Giáo trình Lịch sử đảng bộ huyện Long Thành 1930–1975

Nội dung text: Giáo trình Lịch sử đảng bộ huyện Long Thành 1930–1975

1. BAN CHẤP HÀNH ĐẢNG BỘ HUYỆN LONG THÀNH LỊCH SỬ ĐẢNG BỘ HUYỆN LONG THÀNH 1930 – 1975 THÁNG 4 NĂM 2008 1
2. Chỉ đạo nội dung: Ban Thường vụ Huyện ủy Long Thành Chỉ đạo biên soạn: Ban Tuyên giáo Huyện ủy Long Thành Người viết: - Thạc sĩ Trần Quang Toại - Thạc sĩ Phan Đình Dũng 2
3. LỜI GIỚI THIỆU Long Thành là huyện có lịch sử hình thành và phát triển hơn 300 năm. Nhân dân huyện Long Thành có truyền thống yêu nước, đoàn kết, tham gia kháng chiến chống thực dân Pháp ngay khi chúng nổ súng xâm lược tỉnh Biên Hòa (12-1861). Trong sự nghiệp đấu tranh giành độc lập dân tộc, Long Thành là địa phương sớm có chi bộ Đảng Cộng sản (1944) và tổ chức Mặt trận Việt Minh của huyện (1944), là yếu tố quan trọng để lãnh đạo nhân dân trong huyện làm nên cách mạng tháng Tám 1945 ở địa phương. Trong kháng chiến chống thực dân Pháp, đế quốc Mỹ xâm lược (1945-1975) nhân dân địa phương (nông dân, công nhân) dưới sự lãnh đạo của Đảng bộ đã đoàn kết một lòng chung tay góp sức, đấu tranh kiên cường, vượt qua nhiều gian khổ, thử thách hi sinh, lập nhiều thành tích trên các mặt trận xây dựng căn cứ, hậu cần, phát triển cơ sở cách mạng, đấu tranh vũ trang, góp sức cùng cả tỉnh hoàn thành nhiệm vụ lịch sử, giải phóng đất nước thống nhất Tổ quốc. Chiến khu Rừng Sác, chiến khu Phước An (trong kháng chiến chống thực dân Pháp và trước năm 1960 thuộc huyện Long Thành), Sông Buông, Suối Cả, Bình Sơn, Phước Thái, Long Phước, Tam An những địa danh lịch sử đã đi vào tâm thức của cán bộ, nhân dân và là niềm tự hào của Đảng bộ, nhân dân địa phương. Truyền thống yêu nước, đấu tranh cách mạng của Đảng bộ và quân dân Long Thành trong đấu tranh giành độc lập dân tộc và 30 năm kháng chiến là tài sản quý báu, cần được trân trọng giữ gìn và phát huy trong công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, đặc biệt trong sự nghiệp đổi mới. Đảng bộ huyện Long Thành chủ trương nghiên cứu biên soạn lại quyển “Lịch sử Đảng bộ huyện Long Thành 1930-1975”, trên cơ sở có chỉnh lý bổ sung từ quyển “Long Thành những chặng đường đấu tranh” đã xuất bản từ những năm 90 của thế kỷ XX khi huyện Long Thành và Nhơn Trạch còn là một huyện chung. Trong quá trình triển khai nghiên cứu, biên soạn, chúng tôi đã tổ chức nhiều hội nghị nhân chứng lịch sử nhằm thẩm định lại về mặt tư liệu; đồng thời tiếp thu nhiều ý kiến đính chánh về sự kiện, nhân vật lịch sử, bổ sung thêm những nguồn sử liệu lưu trữ. Sự đóng góp ý kiến đầy trách nhiệm của những đồng chí nguyên là cán bộ lãnh đạo của tỉnh Biên Hòa, Bí thư Huyện ủy và các đồng chí trong cấp ủy huyện Long Thành, cán bộ chủ chốt các ban ngành huyện trong kháng chiến là rất quan trọng để chúng tôi chỉnh lý nội dung quyển sử từ kết cấu, bố cục đến nội dung phản ánh, cách thể hiện đảm bảo tính khoa học và khách quan của lịch sử. Tuy nhiên, tiếp cận và thể hiện trung thực, khách quan, đánh giá đúng lịch sử là một quá trình. Quyển sách “Lịch sử Đảng bộ huyện Long Thành 1930-1975” chắc hẳn không tránh được những thiếu sót. Chúng tôi chân thành cám ơn các đồng chí, đồng bào, cơ sở cách mạng đã giúp chúng tôi hoàn thành quyển sách. Xin trân trọng giới thiệu cùng đông đảo đọc giả gần xa. Nguyễn Văn Được Tỉnh ủy viên, Bí thư Huyện ủy Long Thành 3
4. Mở đầu LONG THÀNH, ĐẤT NƯỚC, CON NGƯỜI VÀ TRUYỀN THỐNG I. Đất nước - con người Long Thành là một huyện của tỉnh Đồng Nai, trải dài dọc theo hai bên quốc lộ 51 (quốc lộ 15 cũ) từ ngã ba Vũng Tàu đến xã Phước Thái. Huyện Long Thành phía Bắc giáp thành phố Biên Hòa; Đông bắc giáp huyện Trảng Bom, Thống Nhất, Cẩm Mỹ; phía Nam giáp tỉnh Bà Rịa-Vũng Tàu; Tây nam giáp huyện Nhơn Trạch; Tây giáp thành phố Hồ Chí Minh. Huyên Long Thành có diện tích 534, 82 km2 gồm 19 đơn vị hành chính: Thị trấn Long Thành và 18 xã Long An, Long Phước, Tân Hiệp, Phước Thái, Phước Bình, An Phước, Tam Phước, Phước Tân, An Hòa, Bình Sơn, Cẩm Đường, Bàu Cạn, Lộc An, Tam An, Long Hưng, Long Đức, Bình An, Suối Trầu. Dân số toàn huyện 204.785 người gồm 7 cộng đồng dân tộc chính cùng sinh sống: Kinh (38.328 hộ), Châu ro (43 hộ), Stiêng (43 hộ), Hoa (317 hộ), Nùng (70 hộ), Chăm (37 hộ), Khmer (20 hộ). Long Thành có lịch sử hình thành và phát triển trên 300 năm. Theo Đại Nam nhất thống chí của Quốc sử quán triều Nguyễn: năm Mậu Dần 1698, chúa Nguyễn Phúc Chu sai Chưởng Cơ Nguyễn Hữu Kính (tức Nguyễn Hữu Cảnh) vào làm Kinh lược sứ vùng đất phương Nam. Ông đã sắp xếp lại bộ máy quản lý hành chính và chính thức đưa vùng đất mới trở thành một phần của Đại Việt. Ông lấy đất Đồng Nai thành lập phủ Gia Định gồm huyện Tân Bình (nay là thành phố Hồ Chí Minh) và huyện Phước Long. Huyện Phước Long gồm 4 tổng: Phước Chính, Bình An, Long Thành và Phước An. Đặt Trấn Biên dinh tại huyện Phước Long. Tên Long Thành chính thức có từ đó. Năm 1808, Nguyễn Ánh cho đổi Trấn Biên dinh thành trấn Biên Hòa. Nâng huyện Phước Long lên thành phủ Phước Long. Theo đó bốn tổng của huyện Phước Long nâng lên thành huyện. Tổng Long Thành trở thành huyện Long Thành. Huyện Long Thành lúc bấy giờ gồm bốn tổng Long Vĩnh Thượng, Long Vĩnh Hạ (tức tổng Bình Lâm), Thành Tuy Thượng, Thành Tuy Hạ. Đến năm 1820, huyện Long Thành còn lại hai tổng Long Vĩnh và Thành Tuy với 63 thôn, phường. Năm 1836, vua Minh Mạng cho lập địa bạ các tỉnh Nam bộ, huyện Long Thành gồm có 4 tổng Long Vĩnh Thượng, Long Vĩnh Hạ, Thành Tuy Thượng, Thành Tuy Hạ với 53 thôn, ấp, xã. Tổng Long Vĩnh Thượng gồm 17 thôn bộ: - Thôn An Hòa - Thôn An Hưng - Thôn An Xuân - Thôn Bình Dương - Thôn Long An - Thôn Long Hòa - Thôn Long Trường - Thôn Phước Gia - Thôn Phước Khả 4
5. - Thôn Phước Miên - Thôn Phước Mỹ - Thôn Phước Quới - Thôn Phước Tân - Thôn Phước Toàn - Thôn Phước Trường - Thôn Vĩnh Thọ - Hộ Thiết Tượng. Tổng Long Vĩnh Hạ gồm 11 thôn, phường, ấp: - Thôn Long Đại - Thôn Long Phú Đông - Thôn Long Thành - Thôn Long Thạnh Đông - Thôn Long Thạnh Tây - Phường Long Tuy - Thôn Phú Thọ - Ấp Phước Hậu - Thôn Phước Thiện - Thôn Phước Thời - Thôn Vĩnh Thuận. Tổng Thành Tuy Thượng gồm 12 thôn: - Thôn Hương Mỹ - Thôn Hữu Lộc - Thôn Long Thành - Thôn Phú Lạc - Thôn Phú Thạnh - Thôn Phước Hòa Đông - Thôn Phước Lộc Tây - Thôn Phước Tiến - Thôn Tân Lộc - Thôn Tập Phước - Thôn Tuy Long - Thôn Xuân Lộc. Tổng Thạnh Tuy Hạ gồm 13 thôn, ấp: - Thôn Bình Phú - Thôn Hưng Thạnh - Thôn Long Hiệu - Thôn Lương Phú Đông - Ấp Mỹ Hội - Thôn Phú Mỹ - Thôn Phước Kiến - Thôn Phước Lai - Thôn Phước Thành - Thôn Phước Thạnh - Thôn Tân Tường - Thôn Tuy Thạnh - Thôn Vĩnh Tuy. Năm 1837, triều đình nhà Nguyễn điều chỉnh địa giới hành chính, huyện Long Thành thuộc về phủ Phước Tuy. Năm 1863, sau khi đánh chiếm Biên Hòa và 3 tỉnh miền Đông, thực dân Pháp giữ lại các đơn vị hành chính của nhà Nguyễn. Theo đó huyện Long Thành gồm 4 tổng, 58 làng, xã1. Năm 1867, tỉnh Biên Hòa được chia làm 5 sở Tham biện, trong đó có sở Tham biện Long Thành gồm 5 tổng Việt Nam, 5 tổng Thượng (tức tổng gồm người dân tộc thiểu số), 105 xã thôn. Theo thời sự cẩm nang năm 1939, quận Long Thành gồm 3 tổng: - Tổng Long Vĩnh Thượng gồm 8 xã: An Hoa, Long Bình, Phước Tân, Long Hưng, Tam An, Tam Phước, An Lợi, Tân Hưng . - Tổng Thành Tuy Thượng gồm 8 xã: Long An, Phước Mỹ, Phước Lai, Phước Lộc, Phước Thiền, Thái Thiện, Long Phước, Phước Hiệp. - Tổng Thành Tuy Hạ gồm 6 làng: Phước An, Phước Lý, Phước Khánh, Phước Thạnh, Long Tân, Phú Hội. 1 Bốn tổng là: Long Vĩnh Thượng, Long Vĩnh Hạ, Thành Tuy Thượng, Thành Tuy Hạ. 5
6. Trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp, với chính quyền Sài Gòn, huyện Long Thành vẫn thuộc tỉnh Biên Hòa. Nhưng với kháng chiến, từ 1945- 1951, huyện Long Thành thuộc tỉnh Biên Hòa. Từ tháng 5-1951 đến tháng 7-1954, huyện Long Thành thuộc tỉnh Bà Rịa-Chợ Lớn. Trong kháng chiến chống Mỹ cứu nước, năm 1960 đến 1975, chính quyền Sài Gòn chia quận Long Thành thành hai quận Long Thành2 và Nhơn Trạch3. Đối với cách mạng, để đáp ứng yêu cầu lãnh đạo phong trào kháng chiến địa phương, tổ chức hành chính và chiến trường huyện Long Thành nhiều lần được điều chỉnh: - Từ 1954-1960 là huyện Long Thành (bao gồm cả Nhơn Trạch) thuộc tỉnh Biên Hòa. - Cuối năm 1960, huyện Long Thành được tách làm hai huyện Long Thành và Nhơn Trạch4. Huyện Long Thành gồm 17 xã, thị trấn: Long Hưng, An Hòa, Phước Tân, Tam Phước, An Lợi, Tam An, Phước Nguyên, Siph (Long Đức), Thị trấn (Phước Lộc), Long An, Long Phước, Phước Thái, Bàu Cạn, Tân Hiệp, Lộc An, Bình Sơn, Cẩm Đường. - Tháng 10-1966, hai huyện Long Thành và Nhơn Trạch sáp nhập thành huyện Long Thành thuộc tỉnh Bà Biên. - Từ tháng 10-1967 đến tháng 4-1971, huyện Long Thành thuộc Phân khu 4. - Từ tháng 5-1971 đến tháng 8-1972, huyện Long Thành thuộc về phân khu Bà Rịa. - Sau tháng 8-1972, huyện Long Thành lại tách ra hai huyện Long Thành và Nhơn Trạch thuộc tỉnh Biên Hòa. Tháng 4-1975, sau ngày miền Nam hoàn toàn giải phóng hai huyện Long Thành và Long Thành lại sáp nhập thành huyện Long Thành5 thuộc tỉnh Biên Hòa. - Tháng 1-1976, huyện Long Thành (bao gồm cả huyện Nhơn Trạch) thuộc tỉnh Đồng Nai vừa thành lập. - Ngày 23-6-1994, Chính phủ ra Nghị định số 51/CP chia huyện Long Thành làm hai huyện Long Thành và Nhơn Trạch. Hiện nay huyện Long Thành gồm có 1 thị trấn Long Thành và 18 xã. Huyện Long Thành có diện tích canh tác chiếm tỉ lệ 25% còn lại là rừng. Rừng là nguồn lợi lớn của huyện Long Thành. Ở những xã ven sông Đồng Môn, tỉnh lộ 17, tỉnh lộ 19, quốc lộ 51, tới nay, vẫn còn dấu vết của rừng già xưa. Đó là những cây to đã mục, nằm sâu trong lòng đất. Trong cuộc chiến tranh chống Mỹ 2 Quận Long Thành có tổng Thành Tuy Thượng và 8 xã: Tam Phước, Tam An, An Lợi, Phước Lộc, Thái Thiện, Long Phước, Long An, Lộc An. 3 Quận Nhơn Trạch gồm tổng Thành Tuy Trung với 6 xã: Phước Hội, Phước Thọ, Phước Long, Phước Lai, Phước Mỹ, Phước Thiền. Tổng Thành Tuy Hạ gồm 6 xã: Phú Thạnh, Đại Phước, Phú Hữu, Phước Khánh, Vĩnh Thạnh, Long Tân. 4 Nhơn Trạch gồm các xã: Phước Thiền, Phú Hội, Long Tân, Phú Thạnh, Đại Phước, Phú Hữu, Phước Khánh, Vĩnh Thanh, Phước An, Phước Thọ, Phước Long, Phước Lai, Phước Kiển. 5 Huyện Long Thành gồm 1 thị trấn và 26 xã. 6
7. cứu nước, rừng Long Thành bị bom đạn và thuốc khai hoang của Mỹ hủy diệt, đến nay không còn nữa, nhưng ở Xóm Chùa thuộc xã Phước Tân còn sót lại trên 50 cây dầu cao to, xen giữa những cây dầu là một cây sao, cao 35 mét, từ mặt đất đo lên 2 mét, thân cây ở đoạn này có đường kính tới 1,8 mét. Rừng Long Thành là nơi có nhiều thú. Ở xã Phước An (trước đây thuộc huyện Long Thành) vẫn còn các con đường Tượng, rạch Tượng cho thấy xưa kia nơi đây còn nhiều voi hoang dã. Ở các xã Bình Sơn, Long An, Long Phước, Tân Thành, còn dấu vết của hang voi. Đến năm 1945, ở Long Thành vẫn còn thấy voi thỉnh thoảng về phá hoa màu của dân. Một lần, các chiến sĩ chi đội 25, chi đội 4 đã phục kích và bắn chết được hai con voi. Ở khu vực Bàu Cạn, Tân Hiệp, Suối Trầu, Cẩm Đường còn nhiều heo rừng. Đặc biệt khu Lòng Chảo có nhiều hươu nai. Ở xã Phước An có một hang của nai ở gọi là Hang Nai. Bên cạnh rừng già bạt ngàn là khu Rừng Sác với diện tích 150 km2 . Rừng Sác Long Thành nối liền với khu Rừng Sác thuộc huyện Nhơn Trạch (tỉnh Đồng Nai) và huyện Tân Thành (tỉnh Bà Rịa-Vũng Tàu) có nhiều loại động vật, tôm cá, đặc biệt là loài cá sấu. Ở các ngọn sông Ông Kèo, sông Thị Vải, sông Đồng Môn, rạch Vũng Gấm, rạch Chà Là, rạch Vọp, rạch Muỗi đều có cá sấu. Trong chiến tranh chống Mỹ vào những năm 1966 – 1967, cá sấu đã gắp chết hai chiến sĩ đặc công thủy của ta. Đến ngày nay vẫn còn thấy cá sấu. Ngoài thú rừng ra, rừng cây bạt ngàn của huyện Long Thành là nơi sinh sôi nảy nở của nhiều loài chim. Vào mùa cạn, trên vùng sông rạch có le le, vịt trời, có bầy tới ba bốn trăm con. Thú rừng, chim muông nhiều, nên nghề săn bắt xưa kia rất thịnh hành. Có người đi săn một ngày được tới bốn năm chục con chim. Xã Phước Thái có một địa danh gọi là Quán Chim. Nơi đây những người tới bắt được chim đem bán cho khách qua đường trên quốc lộ 15. Quán Chim trở thành nơi nổi tiếng của huyện Long Thành. Rừng Giồng, rừng Sác Long Thành còn có nguồn lợi mật ong rất lớn. Mật ong có thể lấy được quanh năm, nhưng xuân hè là vụ chính đi lấy mật ong trong rừng Giồng (dân thường gọi là đi "ăn ong"). Vào thu đông thì dân thường ăn ong ở rừng Sác. Nhiều gia đình coi việc đi lấy mật ong làm nguồn thu nhập quan trọng. Có tổ ong cho tới 15 lít mật. Long Thành lại là một huyện có nhiều sông rạch. Phía Tây Nam có sông Đồng Nai dài 15km và sông Thị Vải dài 13km là địa bàn thuận lợi phát triển giao thông đường thủy. Phía đông lộ 15, ngoài dòng suối Cả, sông Buông, sông Nhạn ra còn có hàng chục con suối lớn nhỏ, chảy qua các xã, cắt qua lộ 15 chảy về phía tây. Sông, rạch huyện Long Thành phần lớn tập trung phía tây lộ. Những con sông nổi tiếng như sông Lòng Tàu, sông Đồng Nai, Đồng Môn, Đồng Tranh, sông Ông Kèo, với hàng trăm rạch, tắc chằng chịt là một mạng lưới giao thông quan trọng, đồng thời là một nguồn thủy sản vô tận. Những đặc sản nổi tiếng phải kể đến bong bóng cá đường, tôm, là những loại hàng xuất khẩu có giá trị, thu nhập cao. Nhiều xã vùng ven sông, đồng bào đã lấy nghề chài lưới, đăng câu là nghề thu nhập chính, điển hình như các xã Phú Hữu, Phước Khánh. 7
