Giáo trình Lịch sử Thế giới cổ đại (Phần 2) - Nguyễn Gia Phu

Nội dung text: Giáo trình Lịch sử Thế giới cổ đại (Phần 2) - Nguyễn Gia Phu

1. Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 33 - Baøi 4. TRUNG QUOÁC COÅ ÑAÏI I. Ñòa lyù vaø cö daân. Trung Quoác laø moät nöôùc lôùn ôû Ñoâng AÙ. Treân laõnh thoå Trung Quoác coù hai doøng soâng lôùn chaûy qua, ñoù laø soâng Hoaøng Haø (daøi 5464 Km) ôû phía Baéc vaø Tröôøng Giang (daøi 6300 Km) ôû phía Nam. Khi môùi thaønh laäp nöôùc vaøo khoaûng theá kyû thöù XXI TCN ñòa baøn cuûa Trung Quoác chæ môùi laø moät vuøng nhoû ôû trung löu löu vöïc Hoaøng Haø. Töø ñoù, laõnh thoå Trung Quoác ñöôïc môû roäng daàn nhöng ñeán theá kyû III TCN töùc laø ñeán cuoái thôøi coå ñaïi, cöông giôùi phía Baéc cuûa Trung Quoác chöa vöôït quùa daõy Vaïn lyù tröôøng thaønh ngaøy nay, phía Taây môùi ñeán ñoâng Nam tænh Cam Tuùc vaø phía Nam chæ bao goàm moät daõy ñaát naèm doïc theo höõu ngaïn Tröôøng Giang maø thoâi Trung Quoác laø moät trong nhöõng nôi töø sôùm ñaõ coù loaøi ngöôøi cö truù. Veà maët chuûng toäc, cö daân ôû löu vöïc Hoaøng Haø thuoäc gioáng Moâng Coå, ñeán thôøi Xuaân Thu ñöôïc goïi laø Hoa Haï, noùi taét laø Hoa hoaëc Haï. Ñoù laø tieàn thaân cuûa daân toäc Haùn sau naøy. Coøn cö daân ôû phía Nam Tröôøng Giang thì khaùc haún cö daân vuøng Hoaøng Haø veà ngoân ngöõ vaø phong tuïc taäp quaùn, ví duï cö daân caùc nöôùc Ngoâ, Vieät coù tuïc caét toùc, xaêm mình, ñi chaân ñaát. Ñeán thôøi Xuaân Thu, caùc toäc naøy bò Hoa Haï ñoàng hoaù. II. Caùc trieàu ñaïi Haï, Thöông, Chu. 1. Haï, Thöông vaø Taây Chu. a. Vaøi neùt veà xaõ hoäi nguyeân thuûy. Trung Quoác ñaõ traûi qua xaõ hoäi nguyeân thuûy. Hieän nay raát nhieàu nôi treân laõnh thoå Trung Quoác ñaõ phaùt hieän ñöôïc nhieàu di chæ thuoäc thôøi kyø ñoà ñaù cuõ, ñoà ñaù giöõa vaø ñoà ñaù môùi. Beân caïnh caùc hieän vaät khaûo coå hoïc, caùc thö tòch Trung Quoác cuõng ghi cheùp nhieàu truyeàn thuyeát veà thôøi kyø nguyeân thuûy. Theo truyeàn thuyeát, ñeán thieân kyû III TCN, ôû löu vöïc Hoaøng Haø coù nhieàu boä laïc cö truù. Thuû lónh noåi tieáng nhaát cuûa caùc boä laïc ñoù laø Hoaøng ñeá. Nhaân vaät naøy ñöôïc coi laø thuûy toå cuûa ngöôøi Trung Quoác. Ñeán cuoái thieân kyû III TCN, caùc haäu dueä cuûa hoaøng ñeá laø Ñöôøng Nghieâu, Ngu Thuaán, Haï Vuõ noái tieáp nhau laøm thuû lónh. Nghieâu vaø Thuaán laø hai thuû lónh cuûa lieân minh boä laïc, nhöng veà sau hai oâng ñöôïc coi laø hai vò Hoaøng Ñeá toát nhaát trong lòch söû Trung Quoác. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
2. Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 34 - b. Trieàu Haï. (khoaûng theá kyû XXI – XVII TCN) Sau khi Haï Vuõ cheát, con cuûa oâng laø Khaûi ñöôïc cöû leân thay. Söï kieän ñoù ñaùnh daáu cheá ñoä baàu thuû lónh cuûa xaõ hoäi nguyeân thuûy chaám döùt, Trung Quoác baét ñaàu chuyeån sang xaõ hoäi coù nhaø nöôùc. Tuy Khaûi laø oâng vua ñaàu tieân nhöng oâng Vuõ ñöôïc suy toân laø ngöôøi saùng laäp trieàu Haï, vöông trieàu ñaàu tieân cuûa Trung Quoác. Tuy ñaõ böôùc sang xaõ hoäi coù nhaø nöôùc, nhöng tình hình moïi maët cuûa trieàu Haï coøn raát thaáp. Thôøi Haï ngöôøi Trung Quoác chæ môùi söû duïng ñoàng ñoû, chöû vieát cuõng chöa coù. Traûi qua boán theá kyû, ñeán ñôøi vua Kieät, baïo chuùa noåi tieáng ñaàu tieân trong lòch söû Trung Quoác, maâu thuaãn trong xaõ hoäi raát gay gaét. Nhaân tình hình aáy, nöôùc Thöông môùi thaønh laäp ôû haï löu Hoaøng Haø ñaõ taán coâng vaø tieâu dieät Haï. c. Trieàu Thöông. (khoaûng theá kyû XVI – XI TCN). Trieàu Thöông do oâng Thang thaønh laäp. Nhaân khi trieàu Haï suy yeáu, Thang ñem quaân ñaùnh haï. Vua Kieät chaïy xuoáng phía Nam, Trieàu Haï dieät vong, trieàu Thöông laøm chuû ñöôïc moät ñòa baøn roäng lôùn ôû Trung vaø haï löu Hoaøng Haø. Sau khi thaønh laäp, ñeå traùnh nöôùc luït, trieàu Thöông ñaõ phaûi dôøi ñoâ nhieàu laàn. Ñeán chaùu 10 ñôøi cuûa oâng Thang laø Baøn Canh thì dôøi kinh ñoâ ñeán ñaát AÂn, Vì vaäy trieàu Thöông coøn ñöôïc goïi laø trieàu AÂn. Thôøi Thöông, xaõ hoäi Trung quoác ñaõ coù moät böôùc phaùt trieån roõ reät veà moïi maët. Baét ñaàu töø thôøi kyø naøy, ngöôøi Trung Quoác môùi bieát söû duïng ñoàng thau. Ngaøy nay ñaõ phaùt hieän ñöôïc haøng vaïn ñoà ñoàng thau ñöôïc cheá taùc vôùi trình ñoä ngheä thaät raát cao cuûa ñôøi Thöông. Baét ñaàu töø ñôøi Thöông, chöõ vieát ñaõ ra ñôøi. Chöõ vieát ñôøi Thöông ñöôïc khaéc treân mai vaø yeám ruøa hoaëc xöông thuù neân ñöôïc goïi laø chöõ “giaùp coát”, ñoù laø moät loaïi chöõ töôïng hình. Chöõ giaùp coát chính laø cô sôû ñaàu tieân cuûa chöõ Trung Quoác ngaøy nay. Ñeán cuoái trieàu Thöông, caùc vua thöôøng daâm loaïn baïo ngöôïc, trong ñoù ñaëc bieät nhaát laø vua Truï, moät baïo chuùa noåi tieáng trong lòch söû Trung Quoác. Truï boùc loät thaäm teä nhaân daân trong nöôùc ñeå aên chôi xa xæ, laïi coøn luoân luoân gaây chieán tranh vôùi caùc boä laïc xung quanh laøm cho nhaân daân caøng theâm khoán khoå. Nhaân tình hình aáy, nöôùc Chu môùi thaønh laäp ôû phía Taây ñem quaân taán coâng vaø tieâu dieät nöôùc Thöông. d. Taây Chu. (khoaûng 1066 – 771 TCN). Trieàu Chu ñöôïc chia laøm hai thôøi kyø Taây Chu vaø Ñoâng Chu. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
3. Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 35 - Ngöôøi ñaàu tieân thaønh laäp nöôùc Chu laø Vaên Vöông. Nhaän thaáy nöôùc Thöông ñang suy yeáu, Vaên Vöông ñònh taán coâng nöôùc Thöông nhöng chöa kòp thöïc hieän thì cheát. Boán naêm sau con cuûa Vaên Vöông laø Vuõ Vöông ñem ñaïi quaân taán coâng kinh ñoâ Trieàu Ca cuûa vua Truï. Vua Truï phaûi töï töû, trieàu Thöông dieät vong. Ñeå mua chuoäc loøng ngöôøi vuøng môùi chinh phuïc, Vuõ Vöông phong cho con cuûa vua Truï laø Vuõ Canh moät vuøng ñaát cuûa nöôùc Thöông vaø phong cho ba ngöôøi em cuûa mình vuøng ñaát beân caïnh ñeå giaùm saùt, coøn Vuõ Vöông thì ruùt veà Caûo kinh ôû phía Taây, vì vaäy thôøi kyø nhaø Chu ñoùng ñoâ ôû ñaây goïi laø Taây Chu. Hai naêm sau Vuõ Vöông cheát. Vì ngöôøi con noái ngoâi laø Thaønh Vöông coøn nhoû tuoåi neân moät ngöôøi em khaùc cuûa Vuõ Vöông laø Chu Coâng naém quyeàn nhieáp chính. Nhaân tình hình aáy, Vuõ Canh ñaõ noåi daäy choáng laïi nhaø Chu. Chu coâng phaûi ñem quaân ñi deïp vaø sau ba naêm môùi traán aùp ñöôïc. Veà sau, Thaønh Vöông chinh phuïc noát caùc boä toäc ôû phía ñoâng Nam, do ñoù baûn ñoà nhaø Chu ñöôïc môû roäng ñeán taän bieån Ñoâng. Treân cô sôû aáy, Taây