim, da buång vaâ cöí hoång cuãa con vêåt xêu thaânh möåt xêu, lêëy rûúåu úã gheâ ra cho vaâo öëng tre duâng àïí àûång rûúåu (ding kham) àoá ra nhaâ maã laâm lïî cuáng. Öng chuã (coá thïí laâ chuã nhaâ, coá thïí laâ võ giaâ laâng) àöí rûúåu vaâo xêu rûúåu cho thêëm xuöëng àêìu nêëm möå vaâ àoåc lúâi cuáng (quai hoùåc súmùh). Naây àêy, töi àem cho ma thõt heo vaâ rûúåu àïí baáo cho ma biïët: höm nay chuáng töi laâm nhaâ möì cho ma lêîn cuöëi cuâng. Thïë laâ hïët röìi nheá, tûâ nay ma àûâng quêëy rêìy gia àònh nûäa. Theo bûúác ngûúâi chuã, dên laâng àem cöìng chiïng ra àaánh baâi chiïng ma (chiïng atêu) vaâ cuâng nhau tûâ nhaâ ra khu nghôa àõa. Khi öng chuã cuáng xong, möîi ngûúâi möåt tay giuáp gia àònh doån deåp khu möå vaâ chuêín bõ moåi thûá àïí ngaây höm sau doån nhaâ maã múái cho ma. Nhûäng luác nghó, moåi ngûúâi cuâng baâ con, thên nhên cuãa ngûúâi chïët ùn uöëng, troâ chuyïån. Ngaây höm sau, tûác ngaây laâm nhaâ maã (anùr púm búxaát) dên laâng cuâng gia àònh hoùåc nhûäng gia àònh coá ngûúâi chïët (nïëu nùm àoá coá nhiïìu nhaâ laâm lïî boã maã) ra nghôa àõa dûång nhaâ maã múái cho ngûúâi chïët. Sau caã möåt ngaây trúâi laâm viïåc mïåt nhoåc, moåi ngûúâi ngöìi quêy quêìn bïn ngöi nhaâ maã múái ùn uöëng, troâ truyïån vaâ vui chúi cho túái têån khuya múái vïì. Àïën thúâi àiïím naây thò ngöi nhaâ maã múái àaä xong, cöng viïåc coân laåi laâ lïî boã maã vaâ boã ma. Do àoá, coá thïí noái hai ngaây àêìu, tuy cuäng laâ nhûäng ngaây cuãa lïî höåi boã maã, chó laâ nhûäng ngaây chuêín bõ thöi. Chûá lïî boã maã, àuáng vúái nghôa cuãa noá, chó thûåc sûå tûâ ngaây höm thûá ba. Khöng phaãi ngêîu nhiïn maâ ngûúâi Bana Konkúàeh goåi ngaây thûá ba cuãa lïî boã maã laâ ngaây vaâo lïî nhaâ maã (anùr múát búxaát). Vaâo ngaây múát búxaát, sau khi àaä thõt heo xong, gia àònh cuâng dên laâng àem rûúåu, thõt túái khu nhaâ maã ùn uöëng chia tay (hú pong) vúái ngûúâi chïët. Trûúác khi ùn uöëng, vui chúi, gia àònh àem àöì chia vaâo nhaâ maã múái cho ngûúâi chïët vaâ khoác lêìn cuöëi cuâng vônh biïåt ngûúâi thên àaä khuêët. Àöì chia hay àöì cho (ùn drùm) göìm caác vêåt duång maâ ngûúâi chïët thûúâng hay duâng. Àïí ngûúâi chïët tiïëp tuåc söëng úã thïë giúái khaác, ngûúâi nhaâ coân àem cho ngûúâi chïët caác loaåi cêy tröìng nhû: ngö (boâ), chuöëi (pñt), mña (ktao),
43. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 43 luáa (ba) Trong khi gia àònh chia cuãa, khoác vônh biïåt ngûúâi chïët, thò gia chuã duâng thõt, rûúåu laâm lïî cuáng. Àöì duâng vaâ nghi thûác cuáng nhû höm choh cham vaâ àoåc lúâi cuáng coá nöåi dung nhû sau: Naây chuáng töi boã maã àêy, laâm moåi thûá cho ma àêy. Xin ma àûâng gheát boã, àûâng laâm haåi chuáng töi. Sau lïî cuáng laâ nghi thûác ài voâng quanh nhaâ maã (grong búxaát). Àöåi hònh àaám rûúác grong búxaát cuãa ngûúâi Bana Konkúàeh thêåt trang nghiïm vaâ àöng àuã caác thïí loaåi nghïå thuêåt trònh diïîn: ài trûúác laâ hai ngûúâi àeo mùåt naå (brïm), tiïëp sau laâ töëp muáa (soang) cuãa phuå nûä, röìi àïën 6 ngûúâi àaân öng khiïng vaâ àaánh chiïëc tröëng lúán (súgúr) coá trang trñ cöåt hoa (pah pöng) vaâ sau cuâng laâ möåt àoaân daâi caác nhaåc cöng nam àaánh cöìng chiïng, luåc laåc vaâ chêåp choeä. Daân cöìng chiïng (chinh chïng, chïng laâ cöìng coá nuám, chinh - cöìng khöng nuám) cuãa ngûúâi Bana Konkúàeh àûúåc duâng trong lïî boã maã vaâ caác lïî höåi khaác göìm 16 chiïëc àûúåc xïëp thûá tûå theo haâng doåc nhû sau: Chïng júng, chïng pöng, chïng pïët tih, chïng pïët púlao, chïng pïët tùng, chïng pïët