8. Ngoài thú rừng, chim muông, tôm cá, Long Thành còn nổi tiếng về vườn cây ăn trái. Vườn cây Long Thành có diện tích trên 100 hecta với nhiều loại cây ăn quả nổi tiếng như sầu riêng, chôm chôm, nhãn, mảng cầu ở Tam An, Tam Phước Bên cạnh những mảng vườn xum xuê hoa trái trĩu quả là những cánh đồng lúa xanh như một tấm thảm, bao bọc xóm làng. Trên cao tỉa lúa hạt, dưới trũng trồng lúa nước. Với diện tích , toàn huyện xã nào cũng có ruộng để cấy lúa. Những xã có nhiều diện tích cấy lúa là Long An, Long Phước, Tam Phước, Tam An. Vùng Bình Sơn, An Viễng, Cẩm Đường, Suối Trầu, Lộc An có đất đỏ ba zan có điều kiện phát triển các loại cây công nghiệp. Từ năm 1917 thực dân Pháp đã khai hoang tiến hành trồng cao su. Long Thành có nhiều nguồn nước ngọt, trong đó gần khu Cầu Xéo thuộc thị trấn Long Thành có giếng Hộc, mạch nước phun lên bằng mặt giếng. Theo “Biên Hòa sử lược”: “Long Thành có mỏ sắt ở khu vực Nổng Thiết Sơn, ở về phía tây bắc cách trung tâm huyện 19 dặm”. Ven theo tỉnh lộ 17 ở một số xã có loại đá sỏi đỏ, dùng rải đường rất tốt. Ở xã Bình Sơn thuộc khu vực cầu Ông Trữ, có loại đá rửa dùng tô nhà. Long Thành xưa giàu đẹp đã khắc sâu vào lòng mọi người bằng những câu ca dao. Suối Mạch Bà, trà Phú Hội Sầu riêng An Lợi, chuối già Long Tân Cá Buôi, sò huyết Phước An Gạo thơm Phước Khánh, tôm càng Tam An. Ngày nay Long Thành đang là một huyện trên đà phát triển theo hướng công nghiệp. Trên trục lộ 51, khu công nghiệp Gò Dầu được Chính phủ phê duyệt và đi vào hoạt động. Khu công nghiệp Tam Phước, An Phước và cụm công nghiệp Gạch ngói xã An Phước đang trong quá trình hình thành. Về khóang sản, Long Thành có tiềm năng về khóang sản như đất sét cho sản xuất gạch ngói, đá và cát cho vật liệu xây dựng. Về tiềm năng du lịch kết hợp văn hóa, huyện Long Thành có làng cổ Bến Gỗ gồm các xã An Hòa, Long Hưng, một phần xã Phước Tân (huyện Long Thành) và phường Long Bình Tân (Biên Hòa) ngày nay, vườn cây trái ở Tam Phước, có khả năng phát triển. Lăng mộ Tổng lãnh binh Nguyễn Đức Ứng và các nghĩa binh, hi sinh anh dũng trong ngày thực dân Pháp đánh chiếm Long Thành ngày 26-12-1861 đã được công nhận là di tích cấp quốc gia. Đây là một địa điểm ghi đậm truyền thống đấu anh của quân dân Long Thành trong sự nghiệp đấu tranh bảo vệ đất nước. Đình An Hòa, một thiết chế văn hóa, tín ngưỡng dân gian được xếp hạng di tích cấp tỉnh có kiến trúc độc đáo cổ truyền, còn giữ được nhiều hiện vật, liễn đối tinh tế, một nét văn hóa truyền thống ở địa phương. 8
9. Nhà thờ Bến Gỗ được xây dựng từ năm 1932, một cơ sở tín ngưỡng còn giữ được những nét kiến trúc độc đáo. Bến Gỗ nổi tiếng về đua thuyền từ đầu thế kỷ 19. Thuyền làm bằng gỗ nhẹ dài 16 mét, rộng 1,6 mét. Đội thuyền 24 người gồm một chỉ huy, một phách nhì đánh phèng chiêng cổ vũ, một múc nước, một xà bát đứng lái, năm cặp giữa khoang, năm cặp đốc hậu. Ngày nay, truyền thống đua thuyền Bến Gỗ vẫn còn giữ được, hằng năm đều có đội đua tham dự các giải địa phương, khu vực và từng đại diện khu vực tham gia thi toàn quốc. Đây là một loại hình văn hóa, thể thao dân gian truyền thống, góp phần làm phong phú cuộc sống văn hóa tinh thần ở địa phương; đồng thời có thể khai thác được trong các dịp lễ hội. Về tôn giáo tín ngưỡng đại đa số nhân dân Long Thành mang tín ngưỡng thờ cúng ông bà tổ tiên. Đạo Công giáo du nhập vào Long Thành từ năm 1844 chiếm 11 %. Đạo Cao Đài do xã Tốn, đốc Quế mang về Long Thành vào năm 1936 chiếm 13%. Tịnh độ cư sĩ và đạo Tin Lành chiếm 4%. Còn lại 72% là những người theo đạo Phật và thờ cúng ông bà. Nhiều xã còn xuất hiện các võ “nhà vuông” thờ tiên sư (sắc thần của làng). Điển hình như ấp Bến Sắn thuộc xã Phước Thiền, ấp Chợ thuộc xã Phước Long, cứ mỗi năm cúng lớn một lần (cúng tam sanh), đồ cúng ngoài hương hoa quả còn phải dung ba thứ thịt: thịt dê, ngỗng, thịt heo. Long Thành không những giàu đẹp, mà còn là một vị trí chiến lược quan trọng. Từ xa xưa còn để lại dấu vết trên quốc lộ 15, cách thị trấn Long Thành khoảng 1 km, một đồn lũy (lũy Phước Tứ)6 nằm ở ấp Quán Tre thuộc xã Long An. Cách lũy Phước Tứ khoảng 6 km ở ấp Bưng Nghệ thuộc xã Long Phước còn dấu vết Bàu Thành xưa, với một nền đá rộng, có trận đồ xếp bằng đá, năm cửa (ngũ trận đồ). Những đồn lũy này nhằm án ngữ từ phía biển vào, từ phía Bà Rịa lên. Theo tỉnh lộ 17, nơi vàm Đồng Môn còn có lũy Đồng Môn. Xét về mặt quân sự, huyện Long Thành nằm vào giữa khu tam giác Vũng Tàu, Biên Hòa, Sài Gòn là vị trí quan trọng của miền Đông Nam bộ. Về phía tây có sông Nhà Bè làm giới hạn. Đoạn sông liên quan đến phần đất của huyện Long Thành, có chiều dài 18 km. Về phía tây bắc giáp Tổng kho Long Bình (của Mỹ nguỵ) và cách trung tâm tỉnh lỵ Biên Hòa và sân bay quân sự khoảng 13 km. Về hướng đông theo tỉnh lộ 25 cách quốc lộ 20 khoảng 10 km. Về hướng nam có rừng Sác bao la, chỉ cách Vũng Tàu 28 km. Quốc lộ 15 là đường chiến lược chạy xuyên qua huyện Long Thành, từ xã An Hòa đến xã Phước Thái dài 32 km. Trong huyện còn hai tỉnh lộ: tỉnh lộ 17 xuất phát từ ngã ba Cầu Xéo chạy thẳng ra bến phà Cát Lái. Bên kia bến phà là khu ngoại ô Sài Gòn. Tỉnh lộ 19 được nối với tỉnh lộ 17 tại ngã ba Phước Thiền chạy ra khu vực xã Đại Phước, tạo ra khu Lòng Chảo (nay thuộc huyện Hơn Trạch) và tiếp cận với rừng Sác mênh mông thông với Quảng Xuyên, Cần Giờ ra biển. Rừng Sác Long 6 Lũy Phước Tứ (lũy trời cho tương truyền lũy này của người Chân lạp xây dựng khi Dương Ngạn Địch dùng kỳ mưu chiếm lũy, sau đạo quân của Chân Lạp đến, không phá nổi lũy vì xây dựng kiên cố. Dương Ngạn Đích nhờ đó cố thủ, vì sau bung ra cả phá Chân Lạp. Từ đó có tên gọi là Lũy Phước Tứ. Ngày nay, còn dấu vết là những dãy tre gai dày đặc ở ấp Quán Tre thuộc xã Long An. 9
10. Thành là một vị trí quan trọng bậc nhất của miền Đông Nam bộ, vì nó ôm gọn sông Lòng Tàu, cuống họng của đường thủy từ Sài Gòn ra hải phận quốc tế. Rừng Sác Long Thành liền rừng Sác Nhơn Trạch áp sát phía đông nam Sài Gòn. Về phía đông lộ 15 còn liên lộ 25, từ thị trấn Long Thành, chạy qua các xã Lộc An, Bình Sơn, Cẩm Đường nối liền liên tỉnh lộ 2 (đường 56 ngày nay) để sang huyện Xuân Lộc, Cẩm Mỹ về Bà Rịa. Liên lộ 25 còn nối với đường 10 chạy sang huyện Thống Nhất về Chiến khu Đ. Xuất phát từ vị trí quan trọng đó, năm 1939 thực dân Pháp đã xây dựng trên đất Long Thành kho bom Thành Tuy Hạ lớn nhất Đông Dương. Thời Mỹ địch xây dựng thêm Tổng kho Long Bình, mở rộng kho đạn Thành Tuy Hạ, xây dựng khu quân sự tại căn cứ Nước Trong, có trường Thiết giáp, trường Sĩ quan, trường Biệt kích . Về ta: Khu Phước Thái, Phú Mỹ từng là chiến khu (khu Tây) của tỉnh Bà- Chợ, huyện Long Thành trong 9 năm kháng chiến chống thực dân Pháp, nơi tập trung nhiều đơn vị của tỉnh như Tiểu đoàn 300, Trung đoàn 303. Trong kháng chiến chống Mỹ, Lòng Chảo (nay là huyện Nhơn Trạch) là chiến khu của hai thời kỳ chống Pháp, chống Mỹ của huyện Long Thành và nơi bám trụ của lực lượng vũ trang tỉnh Biên Hòa, đặc công Đoàn 10 Rừng Sác. Các xã thuộc vùng ven quốc lộ 15, tỉnh lộ 17 và 19 là cơ sở của nhiều đơn vị bộ đội chủ lực và địa phương. Bình Sơn, Phước Thái được chọn làm cửa khẩu của tỉnh, khu miền Đông và Đoàn Hậu cần Miền 814. Xã Tam An là bàn đạp của bộ đội Thủ Đức. Năm 1977, các nhà khảo cổ đã tìm thấy ở ấp Cái Vạn, Cái Lăng thuộc xã Phước Thọ, ấp Rạch Chiếc thuộc xã Phước Tân những dụng cụ bằng đá của người tiền sử thuộc hậu kỳ đá mới, ước định niên đại vào khoảng nửa đầu thế kỷ thứ hai trước Công nguyên7. Sau đó qua nhiều lần khai quật khảo cổ phát hiện nhiều hiện vật gốm, đá, gỗ với nhiều loại hình. Qua đó có thể nói Long Thành là một trong những mảnh đất cư trú lâu đời của cư dân cổ (từ 3.000 đến 1.800 năm). Ngoài cư dân người Việt ra, Long Thành xưa có nhiều dân tộc ít người, nhưng vì trải qua một thời kỳ du canh du cư kéo dài nên đã tản mát đi khắp nơi. Hiện nay ở ấp Phước Bình xã Phước Thái còn một ấp khoảng hơn hai chục gia đình người Chơro. Ở Bình Sơn còn hơn 100 gia đình đồng bào Nùng ở ấp Sa Cá và người Chăm ở ấp Chùa. Ở thị trấn và một số xã còn có người Hoa. Ở các xã Lộc An, Phú Mỹ, khu Dầu Ba thuộc thị trấn còn có những con mương gọi là mương Hời, dấu vết của người Chăm xưa. Là mảnh đất mà hầu hết người từ các nơi đến khai phá, làm ăn sinh sống, nên đã kết hợp tạo ra một phong tục tập quán đa dạng. Bên cạnh những tập tục là một nền văn hóa dân gian nẩy sinh và được lưu truyền. Nổi tiếng nhất là trò chơi múa lân, đua thuyền, diễn xướng ở các xã Long Hưng, An Hòa, một trò chơi vui khoẻ, loại hình nghệ thuật truyền thống. Qua 7 Năm 1977 đã khai quật và tìm thấy ở thôn Cai Vạn, Cái Lăng thuộc xã Long Thọ, khu Rạch Chiếc thuộc xã Phước Tân, những dụng cụ bằng đá thuộc thời ký đồ đá, gồm : Rìu đá có vai, rìu đá không vai, rìu đá tứ giác, đục đá, bàn mài, phác vạc rìu, vòng đeo tay bằng đá. Hiện nay các bảo vật còn giữ ở nhà bảo tàng tỉnh Đồng Nai, nhà truyền thống huyện Long Thành. 10
11. những lần thi đấu, đội lân, đội thuyền của huyện Long Thành thường giật giải nhất, nhì của tỉnh. Ở một số xã còn xuất hiện những truyền thuyết mang nội dung ca ngợi lòng nhân hậu: Ở xã An Hòa có miếu thờ bà Chúa thai sanh, một bà mụ có tài đỡ đẻ, sẵn lòng cứu giúp mọi người, theo lời kể của đồng bào, bà còn đỡ đẻ cho cả cọp cái và cọp đực bắt heo rừng đến trả ơn, xã Phước Tân có sự tích về:”nồi đồng sông Buông”, và “bàn cờ tiên trên dãy Dòng dài”. Một chiếc cầu bắc qua sông Buông, trên quốc lộ 15, xưa kia có tên là “Phụng Kiều” cầu của con chim phụng. Nhưng Long Thành là đất tứ linh (Long, Lân, Quy, Phụng) nên tránh tên huý mà gọi là cầu Vạc “cầu con chim đi ăn đêm”. Đồng bào Phước Tân vẫn còn nhớ câu ca dao nói về quê hương mình: Em yêu Phụng Kiều, quê em giàu đẹp Yêu dòng sông Buông, giữ mãi nồi đồng Yêu dãy Dòng dài, thích bàn cờ tiên Nhó mãi lời khuyên, giữ lòng ngay thật Xóm làng Hòa lạc, đất nước Hòa minh Ca khúc thái bình, quê hương vạn tuế Long Thành: một bức tranh sơn thủy hữu tình, là sự kết hợp hài hòa giữa thiên nhiên và con người. Nơi phát triển một nền văn hóa vui tươi, lành mạnh. Nơi mà người từ bốn phương về kết chặt tình thân ái trong lao động, trong chiến đấu bảo vệ mảnh đất yêu thương. II. Truyền thống đấu tranh: II.1. Trước khi Đảng thành lập Sau khi đánh chiếm Biên Hòa tên chỉ huy cánh quân của Pháp đại tá Bonard chia quân đánh chiếm Long Thành. Ngày 26-11-1861, khoảng 9 giờ, cánh quân do đại tá Diégo chỉ huy tiến vào thị trấn Long Thành. Khi quân địch kéo đến ngả ba Nhà Mát gần ấp Bà Ký thì bị quân triều đình và quân nghĩa dũng Long Thành do Tổng lãnh binh Nguyễn Đức Ứng chỉ huy phục kích đánh trả quyết liệt. Quân địch dựa vào vũ khí tối tân áp đảo. Nghĩa quân vũ khí thô sơ, đánh giặc chủ yếu bằng tinh thần dũng cảm. Trận đánh xảy ra quyết liệt, từ sáng đến 14 giờ chiều. Nghĩa quân lớp bị thương, lớp bị chết nhưng vẫn quyết tâm giữ trận địa. Giữa lúc trận đánh một mất, một còn thì địch tăng cường quân và, lại được tin một cánh quân do đại tá Leprite đã vượt sông Đồng Nai đánh chiếm tỉnh lộ 17 và đánh sang tỉnh lộ 19. Trong lúc nguy ngập đó thì Nguyễn Đức Ứng bị thương. Nghĩa quân phải khiêng ông rút vào căn cứu. Đến nơi thì Nguyễn Đức Ứng chết vì bị thương quá nặng 8. 8 Hiện nay, nơi cống Ông Vọng, lối trụ 64 – 500 mét (quốc lộ 15) còn một ngôi mộ trụ xi măng và bia đá lăng mộ cụ Nguyễn Đức Ứng, lãnh binh Hoàng gia triều Tự Đức. Mất ngày 26 tháng 12 năm 1861, 4 ngày sau khi thực dân Pháp chiếm Biên Hòa. Lăng mộ ông đã được xếp hạng di tích cấp quốc gia. 11