Chu thi haønh chính saùch phaân phong ñaát ñai vaø töôùc hieäu quùy toäc cho con em cuûa mình, do ñoù ñaõ laäp neân moät heä thoáng nöôùc chö haàu. Töông truyeàn raèng Vuõ Vöông, Chu Coâng vaø Thaønh Vöông ñaõ phaân phong 71 nöôùc, trong ñoù Loã, Veä ,Taán Teà, Yeân v.v laø nhöõng nöôùc töông ñoái lôùn. Töø ñoù Taây Chu ñöôïc cöôøng thònh moät thôøi. Ñeán cuoái thôøi Taây Chu, vì U Vöông laø moät keû chæ bieát aên chôi xa xæ, laïi say ñaém naøng Bao Töï neân ñaõ daãn ñeán moät cuoäc baïo loaïn ôû kinh ñoâ, U Vöông bò gieát cheát, ngay sau ñoù, con laø Bình Vöông noái ngoâi, roài dôøi ñoâ sang Laïc Aáp ôû phía ñoâng. Thôøi Taây Chu keát thuùc, Thôøi Ñoâng Chu baét ñaàu. 2. Thôøi Xuaân Thu – Chieán Quoác (770 – 221 TCN). Thôøi kyø Ñoâng Chu (770 – 256 TCN) töông ñöông vôùi hai thôøi kyø: Thôøi Xuaân Thu (770 – 475 TCN). Thôøi Chieán Quoác (475 – 221 TCN) (1) a. Thôøi Xuaân Thu. Xuaân Thu laø teân cuûa quyeån söû nöôùc Loã do Khoång Töû soaïn, ghi cheùp lòch söû nöôùc Loã töø naêm 722 – 481 TCN. Lòch söû Trung Quoác thôøi kyø naøy cuõng ñöôïc phaûn aùnh trong cuoán saùch ñoù, do vaäy thôøi kyø naøy goïi laø Thôøi Xuaân Thu. 1 Veà nieân ñaïi thôøi Xuaân Thu – Chieán Quoác coù nhieàu yù kieán. tieâu dieät. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
4. Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 36 - Ñeán thôøi Xuaân Thu, traûi qua moät quùa trình phaùt trieån laâu daøi, moät soá nöôùc nhö Teà, Taán, Taàn, Sôû ñaõ trôû thaønh nhöõng nöôùc lôùn maïnh. Trong khi ñoù, do theá löïc ngaøy caøng suy yeáu, nhaø Ñoâng Chu khoâng coøn ñuû söùc ñeå chæ huy caùc chö haàu. Hôn nöõa,nhaø Chu vaø moät soá nöôùc chö haàu ñang bò caùc toäc Man Di ñe doïa töø phía Baéc vaø phía Nam. Tröôùc tình hình aáy, ñeán theá kyû VII TCN, theo keá hoaïch cuûa Quaûn Troïng, nöôùc Teà neâu khaåu hieäu “Toân vua tröø Di”. Moät maët, nöôùc Teà cuøng nhieàu nöôùc khaùc ñaõ ngaên chaën ñöôïc söï xaâm laán cuûa caùc toäc Nhung Ñòch, moät maët lieân hôïp vôùi moät soá nöôùc khaùc taán coâng nöôùc Sôû. Vieäc ñoù môû ñaàu cho moät phong traøo keùo daøi töø theá kyû VII ñeán theá kyû V TCN goïi laø cuoäc tranh quyeàn baù chuû. Trong phong traøo aáy, nöôùc Teà ñöôïc laøm baù chuû moät thôøi gian ngaén ôû mieàn haï löu löu vöïc Hoaøng Haø; nöôùc Taàn khoáng cheá ñöôïc vuøng Taây Baéc; nöôùc Taán vaø nöôùc Sôû sau moät thôøi gian kình ñòch laâu daøi, ñeán naêm 546 TCN ñeàu ñöôïc coâng nhaän laøm baù chuû. Ñeán cuoái theá kyû thöù VI TCN, nöôùc Ngoâ vaø nöôùc Vieät ôû vuøng haï löu Tröôøng Giang cuõng trôû thaønh hai nöôùc lôùn maïnh vaø sang theá kyû V TCN cuõng laàn löôït daønh ñöôïc quyeàn baù chuû. Trong khi caùc nöôùc lôùn laàn löôït trôû thaønh baù chuû, caùc nöôùc nhoû khoâng nhöõng phaûi trieàu coáng nhaø Chu maø coøn phaûi noäp coáng cho baù chuû. b. Thôøi Chieán Quoác. - Caùc nöôùc thôøi Chieán Quoác. Traûi qua cuoäc ñaáu tranh laâu daøi giöõa caùc nöôùc vaø trong noäi boä moät soá nöôùc, ñeán theá kyû V TCN, ôû Trung Quoác coù 7 nöôùc lôùn laø Yeân,Teà, Trieäu, Nguïy, Haøn, Taàn, Sôû (nöôùc Taán thôøi Xuaân Thu bò chia thaønh ba nöôùc laø Trieäu,Nguïy, Haøn). Ngoaøi ra coøn coù moät soá nöôùc nhoû nhö Loã, Veä, Toáng, Trònh, Ñaèng, Tieát, Traâu v.v Nöôùc Vieät ñaàu thôøi Chieán Quoác vaãn laø moät nöôùc lôùn nhöng ñeán naêm 306 TCN thì bò nöôùc Sôû - Cuoäc caûi caùch Thöông Öôûng ôû nöôùc Taàn: Ñeán thôøi Chieán Quoác, ñeå laøm cho nöôùc mình giaøu maïnh, moät soá nöôùc ñaõ tieán haønh caûi caùch, trong ñoù cuoäc caûi caùch Thöông Öôûng ôû nöôùc Taàn laø coù hieäu quûa nhaát. Trong soá 7 nöôùc lôùn thôøi Chieán Quoác, nöôùc Taàn luùc ñaàu töông ñoái laïc haäu. Vì vaäy naêm 359 TCN, Taàn Hieáu Toâng ñaõ ban haønh nhöõng luaät caûi caùch cuûa Thöông Öôûng. Noäi dung chuû yeáu cuûa chính saùch caûi caùch goàm nhöõng bieän phaùp nhaèm: + Taêng cöôøng traät töï trò an. + Khuyeán khích vieäc saûn xuaát noâng nghieäp. + Khuyeán khích vieäc laäp quaân coâng. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
5. Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 37 - Ngoaøi ra coøn coù caùc chính saùch nhaèm cuûng coá neàn thoáng nhaát cuûa nöôùc Taàn nhö thaønh laäp caùc quaän huyeän, thoáng nhaát ño löôøng. Keát quûa, nöôùc Taàn trôû thaønh moät nöôùc giaøu maïnh. -Hôïp tung-Lieân hoaønh. Söï huøng maïnh cuûa nöôùc Taàn laøm cho 6 nöôùc phía Ñoâng (Trieäu, Nguïy, Haøn, Sôû, Yeân, Teà ) ñeàu lo sôï. Vì vaäy ôû caùc nöôùc phía Ñoâng ñaõ coù moät soá chính khaùch vaän ñoäng 6 nöôùc phía Ñoâng lieân minh vôùi nhau ñeå choáng Taàn. Ñoù laø lieân minh giöõa caùc nöôùc töø Baéc xuoáng Nam neân goïi laø “hôïp tung”. Nhöõng ngöôøi coù vai troø quan troïng trong phong traøo hôïp tung laø Coâng Toân Dieãn,Töôùng quoác cuûa nöôùc Nguïy vaø Toâ Taàn, Töôùng quoác cuûa nöôùc Yeân. Ñeå phaù “hôïp tung” cuûa caùc nöôùc phía Ñoâng, naêm328 TCN, Töôùng quoác cuûa Taàn laø Tröông Nghi ñaõ loâi keùo caùc nöôùc phía Ñoâng lieân minh vôùi Taàn goïi laø “lieân hoaønh” nhöng thöïc chaát laø baét caùc nöôùc naøy phaûi thaàn phuïc Taàn. Do caùc nöôùc phía Ñoâng vöøa sôï Taàn, vöøa coù maâu thuaãn vôùi nhau neân söï lieân minh giöõa caùc nöôùc khoâng beàn chaët. - Nöôùc Taàn thoáng nhaát Trung Quoác: Ñeán cuoái thôøi Chieán quoác, cuoäc chieán tranh giöõa caùc nöôùc nhaát laø nhöõng cuoäc chieán tranh giöõa Taàn vaø caùc nöôùc laùng gieàng laø Trieäu, Nguïy, Haøn, Sôû dieãn ra caøng aùc lieät. Ñaëc bieät, trong traän Tröôøng Bình dieãn ra naêm 260 TCN sau khi töôùng cuûa quaân Trieäu laø Trieäu Quaùt bò baén cheát, töôùng cuûa Taàn laø Baïch Khôûi ñaõ ra leänh choân soáng 40 vaïn haøng binh cuûa Trieäu. Trong khi Taàn khoâng ngöøng giaønh ñöôïc thaéng lôïi, naêm 256 TCN, Taàn tieâu dieät nhaø Chu. Ít laâu sau, töø naêm 230 ñeán naêm 221 TCN, Taàn laàn löôït tieâu dieät caùc nöôùc Haøn, Trieäu, Nguïy, Sôû, Yeân,Teà. Ñeán ñaây Taàn ñaõ hoaøn thaønh vieäc thoáng nhaát Trung Quoác. III. Tình hình kinh teá xaõ hoäi. 1. Söï phaùt trieån cuûa caùc ngaønh kinh teá. a. Noâng nghieäp. - Coâng cuï saûn xuaát : Thôøi Haï ngöôøi Trung quoác chæ môùi bieát ñoàng ñoû neân noâng cuï chuû yeáu vaãn laøm baèng ñaù, goã, xöông v.v Thôøi Thöông vaø Taây Chu ñoà ñoàng thau ngaøy caøng phaùt trieån. Thôøi Xuaân Thu, ñoà saét baét ñaàu xuaát hieän. Ñeán thôøi Chieán quoác coâng cuï baèng saét caøng ñöôïc söû duïng roâng raõi. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
6. Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 38 - - Kyõ thuaät saûn xuaát: Baét ñaàu töø thôøi Xuaân Thu, ngöôøi Trung quoác ñaõ bieát duøng traâu boø ñeå keùo caøy. - Vaán ñeà thuûy lôïi: Töø tröôùc khi thaønh laäp nhaø nöôùc, cö daân ôû Trung Quoác ñaõ chuù yù ñeán vieäc khaéc phuïc naïn luït. Ñeán ñôøi Thöông, treân ñoàng ruoäng thöôøng coù nhieàu möông daãn nöôùc. Thôøi Xuaân Thu Chieán quoác, Trung quoác ñaõ xaây döïng nhieàu coâng trình thuûy lôïi lôùn. - Naêng suaát saûn xuaát: Nhôø ñaát ñai ôû löu vöïc Hoaøng Haø maøu môõ neân naêng suaát lao ñoäng khoâng ngöøng taêng leân. Do vaäy töø ñôøi Thöông, thoùi quen uoáng röôïu ñaõ raát thònh haønh. Ñeán thôøi Chieán quoác moãi maãu ruoäng trung bình moãi naêm thu hoaïch ñöôïc 1 thaïch 5 ñaáu, naêm ñöôïc muøa coù theå thu ñöôïc saùu thaïch. b. Thuû coâng nghieäp. Töø sôùm Trung quoác ñaõ coù nhieàu ngheà thuû coâng. Ñeán ñôøi Thöông Chu, ngheà thuû coâng phaùt trieån noåi baät nhaát laø ngheà ñuùc ñoàng thau. Ngoaøi ra, caùc ngheà khaùc nhö ngheà laøm ñoà goám, ñoà ñaù, ñoà ngoïc, ñoà xöông, ñoà da, ñoà goã, ngheà deät ñeàu ñaït ñeán trình ñoä khaù cao. c. Trao ñoåi vaø buoân baùn. Töø ñôøi Thöông vieäc trao ñoåi ñaõ töông ñoái phaùt trieån. Ñeán thôøi Xuaân Thu Chieán quoác, hoaït ñoäng thöông nghieäp caøng phaùt trieån maïnh. Caùc maët haøng ñöôïc ñem ra trao ñoåi laø noâng saûn, haûi saûn, caùc saûn phaåm cuûa ngheà chaên nuoâi vaø ngheà thuû coâng. Trong quùa trình trao ñoåi, töø ñôøi Thöông, ngöôøi Trung quoác ñaõ duøng moät loaïi voû oác bieån goïi laø “boái” ñeå laøm vaät moâi giôùi (töùc laø moät thöù tieàn). Ñeán thôøi Xuaân Thu Chieán quoác, ngöôøi Trung quoác duøng ñoàng ñeå ñuùc caùc loaïi tieàn khaùc nhau: caùc nöôùc Trieäu, Nguïy, Haøn duøng tieàn hình löôõi xeûng goïi laø “boá” ; caùc nöôùc Yeân, Teà ñuùc tieàn hình con dao goïi laø “ñao” ; nöôùc Sôû ñuùc tieàn hình voû oác goïi laø “boái” ; nöôùc Taàn duøng tieàn ñoàng hình troøn. Ngoaøi ra, thôøi Chieán quoác coøn duøng vaøng ñeå laøm tieàn teä. Cuøng vôùi söï phaùt trieån coâng thöông nghieäp, caùc thaønh phoá ôû Trung quoác cuõng ngaøy caøng phoàn thònh. Ñeán thôøi Chieán quoác caùc thaønh phoá lôùn chuû yeáu laø kinh ñoâ cuûa caùc nöôùc nhö Laâm Truy cuûa Teà, Haøm Ñan cuûa Trieäu, Ñaïi Löông cuûa Nguïy, Laïc Döông cuûa Chu v.v Tuy coâng thöông nghieäp ñaõ töông ñoái phaùt trieån, nhöng neàn kinh teá cuûa Trung quoác ôû thôøi kyø naøy chuû yeáu laø neàn kinh teá töï caáp töï tuùc, trong ñoù noâng nghieäp giöõ vai troø chuû yeáu. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
7. Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 39 - 2. Cheá ñoä ruoäng ñaát. a. Chính saùch phaân phong ruoäng ñaát thôøi Taây Chu. Thôøi Taây Chu, toaøn boä ruoäng ñaát thuoäc veà nhaø nöôùc töùc laø thuoäc veà vua. Treân cô sôû aáy, vua Chu giöõ laïi cho mình moät laõnh ñòa goïi laø “vöông kyø”. Phaàn lôùn ñaát ñai coøn laïi, vua Chu ñem phong cho con em cuûa mình laäp thaønh caùc nöôùc chö haàu. Ruoäng ñaát trong vöông kyø vaø trong caùc nöôùc chö haàu laïi ñem phong cho caùc quan laïi (goïi laø khanh ñaïi phu) laøm thaùi aáp. Khanh ñaïi phu laïi chia thaùi aáp cuûa mình cho nhöõng ngöôøi giuùp vieäc goïi laø só. Ôû caùc laøng xaõ, ruoäng ñaát ñöôïc ñònh kyø chia cho noâng daân caøy caáy. Cheá ñoä chia ruoäng coâng cho noâng daân ñöôïc goïi laø cheá ñoä “tænh ñieàn”. Möùc ruoâng ñaát maø moãi hoä noâng daân ñöôïc chia thöôøng laø 100 maãu. b. Söï thay ñoåi veà quyeàn sôû höõu ruoäng ñaát thôøi Xuaân Thu Chieán quoác. Ñeán thôøi Xuaân Thu quyeàn sôû höõu ruoäng ñaát baét ñaàu coù söï thay ñoåi: Tröôùc heát caùc nöôùc chö haàu ñeàu coi ñaát ñöôïc phong thuoäc quyeàn sôû höõu cuûa hoï. Trong caùc nöôùc chö haàu moät soá khanh ñaïi phu cuõng bieán thaùi aáp ñöôïc phong thaønh ñaát rieâng, ñoàng thôøi caùc khanh ñaïi phu coøn chieám theâm ñaát ñai cuûa keû khaùc. Cheá ñoä tænh ñieàn ñang tan raõ, do ñoù nhieàu noâng daân cuõng coù ruoäng ñaát rieâng. Toùm laïi: Baét ñaàu töø thôøi Xuaân Thu ñaõ coù maàm moáng cuûa ruoäng tö. Ruoäng ñaát baét ñaàu ñöôïc mua baùn. Ñeán thôøi Chieán quoác, cheá ñoä ruoäng tö phaùt trieån maïnh. 3. Quan heä giai caáp. a. Giai caáp thoáng trò: Do chính saùch phaân phong ruoäng ñaát, giai caáp thoáng trò thôøi Taây Chu goàm coù Thieân töû, Chö haàu, Khanh Ñaïi phu, Só. Caùc taàng lôùp ñoù ñeàu soáng baèng nguoàn coáng naïp vaø thueá khoùa. Ñeán thôøi Chieán quoác, do cheá ñoä ruoäng tö phaùt trieån, trong xaõ hoäi xuaát hieän theâm moät taàng lôùp môùi, ñoù laø taàng lôùp ñòa chuû. Hình thöùc boùc loät cuûa taàng lôùp naøy laø ñòa toâ. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
8. Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 40 - b. Giai caáp noâng daân: Thôì Taây Chu giai caáp noâng daân caøy ruoäng tænh ñieàn. Hoï laø noâng daân töï do, coù nghóa vuï phaûi noäp thueá, laøm lao dòch vaø ñi lính cho nhaø nöôùc. Ñeán thôøi Chieán quoác, do cheá ñoä ruoäng tö phaùt trieån, cheá ñoä tænh ñieàn tan raõ, moät boä phaän noâng daân bieán thaønh noâng daân töï canh, moät boä phaän khaùc khoâng coù ruoäng ñaát bieán thaønh taù ñieàn caøy caáy ruoäng ñaát cuûa ñòa chuû, do ñoù hoï phaûi noäp ñòa toâ cho chuû ruoäng. c. Giai caáp noâ leä: Giai caáp noâ leä ôû Trung quoác coå ñaïi khaù ñoâng. Nguoàn noâ leä chuû yeáu laø tuø binh, nhöõng ngöôøi phaù saûn vaø nhöõng ngöôøi phaïm toäi. Thaân phaän cuûa hoï raát cöïc khoå. Hoï bò chuû tuøy tieän gieát haïi, tröøng phaït vaø coi nhö moät moùn haøng ñeå mua baùn. Ñaëc bieät ôû Trung quoác coå ñaïi coù tuïc gieát noâ leä ñeå choân theo chuû maø thònh haønh nhaát laø ñôøi Thöông. Giaù noâ leä thôøi Taây Chu raát reû maït: Naêm noâ leä môùi ñoåi ñöôïc moät con ngöïa vaø vaø moät boù tô. Ñeán thôøi Chieán quoác giaù noâ leä coù taêng leân. Noâ leä tuy cuõng coù tham gia lao ñoäng saûn xuaát, nhöng phaàn lôùn laø laøm vieäc haàu haï, vì vaäy trong ñôøi soáng kinh teá hoï khoâng giöõ vai troø quan troïng. d. Taàng lôùp coâng thöông: Nhöõng ngöôøi laøm ngheà coâng thöông tröôùc kia bò leä thuoäc vaøo nhaø nöôùc, do ñoù chöa hình thaønh nhöõng taàng lôùp ñoäc laäp. Baét ñaàu töø thôøi Xuaân Thu, trong xaõ hoäi môùi xuaát hieän moät soá thôï thuû coâng vaø ngöôøi buoân baùn töï do. Cuøng vôùi söï phaân coâng ngaønh ngheà ngaøy caøng phaùt trieån, caùc loaïi thôï thuû coâng khaùc nhau caøng ngaøy caøng xuaát hieän nhieàu. Maïnh Töû noùi: “Thôï goám, thôï reøn ñem saûn phaåm ñoåi laáy thoùc”. Haøn Phi cuõng noùi: “Ngöôøi thôï ñoùng xe muoán ngöôøi ta giaøu sang, ngöôøi thôï ñoùng aùo quan thì muoán ngöôøi ta cheát non”. Taàng lôùp buoân baùn cuõng ngaøy caøng ñoâng ñaûo. Do coâng thöông nghieäp phaùt trieån, ñeán cuoái thôøi Xuaân Thu sang thôøi Chieán quoác, trong xaõ hoäi ñaõ xuaát hieän nhieàu laùi buoân giaøu coù maø Phaïm Laõi, Baïch Khueâ, Töû Coáng , Laõ Baát Vi laø nhöõng ngöôøi tieâu bieåu. * * * Ñaëc ñieåm cuûa lòch söû phöông Ñoâng coå ñaïi. 1. Ruoâng ñaát chuû yeáu thuoäc quyeàn sôû höõu cuûa nhaø nöôùc. ÔÛ Ai Caäp, Löôõng Haø cuõng coù ruoäng tö nhöng chieám tæ leä nhoû. Ôû Trung Quoác töø thôøi Xuaân Thu veà sau ruoäng tö môùi xuaát hieän. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
9. Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 41 - 2. Giai caáp lao ñoäng saûn xuaát chính laø giai caáp noâng daân. Hình thöùc boùc loät chuû yeáu laø toâ thueá. 3. Giai caáp noâ leä khoâng phaûi laø giai caáp ñoâng ñaûo nhaát vaø giöõ vai troø quan troïng trong lao ñoäng saûn xuaát. 4. Neàn kinh teá chuû yeáu mang tính chaát kinh teá töï caáp töï tuùc maëc daàu thöông nghieäp töø sôùm ñaõ xuaát hieän. 5. Nhaø nöôùc toå chöùc theo cheá ñoä quaân chuû chuyeân cheá. Vua thöôøng ñöôïc thaàn thaùnh hoùa. Vöông quyeàn keát hôïp vôùi thaàn quyeàn ñeå thoáng trò nhaân daân. * * * Noäi dung oân taäp 1. Tìm tö lieäu cuï theå trong giaùo trình toùm taét vaø trong saùch “Lòch söû theá giôùi coå ñaïi“ ñeå minh hoïa caùc ñaëc ñieåm vöøa neâu ôû treân. 2. Boä luaät Hammurabi ôû Löôõng Haø (xem theâm ôû phaàn phuï luïc saùch “Lòch söû theá giôùi coå ñaïi” ). 3. Cheá ñoä Vaùcna vaø cheá ñoä Giati ôû Aán Ñoä. 4. Cheá ñoä phaân phong ruoäng ñaát vaø quan heä giai caáp ôû Trung quoác coå ñaïi. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
10. Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 42 - Phaàn III. LÒCH SÖÛ HY LAÏP VAØ LA MAÕ COÅ ÑAÏI Baøi 1. Hy Laïp coå ñaïi I. Ñòa lyù vaø cö daân. Laõnh thoå cuûa Hy Laïp coå ñaïi bao goàm: mieàn Nam baùn ñaûo Ban caêng, caùc ñaûo treân bieån Eâgieâ vaø mieàn ven bieån phía Taây Tieåu AÙ, trong ñoù quan troïng nhaát laø mieàn Nam baùn ñaûo Ban caêng töùc laø vuøng luïc ñòa Hy Laïp. Mieàn luïc ñòa Hy Laïp chia laøm ba mieàn: Baéc boä, Trung boä vaø Nam boä. Töø Baéc boä xuoáng Trung boä phaûi qua ñeøo Teùcmoâpin. Trung boä coù nhieàu thaønh phoá, trong ñoù noåi tieáng nhaát laø Aten. Ranh giôùi giöõa Trung boä vaø Nam boä ôû eo ñaát Coranh. Nam boä laø moät baùn ñaûo coù nhieàu ñoàng baèng goïi laø baùn ñaûo Peâloâpoânedô. Ñieàu kieän ñòa lyù cuûa Hy Laïp thuaän lôïi cho vieäc phaùt trieån coâng thöông nghieäp. Cö daân Hy Laïp coå ñaïi goàm nhieàu toäc ngöôøi: Ngöôøi Eâoâlieâng chuû yeáu cö truù ôû Baéc baùn ñaûo Ban caêng. Ngöôøi Ioânieâng ôû mieàn Trung Ngöôøi Akeâaêng ôû vuøng Baéc baùn ñaûo Peâloâpoânedô. Ngöôøi Ñoârieâng ôû phaàn baùn ñaûo Peâloâpoânedô vaø ñaûo Creùt. Lòch söû Hy Laïp coå ñaïi töø khi thaønh laäp nhaø nöôùc ñeán khi bò nhaäp vaøo ñeá quoác La Maõ bao goàm boán thôøi kì: Thôøi kì vaên hoaù Creùt – Myxen. Thôøi kì Hoâme. Thôøi kì thaønh bang . Thôøi kì Makeâñoânia laøm baù chuû Hy Laïp. II. Vaên hoaù Creùt Myxen vaø thôøi Hoâme: 1. Vaên hoaù Creùt – Myxen: Töø sôùm, ôû vuøng bieån Eâgieâ maø trung taâm laø baùn ñaûo Creùt vaø vuøng Myxen ñaõ töøng toàn taïi nhöõng neàn vaên minh röïc rôõ, nhöng maõi ñeán thaäp kyû 70 cuûa theá kæ XIX veà sau, nhôø caùc cuoäc khai quaät khaûo coå hoïc, ngöôøi ta môùi bieát ñöôïc töông ñoái cuï theå caùc neàn vaên minh ñoù. Taïi Creùt vaø Myxen, ngöôøi ta ñaõ tìm thaáy nhöõng cung ñieän, thaønh quaùch vaø nhieàu hieän vaät khaùc trong ñoù coù caû chöõ vieát. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
11. Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 43 - Neàn vaên minh Cret toàn taïi trong 1800 naêm. Töø ñaàu thieân kyû thöù III ñeán theá kyû thöù XII TCN, trong ñoù thôøi kyø phaùt trieån röïc rôõ nhaát laø vaøo khoaûng theá kyû XVII – XV TCN. Chuû nhaân cuûa neàn vaên hoaù Myxen laø ngöôøi Akeâaêng, moät chi nhaùnh cuûa ngöôøi Hy Laïp töø phía Baéc di cö xuoáng phía Nam vaøo khoaûng cuoái thieân kyû thöù III ñaàu thieân kyû thöù II TCN. Thôøi kyø huy hoaøng nhaát cuûa neàn vaên hoùa Myxen laø töø theá kyû thöù XVI ñeán theá kyû XII TCN. Cô sôû cuûa caû hai neàn vaên hoùa naøy ñeàu laø ñoà ñoàng thau. Nhö vaäy, thôøi kì vaên hoùa Creùt- Myxen laø thôøi kyø ñaõ toàn taïi nhöõng nhaø nöôùc töông ñoái phaùt trieån. Treân cô sôû aáy, töø naêm 1194 – 1184 TCN, Myxen ñaõ taán coâng thaønh Tôroa ôû Tieåu AÙ, vaø Myxen ñaõ daønh ñöôïc thaéng lôïi. Sau cuoäc chieán tranh naøy 80 naêm töùc laø ñeán cuoái theá kæ thöù XII TCN, ngöôøi Ñoârieâng vôùi vuõ khí baèng saét töø phía Baéc traøn xuoáng tieâu dieät caùc quoác gia ôû Myxen vaø Creùt. Thôøi kì Creùt – Myxen keát thuùc. 2. Thôøi kì Hoâme ( Theá kæ XI – IX TCN) Thôøi kì naøy sôû dó goïi nhö vaäy laø vì lòch söû Hy Laïp trong giai ñoaïn naøy ñöôïc phaûn aùnh trong hai taäp söû thi laø Iliaùt vaø Oâñixeâ cuûa nhaø thô muø Hoâme. Noäi dung cuûa Iliaùt vaø Oâñixeâ noùi veà cuoäc chieán tranh giöõa Hy Laïp vôùi thaønh Tôroa xaûy ra cuoái thôøi Myxen, nhöng chaát lieäu cuûa cuoäc soáng hieän thöïc maø taùc giaû söû duïng ñeå xaây döïng taùc phaåm nhö tình hình sinh hoaït, phong tuïc taäp quaùn, quan heä xaõ hoäi thì thuoäc thôøi kì töø theá kyû thöù XI – IX TCN. Xaõ hoäi Hy Laïp thôøi Hoâme ñöôïc phaûn aùnh trong hai taäp thô naøy khoâng phaûi laø söï phaùt trieån tieáp tuïc xaõ hoäi coù nhaø nöôùc thôøi Creùt Myxen maø laø giai ñoaïn cuoái cuûa xaõ hoäi nguyeân thuyû. Luùc baáy giôø, söï phaân hoaù giaøu ngheøo ñaõ dieãn ra roõ reät, noâ leä cuõng ñaõ xuaát hieän.Tuy vaäy, nhaø nöôùc chöa ra ñôøi. Ñöùng ñaàu boä laïc laø badilôùt ( basileus ) nhaân vaät naøy chöa phaûi laø vua maø chæ laø thuû lónh quaân söï. Beân caïnh badilôùt coøn coù Ñaïi hoäi nhaân daân bao goàm toaøn theå thaønh vieân nam giôùi cuûa boä laïc, vaø Hoäi ñoàng tröôûng laõo bao goàm caùc cuï toäc tröôûng caùc thò toäc. Thôøi kì xaõ hoäi vöøa coù thuû lónh quaân söï vöøa coù Ñaïi hoäi nhaân daân goïi laø thôøi kì daân chuû quaân söï, coøn goïi laø thôøi ñaïi anh huøng. III. Thôøi kì thaønh bang: ( Theá kyû VIII – IV TCN ) Do söï phaùt trieån cuûa caùc ngaønh kinh teá noâng nghieäp, thuû coâng nghieäp vaø thöông nghieäp, nhieàu thaønh thò ñaõ ra ñôøi ôû Hy Laïp vaø Tieåu AÙ. Ñoàng thôøi Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
12. Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 44 - söï phaùt trieån veà kinh teá ñaõ daãn ñeán vieäc phaân chia cö daân Hy Laïp thaønh ba loaïi: quyù toäc, noâ leä vaø bình daân. Treân cô sôû ñoù, ñeán theá kyû thöù VIII TCN, ôû Hy Laïp moät laàn nöõa laïi xuaát hieän nhieàu nhaø nöôùc nhoû laáy moät thaønh thò laøm trung taâm goïi laø nhöõng thaønh bang. Trong soá caùc thaønh bang ôû Hy Laïp, quan troïng nhaát laø thaønh bang Xpaùc vaø thaønh bang Aten, vì ñaây laø hai löïc löôïng huøng maïnh nhaát laøm noøng coát cho lòch söû Hy Laïp coå ñaïi. 1. Thaønh bang Xpaùc: a. Quaù trình thaønh laäp nhaø nöôùc : Xpaùc naèm ôû phía Nam baùn ñaûo Peâloâpoânedô. Vuøng naøy khoâng thuaän tieän ñoái vôùi coâng thöông nghieäp, nhöng ñaát ñai toát, thuaän lôïi cho vieäc phaùt trieån noâng nghieäp, ñoàng thôøi coù nhieàu saét ñeå laøm vuõ khí vaø duïng cuï. Quùa trình thaønh laäp nhaø nöôùc Xpaùc laø quaù trình xaâm löôïc vaø thieát laäp aùch thoáng trò cuûa ngöôøi Ñoârieâng ôû ñaây vaø hoï ñöôïc goïi laø ngöôøi Xpaùc. Ngöôøi Xpaùc laø keû thoáng trò, laø chuû noâ. Hoï khoâng laøm caùc ngheà kinh teá maø chæ coù nhieäm vuï cai trò vaø ñaùnh giaëc. Cö daân baûn xöù laø ngöôøi Akeâaêng. Hoï bò bieán thaønh daân bò trò goïi laø ngöôøi Peârieùc vaø ngöôøi Iloát. Hoï phaûi laøm caùc ngheà kinh teá. Ñaëc bieät laø ngöôøi Iloát phaûi caøy caáy ruoäng ñaát vaø noäp moät nöûa thu hoaïch cho ngöôøi Xpaùc. b. Toå chöùc nhaø nöôùc vaø quaân ñoäi: Nhaø nöôùc Xpaùc laø nhaø nöôùc coäng hoaø quyù toäc. Ñöùng ñaàu nhaø nöôùc laø hai vua coù quyeàn löïc ngang nhau.Beân caïnh hai vua coøn coù hoäi ñoàng tröôûng laõo goàm 30 ngöôøi ( keå caû hai vua ) töø 61 tuoåi trôû leân. Ngoaøi ra, coøn coù Hoäi nghò nhaân daân maø thaønh vieân laø taát caû nhöõng ngöôøi ñaøn oâng Xpaùc töø 30 tuoåi trôû leân. Veà quaân söï, Xpaùc coù moät ñoäi boä binh raát huøng maïnh. Taát caû con trai Xpaùc ñeàu phaûi reøn luyeän trong caùc traïi taäp trung cuûa nhaø nöôùc, ñeán 20 tuoåi thì chính thöùc trôû thaønh chieán só vaø phaûi ôû trong quaân ñoäi tôùi 60 tuoåi. Nhö vaäy Xpaùc laø moät thaønh bang baûo thuû veà chính trò, laïc haäu veà kinh teá vaø vaên hoùa nhöng laïi laø moät thaønh bang huøng maïnh veà quaân söï. Vôùi öu theá aáy, Xpaùc baét caùc thaønh bang laân caän trôû thaønh chö haàu cuûa mình vaø ñeán naêm 530 TCN thì thaønh laäp moät ñoàng minh do Xpaùc caàm ñaàu goïi laø ñoàng minh Peâloâpoânedô nhaèm muïc ñích giaønh quyeàn baù chuû ôû Hy Laïp. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
13. Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 45 - 2. Thaønh bang Aten : a. Söï ra ñôøi vaø phaùt trieån cuûa nhaø nöôùc daân chuû: Aten ôû mieàn Trung Hy Laïp. Ñaây chuû yeáu laø moät vuøng ñoài nuùi, khoâng thuaän tieän ñoái vôùi vieäc saûn xuaát noâng nghieäp, nhöng laïi coù nhieàu khoaùng saûn vaø coù haûi caûng toát neân raát thuaän lôïi trong vieäc phaùt trieån coâng thöông nghieäp. Thôøi Hoâme, ôû xung quanh Aten coù boán boä laïc ngöôøi Ioânieâng. Ñeán khoaûng theá kæ VIII TCN, do söï phaùt trieån veà kinh teá vaø söï phaân hoùa giai caáp, nhaø nöôùc ôû Aten baét ñaàu ra ñôøi. Tuy nhieân tính chaát daân chuû cuûa nhaø nöôùc Aten luùc baáy giôø coøn raát haïn cheá. Do söï ñaáu tranh khoâng ngöøng cuûa quaàn chuùng, Aten phaûi nhieàu laàn caûi caùch ñeå hoaøn thieän cheá ñoä daân chuû, trong ñoù quan troïng nhaát laø cuoäc caûi caùch Xoâ loâng vaø cuoäc caûi caùch Clixten. - Caûi caùch Xoâ loâng: Naêm 594 TCN, Xoâ loâng ñöôïc cöû laøm quan chaáp chính. OÂng ñaõ thi haønh nhöõng chính saùch caûi caùch sau ñaây: Veà kinh teá, xaõ hoäi: Xoùa nôï, traû laïi ruoäng ñaát gaùn nôï cho noâng daân, traû laïi töï do cho noâ leä vì nôï. Veà chính trò: Caên cöù theo taøi saûn, chia cö daân thaønh boán ñaúng caáp coù quyeàn lôïi khaùc nhau. Ñoàng thôøi thaønh laäp hoäi ñoàng 400 ngöôøi coù chöùc naêng giaûi quyeát nhöõng coâng vieäc haøng ngaøy giöõa caùc kì Ñaïi hoäi nhaân daân. Nhöõng chính saùch caûi caùch cuûa Xoâ loâng ñaõ laøm cho nhaø nöôùc Aten ñöôïc daân chuû hoaù theâm moät böôùc. - Caûi caùch Clixten: Do söï chuyeân quyeàn cuûa giôùi quyù toäc, döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Clixten, quaàn chuùng nhaân daân ñaõ noåi daäy khôûi nghóa laät ñoå chính quyeàn cuûa quyù toäc. Clixten ñöôïc cöû laøm quan chaáp chính soá 1. Naêm 508 TCN Clixten thi haønh moät loaït caûi caùch nhaèm daân chuû hoùa hôn nöõa nhaø nöôùc Aten. Keát quaû, nhöõng ngöôøi coù quyeàn coâng daân ôû Aten ñeàu ñöôïc höôûng quyeàn daân chuû töông ñoái roäng raõi nhö: + Ñöôïc tham döï ñaïi hoäi coâng daân. + Taát caû moïi coâng daân töø 20 tuoåi trôû leân ñeàu coù theå ñöôïc baàu laøm thaønh vieân cuûa Hoäi ñoàng 500 ngöôøi, ñoù laø cô quan laõnh ñaïo cuûa Nhaø nöôùc. + Caùc coâng daân coøn ñöôïc quyeàn boû phieáu baèng voû soø ñeå truïc xuaát nhöõng ngöôøi maø hoï nghi laø coù haïi ñoái vôùi neàn daân chuû cuûa Aten. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
14. Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 46 - Tuy tính chaát daân chuû cuûa nhaø nöôùc Aten ñeán ñaây töông ñoái trieät ñeå, nhöng soá ngöôøi coù quyeàn coâng daân ôû Aten raát ít vì ñaïi ña soá cö daân Aten laø noâ leä vaø ngoaïi kieàu. Hai loaïi ngöôøi naøy khoâng coù quyeàn coâng daân, do ñoù khoâng ñöôïc tham gia caùc sinh hoaït daân chuû. 3. Cuoäc chieán tranh Hy Laïp – Ba Tö: Trong khi Aten ñang böôùc vaøo thôøi kì phaùt trieån veà moïi maët thì ñeán ñaàu theá kæ V TCN, Hy Laïp phaûi tieán haønh moät cuoäc chieán tranh choáng söï xaâm löôïc cuûa Ba Tö, lòch söû goïi laø cuoäc chieán tranh Hy Laïp – Ba Tö. -Nguyeân nhaân: Ba Tö laø moät ñeá quoác roäng lôùn ôû Taây AÙ, laõnh thoå phía Ñoâng ñeán taän Aán Ñoä, phía Nam bao goàm caû Ai Caäp. Tuy vaäy, Ba Tö coøn muoán baønh tröôùng sang phía Taây. Cuoäc chieán tranh naøy goàm ba chieán dòch lôùn: + Chieán dòch Maratoâng:Naêm 490 TCN, quaân Ba Tö ñoå boä leân caùnh ñoàng Maratoâng, moät ñòa ñieåm caùch Aten hôn 42 km veà phía Ñoâng. Tuy löïc löôïng so saùnh raát cheânh leäch, nhöng quaân Hy Laïp ñaõ chieán thaéng raát oanh lieät (1). + Chieán dòch Xalamin: Naêm 480 TCN, taïi traän thuûy chieán ôû vònh Xalamin, quaân Ba Tö laïi bò thaát baïi heát söùc naëng neà. + Chieán dòch Plateâ: Naêm 479 TCN. Quaân Hy Laïp laïi ñaùnh thaéng quaân Ba Tö ôû Plateâ. Ba Tö bò thaát baïi hoaøn toaøn phaûi ruùt taøn quaân veà nöôùc. 