tùng lêy, chinh àön, chinh lúng, chinh dol, chinh del, chinh konpúm, chinh kon dol, chinh kon del. Tûâng chiïëc chïng vaâ chinh àïìu coá tïn goåi: chïnh cha (chïnh júng), chïng meå (chïng pöng), chïng anh, chïng chõ, chïng em Do àoá, caã daân chinh chïng húåp laåi nhû caã möåt gia àònh àoaân tuå, thuêån hoaâ. Cuöåc vui, ùn uöëng chia tay (húpong) vúái ngûúâi chïët thêåt àöng àuã, thêåt vui vaâ thêåt lûu luyïën. Moåi ngûúâi úã laåi bïn ngöi nhaâ maã vúái ngûúâi chïët cho àïën têån àïm khuya. Caâng vïì khuya, caác àöëng lûãa caâng rûåc saáng vaâ cuöåc vui caâng àöng ngûúâi, caâng söi àöång. Chó khi caác àöëng lûãa taân hùèn, moåi ngûúâi múái vïì nhaâ nghó möåt chuát (thêåm chñ coá ngûúâi chuã yïëu laâ thanh niïn nam nûä nghó qua àïm luön taåi khu nhaâ maã) àïí höm sau coân tham gia vaâo ngaây quan troång nhêët cuãa lïî boã maã - ngaây boã (anùr tuk). Túâ múâ saáng ngaây höm sau laâm lïî boã, trêu hoùåc boâ àûúåc dùæt ra nhaâ röng cuãa laâng laâm thõt. Vò con vêåt giïët àïí laâm lïî boã maã, nïn
44. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 44 khöng coá cöåt (gên) buöåc trêu boâ nhû àöëi vúái caác lïî höåi khaác cuãa laâng. Vaâo khoaãng 11 giúâ trûa, luác naây caác con vêåt cuáng àaä àûúåc giïët vaâ laâm thõt xong, gia àònh àem àêìu (kúl) àuöi (tiïng), möåt xêu thõt göìm göìm, lûúäi, tim, da buång, cöí hoång cuãa con vêåt vaâ möåt öëng rûúåu (ding kram) ra nhaâ maã cuáng vaâ khoác lêìn cuöëi cuâng vúái ngûúâi chïët (moi dûng röng). Túái nhaâ maã, gia àònh vaâ ngûúâi nhaâ maã khoác vônh biïåt ngûúâi chïët, coân gia chuã thò laâm lïî cuáng. Lïî cuáng höm boã naây cuäng giöëng lïî cuáng cuãa caác höm trûúác, chó nöåi dung lúâi cuáng laâ khaác: Höm nay con àaä cuáng cho cha möåt con trêu, möåt con boâ, möåt con dï, möåt con heo, möåt con gaâ, vaâ rûúåu àêy. Con àaä àem cuáng cho cha têët caã moåi thûá röìi. Tûâ nay, xin cha àûâng gheát, àûâng quêëy phaá chuáng con àïí chuáng con laâm ùn ngaây caâng khaá hún, töët hún. Trong khi gia àònh laâm lïî cuáng vaâ khoác ngûúâi chïët, thò baâ con, dên laâng àaánh cöìng chiïng, nhaãy muáa vui chúi úã bïn ngoaâi nhaâ maã. Àúåi cho gia àònh nhaâ ngûúâi chïët laâm xong moåi nghi thûác cuöëi cuâng àïí boã ma, moåi ngûúâi àûa caác thaânh viïn trong gia àònh ngûúâi chïët trúã vïì nhaâ röng cuãa laâng àïí ùn uöëng, vui chúi. Tûâ thúâi àiïím naây trúã ài, moåi raâng buöåc giûäa ngûúâi söëng vaâ ngûúâi chïët àaä cùæt àûát, ngûúâi söëng hoaân toaân àûúåc giaãi phoáng vaâ laåi söëng möåt cuöåc söëng bònh thûúâng nhû moåi ngûúâi chûá khöng phaãi kiïng kyå gò nûäa. Àïën luác naây, coá thïí noái, lïî boã maã àaä àûúåc laâm xong. Thïë nhûng, gia àònh cuãa ngûúâi chïët vêîn coân phaãi tiïëp tuåc laâm cho xong möåt söë cöng viïåc coá liïn quan túái lïî boã maã: sûãa soaån cúm rûúåu àaäi nhûäng ngûúâi laâm vaâ laâm lïî taå ún caác thêìn, rûãa saåch nöìi niïu. Hai cöng viïåc trïn chiïëm troån hai ngaây liïn tuåc sau höm laâm lïî boã maã. Ngaây àêìu tiïn sau ngaây lïî boã, tûác ngaây thûá nùm cuãa lïî boã maã laâ ngaây àaäi nhûäng ngûúâi laâm giuáp. Noái laâ laâm giuáp tûác laâ noái túái têët caã moåi ngûúâi trong laâng, vò ai maâ khöng goáp sûác, goáp cöng vaâo nhûäng cöng viïåc cuãa lïî boã maã. Vò thïë, bûäa tiïåc chiïu àaäi àoá àûúåc töí chûác taåi nhaâ röng cuãa laâng. Moåi ngûúâi túái cuâng ùn, cuâng uöëng, cuâng vui chúi vaâ cuâng troâ chuyïån vúái thên nhên cuãa ngûúâi quaá cöë. Moåi cöng viïåc cuãa lïî boã maã àaä xong, giúâ àêy hoå ùn, uöëng thaã sûác, hoå vui chúi hïët mònh.
45. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 45 Coá leä chñnh vò thïë maâ ngaây höm àaäi ngûúâi laâm giuáp cuãa lïî boã maã àûúåc ngûúâi Bana Konkúàeh goåi laâ ngaây uöëng nhiïìu (anùr dak tong). Chó ngaây cuöëi cuâng, tûác ngaây thûá saáu cuãa lïî boã maã múái àûúåc töí chûác taåi nhaâ cuãa chuã, vò tñnh chêët cuãa nghi lïî chó goái goån trong gia àònh. Höm àoá, gia àònh phaãi laâm möåt lïî nhoã àïí taå ún caác thêìn àaä giuáp vaâ phuâ höå cho nhûäng ngaây lïî boã maã. Vêåt cuáng chó laâ möåt con gaâ vaâ núi cuáng laâ bïëp. Chuã nhaâ àem thõt gaâ vaâ rûúåu ra bïëp laâm lïî vaâ àoåc lúâi cuáng: Höm laâm lïî boã maã, chuáng töi àaä cêìu xin caác thêìn phuâ höå cho khoãi xaãy ra nhûäng chuyïån khöng hay. Giúâ àêy moåi viïåc àïìu töët àeåp, höm nay, höm cuöëi cuâng, chuáng töi traã ún caác thêìn nhû àaä hûáa, mong caác thêìn nhêån lïî cuãa chuáng töi. Cuáng xong moåi ngûúâi cuâng uöëng rûúåu, vui chúi röìi cuâng doån deåp nhaâ cûãa, rûãa nöìi niïu. Vò thïë maâ ngaây cuöëi cuâng cuãa lïî boã maã àûúåc ngûúâi Bana Konkúàeh goåi laâ ngaây rûãa nöìi (anùr go hay glang go). Àêy laâ lïî boã maã àêìy àuã. Thïë nhûng, coá nhûäng luác, nhûäng núi, do hoaân caãnh kinh tïë coá haån maâ lïî boã maã cuãa ngûúâi Bana Kokúàeh chó keáo daâi coá böën höm; hai ngaây àêìu (ngaây cuöëi doån vaâ ngaây dûång nhaâ maã) döìn vaâo thaânh möåt ngaây goåi laâ ngaây laâm nhaâ maã (anùr múát) vaâ ngaây boã maã (anùr tuk) khöng thay àöíi, coân hai ngaây cuöëi (ngaây àaäi ngûúâi giuáp vaâ ngaây rûãa nöìi) co vaâo möåt ngaâi) cuãa ngaây rûãa nöìi (anùr xlùh go). Duâ coá keáo daâi ra 6 ngaây hoùåc thu goån chó coân 4 ngaây bao giúâ lïî boã maã cuãa ngûúâi Bana Konkúàeh cuäng phaãi coá ba khêu, hay ba bûúác chñnh: 1) phaá boã nhaâ maã cuä, laâm nhaâ maã múái; 2) boã ma hay boã maã; 3) gia àònh cuãa ngûúâi chïët àûúåc giaãi phoáng vaâ nhêåp vaâo cuöåc söëng bònh thûúâng cuãa dên laâng.
46. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 46 LLÏÏÎ ÎÎ ÙNN CCÚÚMM MMÚÁIÁ Caác dên töåc ñt ngûúâi úã Têy Nguyïn, nhòn chung theo àa thêìn giaáo. Vúái têm höìn thuêìn phaác coân in àêåm dêëu êën cuãa tû duy con ngûúâi thúâi nguyïn thuyã, hoå cho rùçng caác võ thêìn linh, tûâ caác võ thêìn lúán giûä chûác nùng cai quaãn àïën caác võ thêìn nhoã hún cuäng àïìu coá tònh caãm nhû con ngûúâi, cuäng vui buöìn, giêån gheát, yïu thûúng Cuáng thêìn nhiïìu lïî vêåt, vaâ nhêët laâ têëm loâng trung thaânh, thò seä nhêån laåi sûå giuáp àúä, chúã che, uãng höå, bïnh vûåc tûúng ûáng. Trong caác thêìn (Yang) àûúåc tön thúâ, thò thêìn luáa àûúåc tön troång khöng keám thêìn nûúác, thêìn nuái, thêìn cêy. Do àoá, nûúng rêîy laâ núi thiïng liïng, haåt luáa sinh ra tûâ nûúng rêîy laâ saãn phêím àûúåc caác thêìn ban phaát àïí nuöi söëng con ngûúâi. Hùçng nùm, sau khi thu hoaåch, ngûúâi ta töí chûác lïî ùn cúm múái, vûâa àïí taå ún thêìn, vûâa àïí vui mûâng chung hûúãng kïët quaã cuãa möåt quaá trònh lao àöång nhoåc nhùçn, vêët vaã. Tuy caách töí chûác cuâng vaâi nghi thûác tiïën haânh cuãa tûâng töåc ngûúâi coá nhûäng neát khaác nhau, nhûng àïìu mang chung möåt yá nghôa : taå ún thêìn sau khi kïët thuác möåt chu kyâ saãn xuêët chñnh cuãa nùm. ÚÃ ngûúâi Maå, lïî mûâng thu hoaåch xong (Nhu R'he) laâ lïî höåi lúán nhêët cuãa nùm úã trong buön, vaâ thûúâng keáo daâi 7 ngaây. Lïî ùn cúm múái cuãa ngûúâi Ïàï (Hma Ngùæt) cuäng coá yá nghôa tûúng tûå nhû lïî cuáng Mpan Bar cuãa ngûúâi M'nöng sau muâa luáa vïì kho khöng chó àún thuêìn laâ viïåc lao àöång cuå thïí, maâ coi nhû möåt caách "thu höìn luáa vïì nhaâ", vaâ "kho chûáa luáa laâ núi truá nguå cuãa höìn luáa", möåt "chöën thiïng liïng trong gia àònh". Cuäng chó tûâ sau lïî cuáng naây, moåi kiïng kyå
47. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 47 trong thû hoaåch muâa múái chêëm dûát. Trong khi àoá lïî ùn cöëm múái (Samúák) cuãa ngûúâi Bana diïîn ra trong 3 ngaây, k hi bùæt àêìu thu hoaåch, àïí röìi tiïëp àïën coá lïî Súmùæh Kek khi ài vaâo suöët luáa àaåi traâ, sau hïët àïën lïî àoáng cûãa kho (Súmùh Teng Amùng) khi guâi luáa cuöëi cuâng àûúåc vïì kho. Söë ngûúâi Bana theo àaåo Thiïn Chuáa, tuy khöng cuáng baái vêîn giïët heo, gaâ, dï trong lïî cuáng cúm múái, coân nhûäng ngûúâi Giarai theo àaåo Tin Laânh thò chó boã tuåc uöëng rûúåu, khöng cuáng thêìn maâ taå ún Chuáa. Giöëng nhû ngûúâi Kinh ùn tïët Nguyïn àaán, úã caác dên töåc vuâng Têy Nguyïn sau muâa thu hoaåch, cuäng truâng vaâo dõp cuöëi nùm êm lõch, töí chûác lïî ùn cúm múái. Coá àiïìu laâ caách töí chûác khöng diïîn ra àöìng loaåt, maâ tuêìn tûå hïët nhaâ naây sang nhaâ khaác trong buön laâng theo möåt trêåt tûå àaä thoaã thuêån trûúác. Viïåc töí chûác lïî ùn mûâng lúán hay nhoã laâ tuyâ thuöåc vaâo khaã nùng thu hoaåch nhiïìu hay ñt cuãa tûâng gia àònh, vaâ cuäng tuyâ theo àoá maâ thúâi gian coá thïí keáo daâi möåt hay nhiïìu ngaây. Àêy cuäng laâ dõp gia chuã múâi baâ con, hoå haâng, baån beâ caác buön lên cêån cuâng vui chúi, ùn uöëng. Nhaâ naâo coá àöng khaách coi nhû laâ niïìm vinh dûå. Vò thïë, ngoaâi viïåc cuáng thêìn, höìn luáa vaâ töí tiïn cuâng vúái viïåc cêìu mong sûác khoeã cho gia àònh, ngûúâi ta àaánh cöìng, chiïng, tröëng, vui chúi ca haát suöët nhiïìu ngaây àïm liïìn. Lïî ùn cúm múái cuãa ngûúâi Ïàï diïîn ra nhû sau: Khi luáa trïn rêîy àaä àûúåc guâi vïì àöí àêìy caác kho àïí luáa (Sang màiï), gia chuã bùæt tay vaâo viïåc töí chûác lïî cuáng cúm múái. Lïî khöng töí chûác cho toaân buön möåt