12. Sáng ngày 27 và 28-11-1861, Long Thành hoàn toàn lọt vào tay giặc. Nhân dân Long Thành bước sang một thời kỳ tủi nhục của người dân mất nước. Chiếm được Long Thành, thực dân Pháp thiết lập một nền thống trị qua những tên tay sai tri phủ, tri huyện, chánh tổng, xã trưởng để đàn áp phong trào yêu nước của đồng bào. Tuy nhiên, nhân dân Long Thành vẫn ngấm ngầm thể hiện tinh thần đấu tranh quật cường của mình. Huyện Đường, tên tri huyện đầu tiên mà thực dân Pháp đặt ở Long Thành, xuất thân là lính trận, làm đội, xếp thuộc làu tiếng Tây của những bọn bồi bàn. Được một thời gian Pháp cho tên tham biện Huỳnh Công Thạch về thay. Thạch xuất thân làm lính giữ cổng trại lính, lên thông ngôn, rồi leo lên tham biện. Về Long Thành làm tri huyện được hai năm, vì ức hiếp quần chúng quá, nhân dân kiện Thạch phải đi đổi đi nơi khác. Thực dân Pháp đưa huyện Ân về. Ân có máu mê cờ bạc, trai gái, tham lam, tàn bạo. Nhân dân căm thù tìm cách giết. Sau hai lần chết hụt, Ân sợ hãi xin đi nơi khác. Cuối năm 1880 thực dân Pháp đưa Ân đi làm tri huyện ở Sóc Trăng. Đầu năm 1881, địch đưa Trần Bá Hựu về làm tri phủ Long Thành. Hựu là em Trần Bá Tường, Trần Bá Lộc, 2 tên Việt gian rất gian ác. Về Long Thành chưa được một năm, một hôm nhà sư trụ trì chùa Giác Lâm pháp danh là Huyền Vi tên thật là Trần Văn Tấn cùng ba người bạn đem gà, hoa quả vào huyện đường Long Thành nói là để biếu quan phủ. Lúc đó, Hựu đi vắng, vợ Hựu ra tiếp, thấy người nào cũng áo the khăn đóng kiểu nhà nho. Mụ niềm nở nhận lễ vật và cho biết tri phủ đang đi săn ở vùng Bà Ký. Tìm biết Hựu đang đánh bạc ở nhà Ký Tài, xã trưởng vùng này, thầy Vi gõ cửa và báo tin có bọn cướp vào phá phủ huyện. Phủ Hựu vội vàng với cây súng bước ra cửa liền bị ba người bạn của thầy Vi phục sẵn dùng dao đâm chết. Ngày hôm sau, từ Gia Định, tổng đốc Trần Bá Lộc xuống Long Thành đón xác em. Hắn rút gươm gõ vào quan tài nói: "Tao đã bảo mày về Long Thành là chết, mày không nghe”9. Năm 1908 Long Thành xuất hiện các tổ chức Hội kín (bí mật) với mục tiêu tập hợp lực lượng chống Pháp dưới danh nghĩa “Thiên địa hội”10. Ở hầu hết các xã đều có tổ chức Thiên địa hội và được chia ra từng cụm: - Cụm Phước Thái, Long An, Long Phước do cụ Lê Lưu Di phụ trách, điểm liên lạc tại đình Long Phước. - Cụm An Hòa Hưng, Phước Tân, Tam Phước, Tam An, An Lợi do cụ Phan Văn Tập cầm đầu, điểm liên lạc tại đình Tam Phước. 9 Trần Bá Lộc sinh năm 1839, mất ngày 26.10 1899. Đây là tên tay sai đắc lực cho Pháp và gây nhiều tội ác đẫm máu với nhân dân và phong trào cách mạng. Hắn đã tham gia các cuộc đàn áp nghĩa quân của Thủ Khoa Huân, Mai Xuân Thưởng Trong quyển “Sài Gòn năm xưa” Vương Hồng Sển viết về Trần Bá Lộc như sau: “Trần Bá Lộc, người khô ráo dỏng dảy, môi mỏng, cặp mắt có sát khí. Ông ta bắt được địch thủ, nhứt quyết không cầm tù, chỉ chặt đầu y như quân lịnh: chém người như chém chuối, chém không chừa con đỏ. Chính Toàn quyền Paul Doumer còn phải hạ một câu xác đáng: Nếu muốn (nhơn nghĩa ) thì thà đừng sai hắn (TBL) cầm binh!”. 10 Một phong trào xuất hiện với mục đích đấu tranh lật đổ nhà Thanh Trung quốc. 12
13. - Cụm Phước Lộc, Phước Nguyên, Siph, Lộc An, Bình Sơn do cụ Huỳnh Thanh Quang và Trần Nghĩa Khánh phụ trách, điểm liên lạc tại khu Giàu Ba11. Cụ Hồ Văn Tố kể lại: “Ông nội cụ là Hồ Văn Tĩnh, người thân sinh ra cụ Hồ Văn Thái đều tham gia phong trào Thiên địa hội. Trụ sở lúc đầu đặt tại hốc Cây Da thuộc xã Phú Hội. Sau thấy họp ở đây không được tiện, dễ bị lộ nên tổ chức quyết định xây dựng một miễu ở gò cao giáp ranh xã Long Tân và Phú Hội, đặt tên là miễu Bà. Thực ra miễu này không có bài vị, không có tượng thần, phật, chỉ lợi dụng làm nơi hội họp. Hàng năm lấy ngày 15 tháng Giêng âm lịch là ngày cúng miễu, các hội viên đều về họp, bề ngoài coi như đi cúng thần, nhưng tranh thủ để thông báo kế hoạch hành động. Mật hiệu của hội khi gặp nhau là: Một người chỉ tay lên trời và nói bâng quơ: "Mây vẫn nặng nề”. Nếu là người trong tổ chức thì biết và lập tức chỉ tay xuống đất và trả lời: "Cơn giông sắp nổ”. Khi đến nhà nhau thì dùng mật hiệu, cầm cây dù, nếu là cù ngoéo quay ra là trao đổi rồi đi luôn, nếu cù ngoéo quay vào là phải ở lại. Thiên địa hội có một chương trình học tập cho hội viên về nội quy gia nhập, lời thề, có những bài ước để động viên. Một đoạn của bài ước như sau: “Bán dạ Minh khuê Đánh đáo quê đình Nghĩa huynh kết bài đồng minh Thủy chung đệ lại đồng ẩm nhất” Tạm dịch nghĩa là: Nửa đêm anh em cùng nhau họp việc hội, nâng ly rượu chia nhau cùng uống, thể hiệp sức làm việc. Ngày 12-1-1916, lực lượng Thiên địa hội ở Long Thành tham gia phá khám Sài Gòn. Bị thất bại, ông Tiều, ông Quý, ông Dệch bị địch bắt trong trận ấy. Phát hiện ra cơ sở ở Long Thành, địch đem quân về lùng bắt và đàn áp phong trào. Lâu dần phong trào Thiên địa hội ở đây bị rã. Những người Thiên địa hội đành mai danh ẩn tích đợi thời nổi lên tiếp tục chống thực dân Pháp. Đến năm 1917 thực dân Pháp tiến hành tổ chức “Hiệp hội trồng tỉa Đông Dương” để khai thác cao su. Sau khi trồng thí nghiệm, chúng thành lập công ty Societe des plantation des Terres rouges, gọi tắt là "Te-ru", ở khu đất đỏ Bình Sơn, An Viễng và lấy công nhân từ miền Bắc, miền Trung vào làm phu công tra. Đoàn công tra đầu tiên đến Bình Sơn, An Viễng gồm 81 người là công nhân mỏ than Cẩm Phả, Cửa Ông, Mông Dương thuộc tỉnh Quảng Ninh. Đoàn thứ hai có 530 người ở các tỉnh Nam Định, Ninh Bình, Hà Nam. Đoàn thứ ba có 1025 người ở các tỉnh Thái Bình, Hưng Yên, Hải Dương, Hải Phòng. Chỉ sau một thời gian thực dân Pháp đã mở thêm công ty Societe Indochinoise plantation d’heveas gọi tắt là Siph, do vợ chồng người Pháp là hầu 11 Thuộc huyện Nhơn Trạch ngày nay có các cụm: - Khu vực Phú Hữu, Phước Khánh, Giồng Ông Đông do cụ Nguyễn Xuân Sáng điều khiển. - Khu vực Phước Long, Phước Thọ, Phước An do cụ Đặng Phùng chỉ huy. Nổi bật là cụm Phú Hội, Long Tân, Phước Thiền, Phước Kiển do cụ Hồ Văn Tĩnh lãnh đạo. Điểm liên lạc tại Xóm Hố. 13
14. tước Charle Rivieas des Lasune trông coi. Không đầy mười năm, từ công ty này đã phát triển: từ sở An Lợi đến An Hòa có sở Abôrati, sở Đờ la, sở tư Trần Quang An. Từ xã Long An đến Phước Thái có sở Hê lê na, Rơvẹc tiga, De George. Về phía tỉnh lộ 17 một số cố đạo người Pháp đứng ra lập hai sở cao su: sở cao su ở xã Phú Hội gọi là sở Ông Cố và sở Tân Trường thuộc xã Phú Thạnh. Theo tỉnh lộ 19 chúng thành lập sở Nguyễn Dưỡng, sở Pê ra. Để khai thác triệt để thứ nguyên liệu quý được gọi là “vàng trắng” thực dân Pháp đầu tư tối đa để mở rộng phạm vi trồng cao su. Đến cuối năm 1935 số dân công tra từ miền Bắc, miền Trung vào làm trong các đồn điền cao su ở Long Thành lên tới 11 ngàn người. Đời sống của những lớp người này vô cùng cực khổ, hầu hết ở lán, mái lợp cỏ, chật hẹp, ẩm ướt, không giường, không mùng mền, ăn cơm gạo hẩm, cá khô. Lương công nhân cạo mủ mỗi ngày 32 xu. Công nhân đứng máy lương 40 xu. Những công nhân chưa đủ 18 tuổi chúng phát cho một thẻ gọi là “thẻ nhau”, mỗi ngày lãnh 12 xu. Nghỉ ngày nào là cắt lương. Mắc bệnh không được cấp thuốc. Ăn ở khổ sở, bệnh tật sốt rét, phù thủng làm nhiều người chết. Những tên chủ đồn điền như Đờ la Suse, Đờ la Sen, Ba Rây, Ba Du, Ro ba tơ rê, Be Lanh, Đờ la Ba rê, Đờ la Pô, Sơ ten, Đờ Ba lăng, Đờ la mông mà nhân dân Long Thành căm ghét vẫn nhắc đến như những hung thần. Tay chân của chủ sở càng dữ tợn như Litẹc, còn gọi là xếp cổ cò. Tên Abu còn gọi là xếp Hen tên Decoulon gọi là xếp quỷ, tên này đã dùng giày xăng đá chị Hoa giập lá lách chết, chỉ vì chị mới sinh cháu được hơn một tháng nên hôm đó chị đi làm trễ 15 phút. Ở Bình Sơn chủ Tây Đờ Ba Lăng còn làm bàn tay bằng sắt để đánh công nhân. Tên xếp Ru cun còn ác độc hơn nhiều, y đánh chết hai công nhân ở đồn điền Xuân Lộc, gia đình nạn nhân phát đơn kiện, Ru cun phải đổi về Bình Sơn. Mới về Bình Sơn được hơn một tháng, y đã đánh ba thanh niên và một phụ nữ bị thương. Có lần y bắt được cai Học đánh bạc với công nhân, hắn liền tập trung gần 200 công nhân lại, rồi đem cai Học ra đánh. Cai Học đổ cả máu mồm, máu mũi, Ru cun nói với mọi người “Hãy noi gương tên này, nó là cai mà quan lớn còn đánh như thế đó”. Được năm ngày thì cai Học chết. Người nhà phát đơn kiện Ru cun phải đổi về sở Bà Đầm. Về sở Bà Đầm được ít lâu, một lần hắn rình và bắt được cô Tuất đánh đổ mủ cao su, y liền tập trung một số công nhân lại coi rồi đánh cô Tuất. Bà Hạnh kể lại: “chúng tôi ngồi bên ngoài chỉ nghe tiếng gậy nó đánh vào người cô Tuất thình thịch và tiếng cô Tuất kêu cứu. Đánh chán tay nó đập đầu cô Tuất vào tường kêu chan chát. Chúng tôi bên ngoài chỉ biết nhìn nhau ứa nước mặt. Bỗng nghe tiếng cô Tuất kêu thét rồi im bặt. Khi mở cửa tên Ru cun đi ra, mặt đỏ gay, mồ hôi nhễ nhại. Cô Tuất thì nằm rũ rượi, mặt be bét máu, bất tỉnh nhân sự. Khi chúng tôi khiêng cô Tuất đến trạm xá thì cô Tuất chết”. Căm thù tên Ru cun anh em công nhân bàn nhau, vào một buổi sáng bố trí cho một thanh niên leo lên chặt cành cao su rồi cho người đi báo. Lập tức Ru cun chạy đến, y quát công nhân lên bắt người thanh niên. Đúng như kế hoạch, hàng trăm công nhân đang cạo mủ chạy ùa đến mang theo dao và dụng cụ. Lúc ấy Ru cun đứng oai vệ, hai tay trái khuỳnh ra chống vào cạnh sườn, mắt hau háu nhìn lên anh thanh niên ở trên ngọn cây. Lợi dụng lúc nhốn nháo, bất ngờ, từ phiá sau anh Chín Cỗi vung dao chém 14
15. một nhát tên Ru cun đứt luôn cánh tay, nằm vật ra. Mọi người ồ bỏ chạy, lợi dụng lúc đó, anh Cỗi ném dao bỏ đi luôn. Sau này mới biết được cô Tuất là người yêu chưa cưới của anh. Còn tên Ru cun phải chở đi bệnh viện, rồi từ đó mất mặt không dám về Long Thành. Công nhân đã khổ về thằng Tây cai trị, lại còn khổ vì những tên cai, tên xu, tên lính tay chân đắc lực của chủ sở đánh đập hành hạ. Những tên đội Hương, xu Hướng, cai Bắc, Tám Hiếu, cai Xừ, cai Xĩnh là những tên ác ôn coi mạng người như cỏ rác. Cai Đương ở sở Đờ la đã đá bà Cốt lộn cổ xuống máng chết chỉ vì bà này khi cạo mủ đã để lưỡi dao lẹm vào thân cây. Tên Tám Hiếu thấy cô Điểm xinh đẹp (cô Điểm là vợ anh Ri công nhân), y tìm cách vu oan, bắt giam rồi đánh anh Ri chết ở trong ngục. Sau đó Tám Hiếu cướp cô Điểm làm vợ. Cai Đăng dùng cây mây còn cả gốc để đánh công nhân. Xu Biểu khi đánh phụ nữ thường đá vào âm hộ, đánh thanh niên nó đá vào khu dương vật. Căm thù tên Biểu, anh em công nhân tìm cách đón đường bắt và đánh tên Biểu rồi bỏ vào bao bố khiêng lên trả cho chủ sở và yêu cầu “tên này ác quá chịu không nổi xin chủ cử cho người khác”. Tên chủ Tây phải chấp nhận. Vì cuộc sống quá khổ, bị chà đạp, một số công nhân nổi lên làm dân “anh chị” tiêu biểu như Ba Hằng, Tư Cường, Năm Đâm. Bình Sơn, An Viễng thì gọi là “làng dao búa”, công nhân đi chơi đêm mang theo dao búa; gây gỗ đánh nhau bằng dao búa, ăn hàng không có tiền trả thì giơ dao búa ra dọa rồi bỏ đi. Bọn tay chân của địch như xu Cai dùng dao búa để cướp vợ người khác. Cai Chữ thấy vợ anh Mẫn là chị Nguyễn Thị Muội xinh đẹp, Chữ cùng mười tay anh chị mang đến nhà anh Mẫn một mâm dao búa, một mâm là xôi thịt và Chữ hỏi anh Mẫn chọn mâm nào. Thân cô, thế cô, vì vợ chồng anh mới từ Bắc vào nên anh đành để cho chúng cướp vợ không dám kêu than! Anh Duẫn người gốc Bắc Ninh vì khổ quá đã trốn, bị chủ sở bắt được, chúng đánh đập tàn nhẫn rồi bỏ vào tù, anh Duẫn đã bị chết trong ngục. Người công nhân lúc này chỉ còn biết than thở: Con gà mày gáy Bắc Giang Trời làm lụt lội mày sanh Nam kỳ Nam kỳ lắm hãng cao su Đi sương về mù khổ lắm trời ơi! Thằng Tây, thằng Đội, thằng Cai Cướp vợ bằng búa, giết người bằng dao Ngày làm được ba cắc hai Ăn hết ba cắc xài ngoài hai xu Trốn đi thì sợ ở tù Liều thân ở lại làm bù ba năm Tệ nạn rượu chè, cờ bạc tự do công khai được chủ sở khuyến khích. Tệ nạn này đã cột người công nhân làm việc cho chúng suốt đời. Nhân phẩm của con người bị chà đạp, quyền lợi tối thiểu của một kiếp sống cũng không được bảo vệ, 15
16. kể cả cái tên của mỗi người, khi bước chân vào sở cũng bị tước bỏ. Chủ Tây cho mỗi người một con số. Lãnh lương bằng con số, gọi đi làm bằng con số. Công nhân đã khổ, đời sống nông dân càng khổ hơn. Phần lớn đất đai bị thực dân Pháp tịch thu để mở đồn điền. 2/3 diện tích còn lại rơi vào tay địa chủ. Đốc phủ Trường chiếm 200 héc ta ở khu An Hòa Hưng. Xã Long Phước có hội đồng Mén, cả Xưa. Xã Long An có Thông Đẩu, hương hộ Tư. Xã Phước Thái có cả Nghị tức Lê Văn Ngữ. Những địa chủ này đều chiếm từ 120 héc ta đến 200 héc ta. Bố cả Nghị là hương hộ Tuấn nuôi tới 30 người làm con ăn, đứa ở. Y có tới 187 con trâu bò, 25 con chó. Những tên địa chủ này vô cùng gian ác tham lam. Bảy Thê, Cổ Lẳng chiếm 256 héc ta Phước Thiền, Phú Mỹ. Ở xã Tam Phước có Hồ Văn Biều, y chiếm tới 300 héc ta, tất cả ruộng đất ở hai ấp Gò Cát, Phước Hưng là của hắn. Hắn thường cỡi ngựa đi đốc thúc người làm. Thấy ai làm không vừa ý là dung gậy đánh ngay vào đầu, vào mặt nên đã có một bài thơ nói về hắn: Thấy bóng ngựa Biều hồn xiêu phách lạc Bà con Gò Cát, bà con Phước Hưng Bảo nhau coi chừng gậy Biều nó đập Vì bóc lột được của dân, bọn này sống xa hoa. Hương hộ Lộc đã từng làm Chánh tổng Bình Lâm Thượng, hằng năm y tổ chức giỗ dòng họ. Bất cứ ai nếu cùng họ Võ với y, đều được y mời đến ăn giỗ, rồi nhận làm người nhà. Y đã từng vỗ ngực tự khoe là mạnh thường quân với mưu đồ gây thế lực, nhằm cắt cứ một vùng. Ngày nay ở xã Phước Thiền còn có một khu mộ, gọi là mả đen, còn có tên là mả ông Cọp. Tương truyền là mả của cả Lương, giàu có nhất làng. Khi hắn chết, con cháu đã tế suốt 7 ngày. Chúng còn mua hai cô gái là người dân tộc đứng đội đèn để tế. Khi chôn cả Lương, chúng chôn luôn hai cô đó. Đời sống nông dân vô cùng khổ cực, không có ruộng phải đi làm thuê, làm mướn cho địa chủ. Lãnh ruộng cấy thì phải nộp tô, nộp tức. Thuế khóa quá nặng nề. Bất nhân là thứ thuế thân - thuế đánh ngay vào con người. Không những bị đói khổ mà hầu hết người dân đều bị mù chữ vì chính sách ngu dân của thực dân Pháp. Từ năm 1929 đến năm 1932 toàn huyện chỉ có một trường dạy đến lớp một đặt tại xã Phước Thiền, một trường dạy tới lớp hai đặt tại xã Phước Lộc (thị trấn). Gia đình ông Trương Văn Diêu ở xã Phước Thiền, lần đầu tiên có đứa con trai cho đi học. Một buổi tối đứa con mang bài ra học, quên mặt chữ, hai bố con xách đèn đi hỏi cả hai ấp Bến Cam, Bến Sắn, mà cũng chẳng ai biết là chữ gì, vì tất cả đều mù chữ. Cả huyện có một nhà hộ sinh, dân gọi y tá là “ông Lớn”. Đến năm 1937, khi có phong trào Mặt trận Đông Dương, Mặt trận Bình dân hoạt động mạnh dưới sự lãnh đạo của các chiến sĩ cộng sản đã vạch mặt tội ác của chủ đồn điền, tố cáo chúng lên một số báo chí, kêu gọi nhân dân đứng lên biểu tình đấu tranh. Để đối phó với phong trào của nhân dân, Chính phủ Pháp buộc phải cử một đoàn thanh tra sang Đông Dương xem xét tình hình. Để che giấu những hành động dã man từ trước đến nay, tại Long Thành, chủ sở cao su Bình Sơn Dơ la Ba zê đã bắt công nhân tắm tập thể. Vì từ lâu công nhân phải làm từ 4 giờ sáng đến 6 16