4. Söï cöôøng thònh cuûa Aten: Sau khi ñaùnh thaéng Ba Tö, caùc thaønh bang Hy Laïp maø bieåu hieän laø Aten böôùc vaøo thôøi kì cöôøng thònh nhaát trong lòch söû cuûa mình.Söï cöôøng thònh aáy bieåu hieän ôû caùc maët sau ñaây: a. Quyeàn baù chuû treân bieån: Voán giöõ vai troø quan troïng trong cuoäc chieán tranh choáng Ba Tö, sau khi thaéng lôïi, uy tín cuûa Aten raát cao. Hôn nöõa, Aten voán coù neàn thöông nghieäp haøng haûi phaùt trieån phuø hôïp vôùi nhieàu thaønh bang luùc baáy giôø. Treân cô sôû aáy naêm 478 TCN, Aten giaønh ñöôïc quyeàn baù chuû treân bieån Eâgieâ. 1 Ñeå baùo tin thaéng traän moät chieán só Aten ñaõ chaïy moät maïch töø Maratoâng (Maraton) veà Aten.Khi vöøa veà ñeán quaûng tröôøng Hoäi nghò coâng daân, anh ta chæ kòp keâu leân:” Hôõi ngöôøi Aten haõy vui möøng leân chuùng ta ñaõ thaéng!” roài ngaõ laên ra cheát. Do söï tích ñoù, trong ñaïi hoäi Olimpích laàn thöù I toå chöùc naêm 1896 ôû Aten, ngöôøi ta baét ñaàu ñöa vaøo moät boä moân ñieàn kinh môùi laø moân chaïy Maratoâng. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
15. Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 47 - b. Söï phaùt trieån cuûa cheá ñoä noâ leä: Quyeàn baù chuû treân bieån laø ñieàu kieän quan troïng ñeå cung caáp cho Aten moät nguoàn noâ leä nöôùc ngoaøi phong phuù vì nguoàn noâ leä chuû yeáu laø tuø binh vaø nhöõng ngöôøi bò baét coùc. Soá löôïng noâ leä ôû Aten cuõng nhö caùc thaønh bang khaùc ôû Hy Laïp luùc baáy giôø raát ñoâng vöôït haún soá daân töï do. Theo Ateâneâ, moät nhaø vaên Hy Laïp soáng vaøo khoaûng theá kæ III, luùc baáy giôø Aten coù khoaûng 400.000 noâ leä, 21000 coâng daân, 10000 kieàu daân. Coøn Aêng-ghen thì noùi, Aten coù: 365000 noâ leä, khoaûng 90000 daân töï do, 45000 kieàu daân. Noâ leä laø moät giai caáp heát söùc cöïc khoå. Hoï khoâng ñöôïc coi laø ngöôøi maø chæ laø loaïi “ taøi saûn bieát cöû ñoäng”, laø “ coâng cuï bieát noùi”, do ñoù chuû coù theå ñem noâ leä cho thueâ, bieáu taëng, hoaëc bieán thaønh moùn haøng ñeå buoân baùn. Noâ leä khoâng coù taøi saûn, khoâng coù quyeàn laäp gia ñình. Trong khi ñoù, noâ leä laø löïc löôïng lao ñoäng chuû yeáu trong noâng nghieäp, thuû coâng nghieäp, trong haàm moû, trong caùc hieäu buoân vaø caùc thuyeàn buoân Nhö vaäy noâ leä ôû Hy Laïp raát ñoâng ñaûo veà soá löôïng vaø giöõ vai troø heát söùc quan troïng trong ñôøi soáng kinh teá. c. Söï phaùt trieån veà coâng thöông nghieäp: Treân cô sôû phaùt trieån cuûa cheá ñoä noâ leä vaø quyeàn baù chuû treân bieån Eâgieâ, ñeán theá kæ V TCN, neàn coâng thöông nghieäp cuûa Aten cuõng phaùt trieån raát maïnh meõ. Aten saûn xuaát ñöôïc nhieàu saûn phaåm thuû coâng vôùi trình ñoä kyõ thuaät cao maø tieâu bieåu laø ñoà goám, ñoà söù. Quan heä buoân baùn vôùi beân ngoaøi cuõng môû roäng. Haûi caûng Pireâ ñöôïc xaây döïng thaønh moät thöông caûng vaø quaân caûng raát toát, trôû thaønh moät nôi xuaát nhaäp khaåu haøng hoùa quan troïng cuûa Aten. Ñoàng tieàn cuûa Aten ñöôïc söû duïng roäng raõi trong taát caû caùc thaønh bang ôû Hy Laïp, ñoàng thôøi bieán thaønh moät loaïi haøng hoùa ñeå trao ñoåi. d. Söï phaùt trieån cuûa cheá ñoä daân chuû: Cheá ñoä daân chuû cuûa Aten ñeán thôøi kì naøy laïi caøng hoaøn thieän. Ñaëc bieät döôùi thôøi Peâricleùt, Aten ñaõ thi haønh nhieàu chính saùch veà chính trò vaø kinh teá nhaèm ñaûm baûo quyeàn daân chuû cho coâng daân nhö: Tieáp tuïc duy trì toå chöùc daân chuû coù töø tröôùc nhö: Ñaïi hoäi nhaân daân, Hoäi ñoàng 500 ngöôøi, Toøa aùn nhaân daân , hôn nöõa phaàn lôùn caùc chöùc vuï ñeàu ñöôïc boå nhieäm baèng caùch boác thaêm. Ñaïi hoäi nhaân daân thì cuù khoaûng möôøi ngaøy hoïp moät laàn. Aten coøn thi haønh caùc cheá ñoä phuùc lôïi nhö caáp tieàn cho coâng daân mua veù xem kòch, caáp phaùt löông thöïc cho ngöôøi ngheøo. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
16. Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 48 - Ñaây cuõng laø thôøi kì Aten ñaõ taïo ñieàu kieän cho vaên hoùa phaùt trieån röïc rôõ. Nhieàu nhaø trieát hoïc, söû hoïc, thi só, dieâu khaéc cuûa Hy Laïp ñaõ taäp trung veà Aten ñeå lao ñoäng saùng taïo. 5. Cuoäc chieán tranh Peâloâpoânedô: ( 431 – 404 TCN ) Trong khi caùc thaønh bang Hy Laïp ñang böôùc vaøo thôøi kì phaùt trieån maïnh meõ thì giöõa ñoàng minh Peâloâpoânedô do Xpaùc caàm ñaàu vaø ñoàng minh Ñeâloát do Aten caàm ñaàu ñaõ xaûy ra moät cuoäc noäi chieán, lòch söû goïi laø chieán tranh Peâloâpoânedô. Nguyeân nhaân saâu xa cuûa cuoäc chieán tranh naøy laø do söï phaùt trieån khaùc nhau veà ñöôøng loái chính trò vaø kinh teá cuûa hai khoái ñoàng minh. Nguyeân nhaân tröïc tieáp laø do Aten xung ñoät vôùi Coranh, moät thaønh vieân cuûa ñoàng minh Peâloâpoânedô. Cuoäc chieán tranh naøy bao goàm hai giai ñoaïn: Giai ñoaïn thöù nhaát ( 431 – 421 TCN ) Maøn ñaàu tieân cuûa cuoäc chieán tranh naøy laø söï kieän thaønh bang Tebô, ñoàng minh cuûa Xpaùc, taán coâng Plateâ, ñoàng minh cuûa Aten naêm 431 TCN. Tieáp ñoù quaân ñoàng minh Peâloâpoânedô do vua Xpaùc chæ huy taán coâng vaøo vuøng Aùttích cuûa Aten, taøn phaù muøa maøng, nhaø cöûa cuûa noâng daân. Noâng daân Aùttích phaûi chaïy vaøo soáng chen chuùc ôû Aten. Ñeå traû ñuõa, haûi quaân Aten taán coâng vuøng ven bieån Peâkoâpoânedô, gaây cho ñoàng minh Peâloâpoânedô nhaát laø Coranh nhieàu thieät haïi. Sau 10 naêm taán coâng laãn nhau, hai beân chöa phaân thaéng baïi. Vì vaäy naêm 421 TCN, hai beân ñaõ ñi ñeán moät hoøa trong ñoù quy ñònh hai beân phaûi trao traû cho nhau nhöõng vuøng ñaát ñai bò chieám vaø nhöõng ngöôøi bò baét trong chieán tranh. Hoøa öôùc naøy chæ laø söï hoaõn binh cuûa hai beân ñeå chuaån bò cho moät cuoäc ñoï söùc môùi nhaèm quyeát ñònh söï thaéng baïi vì vaäy caû hai beân ñeàu khoâng coù yù thöùc thöïc hieän nghieâm chænh nhöõng ñieàu ñaõ kyù keát. Giai ñoaïn thöù hai: ( 415 – 404 TCN ) Hoøa bình chæ duy trì ñöôïc 6 naêm. Naêm 415 Aten chuû tröông ñaùnh vaøo vuøng Nam YÙ vaø ñaûo Xixin ñeå cöôùp cuûa caûi cuûa vuøng giaøu coù naøy ñoàng thôøi nhaèm caét ñöùt nguoàn cung caáp löông thöïc cho caùc thaønh bang thuoäc ñoàng minh Peâloâpoânedô. Trong khi ñoù Xpaùc moät maët ñöa quaân ñeán phoái hôïp vôùi caùc thaønh bang ôû Xixin ñaùnh tan haûi quaân cuûa Aten, moät maët taán coâng vaøo vuøng Aùttích, ñaõ gaây cho Aten nhieàu toån thaát. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
17. Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 49 - Trong quaù trình aáy, Xpaùc cuõng xaây döïng haûi quaân. Naêm 408 TCN, haûi quaân Xpaùc ñaõ ñaùnh tan haûi quan Aten. Ñeán naêm 405 TCN, Aten laïi bò thaûm baïi, 170 trong soá 180 thuyeàn chieán bò baét, 3000 ngöôøi bò baét, coøn laïi bò gieát. Ngay sau ñoù Xpaùc ñeán bao vaây Aten. Vì theá cuøng löïc kieät, naêm 404 TCN Aten phaûi xin haøng. Moät hieäp öôùc ñaàu haøng ñöôïc kí keát vôùi nhöõng ñieàu khoaûn raát khaéc nghieät nhö: + Aten phaûi giaûi taùn toaøn boä haûi quaân. + Phaûi giaûi taùn ñoàng minh Ñeâloát + Phaûi boû cheá ñoä daân chuû + Phaûi thöøa nhaän quyeàn baù chuû cuûa Xpaùc Theá laø cuoäc chieán tranh Peâloâpoânedô keùo daøi 27 naêm ñeán ñaây keát thuùc baèng söï thaát baïi cuûa Aten. IV. Söï thieát laäp quyeàn baù chuû ôû Hy Laïp vaø cuoäc chinh phuïc phöông Ñoâng cuûa Makeâñoânia: 1. Cuoäc ñaáu tranh ñeå giaønh quyeàn baù chuû ôû Hy Laïp: Sau chieán tranh Peâloâpoânedô, Xpaùc trôû thaønh baù chuû ôû Hy Laïp. Nhöng quyeàn baù chuû cuûa Xpaùc khoâng duy trì ñöôïc laâu, vì veà kinh teá, chính trò vaø vaên hoùa, Xpaùc ñeàu laïc haäu hôn caùc thaønh bang khaùc. Theá löïc cuûa Aten daàn daàn ñöôïc khoâi phuïc. Naêm 378 TCN, Aten loâi keùo ñöôïc 70 thaønh bang toå chöùc thaønh moät ñoàng minh môùi. Thaønh bang Tebô cuõng trôû thaønh moät thaønh bang huøng maïnh, ñaõ loâi keùo ñöôïc nhieàu thaønh bang ôû mieàn Trung laäp thaønh ñoàng minh Beâ oâ xi. Naêm 371TCN, Tebô ñaùnh baïi Xpaùc. Ñoàng minh Peâloâpoânedô ñeán ñaây tan raõ.Quyeàn baù chuû cuûa Xpaùc chaám döùt.Tuy vaäy quyeàn baù chuû cuûa Tebô cuõng chæ duy trì ñöôïc möôøi naêm maø thoâi. Tình hình ñoù chöùng minh raèng ôû Hy Laïp khoâng coù moät thaønh bang naøo ñuû maïnh ñeå thoáng nhaát Hy Laïp döôùi theá löïc cuûa mình, treân cô sôû ñoù ñeå baûo ñaûm söï oån ñònh cho xaõ hoäi Hy Laïp. 2. Söï thieát laäp quyeàn baù chuû cuûa Makeâñoânia ÔÛ Hy Laïp: Trong khi caùc thaønh bang Hy Laïp ñang ñaáu tranh vôùi nhau ñeå giaønh quyeàn baù chuû thì nöôùc Makeâñoânia ôû phía Baéc ñang phaùt trieån nhanh choùng. Nhaø nöôùc Makeâñoânia baét ñaàu ra ñôøi töø theá kæ V TCN. Ñeán thôøi vua Philíp II ( 359 – 336 TCB ), Makeâñoânia trôû thaønh moät nöôùc huøng maïnh nhôø nhöõng caûi caùch veà quaân söï, kinh teá vaø taøi chính. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
18. Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 50 - Sau khi theá nöôùc ñaõ maïnh, Philíp II ñaõ taán coâng vaø chieám ñöôïc vuøng Canxiñích vaø Tôraxô, tieáp ñoù chuaàn bò ñaùnh chieám Hy Laïp vaø chaâu AÙ. Naêm 340 TCN, quaân Makeâñoânia ñaùnh tôùi vuøng eo bieån Henlexpoâng, vieäc buoân baùn luùa mì cuûa Aten ôû vuøng Haéc Haûi bò ñe doaï. Vì vaäy, Aten ñaõ ñöa quaân tôùi ñaùnh nhau vôùi quaân Makeâñoânia vaø ñaõ giaønh ñöôïc thaéng lôïi. Naêm 338 TCN, Philíp II cho quaân ñaùnh thaúng xuoáng Hy Laïp vaø ñaõ ñaùnh baïi quaân ñoäi cuûa Aten vaø cuûa Tebô. Sau ñoù, Philíp II chuyeån sang duøng thuû ñoaïn chính trò. Naêm 337 TCN, moät cuoäc hoäi nghò toaøn Hy Laïp ñöôïc trieäu taäp ôû Coranh. Trong cuoäc hoäi nghò naøy, Makeâñoânia ñöôïc trao quyeàn chæ huy quaân ñoäi toaøn Hy Laïp ñeåà taán coâng Ba Tö. Nhö vaäy veà hình thöùc caùc thaønh bang Hy Laïp vaãn ñöôïc ñoäc laäp nhöng thöïc chaát ñaõ bieán thaønh chö haàu cuûa Makeâñoânia, moät soá thaønh bang coøn bò quaân Makeâñoânia chieám ñoùng. 3. Cuoäc vieãn chinh xaâm löôïc phöông Ñoâng cuûa Aleáchxaêng Makeâñoânia: Sau khi trôû thaønh baù chuû toaøn Hy Laïp, Makeâñoânia gaáp ruùt chuaån bò taán coâng Ba Tö. Nhöng naêm 336 TCN Philíp II bò gieát cheát trong leã cöôùi cuûa con gaùi oâng. Con trai cuûa Philíp II laø Aleáchxaêng môùi 20 tuoåi leân noái ngoâi. Naêm 334 TCN, Aleáchxaêng ñem quaân taán coâng ñeá quoác Ba Tö. Naêm 333 TCN, taïi Ixoát, quaân Makeâñoânia giaønh ñöôïc thaéng lôïi lôùn. Hoaøng ñeá Ba Tö laø Ñariuùt III chaïy thoaùt nhöng meï vaø vôï con oâng bò baét soáng. Vua Ba Tö ñeà nghò giaûng hoaø nhöng Aleáchxaêng khoâng chaáp nhaän. Naêm 332 TCN, quaân Makeâñoânia tieán xuoáng Ai Caäp ôû ñaây hoï ñöôïc coi laø nhöõng ngöôøi ñeán giaûi phoùng cho Ai Caäp thoaùt khoûi söï thoáng trò cuûa Ba Tö. Naêm 331 TCN, Aleáchxaêng töø Ai Caäp tieán leân ñaùnh vaøo trung taâm cuûa ñeá quoác Ba Tö vaø ñeán naêm 328 TCN thì hoaøn toaøn tieâu dieät ñeá quoác roäng lôùn naøy. Naêm 327 TCN, quaân Makeâñoânia ñaùnh chieám ñöôïc vuøng Pungiaùp cuûa Aán Ñoä, nhöng tieáp ñoù gaëp nhieàu khoù khaên neân phaûi ruùt lui. Naêm 325 TCN quaân Makeâñoânia veà ñeán Babilon vaø thaønh phoá naøy ñöôïc Aleáchxaêng choïn laøm kinh ñoâ cuûa ñeá quoác do oâng thaønh laäp. 4. Söï tan raõ cuûa ñeá quoác Makeâñoânia: a. Caùc nöôùc Hy Laïp hoùa: Naêm 323 TCN, khi Aleáchxaêng ñang döï ñònh tieán haønh moät cuoäc chieán tranh môùi taán coâng sang phía Taây thì oâng bò cheát ñoät ngoät vì beänh soát reùt aùc tính. Naêm aáy oâng môùi 33 tuoåi. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
19. Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 51 - Sau khi Aleáchxaêng cheát, caùc töôùng lónh cuûa oâng khoâng ngöøng ñaùnh nhau ñeå tranh giaønh quyeàn bính. Do vaäy sang theá kyû III TCN, ñeá quoác Makeâñoânia bò chia thaønh nhieàu nöôùc, trong ñoù coù ba nöôùc lôùn: + Makeâñoânia vaø Hy Laïp do doøng doõi cuûa Antigoân thoáng trò. + Vuøng ñaát cuûa ñeá quoác Ba Tö cuõ ôû chaâu AÙ do Xeâlôcuùt thoáng trò. + Ai Caäp do doøng doõi cuûa Ptoâleâmeâ thoáng trò. Ngoaøi ra coøn coù nhöõng nöôùc nhoû khaùc nhö Peùcgam, Roâñoát, Paùcti, Baétôria. Nhöõng quoác gia phöông Ñoâng noùi treân ñeán thôøi caän ñaïi ñöôïc goïi laø nhöõng nöôùc Hy Laïp hoaù. Trong caùc nöôùc naøy, cheá ñoä quaân chuû chuyeân cheá phöông Ñoâng vaãn ñöôïc duy trì, song töø vua cho ñeán ñaïi boä phaän quan laïi vaø binh lính ñeàu laø ngöôøi Makeâñoânia vaø Hy Laïp, coøn cö daân ñòa phöông thì bò bieán thaønh quaàn chuùng bò aùp böùc boùc loät. Tuy nhieân do söï giao löu veà kinh teá vaø vaên hoùa giöõa phöông Ñoâng vaø phöông Taây, neàn coâng thöông nghieäp cuûa caùc nöôùc naøy coù moät böôùc tieán roõ reät, nhieàu thaønh phoá ñaõ trôû neân phoàn vinh, ñoâng ñuùc trong ñoù ñaëc bieät nhaát laø Aleáchxaêngñri, kinh ñoâ cuûa vöông trieàu Ptoâleâmeâ ôû Ai Caäp. ÔÛ Aleáchxaêngñri coù moät coâng trình kieán truùc noåi tieáng, ñoù laø thaùp haûi ñaêng xaây baèng ñaù hoa traéng. Coù taøi lieäu noùi, ngoïn thaùp naøy xaây naêm 285 TCN, cao 