luác, maâ lêìn lûúåt tûâng nhaâ. Phuå nûä lo viïåc bïëp nuác, nêëu nûúáng. Àaân öng thò lo rûúåu cêìn, chuêín bõ heo, gaâ àïí giïët thõt, vaâo rûâng chùåt cêy, àeäo cöåt gúng (cöåt àïí buöåc cheá rûúåu cêìn trong lïî). Khaách múâi, hoå haâng tûâ caác buön xa gêìn àûúåc baáo. Con trai lo chùåt cuãi, con gaái lo giaä gaåo; tiïëng chaây trong buön voång lïn tûâ saáng súám àïën luác öng mùåt trúâi ài nguã. Àaám treã con haáo hûác chúi àuâa, hoùåc vêy quanh caác baâ giaâ àang soaån tûâ caác guâi dliïng lúán nhûäng aáo, vaáy, khöë
48. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 48 àeåp, nhûäng têëm chùn àen, àoã rûåc rúä duâng cho ngaây lïî. Nïëu gia chuã laâ trûúãng töåc, thò hoå haâng trong buön phaãi mang thïm àöì cuáng àïën àoáng goáp. Moåi viïåc àaä chuêín bõ àêìy àuã. Cöåt gúng àaä dûång, caác cheá rûúåu àaä buöåc vaâo dêy, chiïng Ana, chiïng Sar àaä treo lïn xaâ nhaâ. Nûúác tûâ suöëi àaä àem vïì àöí àêìy caác nöìi nùm, nöìi mûúâi. Heo àaä möí, gaâ àaä thui, caác lïî vêåt àaä baây ra úã saân nhaâ. Thêìy cuáng trong böå lïî phuåc chónh tïì bûúác ra, huát rûúåu cêìn vaâo möåt caái baát hoaâ vúái tiïët heo, trên troång múâi nûä chuã nhên (cao tuöíi nhêët) ngöìi trûúác mêm, chên àùåt lïn lûúäi ròu nhêån lïî. Tiïëng chiïng vúái nhõp àiïåu vûâa trêìm huâng, vûâa naáo nûác nöíi lïn. Thêìy cuáng àoåc lúâi khêën nguyïån toã loâng biïët ún caác thêìn: "Ú Yang phña àöng, Ú Yang phña têy, Ú Yang mêy, Yang àêët, Yang mûa, Yang nuái Nay luáa daä suöët vïì, heo àûåc àaä möí, rûúåu àaä àêìy cheá Xin múâi caác Yang haäy cêìm cêìn rûúåu, ùn miïëng thõt heo, baát cúm múái àêìu muâa. Mong Yang cho muâa sau luáa ngoaâi rêîy sai böng, mêíy haåt, àïën kyâ thu hoaåch àêìy guâi, ngêåp kho " Khêën xong, thêìy ài vêíy rûúåu chuác phuác núi bïëp lûãa, daân chiïng, cêìu thang, kho luáa. Tiïëp theo phêìn nghi lïî, bùæt àêìu cuöåc tiïåc vui. Öng baâ, cha meå trong buön, khaách khûáa xa gêìn, baån beâ ùn uöëng no say, tûå nhiïn, thoaãi maái. Ngûúâi nûä chuã nhaâ àûúåc múâi vñt cêìn rûúåu àêìu tiïn, röìi lêìn lûúåt ngûúâi giaâ, ngûúâi treã, trong hoå trûúác, trong buön sau Moåi ngûúâi vûâa ùn uöëng, vûâa vui chúi, ca haát cho àïën khi ai khöng thñch nûäa thò vïì. Ngûúâi úã laåi àûúåc múâi nöëi tay trïn cêìn rûúåu, nghe chiïng, nghe haát Aday (möåt loaåi dên ca trûä tònh) giaäi baây têm sûå. Khaách àïën dûå lïî coân àûúåc gia chuã trao tay möîi ngûúâi möåt goái nhoã thûác ùn khi ra vïì, nhû àïí cuâng chia àïìu sûå may mùæn cho moåi bïëp. Vïì khuya, möåt öng giaâ tûâng traãi vaâ gioãi giang, àûúåc múâi kïí Khan-khuác traáng ca truyïìn thöëng cuãa ngûúâi Ïàï. Caã ngûúâi kïí vaâ
49. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 49 ngûúâi nghe nhû chòm àùæm trong khöng khñ cöí xûa cuãa nhûäng baãn anh huâng ca traác tuyïåt vúái hònh aãnh nhûäng duäng sô nhû Àùm San, Àùm Di, maâ nhûäng chiïën cöng cuãa hoå maäi maäi laâ niïìm tûå haâo cuãa böå töåc. Gioång kïí cuãa nghïå nhên khi trêìm huâng nhû doâng söng chaãy bïn vaách nuái, luác döìn dêåp, öì aåt nhû bùng qua thaác ghïình hiïím trúã khi thêìm thò nhû gioá thoaãng, luác nheå nhaâng nhû tiïëng laá rúi giûäa rûâng khuya. Cûá thïë, lïî ùn cúm múái keáo daâi tûâ nhaâ naây sang nhaâ khaác, suöët thaáng chaåp sang thaáng giïng. Lïî ùn cúm múái cuãa ngûúâi Ïàï mang àêåm neát dêëu êën cuãa tuåc "ùn nùm, uöëng thaáng", nhaân haå trong khöng khñ muâa xuên nuái rûâng. Hoå vui say thoaã thñch, ca haát thêu àïm, àïí röìi sau àoá laåi hùng haái chuêín bõ cho muâa tröìng tóa múái vúái nhiïìu hy voång múái.
50. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 50 HHÖÖÅIÅÅI ÀÀUUAA VVOI Vúái àöìng baâo caác töåc doåc theo daäy Trûúâng Sún, voi laâ vêåt quyá hiïëm nhêët, laâ hiïån thên cuãa sûác maånh vaâ sûå giaâu coá cuãa möîi gia àònh, möîi buön laâng. Tûâ möåt giöëng vêåt hoang daä, khi àûúåc bùæt vïì vaâ thuêìn dûúäng, voi trúã thaânh ngûúâi baån thên thiïët vúái con ngûúâi trong àúâi söëng haâng ngaây: vêån chuyïín, ài laåi, laâm rêîy, keáo göî, laâm thuyã lúåi Voi laâ loaâi vêåt coá thên hònh to lúán, nhûng cuäng laâ con vêåt thöng minh vaâ giaâu tònh nghôa nhêët trong quêìn thïí àöång vêåt hoang daä. Sûã saách xûa àaä tûâng ghi laåi nhiïìu mêíu chuyïån vïì àûác tñnh naây cuãa voi àöëi vúái ngûúâi. Chuyïån hai voi chiïën cuãa hai baâ Trûng àaä ruã nhau vïì bïn àöng Haát, núi hai baâ tûå tûã, röìi nhõn ùn cho àïën chïët. Àïìn thúâ Voi Phuåc (Haâ Nöåi) laâ núi ghi laåi sûå tñch naây. Caãm àöång biïët bao khi giûäa phaáp trûúâng, con voi khöng chõu daây nûä tûúãng Buâi Thõ Xuên - ngûúâi chuã cuãa mònh - àaä bõ Gia Long kheáp vaâo töåi hònh. Baâ phaãi goåi noá, vöî vïì: "Mi haäy giïët ta, nïëu khöng mi seä chïët oan, ta tha töåi cho mi". Con voi chiïën cuái àêìu, cong voâi, baái baâ ba caái, nûúác mùæt raân ruåa, röìi duâng voâi quêën baâ tung lïn cao, àûa caåp ngaâ nhoån àoán chuã, àïí baâ chó àau möåt lêìn khi chïët. Sau àoá, voi tòm caách phaá xñch chaåy vaâo rûâng sêu. Chuyïån nhûäng con voi chiïën trong muäi tiïën cöng àaánh àöìn Ngoåc Höìi cuãa quên Têy Sún dûúái sûå chuã huy cuãa àö àöëc Àùång Tiïën Àöng nùm ÊËt Dêåu (1789); chuyïån con voi giaâ cuãa vua Haâm Nghi phaá xñch chaåy vaâo rûâng nhõn ùn cho àïën chïët, khi vua bõ bùæt v.v laâ nhûäng hònh aãnh àeåp vïì loâng trung nghôa cuãa con vêåt naây. Nhòn chung trong caã nûúác, voi têåp trung nhiïìu nhêët úã tónh Àaác Lùæc (hún 400 con voi nhaâ), trong àoá huyïån Ea Suáp coá àaân voi àöng
51. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 51 nhêët. Baãn Àön thuöåc huyïån Ea Suáp, núi quy tuå nhiïìu töåc ngûúâi M'nöng, Ïàï, Laâo khöng nhûäng nöíi tiïëng vúái àaân voi nhaâ haâng trùm con, maâ coân laâ xûã súã cuãa nghïì sùn bùæt vaâ nuöi daåy voi tûâ lêu àúâi. Sùn bùæt voi laâ möåt nghïì vö cuâng lyá thuá, nhûng àêìy gian lao nguy hiïím, àoâi hoãi sûå thöng minh, loâng duäng caãm tuyïåt vúâi vaâ sûå phaãn ûáng nhanh nhaåy cuãa nghïì thúå sùn trong moåi tònh huöëng. Höåi àua voi thûúâng diïîn ra vaâo muâa xuên, cuå thïí hún vaâo dõp thaáng ba êm lõch, àoá laâ thaáng àeåp nhêët trong nùm úã àêy: trúâi nùæng dõu, àêët rûâng khö raáo, doåc bïn caác búâ söng, búâ suöëi, caác loaåi hoa rûâng àua nhau khoe sùæc, trùæng, vaâng, tñm, höìng Ngûúâi Têy Nguyïn thûúâng vñ von àoá laâ muâa con ong ài lêëy mêåt, muâa con voi xuöëng söng uöëng nûúác; muâa em ài phaát rêîy laâm nûúng; anh vaâo rûâng àùåt bêîy gaâi chöng. Àïí chuêín bõ cho ngaây höåi, tûâ vaâi thaáng trûúác àoá, nhûäng chaâng trai trong buön cuäng nhû nhûäng múgaát (ngûúâi