17. giờ tối (một ngày hai bữa cơm đèn) nên nhiều công nhân không còn nghĩ đến việc tắm giặt. Kể từ ngày có lệnh của Ba zê, chiều nào cũng vậy, cứ vào khoảng năm giờ, khi mặt trời vừa lặn, từng tốp công nhân bị lột trần truồng xếp hàng đi vào chỗ có hồ nước. Những thân hình gầy gò, xương sườn lộ ra, da mốc meo, ghẻ lở, co ro theo nhau đi dưới cây roi của những tên cai, tên xu, xếp điều khiển. Đến hồ nước phải xếp thành hai hàng, bên này đổ nước cho bên kia, mỗi người một miếng giẻ cọ lẫn nhau. Bên kia quay lại, lại làm như vậy. Xong lượt phải kéo ra nhanh để toán khác vào. Trong lúc đó, tiếng chửi, tiếng roi của bọn cai thúc giục rối rít. Chỗ nam công nhân tắm là như vậy, chỗ dành cho nữ công nhân tắm còn khổ hơn. Bọn xu, bọn cai lợi dụng lệnh của chủ sở để làm tình làm tội con người. Nhiều chị em không chịu nổi nỗi nhục, chống lại, lập tức bị ngay một trận mưa roi. Ba zê đã hạ lệnh cho bọn tay chân: “đứa nào không chịu tắm bằng nước, thì cho chúng tắm bằng roi”. Nhiều công nhân bỏ trốn. Một bài thơ vạch mặt tên Ba zê xuất hiện: Hỡi ai trên thế giới loài người Bảo cho biết có nơi đâu giống thế này Coi người như là súc vật Bắt tắm từng bầy thì nhân cách còn đâu Ba zê ơi, mày đúng béc giê mất rồi Cút về nước Pháp đi thôi Ở đây tao sẽ tắm mày bằng dao. Vào thời kỳ này tình hình căng thẳng, nguy cơ chiến tranh thế giới có thể xảy ra. Dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Đông Dương, phong trào đấu tranh của nhân dân ngày càng phát triển mạnh. Để đối phó trước tình hình rối ren đó, Toàn quyền Đông Dương đã thực hiện một biện pháp mang tính chất ru ngủ thanh niên. Chúng phát động phong trào “Vui khỏe, trẻ trung” nhằm hút thanh niên nam nữ vào các tổ chức thanh niên hướng đạo, thể thao , âm mưu đánh lạc hướng phong trào đấu tranh của dân tộc. Ở các huyện chúng tổ chức thi chọi trâu, chọi gà, đấu quyền anh, đấu kiếm, mở các sòng bạc. Cải lương là một bộ môn nghệ thuật của dân tộc, lúc này cũng bị bọn tư bản thực dân lợi dụng làm công cụ thu hút thanh niên. Ở Long Thành xuất hiện nhiều gánh hát. Gánh Tân Thinh do Ba Cu cầm đầu. Gánh Văn hí bang do Mười Vui tổ chức, sau đổi ra Tái lạc bang. Ở đồn điền cao su Bình Sơn, An Viễng, lúc này tên Ba zê, phải đổi đi nơi khác, tên Đờ la mông về thay, y có nhiều thủ đoạn mỵ dân thâm độc. Y tổ chức một gánh hát bội, cho kép Cử, bầu Phu đứng ra điều khiển. Gánh hát này phải thực hiện theo lệnh của chủ Tây, diễn vào ban đêm, biểu diễn liên tục, suốt đêm. Tên Đờ la mông hạ lệnh, những đêm có biểu diễn thì tất cả công nhân phải đi xem, ai vắng mặt thì bị phạt lương. Điển hình nhất là gánh hát có tên là Đồng lạc bang do Võ Văn Truyện tức Hoàng Việt Hà tổ chức. Gánh hát này được tri huyện Long Thành đỡ đầu nên có tới 75 người, gồm đào kép, kéo màn, nấu bếp. Diễn toàn những vở ly kỳ như: “Thôi tử thế Tề quân”, “Lý Thế Dân treo 17
18. dây Ngọc Đài”, “Tiết Cương phá Thiết khu phần”. Nhiều thanh niên đã bỏ nhà đi theo gánh hát. Với âm mưu đầu độc nhân dân ta, thực dân Pháp còn ra lệnh cấm dân không được nấu rượu để chúng độc quyền. Hàng ngày bọn chúng cho lính Đoan đi lùng sục khám xét, chỉ cần phát hiện có cơm rượu trong nhà là chúng tịch thu gia sản. Đồng bào rất sợ lính Đoan nên gọi chúng là bọn Tàu cáo. Nhiều gia đình đã bị mất nghiệp vì bọn này. Trong lúc cấm dân nấu rượu thì Pháp thành lập những hãng, những công ty nấu rượu lớn, như hãng Xăng Ních Biên Hòa. Hàng ngày chúng cho chở rượu về Long Thành, một thứ rượu pha chế từ cồn ra nồng độ rất cao, nhiều độc hại. Lúc đầu chúng đặt nhiều đại lý, ở thị trấn long Thành có đại lý của Tám Xạo (Tàu lai) là lớn nhất. Sau thấy dân không mua, thực dân Pháp liền ra lệnh cưỡng dân uống rượu. Chúng điều tra sổ đinh, căn cứ sổ đinh trong xã rồi cho chở rượu về bắt xã trưởng đứng ra nhận. Xã trưởng lại bắt từng gia đình phải mua. Uống hay không uống cũng mặc. Ở sở cao su Bình Sơn lúc đó có khoảng 3.200 công nhân, 450 người là nữ công nhân, còn lại là nam công nhân. Mỗi lần xe chúng chở về đổ xuống tới 4.000 lít. Chủ sở nhận rồi trừ vào tiền lương công nhân và bắt cả nam lẫn nữ đều phải mua. Có tháng chúng chở về tới hai ba kỳ. Một lần ở xã Phước Lai gặp ngày cúng đình, dân nấu rượu để cúng, không ngờ có người đi báo, lập tức lính đoan tràn về. Chúng khám xét tìm thấy nhiều gia đình có hèm (bã rượu) lập tức chúng bắt người đánh đập, tra khảo, rồi lập biên bản tịch thu gia sản. Căm thù bọn này, ông cả Hài đi gọi đồng bào đến. Hưởng ứng lời ông, nhất là thanh niên kéo ra vây bắt 3 tên lính đoan trói lại, một số tên chạy thóat. Bà con liền đem hèm rượu đổ lên đầu bọn này. Nhiều thanh niên cầm dao chỉ muốn xông vào chém chết, 3 tên lính đoan sợ hãi, lạy van xin tha tội. Ông cả Hài chỉ tay vào mặt 3 tên lính và bảo: "Hôm nay bà con ở đây tha chết cho bọn mày, nếu lần sau còn về bắt bớ, khá, xét thì quyết sẽ không tha” rồi ra lệnh thả. Cả ba tên cúi đầu chuồn thẳng. Gần một thế kỷ, người dân Long Thành bị thực dân phong kiến đàn áp, bóc lột, nỗi khổ của người dân không còn sức nén. Long Thành lúc này như một cánh đồng cỏ khô, chỉ chờ một đóm lửa cách mạng lập tức nó sẽ bung lên, đốt cháy kẻ thù, thiêu hủy chế độ thống trị của bọn thực dân phong kiến. II.2. Chi bộ Cộng sản ra đời. Cách mạng tháng Tám thành công Tháng 5-1936, phong trào Mặt trận Bình dân Pháp, có Đảng Cộng sản Pháp làm nòng cốt giành được thắng lợi trong cuộc tổng tuyển cử. Chính phủ Mặt trận Bình dân lên cầm quyền đã ban hành nhiều đạo luật tiến bộ. Nắm thời cơ, Đảng Cộng sản Đông dương phát động phong trào Mặt trận dân chủ Đông Dương, lấy kiến nghị của quần chúng chuẩn bị tiến tới Đại đội Đông Dương. Đảng chủ trương chuyển hình thức hoạt động bí mật, không hợp pháp sang hoạt động công khai hợp pháp và nửa hợp pháp, nhằm tập hợp và hướng dẫn đông đảo quần chúng đấu tranh từ thấp đến cao, chủ yếu đòi dân sinh dân chủ cải thiện đời sống, thông qua đó giáo dục, phát triển đội ngũ cách mạng. 18
19. Xứ ủy Nam bộ đã chỉ đạo thành lập các Ủy ban hành động ở các tỉnh thành. Nguyễn Văn Nghĩa, Chủ tịch Ủy ban hành động tỉnh Biên Hòa phân công các đảng viên về Long Thành, chú trọng khu vực thị trấn và đồn điền cao su để tuyên truyền yêu nước, đấu tranh đòi dân chủ. Các tài liệu của Đảng như: “Lời hiệu triệu của các Ủy ban hành động”, báo “Lao động”, “Dân chúng” được phổ biến khá rộng rãi trong các đồn điền cao su. Qua đó, phong trào đã tập hợp rất nhiều trí thức, kể cả một số cai, xu, tiến bộ trong các sở cao su tham gia phong trào cách mạng. Đồng chí Dương Bạch Mai về hoạt động vùng Phước An, Long An, An Lợi, Phước Thiền. Nguyễn Văn Nghĩa (Nghĩa Xược) cùng với đồng chí Hồ Văn Đại (Sáu Đại) đi sâu vào vùng cao su Sihp, Bình Sơn, An Viễng. Trương Văn Bang, Huỳnh Văn Lũy, Nguyễn Văn Ký hoạt động ở vùng Tam An, Tam Phước, An Hòa. Đồng chí Hồ Văn Giàu về vùng Phước An, Phước Thọ. Năm 1939 đại chiến thế giới lần thứ hai bùng nổ. Bên Đông Dương, bọn thực dân Pháp càng ra sức bóc lột, đàn áp phong trào cách mạng. Năm 1940, phát xít Nhật nhảy vào Đông Dương. Đế quốc Pháp liền cấu kết với Nhật ra sức đàn áp nhân dân ta. Chúng tìm mọi cách phá hoại nền kinh tế của ta. Trong Nam, chúng bắt dân đóng lúa hương lẫm, số lúa này chúng đem đốt thay cho than để chạy máy. Tại Long Thành, quân đội Nhật chia nhau đóng ở sở Bà Đầm, khu căn cứ Nước Trong, nhà máy điện, khu Thái Thiện. Hằng ngày chúng lùng bắt từ 300-400 người người đi làm xâu xây dựng sân bay, đồn bót. Người dân Long Thành lúc này lâm vào cảnh một cổ hai tròng. Pháp bắt lính, Nhật bắt phu. Những tên lính Nhật cũng ác độc tàn bạo như lính Pháp. Ở khu căn cứ Nước Trong có tên Nhật chuyên dùng chẽn rìu để đánh người. Đồng bào đã đặt tên cho nó là thằng chẽn rìu. Một lần, lính Nhật về ấp Bến Cam đã dùng thanh sắt cài cửa đánh chết anh Nhiều con chú Khị và đánh bị thương một số người. Đồng thời với những hành động đàn áp, bóc lột, mỗi tên thực dân có một âm mưu mị dân thâm độc riêng. Thực dân Pháp thì tung ra chủ thuyết gọi là “Pháp – Việt đề huề” nhằm lôi kéo người Việt Nam đứng về phe chính phủ Pháp, tìm cách đẩy phát xít Nhật ra khỏi Đông Dương. Phát xít Nhật thì thành lập khối “Đại Đông Á” và tuyên truyên cho chủ trương người cùng da vàng máu đỏ thì phải bảo vệ nhau, tìm cơ hội lật đổ Pháp. Tại Long Thành, tên tay sai đắc lực của Nhật là Trần Quang Vinh, Nguyễn Văn Sót đã tổ chức nói chuyện và phát báo Đại Đông Á. Trước tình hình nước Pháp đã đầu hàng phát xít Đức, chính quyền thực dân ở Nam kỳ phải đối phó với chiến tranh biên giới Thái Lan, Xứ ủy Nam kỳ nhận định thời cơ đã tới và chủ trương tiến hành cuộc khởi nghĩa Nam kỳ giành chính quyền. Ngày 23-11-1940, khởi nghĩa Nam kỳ nổ ra ở một số địa phương. Chủ trương khởi nghĩa bị thực dân Phát hiện, nhiều đồng chí Trung ương và Xứ ủy bị thực dân Pháp bắt, nên khởi nghĩa Nam kỳ bị thất bại. Nhiều nơi địch khủng bố rất ác liệt, phong trào lắng xuống, tổ chức tan vỡ. Cán bộ một số lớn bị bắt, bị đày, một số phải chuyển vùng lánh đi nơi khác. Trong lúc đó, các đồn điền cao su Biên Hòa phong trào cách mạng tiếp tục phát triển. Được sự bảo vệ của công nhân, đây là nơi ẩn náu tốt và là chỗ rất thuận lợi cho cán bộ lánh vào tiếp tục hoạt động. Hầu 19
20. hết các đảng viên về hoạt động ở Biên Hòa không bị địch bắt cũng phải chuyển vào hoạt động bí mật nơi khác để tránh sự truy lùng của địch. Tháng 9-1942, ở làng Đất Đỏ (sở Bình Sơn) 200 công nhân đã đứng lên đấu tranh, không về sở ăn cơm chiều, chống tên sếp Dơ-rơ-lơ-pông bắt công nhân làm thêm giờ. Họ đi bộ, vác cả xạc lai ra quận Long Thành. Chủ sở là Jơ-bơ-ren khèo tay, hai lần đến cản đường mà không được, liền gặp tên quận Ngãi yêu cầu cho lính vào đàn áp và truy tìm người cầm đầu. Chúng cho xe lính vào, dọc đường gặp công nhân đi ra, công nhân ngồi hai bên lề đường chặn lại. Chúng vất còng, roi xuống đường loảng xoảng để khủng bố công nhân, nhưng công nhân vẫn không sợ. Sau chúng phải xuống nước, hứa hẹn sẽ cho thanh tra vào điều tra, công nhân trở về đồn điền. Chiến tranh thế giới càng ác liệt thì mâu thuẫn giữa phát xít Nhật và thực dân Pháp ở Đông Dương càng mâu thuẫn gay gắt. Nhật-Pháp âm mưu lật đổ nhau là thời cơ thuận tiện cho phong trào cách mạng quần chúng. Đến tháng 3-1943, Xứ ủy Nam bộ (thuộc hệ thống Giải phóng) thành lập Ban cán sự Cao su miền Đông và cử đồng chí Trịnh Văn Dục (Ba Dục) về hoạt động ở Long Thành, với nhiệm vụ là đi sâu xây dựng phong trào công nhân. Lúc đầu đồng chí Dục phải đóng vai người đi bán thuốc lào, lân la vào các vùng công nhân ở. Lâu dần cái tên “thầy Ba thuốc lào” trở thành quen thuộc của nhiều người. Sau một thời gian đồng chí Dục kết thân với ông Lê Thành Liêm làm nghề lái xe cho sở, anh Hai Tốt làm thư ký, anh Ba Tiễu (công nhân). Thông qua những anh em quen biết đồng chí Dục đã nắm được tình hình ở các sở và tạo ra một mối quan hệ rộng rãi trong công nhân. Đến tháng 3-1944 đồng chí Lê Minh Định thay mặt Ban cán sự miền Đông xuống gặp đồng chí Dục. Cùng đi với đồng chí Định còn có đồng chí Vũ Hồng (tức Phô) và Lý Trần Hoan. Đồng chí Định cho biết: Tình hình thế giới đang tiến triển theo chiều hướng có lợi cho cách mạng và khẳng định rồi đây Đồng Minh sẽ đánh bại chủ nghĩa phát xít. Nhật Pháp ở Đông Dương thế nào cũng sẽ lật nhau, thời cơ cướp chính quyền sẽ đến. Trước tình thế cấp bách, Xứ ủy quyết định phải thành lập Chi bộ để chỉ đạo phong trào địa phương. Đồng chí Định thay mặt Ban cán sự miền Đông giao trách nhiệm đồng chí Trịnh Văn Dục làm Bí thư và cử Vũ Hồng (tức Phô) và Lý Trần Hoan ở lại hỗ trợ. Đây là chi bộ Đảng đầu tiên xuất hiện trên đất Long Thành. Từ đốm lửa nhỏ này đã bùng lên một cao trào đấu tranh cách mạng rộng lớn. Sau khi chi bộ được thành lập các đồng chí đảng viên đã tổ chức mở “Hội tiết kiệm” trong sở cao su. Mỗi hội có từ 10 đến 15 người. Mỗi tháng, mỗi người đóng một đồng, không tính lãi. Số tiền góp được dồn cho một người chủ quản. Người này có nhiệm vụ tổ chức chi tiêu. Nhờ có hội như vậy nên từng công nhân đã tiết kiệm được tiền chi cho việc lớn. Lúc đầu sở Bình Sơn, An Viễng có 4 tổ, chỉ sau 3 tháng đã may được 310 bộ quần áo phát cho anh em công nhân. Sau nửa năm, số hội viên tăng lên 265 người với 17 tổ. Chi bộ phát động để có tiền góp hội thì công nhân không được đánh bạc, rượu chè, bê tha. Nếu phát hiện hội viên nào còn rượu chè thì sẽ phê bình, nếu không sửa chữa thì kiên quyết đưa ra khỏi hội. Nhờ đó nạn cờ bạc, rượu chè ở Bình Sơn, An Viễng giảm đi nhiều. Thông qua công tác tuyên truyền về 20
21. cách mạng và những hoạt động cụ thể các đồng chí đảng viên đã tạo được uy tín lớn trong quần chúng. Nhiều gia đình có xích mích đều đến nhờ các đồng chí giải quyết. Sau một thời gian theo dõi bồi dưỡng thử thách, đến tháng 9-1944 đồng chí Ba Dục giới thiệu và kết nạp anh Mai Hiển Thái, anh Ba Tiễu vào Đảng và đưa đồng chí Trương Văn Kỷ (Bảy Kỷ) là đảng viên đang hoạt động ở vùng Phước Thiền về sinh hoạt cùng chi bộ. Lực lượng phát triển, chi bộ phân công từng đồng chí đảng viên đi vào các sở cao su tuyên truyền và tổ chức những người ưu tú làm nòng cốt. Giữa lúc này, Ban cao su miền Đông tiếp tục cử đồng chí Lê Đình Cự về tổ chức Liên đoàn cao su tại Long Thành. Mục đích việc thành lập Liên đoàn cao su là để thống nhất trong việc chỉ đạo và huy động sức mạnh của công nhân. Thời kỳ này, giặc Nhật bắt phu đi vào rừng Cây Khế, Bàu Lươn, Bàu Cạn chặt gỗ cừ chở về để chúng xây dựng sân bay ở căn cứ Nước Trong và Thái Thiện. Chúng còn bắt phu xe bò chở vũ khí, lương thực, thực phẩm sang đất Miên. Để chống lại hành động của giặc Nhật, Liên đoàn cao su thành lập “Nghiệp đoàn xe bò” và cử đồng chí Bảy Kỷ phụ trách. Có sự lãnh đạo của Đảng, anh em công nhân tìm mọi cách chống lại. Việc làm sân bay kéo dài từ tháng này qua tháng khác, anh em bảo nhau lấy cắp vật tư, lãng công. Đoàn phu xe bò đi Kratiê (Campuchia) thì bảo nhau trốn hết. Dưới sự lãnh đạo của Đảng, công nhân nổi dậy đấu tranh mạnh mẽ. Ở đồn điền Bình Sơn, An Viễng gần 500 công nhân biểu tình kéo ra quận lỵ gặp quận Phục đấu tranh đòi “cấm đánh đập, cấm cúp lương”. Quận Phục trả lời: “việc đó là do mấy ông chủ Tây, tôi không dám can thiệp”. Đoàn người trở về gặp chủ Đờ La Mông, tên này hứa sẽ thực hiện như yêu cầu của bà con. Nhưng sau đó, cai Minh tay chân của chủ sở cho người theo dõi bắt những người cầm đầu cuộc biểu tình giam lại, đánh đập. Hơn 100 công nhân đến gặp Đờ La Mông phản đối. Tên chủ sở chối quanh. Ngay đêm hôm đó, anh em tổ chức bao vây và bắt cai Minh đem ra lô cao su đâm chết, rồi chia nhau đi đập phá trên 2.000 chén mủ. Được tin báo, chủ Tây sợ hãi vội thả hết những người bị bắt, rồi đem tiền, đem thuốc đến xin bồi thường và đổ tội bắt người là do cai Minh. Một tinh thần đoàn kết thương yêu được thể hiện ở liên đoàn cao su, mọi nguời tình nguyện mỗi tháng góp hai hào làm quỹ chi tiêu cho công hội. Được sự chỉ đạo của cơ sở Đảng, Hội ái hữu đến thời kỳ này hoạt động rất sôi nổi. Cuối năm 1944, đồng chí Ba Dục lần lượt kết nạp các đồng chí Liêm, Nguyễn Văn Phú, Hai Tốt vào Đảng và thành lập chi bộ Bình Sơn. Cử đồng chí Vũ Hồng (tức Phô) làm Bí thư. Qua việc tuyên truyền chi bộ Bình Sơn móc nối được anh Ba Minh là người được chủ Tây giao cho nhiệm vụ giải quyết mọi công việc của sở. Được anh Minh hỗ trợ bên trong, anh em công nhân liền đấu tranh đòi phát lương đúng kỳ hạn, cung cấp đầy đủ lương thực thực phẩm, ngày làm 8 giờ, đau bệnh được nghỉ và phải đuợc cấp thuốc. Tên chủ Tây Anbriell chấp nhận và giao cho anh Minh giải quyết. Cuộc đấu tranh thắng lợi, uy tín của chi bộ Bình Sơn càng được nâng cao. 21
22. Tháng 3-1945, Nhật đảo chính Pháp, hệ thống chính quyền Pháp lọt vào tay phát xít Nhật. Những tên chủ Tây, đứa bị giặc Nhật bắt, đứa bỏ trốn về Sài Gòn, đứa lủi vào rừng. Nhiều sở cao su lúc này thực sự do người của ta làm chủ. Ở các xã, bọn hội tề tan rã. Chính phủ Trần Trọng Kim do Nhật dựng lên được mấy tháng là tan ngay. Ở Long Thành quận Phục phải đổi đi nơi khác. Quận Hội về thay. Hội chưa dàn xếp xong tổ chức thì chính phủ Trần Trọng Kim đã đổ rồi. Trong lúc đó, phong trào đấu tranh của quần chúng nổi lên khắp nơi trong huyện. Tháng 5-1945 lực lượng Thanh niên Tiền phong được tổ chức ở Long Thành và phát triển rất mạnh, do thầy giáo Chỏi lãnh đạo. Chi bộ liền cử đồng chí Liêm, đồng chí Châu vào cùng làm việc với thầy giáo Chỏi để nắm lực lượng. Ở các sở cao su gọi là Thanh niên Tiền phong ban xí nghiệp, các xã ven đường quốc lộ, tỉnh lộ chỗ nào cũng có trụ sở của Thanh niên Tiền phong với cờ vàng sao đỏ. Trên các ngã đường từng đội Thanh niên Tiền phong đầu đội mũ ca lô, tay cầm gậy tầm vông, vai đeo cuộn dây thừng tết bằng sợi dừa, tập luyện võ thuật, bảo vệ cơ sở và nhân dân. Tình hình thế giới lúc này có nhiều thuận lợi cho phong trào cách mạng. Hồng quân Liên Xô đánh bại phát xít Đức12. Bọn giặc Nhật ở Đông Dương lâm vào thời kỳ hoảng loạn. Lợi dụng lúc địch đang hoang mang dao động, chi bộ liền chỉ đạo anh em công nhân ở các sở phải tìm cách giữ lấy súng, máy móc của chủ Tây. Ngày 15-8-1945 Nhật Hoàng tuyên bố đầu hàng Đồng Minh không điều kiện. Bọn Nhật ở Đông Dương nhiều tên tự sát, một số bỏ trốn, số còn lại chờ ngày nộp súng. Thời gian quyết định đã đến. Ngày 16-8-1945, Đại hội quốc dân họp tại Tân Trào, bầu ra Ủy ban Dân tộc giải phóng do Chủ tịch Hồ Chí Minh đứng đầu và ra lệnh tổng khởi nghĩa. Ngày 19-8-1945 Hà Nội giành chính quyền. Ngày 21-8-1945, tại Long Thành đồng chí Ba Dục giao nhiệm vụ cho các đồng chí trong chi bộ chuẩn bị đón chờ khởi nghĩa. Ngày 23-8-1945 đồng chí Ba Dục xin ý kiến chỉ đạo của trên về. Một cuộc họp khẩn cấp được triệu tập gồm các đồng chí trong chi bộ. Tại cuộc họp, đồng chí Ba Dục đọc chỉ thị của Ủy ban Trung ương ra lệnh cho các nơi nhanh chóng cướp chính quyền và thiết lập trật tự ở địa phương. Sau đó, hội nghị phân công từng đồng chí, phụ trách từng khu vực. Mọi người phấn khởi vì giờ mong đợi đã đến. Đến 4 giờ chiều cùng ngày, một sự kiện xảy ra mà không ai ngờ tới, Chín Lợi đạo trưởng giáo phái Cao Đài Tây Ninh cùng 200 tên tay chân, có vũ khí, ùa vào quận lỵ lén lút, bàn định với nhau, quận Hội giao chính quyền cho bọn này. Nhân dân hầu như không mấy ai biết đến việc làm của Chín Lợi. Thấy hành động nguy hiểm, 12 Hồng quân Liên Xô phá tan phát xít Đức, Hít-le tự tử ở hầm ngầm vào chiều ngày mùng 1-5-1945. Quân đội Đức đầu hàng vô điều kiện. 22
23. đồng chí Ba Dục liền thông báo cho tất cả các lực lượng vẫn tiến hành như kế hoạch, đồng thời vạch rõ việc làm của Chín Lợi là âm mưu của địch. 6 giờ sáng ngày 24-8-1945, các đội xung phong nòng cốt là Thanh niên Tiền phong của chi bộ Long Thành, Bình Sơn đã có mặt làm nhiệm vụ, canh gác ở các ngã đường trên quốc lộ 15, tỉnh lộ 17 và 19. Đặc biệt, xung quanh khu quận lỵ đuợc bố trí rất nghiêm ngặt. Vào lúc đó, gần một trung đội lính Nhật đóng ở sở Bà Đầm có vẫn án binh bất động. Đến 7 giờ 30 phút đồng bào từ các xã như thác lũ kéo vào thị trấn Long Thành. Đến 9 giờ, thị trấn Long Thành như sôi lên trong biển người, cờ đỏ sao vàng, tiếng hát, tiếng hô khẩu hiệu vang lên dậy đất. Đúng 10 giờ gần 400 anh em trong lực lượng xung phong có vũ khí chia làm hai cánh kéo vào dinh quận. Tiếp đó Ban khởi nghĩa gồm 19 người do đồng chí Trịnh Văn Dục dẫn đầu tiến vào văn phòng quận trưởng. Lực lượng của địch lúc này chỉ còn 11 tên lính do đội Giám chỉ huy, có vũ khí, nhưng đứng ngơ ngác không dám chống cự. Trong dinh quận, Chín Lợi cùng quận Hội ngồi bên nhau, mặt mày xám ngắt, im lặng. Đồng chí Ba Dục nhân danh chính quyền cách mạng tuyên bố: "kể từ giờ phút này chính quyền cũ phải chấm dứt hoạt động từ huyện đến xã. Chính quyền cách mạng đại diện cho quyền lợi của nhân dân trong huyện bắt đầu làm việc. Quận trưởng thay mặt chế độ cũ phải giao toàn bộ hồ sơ, sổ sách, kho tàng, vũ khí, thả hết các phạm nhân. Cách mạng là sự nghiệp của mọi người, sẵn sàng khoan hồng cho tất cả những ai đã trót tham gia chế độ cũ”. Sau lời tuyên bố của đồng chí Dục, hàng ngàn người nhất loạt hô vang: “Việt Nam độc lập muôn năm. Chính quyền cách mạng muôn năm”. Quận Hội run rẩy, vội vã từ chức và bàn giao hết hồ sơ sổ sách, kho tàng, vũ khí. Trong lúc đó, Chín Lợi mặt như chàm đổ, hổ thẹn, ra hiệu cho tay chân lẻn ra sau nhà rồi trốn mất. Sau khi giành được chính quyền, một cuộc mít tinh lớn đuợc tổ chức với hơn 3.000 người tham dự. Trong buổi mít tinh, đồng chí Trịnh Văn Dục thay mặt Ban khởi nghĩa tuyên bố: “Kể từ giờ phút này chính quyền cũ bị xóa bỏ. Chính quyền cách mạng huyện đại diện cho giai cấp công nhân, nông dân trong huyện ra đời. Kể từ nay nam nữ bình quyền, người dân sống bình đẳng, mọi người sống hạnh phúc”. Sau đó đồng chí giới thiệu Ủy ban cách mạng lâm thời ra mắt đồng bào: Đồng chí Trịnh Văn Dục Chủ tịch, ông Võ Văn Truyện Phó chủ tịch. Sau lời giới thiệu tiếng hô và tiếng vỗ tay lại vang lên. “Việt Nam độc lập muôn năm Mặt trận Việt Minh muôn năm”. Giữa lúc ấy, phái đoàn cán bộ đại diện cho Xứ ủy miền Đông là các đồng chí Dương Bạch Mai, Đào Duy Kỳ, Hà Huy Giáp cũng về kịp để dự buổi lễ. Một cuộc họp gấp, gồm các đồng chí đảng viên dưới sự chỉ đạo của Xứ ủy đã bầu Huyện ủy, bằng cách giơ tay lấy biểu quyết, kết quả đã bầu được: Đồng chí Trịnh Văn Dục, Bí thư Đồng chí Vũ Hồng Phô, Phó bí thư 23
24. Đồng chí Trương Văn Kỷ, ủy viên thuờng vụ Đồng chí Nguyễn Văn Phú, đồng chí Lê Thành Liêm ủy viên. Đến 17 giờ cuộc mít tinh bế mạc. Tiếng hát, tiếng trống vang lên như không dứt, ca ngợi ngày vẻ vang nhất, ngày người dân Long Thành được hồi sinh, được tự do hạnh phúc. Tin “Việt Minh đã cuớp chính quyền ở quận lỵ”, theo chân những đoàn biểu tình từ thị trấn trở về, như một luồng gió thổi rất nhanh tới tất cả các xóm ấp. Mặc dù chưa thật hiểu nhiều về Việt Minh, Cộng sản, nhưng những người dân lao động Long Thành đều náo nức vui sướng tham gia vào sự kiện lịch sử lớn lao bằng tình cảm của mình, họ tin là sẽ làm thay đổi cả cuộc đời cực nhục đã qua. Thanh niên Tiền phong mang cờ đỏ sao vàng, cờ vàng sao đỏ kéo tới các nhà làng (nơi làm việc của hội tề xã). Tiếp đến là các lực lượng trung niên, các bô lão. Nhà làng, nhà việc, chật kín những người, vang động tiếng hò reo và tiếng hô khẩu hiệu: “Việt Nam độc lập muôn năm” Ban hội tề các xã lặng lẽ tự giải tán. Ở một số xã, ban hội tề còn tập trung, cử đại biểu đem hồ sơ sổ sách tới nhà làng giao cho Thanh niên Tiền phong. Không một nơi nào có sự phản ứng của chính quyền cũ. Cùng với quận lỵ, chỉ trong ngày 24-8-1945, chính quyền của toàn bộ 21 xã thuộc huyện Long Thành đã về tay nhân dân. Riêng Phước Khánh do ở biệt lập nên ngày 25-8 mới tổ chức cướp chính quyền và cũng nhanh chóng giành thắng lợi. Mờ sáng ngày 25-8, khắp các lộ 25, lộ 15, lộ 17 và lộ 19 nườm nượp những người giương cao cờ đỏ sao vàng và gậy tầm vông. Tiếng hô khẩu hiệu âm vang, phá tan bầu không khí vốn rất yên tĩnh của buổi sáng nông thôn. Thực hiện chủ trương của Ủy ban cách mạng lâm thời huyện, dưới sự lãnh đạo của cán bộ Việt Minh và Thanh niên Tiền phong, hàng ngàn công nhân, nông dân Bình Sơn, Phước Lộc, Thanh Nguyên, An Lợi, Phước Thiền, Phú Hội, Long Tân, Phước An, hăng hái xung phong lên Sài Gòn, Biên Hòa tham gia tuần hành cướp chính quyền. Khí thế cách mạng sôi nổi và mạnh mẽ của nhân dân làm cho số địa chủ, tề xã hoảng sợ, cũng xin được lập công bằng cách đóng góp lương thực, thực phẩm và tham gia tiếp tế cơm nước cho các đoàn của xã mình. Cũng trong buổi sáng ngày 25-8, từ quận lỵ, các cán bộ huyện được phân công tỏa xuống các xã với nhiệm vụ đi xây dựng chính quyền cách mạng cơ sở, thu lại các ấn mộc của chính quyền cũ và tổ chức bãi thị, phong tỏa kinh tế bọn Nhật còn ở trong huyện. Tại sở cao su Bình Sơn “Ủy ban công nhân cách mạng” được thành lập do đồng chí Ba Minh làm chủ tịch. Tiếp đó “Ủy ban công nhân cách mạng” Siph làm lễ ra mắt đồng bào. Ở xã trong những ngày cuối tháng 8 và đầu tháng 9-1945, các Ủy ban nhân dân lâm thời xã lần lượt hình thành. Các nơi có sở cao su như Phước An, Bà Ký, Tam Phước bên cạnh Ủy ban nhân dân lâm thời còn thành lập thêm các “Ban chấp hành công nông liên đoàn” để lãnh đạo công nhân kết hợp tham gia 24