quaãn tûúång) àûa voi àïën nhûäng cuåm rûâng coá nhiïìu cêy coã laâm thûác ùn cho voi àïí chuáng àûúåc ùn uöëng no nï. Hoå coân böìi dûúäng thïm chuöëi chñn, àu àuã chñn, mña cêy, bùæp ngö, khoai lang, caám gaåo vaâ hêìu nhû khöng bùæt voi phaãi laâm nhûäng viïåc nùång nhoåc àïí giûä sûác. Àïën ngaây höåi, nhûäng àaân voi tûâ caác buön laâng xa gêìn nûúâm nûúåp keáo vïì buön Àön, têåp trung úã möåt söë baäi, hoùåc caánh rûâng thûa ven söng Sïrïpöëc. Cuâng vúái nhûäng àaân voi, dên chuáng khùæp núi àöí vïì dûå höåi vúái nhûäng böå aáo quêìn maâu sùæc rûåc rúä. Baäi àua laâ möåt daãi àêët tûúng àöëi bùçng phùèng (thûúâng laâ khu rûâng bùçng, ñt cêy to) bïì ngang àuã àïí 10 con voi giùng haâng ài möåt luác, bïì daâi tûâ möåt àïën hai kilömeát. Möåt höìi tuâ vaâ ruác lïn, àaân voi dûúái sûå àiïìu khiïín cuãa nhûäng chaâng múgaát lêìn lûúåt tiïën vaâo khoaãng àêët bùçng, daân thaânh haâng ngang ngay ngùæn. Nhiïìu con röëng vang, nhû àïí baáo hiïåu rùçng chuáng sùæp bûúác vaâo möåt cuöåc thi taâi quan troång. Theo lïånh àiïìu khiïín, tûâng
52. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 52 töëp voi ài vaâo àûáng úã tuyïën xuêët phaát. Con àêìu àaân bûúác lïn phña trûúác, trong tû thïë uy nghi, hai chên trûúác àûáng thùèng, ngêíng cao, quay caái voâi mêëy voâng röìi cuái àêìu chaâo khaán giaã hai bïn, xong laåi luâi vaâo võ trñ cuä. Tiïëng hoan hö cuâng nhûäng traâng vöî tay cöí vuä vang dêåy, trong khi tiïëng chiïng, tiïëng tröëng doáng lïn tûâng höìi röån raä nhû thuác, nhû giuåc. Khöng khñ trûúâng àua luác naây lùång im, cùng thùèng, moåi ngûúâi höìi höåp chúâ àúåi. Trïn möîi con voi coá hai chaâng múgaát duäng maänh, trong böå trang phuåc sùåc súä kiïíu tûúáng lônh ngaây xûa àang trong tû thïë sùén saâng chúâ lïånh. Möåt tiïëng tuâ vaâ ruác to baáo lïånh xuêët phaát. Nhûäng chiïëc chên voi to nhû cêy cöåt nhaâ, thûúâng ngaây nhêëc lïn tûâng bûúác ung dung, uïí oaãi, thùèng tuöåt, àöåt nhiïn bêåt lïn nhû nhûäng chiïëc loâ xo phoáng vïì phña trûúác trong tiïëng hoâ reo, la heát cuãa khaán giaã cuâng tiïëng chiïng, tiïëng tröëng êm vang caã nuái rûâng. Chaâng múgaát ngöìi phña trûúác àêìu voi cuái raåp mònh, ngêíng àêìu quan saát vaâ àiïìu khiïín voi bùçng möåt thanh sùæt nhoån daâi àöå möåt meát goåi laâ kreo (tiïëng M'nöng laâ gêåy àiïìu khiïín) duâng àïí àêm maånh vaâo da, thuác voi tùng töëc àöå, coân anh chaâng múgaát thûá hai ngöìi úã phña sau thò duâng chiïëc buáa göî köëc nïån maånh vaâo möng voi àïí voi chaåy nhanh vaâ thùèng àûúâng. Trïn àûúâng àua, buåi àêët, laá cêy khö böëc lïn, tiïëng gioá rñt, tiïëng caânh laá bõ va quêåt xen lêîn vúái tiïëng rêåm rõch cuãa nhûäng bûúác chên voi Khi boáng daáng chaâng múgaát ngöìi trïn lûng chuá voi ài àêìu vûâa xuêët hiïån tûâ xa trong voâng quay trúã vïì àñch, thò tiïëng reo hoâ cuãa khaán giaã vang lïn nhû sêëm. Tiïëng tröëng, tiïëng chiïng giuåc giaä liïn höìi. Tiïëp theo laâ tiïëng hoan hö nhûäng ngûúâi thùæng cuöåc. Nhûäng chuá