25. các hoạt động cách mạng địa phương. Mối quan hệ công nông nhanh chóng được thiết lập chặt chẽ. Một khí thế hừng hực cách mạng, sôi động và hào hứng bao trùm Long Thành trong những ngày đầu khởi nghĩa, khuấy động tới tất cả những xóm ấp xa xôi, hẻo lánh, vốn xưa nay vẫn quen sống trong không khí ảm đạm, yên phận và nhẫn nhục. Ngày và đêm, nhiều người bỏ cả đi làm, tập trung tới nhà làng, trụ sở xã, ấp bàn tán, nghe nói chuyện về Việt Minh, ca hát tới khuya, tới sáng. Thanh niên toàn xã đều gia nhập “Thanh niên Tiền phong”. Các vùng Thiên chúa giáo Phú Hội, Phước Khánh cả linh mục, chức sắc và giáo dân cũng tham gia Thanh niên Tiền phong, tham gia họp hội Hòa nhập vào cuộc sống mới. Để phát huy khí thế thắng lợi của cách mạng, Ủy ban cách mạng lâm thời chỉ đạo tổ chức nhiều cuộc mít tinh quần chúng trong các xã. 16 giờ ngày 26-8, hàng trăm đồng bào già, trẻ, gái, trai các xã Phước Nguyên, An Lợi, Siph được thông báo nghe Việt Minh diễn thuyết đã tập trung đông đảo nơi ngã ba lộ 15 – Tam An. Diễn giả đứng trên chiếc bàn đặt ngay giữa ngã ba nói về Việt Minh giành chính quyền trong cả nước và kêu gọi toàn dân tích cực tham gia xây dựng cuộc sống mới. Người đến trước hào hứng lắng nghe, người đến sau vẫn tiếp tục dồn tới. Chỉ chừng nửa tiếng, ngã ba đã đông nghẹt những người. Cho tới khi giải tán ra về vẫn còn những người đến muộn xuýt xoa, tiếc rẻ “xui quá, vậy là tụi tui hỏng được nghe Việt Minh diễn thuyết”. Người nói chuyện tại ngã ba An Lợi hôm đó là đồng chí Dương Bạch Mai, Thanh tra chính trị miền Đông. Hôm sau, 27-8-1945, tại chợ cũ Long Thành lại có một cuộc diễn thuyết của Huỳnh Thiện Nghệ, thủ lãnh Thanh niên Tiền phong tỉnh Biên Hòa, với gần 1.000 quần chúng tham dự. Cách mạng tháng Tám ở Long Thành giành thắng lợi sớm nhất trong tỉnh Biên Hòa. Đó là thành quả trong lãnh đạo, chỉ đạo, xây dựng phong trào của Đảng; là kết quả của việc phát huy truyền thống đấu tranh của nhân dân địa phương, đặc biệt là đội ngũ công nhân cao su và nông dân, lao động. Cách mạng tháng Tám 1945 chấm dứt 84 năm nô lệ tủi nhục của người dân mất nước dưới ách thực dân nửa phong kiến, mở ra một kỷ nguyên mới cho dân tộc nói chung, nhân dân Long Thành nói riêng đi lên xây dựng đất nước Việt Nam mới xã hội chủ nghĩa. Thắng lợi to lớn đó có sức cổ vũ mạnh mẽ và động viên nhân dân quyết tâm bảo vệ nền độc lập tự do vừa giành được. 25
26. Chương I NĂM ĐẦU CUỘC KHÁNG CHIẾN I. Xây dựng chính quyền, thống nhất lực lượng vũ trang chuẩn bị kháng chiến: Ngay sau khi giành được chính quyền, Quận ủy Long Thành, Ủy ban cách mạng lâm thời quận triển khai ngay các nhiệm vụ chính trị, đặc biệt sáu nhiệm vụ mà Chủ tịch Hồ Chí Minh đã công bố: Diệt giặc dốt (văn hóa giáo dục), giặc đói (kinh tế đời sống), giặc ngoại xâm (lực lượng vũ trang). Ủy ban công bố bãi bỏ thuế thân, giảm tô tức, tịch thu ruộng đất của bọn địa chủ phong kiến cấp cho dân nghèo để sản xuất. Trước mắt, Ủy ban chỉ đạo tịch thu các kho lương thực của đồn điền, bò nuôi của sở để giải quyết vấn đề lương thực cho công nhân và hỗ trợ đồng bào nghèo; đồng thời tổ chức, động viên công nhân khai phá rừng làm rẫy, trồng cây lương thực Những chính sách này giải quyết ngay những khó khăn trước mắt, đồng thời đáp ứng được mong muốn của nhân dân nên được bà con ủng hộ tích cực. Để tăng cường sức mạnh của hệ thống chính trị, củng cố chính quyền cách mạng, Huyện ủy, mà trực tiếp là đồng chí Ba Dục, Sáu Phô, chỉ đạo trực tiếp việc vận động xây dựng các tổ chức chính trị và đoàn thể từ huyện đến xã. Đầu tháng 9- 1945, Mặt trận Việt Minh huyện được thành lập. Ông Nguyễn Văn Chỏi (tức thầy giáo Chỏi) nguyên thủ lãnh Thanh niên Tiền phong Long Thành, làm Chủ nhiệm Mặt trận Việt Minh. Đồng chí Vũ Hồng (tức Phô) Phó bí thư Huyện ủy làm Phó chủ nhiệm. Đồng chí Lê Trân Châu, đảng viên là ủy viên. Các đoàn thể cứu quốc huyện được thành lập gồm: Hội phụ nữ cứu quốc13, Thanh niên cứu quốc, Nông dân cứu quốc, Phụ lão cứu quốc, Thiếu nhi cứu quốc. Ngoài ra Mặt trận còn vận động thành lập tổ chức Công giáo cứu quốc, Phật giáo cứu quốc. Đến cuối tháng 9 đoàn thể ở các xã đều thành lập xong. Mỗi đoàn thể có Ban chấp hành từ 5-7 người, hội viên tham gia rất đông. Nhiều xã hầu như người dân nào cũng tham gia đoàn thể. Nhờ đó, phong trào tăng gia sản xuất đóng góp giúp đỡ kháng chiến trong toàn huyện được đẩy mạnh. Song song, theo sự chỉ đạo của tỉnh, Huyện ủy chủ trương thành lập lực lượng vũ trang để sẵn sàng kháng chiến. Trên tường trụ sở, nhà làng, trên tường các nhà tô, trên biểu ngữ ở các ngã ba, ngã tư đều có khẩu hiệu “Thanh niên ta không nên do dự hãy lên đường chiến đấu giành độc lập”. Đội dân quân các xã nhanh chóng được thành lập, có từ 30- 36 người. Dân quân ấp có từ 10 đến 20 người. Các đội dân quân đặt dưới quyền chỉ huy trực tiếp của Ủy ban lâm thời xã. Hầu như đội dân quân xã nào cũng có 1-2 cây súng và vài ba trái tạc đạn. Số vũ khí đó là do anh em thanh niên cứu quốc lợi 13 do bà Nguyễn Thị Canh làm hội trưởng, Lâm Thị Huệ hội phó. 26
27. dụng tâm trạng thất trận của binh sĩ Nhật và khó khăn về kinh tế vì bị ta bãi thị để buộc chúng bán hoặc đổi cho. Ở các trạm gác Thành Tuy Hạ, Cát Lái, lính Nhật muốn đi qua phải đổi đạn, lựu đạn, có khi cả súng. Phước Tân thì tổ chức giật súng của lính gác Nhật, lính gác sở cao su. Thanh niên dọc đuờng 15 truyền nhau kinh nghiệm làm câu liêm móc hàng trên xe Nhật chạy qua, hoặc khôn khéo bố trí để lấy súng của chúng. Một buổi sáng có 2 chiếc xe quân sự chở đồ của Nhật từ Long Thành lên Biên Hòa dừng lại bên cầu Sông Buông (Tam Phước). Hai tên lái xe xuống sông lấy nước, bỏ hai khẩu súng trường trên buồng lái. Cơ hội thuận lợi tới, anh em thanh niên liền rủ cả hai tên vào quán bên đường uống nước. Chị em thanh nữ xung quanh và cô bán hàng trò chuyện giỡn cợt với chúng. Trong khi đó, bốn năm thanh niên khác rà tới đứng chận trước xe. Đợi khi bọn Nhật mê chuyện, hai anh nhảy lên buồng lái lấy súng luồn ngay vô xóm. Tới lúc lên xe, bọn Nhật mới phát hiện ra súng đã mất. Chúng kêu la rồi lên tận hội quán hò hét cự nự Ủy ban xã (bằng tiếng Nhật, chẳng ai hiểu gì cả). Anh em ôn tồn vui vẻ giải thích, ra dấu không biết. Cuối cùng tới 12 giờ trưa, hai tên lính đành lủi thủi lên xe chạy về Biên Hòa. Xã Tam Phước có thêm hai cây súng trường trang bị cho dân quân chiến đấu. Ngày 14-9, Huyện ủy và Ủy ban tổ chức một cuộc mít tinh với đông đủ đại biểu và thanh niên cứu quốc các xã, phát động tinh thần toàn dân cứu nước. Sau cuộc mít tinh, gần 100 thanh niên hăng hái ghi tên tòng quân. Từ 16-9 đến 21-9 đã có 77 thanh niên tự nguyện lên huyện tập trung. Đội “Cộng hòa vệ binh” đầu tiên của Long Thành được thành lập với 11 khẩu súng trường thu được của lính mã tà sau khởi nghĩa, còn lại là tầm vông, giáo mác. Tại tổng Thành Tuy Hạ, Ban Đồng Nai - là Ban thủ lĩnh của một đoàn Thanh niên Tiền phong gồm gần 200 công nhân cao su sở Ba Lăng Xi và công nhân Thành Tuy Hạ do Nguyễn Văn Đọt phụ trách, thường gọi là “thủ lãnh Đọt”, cũng xây dựng một lực lượng vũ trang tập trung gồm 20 người với 7 súng. Ban Đồng Nai cũng như lực lượng vũ trang của Ban tuy là người Long Thành, hoạt động trên đất Long Thành nhưng lại không quan hệ gì với Huyện ủy, Ủy ban lâm thời quận mà nhận nhiệm vụ trực tiếp từ Ủy ban kháng chiến Nam bộ ở Sài Gòn. Giữa tháng 9-1945, theo lệnh của Đồng Minh, bọn Nhật ở Thành Tuy Hạ đã giao lại kho đạn cho thực dân Pháp quản lý. Buổi sáng ngày 20-9, từ Sài Gòn có hai xuồng máy, mỗi xuồng chở ba tên Pháp ngược sông Sâu vào Thành Tuy Hạ. Được tin, anh em trong đội vũ trang của Ban Đồng Nai liền phục kích chặn đường về của chúng. Gần 3 giờ chiều, hai chiếc ho-bo quay trở lại. Đợi cho chúng lọt vào trận địa, chiến sĩ ta đồng loạt nổ súng. Bọn Pháp hoảng sợ chui hết vào khoang thuyền, tăng ga cho tàu chạy thục mạng. Hôm sau, chúng đưa một đại đội về bảo vệ việc tiếp quản kho, nhưng nhà máy làm mủ của Thành Tuy Hạ đã bị Cảm tử quân Đồng Nai phá trong đêm đó. Tiếng súng trên sông Sâu ngày 20-9 đã là câu trả lời đanh thép của nhân dân Long Thành đối với bọn thực dân Pháp xâm lược, thể hiện tinh thần quyết tâm chiến đấu bảo vệ quê hương. 27
28. Ngày 23-9-1945, thực dân Pháp nổ súng gây hấn ở Sài Gòn. Nhân dân Sài Gòn, Gia Định đứng lên kháng chiến mở đầu cho cuộc kháng chiến toàn Nam bộ. Ngay trong đêm 23-9-1945, hội nghị cán bộ toàn tỉnh Biên Hòa được tổ chức tại nhà hội Bình Trước. Hội nghị do đồng chí Hà Huy Giáp, Xứ ủy viên chủ trì. Hội nghị đã chủ trương xây dựng trường huấn luyện du kích Vĩnh Cửu, đào tạo cán bộ quân sự cho tỉnh, đồng thời chủ trương tiến hành "tiêu thổ kháng chiến" và nhiều biện pháp để chuẩn bị kháng chiến. Đồng chí Trần Công Khanh được bầu làm Bí thư Tỉnh ủy lâm thời, Hoàng Minh Châu Phó bí thư, Chủ tịch Ủy ban nhân dân tỉnh. Long Thành hừng hực khí thế sẵn sàng chiến đấu. Các đội tuyên truyền xung phong được thành lập. Khắp các xã, ấp vang lên khẩu hiệu “thà chết không làm nô lệ cho giặc Pháp”. Trong sân nhà hội Long Thành - nơi đóng của Ủy ban nhân dân lâm thời quận - ngày nào, từ sáng sớm tới xẩm tối, cũng vang dậy tiếng bước chân đi đều, tiếng hô “Một! Hai!’ của các chiến sĩ Cộng hòa vệ binh. Anh em tập đội ngũ, tập tháo ráp, sử dụng súng, tập các động tác cơ bản trong chiến đấu, tập võ thuật, đánh dao, bắn ná Để phục vụ cho Cộng hòa vệ binh và cán bộ, đồng bào qua lại công tác ở quận, Ủy ban nhân dân thành lập một ban tiếp tế do đồng chí Ba Liêm, ủy viên tài chính huyện, phụ trách đóng trụ sở tại chợ cũ Long Thành. Gạo, mì, khoai, bắp, cá, rau, thịt đều do ban tiếp tế các xã vận động đồng bào đem đến. Chị em phụ nữ, đồng bào thị trấn mỗi ngày vài ba chục người tự nguyện tham gia vận chuyển, nấu nướng. Ngày nào tại ban tiếp tế huyện cũng có cả trăm người ăn uống. Có bữa tới vài ba trăm, ồn ào tấp nập hàng tháng liên tục. Cuối tháng 9, từ vùng giáp ranh Sài Gòn - Thủ Đức, một đơn vị Cộng hòa vệ binh chiến đấu độc lập hết đạn dược lương thực rút về Long Thành. Đơn vị gồm 50 chiến sĩ với 12 súng các loại. Theo đề nghị của Ban chỉ huy đơn vị này, Ủy ban nhân dân lâm thời Long Thành đã quyết định tiếp nhận và sát nhập vào lực lượng Cộng hòa vệ binh huyện. Lực lượng Thủ Đức, sau đó được bố trí về đóng quân tại Bến Cam (Phước Thiền). Cũng vào cuối tháng 9, một lực lượng vũ trang khác gồm hơn 70 người và 20 súng về đóng quân rải rác vùng Phước Long, Bà Ký và Cầu Xéo (thị trấn). Lực lượng này do Nguyễn Văn Du và Trịnh Công Tây chỉ huy. Ít ngày sau lại có thêm một toán vũ trang khác do Nguyễn Văn Trực và Lê Văn Cảnh cầm đầu về sát nhập cùng bộ phận của Tây, Du và tự xưng là “đệ nhị sư đoàn”. Chiến sĩ đệ nhị sư đoàn hầu hết là công nhân, nông dân và học sinh tham gia cách mạng với tinh thần yêu nước chống xâm lược. Nhưng số chỉ huy trước đây đều thuộc tầng lớp trung lưu, lính cũ của Nhật, Pháp14. Do đó, Tây, Du, Trực, Cảnh không những không đánh 14 Thành phần ban chỉ huy bộ phận “đệ nhị sư đoàn” đóng ở Long Thành gồm : - Nguyễn Văn Trực chỉ huy, trước cách mạng tháng Tám là một viên chức ngành bưu điện của Pháp, sau đó làm cho Nhật. - Nguyễn Văn Du chỉ huy phó, trước cách mạng tháng Tám là lính khố đỏ cho Pháp. - Trịnh Công Tây chỉ huy phó là một viên chức của Pháp. - Lê Văn Cảnh tham mưu trưởng quê xã Phước Lai, nguyên là lính mật thám Pháp. 28
29. Pháp mà lại gây nhiễu hại rất nhiều đối với nhân dân các vùng chúng đi qua. Chán ghét tình cảnh đó, nhiều chiến sĩ lần lượt bỏ đệ nhị sư đoàn, gia nhập các đơn vị khác đánh giặc. Vì thế tới khi về Long Thành, lực lượng đệ nhị của Tây, Du, Trực, Cảnh chỉ còn hơn 100 quân với gần 40 súng các loại. Khi mới về huyện, cũng như mọi lực lượng vũ trang cách mạng khác, đệ nhị sư đoàn được nhân dân nhiệt tình đón tiếp, ủng hộ lương thực, thực phẩm và giúp đỡ phương tiện đi lại. Nhưng chỉ ít ngày sau Trực, Cảnh, Tây, Du đã lộ rõ bản chất thổ phỉ của chúng với các hành động như cướp bóc, tống tiền, dùng vũ lực cuỡng bức đồng bào, uy hiếp chính quyền xã bắt nộp heo, gà, thóc, gạo. Đồ đạc gì cần, chúng cho lính vào nhà dân khuân ra tự nhiên, gọi là “sung công cho bộ đội đánh Pháp”. Lực lượng đệ nhị không chịu sự lãnh đạo của Huyện ủy và Ủy ban nhân dân huyện mà trực tiếp với Ủy ban kháng chiến miền Đông, lúc này do Lương Văn Tương, một phần tử trốt-kít, làm ủy viên trưởng. Khi Tây, Du mới về, đồng chí Trịnh Văn Dục, Bí thư Huyện ủy đã giao cho đội Giám, lúc đó là chỉ huy lực lượng Cộng hòa vệ binh huyện tới liên hệ phối hợp hoạt động kháng chiến. Không những đã không thi hành nhiệm vụ mà ngược lại, với bản chất là một tên đội khố đỏ của Pháp, đội Giám lại nhập luôn với Tây, Du và lôi kéo thêm nhiều tên lưu manh, anh chị tham gia hoạt động thổ phỉ. Trong khi đó, Lương Văn Tương còn ký quyết định cho Trịnh Công Tây làm Chủ tịch Ủy ban kháng chiến Long Thành, gọi là “Ủy viên trưởng”, đội Giám làm “Phó ủy viên trưởng”. Việc làm này càng tăng thêm quyền lực cho bọn thổ phỉ và khó khăn thêm cho chính quyền cách mạng trong những ngày đầu trứng nước. Ở Long Thành, dường như có hai chính quyền điều khiển công việc xã hội trái ngược nhau: chính quyền cách mạng và chính quyền quân phiệt. Trước tình hình ấy Huyện ủy và Ủy ban nhân dân huyện một mặt cố gắng thuyết phục, dàn xếp với Tây, Du, Trực, Cảnh để giảm bớt tình trạng hoang mang căng thẳng ở những vùng chúng khống chế kiểm soát; mặt khác vẫn ra sức đẩy mạnh phong trào cách mạng địa phương. Cuối tháng 10-1945, tỉnh Biên Hòa tăng cường cho huyện 11 cán bộ quân sự vừa tốt nghiệp Trại huấn luyện du kích Vĩnh Cửu (Biên Hòa) với 11 khẩu súng trường. Đây là những cán bộ quân sự cách mạng chính quy đầu tiên của huyện. Ngay sau khi về, số cán bộ này đã được giao nhiệm vụ tổ chức trường quân chính. Giữa tháng 11, khóa quân chính đầu tiên được khai giảng ở Hang Nai (Phước An) với 16 học viên là cán bộ dân quân các xã, ấp trong toàn huyện. Để tăng cường sức mạnh quân sự, thống nhất các lực lượng vũ trang, Huyện ủy đã cử các đồng chí Trương Minh Ký, Nguyễn Văn Lược tới Ban Đồng Nai vận động đồng chí Ba Đọt hợp nhất lực lượng của mình với Cộng hòa vệ binh Long Thành. Kết quả của cuộc vận động là tới Cuối tháng 10, toàn bộ lực lượng vũ trang của Ban Đồng Nai đã sát nhập về huyện. Cũng trong những ngày cuối tháng 10, sau khi mặt trận Sài Gòn tan vỡ, các lực lượng vũ trang kháng chiến trong nội thành lần lượt rút về các vùng nông thôn để bảo toàn lực lượng, chiến đấu lâu dài. Từ mặt trận số 4 Sài Gòn, theo lệnh của 29
30. Tư lệnh Dương Văn Dương, các đơn vị bộ đội Bình Xuyên kéo về đóng quân khắp dải Rừng Sác Long Thành, từ Bà Trao đến Phước An, từ Thái Thiện đến Tam An. Chỉ trong thời gian không đầy nửa tháng, trên địa bàn huyện đã có thêm hơn 2.000 cán bộ, chiến sĩ với một số lớn trang bị máy móc của Công binh xưởng các đơn vị. Bộ đội về đông, gấp và đột ngột giữa lúc huyện và các xã chưa chuẩn bị được điều kiện tiếp nhận về cả địa điểm đóng quân lẫn lương thực, thực phẩm. Ủy ban huyện phảỉ cử ông Võ Văn Truyện lên báo cáo với Ủy ban tỉnh Biên Hòa về tình hình đó và đề nghị sự giúp đỡ của tỉnh. Nhưng tỉnh cũng đang gặp khó khăn về tài chính nên chỉ thị giao lại cho huyện phải chịu trách nhiệm giúp đỡ cho các đơn vị mới về. “Huyện phải tự lo?!”, trong khi, chỉ với lực lượng vốn có ở địa phương huyện đã chật vật mà nay lại phải cung cấp cho bộ đội trên, mỗi ngày phải có ít nhất một tấn gạo, không kể tiền thực phẩm. Số thu do đóng góp của dân lại quá ít chỉ bằng một phần nghìn số cần chi. Trước tình hình cực kỳ khó khăn đó, ngày 10-10-1945 Huyện ủy Long Thành đã quyết định triệu tập một hội nghị quân dân chính Đảng có đông đủ đại biểu các xã tại đình Phước Kiển. Hội nghị đánh giá tình hình trong huyện, đồng thời bàn biện pháp thực hiện chỉ thị của Ủy ban nhân dân tỉnh Biên Hòa. Kết luận hội nghị này, đồng chí Trương Minh Kỷ đã nói: “Chúng ta sẽ triệt để thi hành chỉ thị của tỉnh bằng sức lực của quần chúng trong huyện”. Đó cũng là ý chí của toàn dân Long Thành. Từ sau ngày mùng 10-10, phong trào vận động đóng góp nuôi quân do ủy ban huyện phát động trong toàn huyện được nhân dân hưởng ứng sôi nổi. Bên cạnh sự tự nguyện đóng góp của đồng bào, được đồng ý của Thanh tra chính trị miền Đông, Ủy ban đã đề ra biện pháp hỏi vay tài sản của dân dùng cho kháng chiến để kịp thời giải quyết các nhiệm vụ đã đề ra. Tại các địa bàn đóng quân, bộ đội phân tán và sinh hoạt trong nhà dân. Nhiều gia đình nhường nhà cho ban chỉ huy các đơn vị lấy chỗ làm việc. Sở chỉ huy của Bộ tư lệnh Bình Xuyên cũng đóng trong nhà đồng bào Phước An, Phước Thọ, Bà Ký, Tam Phước đều bố trí được nơi ăn tập thể cho bộ đội. Mỗi ngày xã nào cũng có từ 30 đến 40 thanh niên nam nữ tới thường trực phục vụ cơm nước cho cán bộ chiến sĩ. Ở tất cả các xã, hàng trăm gia đình không phân biệt lương giáo, kẻ ít người nhiều, đã đóng góp hàng ngàn giạ lúa, hàng ngàn đồng tiền mặt để nuôi quân. Phước An, Phước Thọ, Phú Hữu cho bộ đội mượn hàng trăm ghe, Phước Nguyên, Tam Phước, Thái Thiện mỗi nơi cho mượn hàng chục xe bò và bò kéo để vận chuyển lương thực, thực phẩm Trong “tuần lễ vàng”, nhiều phụ nữ đã tháo cả cà rá, bông tai ủng hộ kháng chiến. Trong các đợt “tuần lễ đồng”, nhiều gia đình hiến cả lư hương, chân đèn thờ cúng trong nhà. Các bô lão tháo tới những vỏ đồng bịt đầu gậy chống của mình đưa cho con cháu lên nộp cho xã. Nhờ đó công binh xưởng có thêm nguyên liệu sản xuất vỏ đạn các loại. Danh từ “tự lực cánh sinh” đã xuất hiện lần đầu ở Long Thành trong hoàn cảnh như thế và được toàn dân trong huyện nhắc tới như quyết tâm kháng chiến của mình. 30
31. Bằng tinh thần “tự lực cánh sinh”, những khó khăn ban đầu đã vượt qua, song tình hình trong huyện vẫn còn phức tạp. Giữa lúc tiếng súng đầy đe dọa của bọn xâm lược Pháp đang mở rộng vùng chiếm đóng, yêu cầu đoàn kết toàn dân, toàn quân để có sức mạnh kháng chiến là vô cùng cần thiết thì trên dãy đường 15 từ Thái Thiện tới Tam Phước lại có thêm một đơn vị vũ trang do Ba Nhỏ chỉ huy về quấy phá dân chúng, cướp của, cưỡng bức, đánh dân, tống tiền Bọn Tây, Du, Trực, Cảnh, Giám lợi dụng chức vụ do Ủy ban Kháng chiến miền Đông giao cho càng lộng hành hơn. Tại thị trấn Long Thành chúng chận xe đò bắt một thanh niên tên là Trần Trọng Nghĩa kết tội Việt gian chỉ vì Nghĩa mặc trong người một chiếc áo thun có sọc xanh đỏ ở cổ áo15. Sau đó chúng tự động lập một phiên tòa tại sân chợ huyện, xử tử hình Nghĩa. Trước hàng ngàn đồng bào tới coi, Nguyễn Văn Du đã cho lính dùng dao găm rạch bụng Nghĩa ra rồi lệnh đem chôn khi Nghĩa chưa chết hẳn. Nhiều người ngất đi vì sợ hãi. Gọi là “xử Việt gian” nhưng thực chất là Tây, Du, Trực, Cảnh nhằm đe dọa đồng bào để dễ bề hoạt động thổ phỉ. Tất cả số tiền, nhẫn vàng, dây đồng hồ vàng của Trần Trọng Nghĩa đã được Trực, Cảnh, Tây, Du chia nhau sử dụng. Sau vụ này, đệ nhị sư đoàn lên huyện họp, khi không vừa ý vấn đề gì là chúng quăng ngay dao, súng lên bàn đe dọa mọi người xung quanh. Ngày 22-10 một trung đội đệ nhị sư đoàn kiểm soát vàm Đồng Môn bắt được một chiếc ca nô con buôn Nhật. Tây, Du chỉ giao lại cho huyện số con buôn và khoảng 150 gam vàng. Còn toàn bộ tàu, tiền, vàng và đồ đạc chúng giữ lại sử dụng, tiêu xài. Trong cảnh bị ta bãi thị suốt mấy tháng liền, lại thêm mất tàu, bọn chỉ huy Nhật ở Siph phải mời các đồng chí Ba Dục, Bảy Kỷ và Ba Liêm tới đề nghị cho phép chúng được mua bán trong huyện và xin lại chiếc tàu bị mất. Các đồng chí ta kiên quyết không chấp nhận. Cuộc điều đình của Nhật bị thất bại. Chúng vẫn tiếp tục bị bao vây kinh tế. Nhưng lợi dụng việc cán bộ huyện vào Siph, bọn chỉ huy đệ nhị sư đoàn liền tung tin là đồng chí Dục làm tay sai cho Nhật, 8 giờ tối hôm ấy, Tây, Du đưa một tiểu đội ra án ngữ cầu sắt Phước Thiền, chặn xe của Ủy ban huyện để bắt đồng chí Dục. Không thấy đồng chí trên xe chúng thả cho xe đi và hăm dọa ngày hôm sau sẽ lên huyện bắt “Ba Dục”. “Được anh em cho biết âm mưu của đệ nhị sư đoàn - đồng chí Ba Dục kể lại - tôi suy nghĩ: nếu mình sợ, chắc chắn chúng sẽ lấn tới. Hơn nữa, chính quyền cách mạng mới thành lập, mình không ra làm việc quần chúng sẽ mất lòng tin. Do đó tôi quyết định ngày mai sẽ làm việc như thường, chỉ bố trí thêm hai tự vệ tin cậy là Cầu và Tiết gác trụ sở phòng khi bọn chúng manh động”. Sáng hôm sau như mọi ngày đồng chí Ba Dục vẫn tới trụ sở. Khoảng 9 giờ một tiểu đội đệ nhị sư đoàn, vũ khi đầy đủ, do Trịnh Công Tây chỉ huy từ Phước Thiền lên bao vây trụ sở Huyện ủy. Lúc đó, ngoài đường đã đông người qua lại. Thấy chuyện lạ, đồng bào đứng vây bên ngoài coi khá đông. Tây cùng một tên lính bảo vệ mang theo súng đi thẳng vào nơi đồng chí Ba Dục đang làm việc. Đợi 15 Màu cờ tam tài của Pháp (gồm 3 màu xanh, trắng, đỏ). 31
32. chúng vừa tới cửa, nơi Cầu và Tiết thủ sẵn dao găm đứng hai bên, đồng chí Ba Dục liền rời khỏi bàn đi ra chắn trước mặt chúng lớn tiếng hỏi: - Các anh đem súng vô đây làm gì? Các anh định giết tôi phải không? Trịnh Công Tây chưa kịp trả lời, đồng chí dồn tiếp: - Tôi báo cho các anh biết, Trung ương Đảng cử tôi về đây để làm cách mạng, để lãnh đạo nhân dân Long Thành. Đồng chí chỉ vào đồng bào đang coi vòng quanh bên ngoài, nói lớn – Các anh mà giết tôi thì nhân dân Long Thành sẽ giết các anh ngay, nghe không? Các anh phải biết súng của các anh là để bảo vệ cách mạng, bảo vệ chính quyền và nhân dân. Tôi là đại diện chính quyền đây, các anh muốn gì? Muốn gì phải có chính quyền, chứ đây không phải là chỗ ô hợp. Nghe tới đó, mặt Tây và tên lính tái đi, không nói được một tiếng nào. Trịnh Công Tây cúi mặt xuống. Thấy vậy, đồng chí Cầu thủ thế, sẵn sàng đâm vào lưng Tây nếu y móc súng. Nhưng Tây không dám làm gì, đứng lúng túng một lát rồi cùng tên lính lủi thủi đi ra, tập trung tiểu đội rút về Phước Thiền. Đồng chí Ba Dục lại ngồi làm việc như thường. Đồng bào giải tán và trầm trồ khen ngợi kính phục ông Bí thư Huyện ủy. Sự việc buổi sáng ngày 23-10 đã góp phần để lại cho quần chúng Long Thành một niềm tin sâu sắc vào thế vững vàng của chính quyền nhân dân trong những ngày đầu non trẻ. 25-10-1945 thực dân Pháp đánh chiếm Biên Hòa. Quân Nhật ở Long Thành, kể từ ngày ta cướp chính quyền vẫn án binh bất động. Lúc này theo chỉ thị của Anh, Ấn chúng lại hành quân càn quét, dùng vũ lực giải tán lực lượng ta, gọi là “bảo vệ quốc lộ 15 cho xe Đồng minh xuống Vũng Tàu, Bà Rịa”, nhưng thực chất là dọn đường cho thực dân Pháp mở rộng vùng chiếm đóng. Thời gian này, các cơ quan lãnh đạo huyện đã chuyển về xã Phước Thiền, Ủy ban nhân dân đóng tại chùa Nước Nhĩ (ấp Bến Sắn). Được tin Nhật sắp càn, huyện cho các cơ quan sơ tán, đồng thời phổ biến chủ trương đánh Nhật và quân Anh, Pháp cho tất cả các xã. Ngày 28-10, một đoàn xe của Anh, Pháp trên Biên Hòa xuống Vũng Tàu, tới dốc 47 thì bị dân quân Tam Phước, Phước Tân kết hợp với một phân đội bộ đội chặn đánh. Trận chiến đấu kéo dài từ sáng đến trưa. Địch cháy 1 xe, chết một số tên phải bỏ dở cuộc hành quân rút về Biên Hòa. Trong trận chiến đấu này, đồng chí Nguyễn Văn Tranh dân quân Tam Phước đã hy sinh. Đó là chiến sĩ Long Thành đầu tiên đã hy sinh trong cuộc kháng chiến chống Pháp trên mảnh đất quê hương. Trong những ngày này, giặc Pháp ở Thành Tuy Hạ cũng liên tiếp mở các cuộc hành quân thám sát và cướp bóc các xã lân cận. Nhưng đều bị lực lượng vũ trang chận đánh phải rút lui. Sau những trận đánh cuối tháng 10-1945, địch ngưng hành quân, tình hình trong huyện bớt căng thẳng. Huyện ủy, Ủy ban chuyển về chùa Bà Phủ (Phước Kiển). Tiếp đó, phái đoàn thanh tra chính trị do đồng chí Dương Bạch Mai làm trưởng đoàn về kiểm tra tình hình khánh chiến Long Thành. Dưới sự chủ trì của Thanh tra chính trị miền Đông, Ủy ban nhân dân huyện được cải tổ. Đồng chí Trịnh Văn Dục, Bí thư Huyện ủy, kiêm chức Chủ tịch huyện. Phó chủ tịch là Võ 32
33. Văn Truyện (tức Hoàng Việt Hà). Đồng chí Trương Minh Kỷ, Phó chủ tịch kiêm ủy viên tư pháp. Đồng chí Trịnh Văn Kính ủy viên chính trị. Đồng chí Huỳnh Văn Đạo ủy viên quân sự. Đồng chí Lương Văn Nho ủy viên tài chánh. Chức ủy viên xã hội giao cho Nguyễn Văn Hội và thư ký ủy ban là Nguyễn Văn Thai. Được sự đồng ý của đoàn thanh tra chính trị, nhằm ổn định tình hình trong huyện, Ủy ban nhân dân đã ký quyết định bắt năm tên Tây, Du, Trực, Cảnh, Giám và giải tán lực lượng đệ nhị sư đoàn. Để tránh đổ máu, huyện đã cho người xuống mời 5 tên về nói là để họp, rồi đọc lệnh bắt chúng ngay tại huyện. Trong cùng ngày đó, Cộng hòa vệ binh Long Thành tới tước vũ khí và giải tán lực lượng của chúng. Việc bắt giữ ban chỉ huy và giải tán đệ nhị sư đoàn đã được tiến hành rất êm, gọn. Ta thu được 37 súng trường, 3 súng ngắn, 500 đạn và 50 lựu đạn. Số đông chiến sĩ trong đệ nhị sư đoàn, hiểu rõ việc làm sai trước đây đã tình nguyện gia nhập các lực lượng vũ trang: gần 50 người xin vào lực lượng Long Thành; 40 người khác theo các đơn vị Bình Xuyên; số còn lại về với gia đình. Nhờ sự giúp đỡ của đoàn thanh tra, một tòa án cách mạng đặc biệt của huyện được nhanh chóng thành lập. Một ngày sau đó, tại sân banh Phước Thiền đã diễn ra cuộc xử án đầu tiên của tòa án nhân dân Long Thành. Hàng ngàn đồng bào của các xã nô nức về dự, chứng kiến và tham gia vào việc xử án những kẻ lợi dụng danh nghĩa cách mạng để phá hoại kháng chiến. Mọi thủ tục của tòa được thực hiện đầy đủ. Trước các chứng cớ rõ ràng, bọn Tây, Du, Trực, Cảnh, Giám đã phải cúi đầu nhận tội. Tòa án kết luận: “Những tên chỉ huy đệ nhị sư đoàn là bọn lợi dụng quân đội cách mạng, khoác áo chức vụ để hành động thổ phỉ” và tuyên phạt tử hình 4 tên Tây, Du, trực, Cảnh. Cán bộ trường quân chính đã nhận nhiệm vụ thi hành bản án đó. Bốn tên Tây, Du, Trực, Cảnh bị xử bắn tại chỗ. Tên Giám được khoan hồng sợ hãi trốn đi Sài Gòn. Vụ xử án đệ nhị sư đoàn làm cho nhân dân trong huyện nhất là vùng quanh lộ 17 và 19 rất phấn khởi và thêm tin tưởng vào chính phủ kháng chiến. Nhưng tình hình vừa ổn định tạm thời thì biến cố lại tới. 1 giờ đêm ngày 11-11-1945, tại Phước Kiển, bọn Nhật đã tổ chức bắt cóc đồng chí Bí thư Huyện ủy Trịnh Văn Dục và Trưởng quốc gia tự vệ cuộc Đỗ Hữu Phú. Sáng ngày 12 đồng chí Vũ Hồng (tức Phô) triệu tập và chủ trì cuộc họp khẩn cấp của huyện, quyết định tổ chức biểu tình toàn huyện đòi Nhật phải trả hai đồng chí Dục và Phú. Sau cuộc họp, các cán bộ tỏa ngay về các xã. Mờ sáng ngày 13-11, hơn 4.000 công nhân cao su Bình Sơn – An Viễng và đồng bào Lộc An theo lộ 25 đi ra. Gần 5.000 người thuộc các xã dọc lộ 15 từ Thái Thiện, Tuy Long, Long An dồn lên, từ Bến Gỗ, Phước Tân, Tam Phước, An Lợi, Tam An, Thanh Nguyên dồn xuống. Hơn 5.000 đồng bào Ông Kèo, Phước An, Phước Hiệp, Phước Lai, Phước Kiển theo lộ 19, Phước Lý, Phước Thành, Long Tân, Phú Thạnh, Mỹ Hội theo lộ 17 về Phước Thiền rồi tiến thẳng vào thị trấn. Một biển người đủ mọi sắc màu, công nhân, nông dân, tiểu thương, viên chức, phật tử, linh mục dưới một rừng gậy tầm vông, giáo, mác. Cờ đỏ phất phới bay. Thấp 33