voi àûúåc giaãi, giú cao chiïëc voâi vêîy chaâo moåi ngûúâi, röìi ngoan ngoaän bûúác ài ung dung, àöi tai phe phêíy, mùæt lim dim àûa voâi nhêån nhûäng khuác mña maâu tñm hay öëng àûúâng cuãa baâ con caác núi mang àïën uãng höå. Cuöåc àua voi kïët thuác, nhûäng chuá voi dûå thi lêìn lûúåt trúã laåi caác buön laâng xa xöi, mang theo tiïëng haát, lúâi ca vaâ khöng khñ röån raâng cuãa ngaây höåi, khi vïì buön laâng, laåi möåt lêìn nûäa àûúåc dên chuáng keáo
53. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 53 nhau ra têån àêìu buön àïí hên hoùæm chaâo àoán, thûúãng quaâ nhû nhûäng ngûúâi chiïën thùæng. Thûúâng thûúâng nhûäng con voi thùæng cuöåc vêîn thuöåc vïì buön Àön, möåt buön cuãa ngûúâi M'nöng coá nhiïìu voi nhêët vaâ coá truyïìn thöëng chùm soác, huêën luyïån voi gioãi nhêët trong vuâng. Ngaây höåi àua voi laâ ngaây vui lúán úã Têy Nguyïn, noá phaãn aánh tinh thêìn thûúång voä cuãa ngûúâi M'nöng, möåt dên töåc giaâu àûác tñnh duäng caãm, àaä tûâng quen vúái töëc àöå, tûâng àöëi diïån vúái bao tònh huöëng hiïím nguy cùng thùèng trong nhûäng cuöåc sùn bùæt voi rûâng. Chñnh caái khung caãnh huâng vô cuãa thiïn nhiïn Têy Nguyïn - núi diïîn ra cuöåc àua àùåc sùæc - àaä laâm tùng lïn böåi phêìn chêët huâng traáng cuãa ngaây höåi cöí truyïìn cuãa hoå.
54. LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 54 Vuâng Nam Böå LLÏÏÎ ÎÎ HHÖÖÅIÅÅI CCHHUUÂAÂÂA BAAÂ ÂÂ Chuâa Baâ Thiïn Hêåu coân àûúåc goåi laâ Chuâa Baâ (Chúå Lúán) cuãa ngûúâi Hoa, toaå laåc taåi 710 àûúâng Nguyïîn Traäi, quêån 5, T.P Höì chñ Minh. Baâ con ngûúâi Hoa coân goåi laâ Phoâ Miïëu, tïn chûä Haán laâ Thiïn Hêåu miïëu. Chuâa do nhoám ngûúâi Hoa Quaãng Àöng rúâi boã quï hûúng sang lêåp nghiïåp taåi Viïåt Nam xêy dûång vaâo khoaãng thêåp niïn 60 cuãa thïë kyã XVIII, luác àêìu chó laâ möåt ngöi miïëu vaâ àaä traãi qua 5 lêìn truâng tu (theo thûá tûå thúâi gian: 1800, 1842, 1890, 1916) múái coá àûúåc quy mö bïì thïë nhû hiïån taåi. Chuâa Baâ Thiïn Hêåu laâ möåt trong caác ngöi chuâa lúán vaâ àeåp nhêët trong hún 30 chuâa Hoa úã T.P Höì Chñ Minh. Chuâa thúâ nûä thêìn Thiïn Hêåu. Theo truyïìn thuyïët àûúåc ghi úã têëm bia àaá àùåt úã chuâa, Baâ sinh vaâo thúâi Töëng Kiïën Long nguyïn niïn (Cöng nguyïn 960), laâ con thûá 6 cuãa gia àònh hoå Lêm úã huyïån Böì Àiïìn, tónh Phuác Kiïën, Trung Quöëc. Khi múái loåt loâng meå, baâ àaä toaã aánh haâo quang vaâ hûúng thúm. Lúán lïn, Baâ thûúâng cúäi thaãm bay lûúån trïn biïín vaâ du ngoaån nhiïìu núi. Àïën àúâi Töëng Ung Hy tûá niïn (Cöng nguyïn 987), nùm 27 tuöíi Baâ tûâ giaä coäi trêìn vaâ hiïín linh. Àúâi Nguyïn, Baâ àûúåc phong laâ Thiïn Phi, àïën àúâi Thanh, vua Khang Hy gia phong laâm Thiïn Hêåu. Vaâ danh hiïåu Thiïn Hêåu töìn taåi maäi cho àïën nay. Tûâ truyïìn thuyïët dên gian àaä chuyïín hoaá thaânh tñn ngûúäng vaâ Baâ àûúåc nhûäng thïë hïå sau hûúng khoái, phuång thúâ úã nhiïìu núi. So nhûäng àiïìu ghi úã bia àaá noái trïn vúái möåt söë truyïìn thuyïët vïì Baâ úã caác