34. thoáng đây đó những biểu ngữ viết bằng vôi trắng trên đệm cót. Tiếng hô khẩu hiệu của hàng chục ngàn người vang dội khắp nơi, ầm ầm dồn lên như sóng cồn: “Đả đảo phát xít Nhật bắt người”; “Đả đảo phát xít Nhật”; “Đả đảo thực dân Pháp xâm lược”; “Việt Nam độc lập muôn năm”. Để đối phó với cuộc biểu tình, bọn Nhật vội vã đưa quân chặn các ngã đường vào Siph. Ở huyện lỵ, chúng cho một trung đội giăng ngang đường từ nhà hội sang chợ cũ, súng ống lăm lăm trong tư thế sẵn sàng chiến đấu. Những đoàn đầu tiên tới đây chựng lại một lúc. Sau đó được cán bộ động viên lại tiếp tục tiến tới. Chị Năm dẫn đầu đoàn Phước Kiển xông thẳng vào đội hình của lính Nhật. Bọn lính dùng súng cản lại. Chị giằng súng, hô bà con tiến lên. Thanh niên cứu quốc tràn tới giành giật, quần nhau với lính cản đường. Các đoàn biểu tình rùng rùng càn qua, buộc địch phải dạt sang bên. 12 giờ trưa, đồng bào tới được lô cao su sở Siph thì dừng lại để phái đoàn của huyện do đồng chí Vũ Hồng Phô dẫn đầu vào đòi bọn Nhật phải trả hai đồng chí Dục và Phú. Hoảng sợ trước khí thế của nhân dân Long Thành, lính Nhật rút cả vào doanh trại. Lợi dụng thời gian tạm nghỉ lúc điều đình với phái đoàn ta, tên đại tá chỉ huy căn cứ đã tổ chức cho hai chiếc xe hơi có lính hộ tống bí mật chở hai đồng chí Dục, Phú chạy thẳng lên Biên Hòa giao cho Pháp rồi nói là đã trót đưa đi từ hôm trước. Sau hai giờ chờ đợi, được tin bọn Nhật đã giao hai đồng chí lãnh đạo của mình cho Pháp, biển người lại chuyển động. Tiếng hò hét, tiếng trống mõ, tiếng hô “đả đảo” lại ầm ầm khắp rừng cao su. Cộng hòa vệ binh và thanh niên các xã sẵn sàng xông vào đánh nhau với lính Nhật. Hoảng hốt, bọn chỉ huy lệnh cho binh lính của chúng nổ súng uy hiếp trên đầu anh em và đồng bào. Để tránh đổ máu cho quần chúng, 3 giờ chiều, Ban chỉ huy cuộc biểu tình phát lệnh rút quân. Các đoàn lần lượt trở về xã mình. Mãi tới tối, thị trấn Long Thành mới trở lại yên tĩnh. Tuy không đòi được hai đồng chí Dục, Phú nhưng cuộc biểu dương lực lượng của gần 15.000 dân Long Thành ngày 13-11 đã làm cho kẻ thù khiếp đảm. Kể từ hôm đó cho tới ngày rút quân về nước, bọn Nhật đã án binh bất động, không còn hung hăng lùng sục hành quân một lần nào nữa. Đồng chí Bí thư Huyện ủy bị địch bắt là một tổn thất lớn của cách mạng Long Thành. Ngay sau đó, thực hiện phương châm sách lược của Trung ương: “Đảng Cộng sản Đông dương tuyên bố tự giải tán”, nhưng thực chất là rút vào hoạt động bí mật16, theo chỉ thị của trên, Đảng bộ Long Thành không còn tổ chức sinh hoạt, lại thêm một khó khăn mới. Nhưng với tinh thần của nguời cộng sản, các đảng viên vẫn tích cực hoạt động phát huy vai trò của mặt trận Việt Minh các cấp, lãnh đạo, đi sâu vào cơ sở vận động quần chúng. Nhờ vậy phong trào kháng chiến trong huyện vẫn phát triển mạnh mẽ. 16 Chỉ thị kháng chiến kiến quốc của ban chấp hành Trung ương Đảng ngày 25-11-1945 (lịch sử Đảng cộng sản Việt Nam – trích văn kiện tập II – NXB sách giáo khoa Mác – Lênin – trang 14). 34
35. Tháng 11, cuộc vận động ủng hộ Chính phủ nuôi quân vẫn sôi nổi khắp nơi. Con số đóng góp lương thực của nhiều xã lên tới hàng ngàn giạ như Tập Phước, Bà Ký, Tam An, Phú Hữu, Phước Khánh, Phước Thiền. Nhiều gia đình đã đóng góp tới trăm giạ như bà Màu, bà Võ Thị Nhẫm, bà Võ Thị Diệm (Phước Thọ), Lê Thị Nhàn, Phạm Thị Hiềm, bà Ba Giác (Phước Long), Lê Thị Ngưu (Long Phước), Phạm Hồng Ngọc, Ba Quân (An Phước), Nguyễn Văn Cận, Lê Văn Tám (Phước Khánh) Đặc biệt gia đình ông Nguyễn Văn Xuất ở An Lợi đã đóng góp tới 500 giạ lúa. Tuy vậy, số lương thực nhân dân đóng góp, kể cả cho vay cũng chỉ có thể làm cho tình hình tạm thời ổn định trong những ngày đầu bộ đội mới tới. Về lâu dài việc cung cấp lương thực cho lực lượng trên, lực lượng địa phương và cả đồng bào ở những vùng ít ruộng trong huyện vẫn còn là một vấn đề nan giải. Song “cái khó không bó cái khôn”, chính trong khó khăn ấy, bằng sự nhạy bén lãnh đạo, Long Thành đã vạch ra được một hướng giải quyết lương thực không chỉ riêng cho huyện mình, bắt đầu từ một chuyến giao liên Cuối tháng tháng 10-1945, Long Thành đón đoàn cán bộ Nam tiến do đồng chí Vũ Đức dẫn đầu gồm 50 cán bộ chiến sĩ tăng cường cho miền Tây. Ủy ban huyện đã bố trí hai ghe lớn và cử đồng chí Lê Trân Châu đưa đoàn về Bến Tre. Vì ghe Long Thành là ghe đường sông nên khi tới Gò Công là phải trở về. Từ đây đồng chí Châu lại tổ chức mướn ghe biển đi tiếp. Không may trên đường mướn ghe, đồng chí Châu và ba người cùng đi bị địch nghi ngờ bắt giữ. Nhưng nhờ sự giúp đỡ của gia đình đồng chí Châu và đồng bào Gò Công, đoàn của đồng chí Vũ Đức vẫn vượt biển về Vàm Láng Bến Tre trót lọt. Sau đó gia đình lại lo lót cho đồng chí Châu và 3 ngưòi bạn được thả trở về Long Thành. Chuyến đi ban đầu tuy nhiều khó khăn, nhưng đã vạch ra được một tuyến đường quan trọng giữa Long Thành với Khu 8 và tuyến ấy đã mở ra một hướng giải quyết khó khăn cho Long Thành Đáp ứng đề nghị của huyện, đầu tháng 11 đồng chí Dương Bạch Mai, đã viết thư cho các tỉnh Gò Công, Bến Tre, đề nghị vận động đồng bào chở lúa, gạo lên bán cho huyện Long Thành và tỉnh Biên Hòa để nuôi bộ đội. Kể từ tháng 12-1945 trở đi, hơn 500 tấn gạo của đồng bào miền Tây lần lượt cập bến các xã Phước An, Phước Thọ, Thái Thiện. Khi có tiền thì Long Thành trả liền, khi khó khăn tài chánh thì đồng bào miền Tây lại sẵn sàng vui vẻ nhận công trái phiếu. Nhờ tình đoàn kết kháng chiến cao cả ấy vấn đề lương thực của Long Thành cơ bản đã được giải quyết. Song song với nhiệm vụ đóng góp sức người sức của, các phong trào bình dân học vụ, xóa nạn mù chữ và xây dựng đời sống mới cũng được dấy lên sôi nổi trong toàn huyện. Ở hầu hết các xã đều tổ chức được các lớp học quốc ngữ. Khắp nơi đều có khẩu hiệu “toàn dân biết chữ”. Trong thanh niên có phong trào “ai mù chữ không được lấy vợ lấy chồng”. Sinh hoạt thanh niên, thiếu niên rầm rộ. Các bài ca cách mạng được phổ biến rộng rãi. Không khí trong thôn ấp rộn ràng. 35
36. Trong khi đó, giữa tháng 11, trường quân chính huyện đã hoàn thành hai khóa huấn luyện đào tạo được 100 cán bộ quân sự của các xã. Lớp cứu thương cho ra trường 50 học viên, xã nào cũng có một tủ thuốc phục vụ đồng bào, chiến sĩ. Trung đội giải phóng quân đầu tiên của Long Thành được chính thức thành lập từ các lực lượng Cộng hòa vệ binh của huyện với quân số 200 người. Vũ khí gồm 92 khẩu súng các loại, 150 lựu đạn và hơn 1.000 viên đạn. Một xưởng vũ khí nhỏ của trung đội được thành lập gồm 15 đồng chí. Lực lượng quốc gia tự vệ cuộc, với phương châm “dựa vào bộ đội và đoàn thể để phát triển lực lượng” đã đi sâu vào quần chúng, từng buớc xây dựng được mạng lưới cơ sở. Riêng các lực lượng vũ trang của trên ở Long Thành lúc này vẫn còn khá phức tạp. Tuy hầu hết cán bộ xuất thân từ công nhân, nông dân, học sinh, song còn một số ít vốn là dân anh chị giang hồ hảo hán chưa được giác ngộ chính trị nên trong những ngày đầu cũng gây không ít phiền nhiễu cho chính quyền và nhân dân ở địa phương. Nhất là lực lượng của Ba Nhỏ, tới cuối tháng 11-1945, vẫn tiếp tục gây rối tình hình các xã dọc lộ 15. Được báo cáo của huyện, khu bộ Khu 7 đã đưa cán bộ quân pháp xuống và tháng 12-1945, dưới sự chủ tọa của đồng chí Nguyễn Bình, một tòa án nội bộ đã đuợc tổ chức ở Phước Long xét xử tội trạng của Ba Nhỏ tuyên bố tử hình y. Lực lượng Ba Nhỏ được giải tán bổ sung vào các đơn vị khác. Vụ xử án đệ nhị sư đoàn và tiếp đó là vụ án Ba Nhỏ đã tác động mạnh tới các phần tử có tư tưởng manh động trong các lực lượng vũ trang ở huyện. Từ sau đó, việc phá phách nhũng nhiễu dân hầu như chấm dứt. Đồng bào các xã trong huyện càng thêm tin tưởng phấn khởi giúp đỡ bộ đội kháng chiến. Sự thương yêu đùm bọc của nhân dân Long Thành đã làm cho cán bộ chiến sĩ lực lượng của trên càng hiểu thêm lòng dân trong những ngày khó khăn. Tình đoàn kết quân dân được củng cố chặt chẽ. Cũng kể từ đầu tháng 11 cho đến đầu tháng 1-1946, thực hiện chủ trương của tỉnh, cùng với cả nước, một cuộc vận động chính trị lớn được tiến hành trong toàn huyện “bầu cử Quốc hội khóa I của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa”. Sau khi đoàn đại biểu của huyện học tập ở tỉnh về, huyện đã nhanh chóng học tập cho cán bộ huyện, xã và sau đó là quần chúng. Trong hai tháng liên tục, các cán bộ mặt trận Việt Minh lặn lội, đi sâu vào tất cả các xóm ấp tuyên truyền. Các đoàn thể Thanh niên cứu quốc, Phụ nữ cứu quốc, Nông hội cứu quốc đều tổ chức học tập cho hội viên, bàn bạc về bầu cử, về ứng cử viên. Mặc dù cách thức, nội dung tuyên truyền học tập còn rất đơn giản, thậm chí rất ngây thơ vì từ người đi tuyên truyền đến người được tuyên truyền đều bỡ ngỡ trước những nguyên tắc, thể lệ bầu cử lần đầu nghe nói tới. Nhưng tất cả mọi người ai ai cũng hiểu ngay được một điều vô cùng hệ trọng và hạnh phúc là: mình đã có quyền bầu cử, quyền của người dân một nước độc lập tự do. Với ý nghĩa sâu xa và niềm tin đẹp đẽ ấy, mặc cho tiếng súng xâm lược của giặc Pháp đang mỗi ngày một gần, ngày 6-1-1946, cuộc bầu cử đại biểu Quốc hội khóa I tại Long Thành đã được tiến hành trong một không khí long trọng náo nhiệt 36
37. như một ngày hội lớn và thành công tốt đẹp. Trong nhật ký của đồng chí Nguyễn Sanh Thành, một cán bộ mặt trận Việt Minh huyện, còn ghi lại: “ngày 6 tháng giêng năm 1946, tại Phú Hữu tiến hành bầu cử quốc hội trong không khí bao vây của giặc, nhưng kết quả cũng đến 90% cử tri đi tham gia bầu cử. Mặt trận, thanh niên tích cực phá hoại cầu đường và bố trí gác nghiêm ngặt, bảo vệ tốt đối với cuộc bầu cử nên đồng bào rất phấn khởi”. Cũng như Phú Hữu, ở tất cả các xã khác đều có 90% tới hơn 90% cử tri Long Thành đã sử dụng quyền công dân thực sự, lần đầu trong đời để bầu lên những đại biểu của mình17. Cuộc bầu cử Quốc hội khóa I/1946, cùng với những cuộc biểu dương lực lượng của quần chúng, những trận đánh quân Anh, Pháp, Nhật trong những tháng cuối năm 1945, đã thể hiện niềm tin vững chắc của nhân dân Long Thành vào Đảng và chính quyền cách mạng non trẻ. Những cuộc tập dượt lớn về chính trị và quân sự đó đã tạo nên sức mạnh mới để toàn dân Long Thành vững vàng bước vào cuộc kháng chiến chống xâm lược Pháp trên đất quê hương. II. Bước vào cuộc kháng chiến: Tháng 1-1946 cũng là tháng cuối cùng của năm Ất Dậu, Long Thành chuẩn bị đón tết độc lập đầu tiên trong không khí sôi sục sẵn sàng kháng chiến. Sau ngày bầu cử Quốc hội ngày 6-1-1946, thực dân Pháp từ Biên Hòa tổ chức nhiều cuộc hành quân mở rộng vùng lấn chiếm, nhưng Long Thành vẫn là vùng độc lập. Quận ủy, Ủy ban quận nhận định thực dân sẽ đánh chiếm Long Thành, do vậy cần có kế hoạch, phát động cuộc kháng chiến toàn dân. Trước mặt, thực hiện chỉ thị của trên, lãnh đạo huyện phát động "tiêu thổ kháng chiến". Ở các xã, thanh niên tổ chức thành từng tổ tình nguyện cùng dân quân dỡ tất cả các công sở, đình chùa. Cái nào không giữ được thì phá hoặc đốt để giặc có tới cũng không còn chỗ đóng quân. Đồng bào tự dỡ nhà của mình. Những nhà vách gỗ tháo ra hết, đem giấu trong rừng, trong bưng, chỉ để lại mái che ở tạm. Thóc lúa cũng đem chôn giấu. Trâu bò, heo gà lo sẵn nơi di chuyển tránh giặc. Những ngày cuối tháng 1 Tết càng gần tới, tình hình càng căng thẳng, súng từ phía Biên Hòa nổ ngày càng gần, giặc đang đánh lan rộng khắp nơi. Từ 20-1- 1946, Pháp liên tiếp mở những cuộc hành quân thám sát về phía Long Thành, 23-1, một đại đội Âu Phi có 2 xe thiết giáp yểm trợ tiến tới dốc 47. Tại đây, chúng đụng một đơn vị bộ đội đóng dọc Tam Phước. Hai bên nổ súng tới gần trưa thì quân Pháp rút. Mờ sáng ngày 25-1-1946, đúng vào ngày 23 tháng chạp Ất Dậu khi đồng bào khắp nơi đang chuẩn bị bánh trái cho ngày tiễn “ông táo chầu trời” theo tục lệ cổ truyền, thì tiếng súng tấn công của giặc Pháp bắt đầu nổ. Từ Biên Hòa, một tiểu đoàn Âu Phi có xe tăng mở đường rầm rộ theo lộ 15 tiến xuống. Tàu giặc chạy dọc theo sông Đồng Nai đổ quân vào Tam Phước, Tam An, Long Điền, Long Tân, bắn đại bác lên bờ hỗ trợ cho bộ binh. Từ Sài Gòn một 17 Đại biểu quốc hội ở tỉnh Biên Hòa trúng cử 3 đồng chí gồm: Hoàng Minh Châu (tức Nguyễn Thành Vĩ) Dương Bạch Mai và Điểu Xiễn. 37