122m, treân ñoù ñeøn ñöôïc thaép saùng thaâu ñeâm, töø ngoaøi bieån khôi caùch 40 km cuõng coù theå nhìn thaáy. Thaùp haûi ñaêng Aleáchxaêngñri ñöôïc coi laø moät trong 7 kì quan cuûa theá giôùi coå ñaïi nhöng ñaõ bò ñoå naêm 1302. Ñoàng thôøi Aleáchxaêngñri coù moät vieän baûo taøng lôùn, trong ñoù coù moät thö vieän baûo toàn maáy chuïc vaïn quyeån saùch cheùp tay. ÔÛ ñaây coøn coù phoøng nghieân cöùu, giaûng ñöôøng. Hoïc giaû nhieàu nöôùc ñaõ taäp trung veà ñaây laøm vieäc. b. Vaän meänh cuaû Hy Laïp sau khi ñeá quoác Makeâñoânia tan raõ: Sau khi Aleáchxaêng cheát nhieàu thaønh bang Hy Laïp ñaõ daáy leân phong traøo choáng Makeâñoânia. ÔÛ Xpaùc coøn tieán haønh moät soá caûi caùch daân chuû. Trong khi ñoù, ôû phía Taây, La Maõ ñang trôû thaønh moät ñeá quoác huøng maïnh vaø ñang coù möu ñoà chinh phuïc khu vöïc phía Ñoâng Ñòa Trung Haûi. Sau 3 cuoäc chieán tranh ñeán naêm 168 TCN, Makeâñoânia bò La MAÕ tieâu dieät. Naêm 146 TCN chæ tröø Aten vaø Xpaùc veà danh nghóa coøn ñöôïc töï trò, caùc thaønh bang Hy Laïp khaùc ñeàu bò nhaäp vaøo ñeá quoác La Maõ vaø sau naøy ñoåi teân thaønh tænh Acai ( Akeâaêng). Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
20. Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 52 - Baøi 2. LA MAÕ COÅ ÑAÏI I. Ñòa lyù vaø daân cö: La Maõ ( Roma) laø teân cuûa moät quoác gia coå ñaïi ôû phöông Taây maø nôi phaùt nguyeân laø baùn ñaûo YÙ ( Italia). Ñaây laø moät baùn ñaûo daøi vaø heïp ôû Nam Aâu, hình chieác uûng vöôn ra Ñòa Trung Haûi, dieän tích khoaûng 300000 km2 , phía Baéc coù daõy nuùi Anpô ngaên caùch YÙ vôùi chaâu Aâu, phía Nam coù ñaûo Xixin, phía Taây coù ñaûo Cooùc xô vaø ñaûo Xaùcñenhô. YÙ coù nhieàu ñoàng baèng maøu môõ vaø nhieàu ñoàng coû thuaän tieän cho vieäc chaên nuoâi gia suùc.YÙ coù nhieàu kim loaïi nhö ñoàng, chì, saét ñeå cheá taïo coâng cuï saûn xuaát vaø vuõ khí. Bôø bieån phía Ñoâng khoâng thuaän tieän cho taøu thuyeàn ñi laïi nhöng bôø bieån phía Nam coù nhieàu vònh vaø caûng toát do ñoù vuøng Nam YÙ coù quan heä sôùm vôùi Hy Laïp. Baùn ñaûo YÙ veà maët ñòa hình khoâng bò chia caét thaønh nhöõng vuøng bieät laäp neân thuaän lôïi veà vieäc thoáng nhaát veà chính trò. Sau khi laøm chuû baùn ñaûo YÙ, La Maõ ñaõ laàn löôït chinh phuïc toaøn boä vuøng ñaát ñai bao quanh Ñòa Trung Haûi laäp thaønh moät ñeá quoác roäng lôùn goàm ñaát ñai cuûa ba chaâu Aâu, AÙ, Phi. Cö daân chuû yeáu vaø cuõng laø thaønh phaàn cö daân coù maët sôùm ôû baùn ñaûo YÙ goïi laø ngöôøi YÙ ( Italotes), trong ñoù boä phaän soáng ôû vuøng Latium goïi laø ngöôøi Latinh. Veà sau moät nhaùnh cuûa ngöôøi Latinh ñaõ döïng leân thaønh La Maõ ôû treân bôø soâng Tibrô, töø ñoù hoï ñöôïc goïi laø ngöôøi La Maõ. Ngoaøi ra coøn coù ngöôøi Goâloa, ngöôøi Eâtôruxcô, ngöôøi Hy Laïp. Ngöôøi Goâloa cö truù ôû mieàn cöïc Baéc cuûa baùn ñaûo. Ngöôøi Eâtôruxcô ôû mieàn Baéc vaø mieàn Trung. Ngöôøi Hy Laïp ôû caùc thaønh phoá ven bieån phía Nam baùn ñaûo YÙ vaø ñaûo Xixin. Lòch söû La MAÕ coå ñaïi coù theå chia ra laøm hai thôøi kì lôùn: Thôøi kì Coäng hoøa. Thôøi kì quaân chuû. II. Thôøi kyø coäng hoøa. 1. Söï thaønh laäp cheá ñoä coäng hoøa: Tình hình xaõ hoäi ngöôøi La Maõ tröôùc khi thaønh laäp nöôùc: Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
21. Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 53 - Theo truyeàn thuyeát thaønh La Maõ (Roma) do vua Romulus xaây döïng naêm 753 TCN, do ñoù, teân cuûa oâng ñöôïc duøng ñeå ñaët teân cho thaønh naøy. Tuy vaäy vaán ñeà ñoù chöa ñöôïc lòch söû chöùng minh keå caû baûn thaân nhaân vaät Romulus. Cuõng theo truyeàn thuyeát, thôøi kyø naøy ôû La Maõ coù ba boä laïc chia laøm 30 baøo toäc vaø 300 thò toäc. Cô quan quaûn lyù xaõ hoäi goàm ba boä phaän: Vieän nguyeân laõo, Ñaïi hoäi nhaân daân vaø “ Vua” ( Rex). Do coù vua ñöùng ñaàu neân thôøi kì naøy ñöôïc goïi laø thôøi “ vöông chính”. Thôøi vöông chính coù 7 vua keå caû Romulus, nhöng töø vua thöù naêm veà tröôùc chæ laø thuû lónh quaân söï, chæ coù vua thöù 6 vaø thöù 7 laø vua thöïc söï. Caûi caùch cuûa Xeùcviuùt Tuliuùt vaø söï ra ñôøi cuûa nhaø nöôùc: Do söï ñaáu tranh giöõa taàng lôùp bình daân vôùi ngöôøi La Maõ, vaøo giöõa theá kæ thöù VI TCN, vua Xeùcviuùt Tuliuùt ( Vua thöù 6 ) ñaõ tieán haønh moät cuoäc caûi caùch nhaèm xoùa boû cheá ñoä thò toäc taïo ñieàu kieän cho nhaø nöôùc ra ñôøi. Noäi dung cuûa cuoäc caûi caùch naøy goàm ba vaán ñeà chính: Caên cöù theo taøi saûn, chia taát caûnhöõng ngöôøi ñaøn oâng coù nghiaõ vuï quaân söï thaønh saùu ñaúng caáp. Döïa vaøo söï phaân chia ñaúng caáp aáy thaønh laäp moät Ñaïi hoäi nhaân daân môùi goïi laø Ñaïi hoäi Xenturi ( Centunie ) Xeturi laø ñôn vò quaân ñoäi goàm 100 chieán só. Xoùa boû ba boä laïc cuõ, thaønh laäp boán boä laïc môùi toå chöùùc theo khu vöïc nhöng thöïc chaát laø nhöõng ñôn vò haønh chính. Sau cuoäc caûi caùch aáy, cheá ñoä thò toäc bò xoaù boû, nhaø nöôùc chính thöùc ra ñôøi. Vì vaäy Angghen goïi cuoäc caûi caùch naøy laø “ Cuoäc caùch maïng ñaõ keát thuùc cheá ñoä thò toäc cuõ” a. Söï thaønh laäp cheá ñoä coäng hoøa: Vaøo khoaûng naêm 510 TCN, ngöôøi La Maõ noåi daäy khôûi nghóa laät ñoå vua thöù 7 laø Taùc canh kieâu ngaïo. Töø ñaây chính quyeàn trôû thaønh vieäc cuûa daân ( Res Publica ), do ñoù cheá ñoä môùi naøy goïi laø respublica nghiaõ laø nhaø nöôùc cuûa daân, töùc laø cheá ñoä coäng hoøa. Veà boä maùy nhaø nöôùc, thôøi kì naøy beân caïnh Vieän Nguyeân laõo vaø Ñaïi hoäi nhaân daân laø 2 quan chaáp chính coù quyeàn löïc ngang nhau, nhieäm kì laø 1 naêm. Quan chaáp chính coù quyeàn haïn raát lôùn: Chæ huy quaân ñoäi; trieäu taäp hoäi nghò Vieän Nguyeân laõo vaø Ñaïi hoäi nhaân daân; chæ ñaïo thöïc hieän nghò quyeát cuûa Vieän Nguyeân laõo vaø Ñaïi hoäi nhaân daân. Cuoäc ñaáu tranh giöõa bình daân vaø quyù toäc: Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
22. Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 54 - Tuy cheá ñoä coäng hoøa ñaõ ñöôïc thieát laäp, nhöng söï caùch bieät giöõa quyù toäc vaø bình daân vaãn raát lôùn: Veà kinh teá, bình daân khoâng ñöôïc chia ruoäng ñaát coâng, laïi bò quyù toäc boùc loät neân ngaøy caøng ngheøo khoå, thaäm chí coù ngöôøi bò bieán thaønh noâ leä. Veà chính trò, bình daân khoâng ñöôïc giöõ caùc chöùc vuï trong boä maùy nhaø nöôùc. Veà ñòa vò xaõ hoäi, bình daân khoâng ñöôïc keát hoân vôùi quyù toäc. Do vaäy bình daân ñaõ ñaáu tranh vôùi quyù toäc ñeå ñoøi giaûi quyeát caùc yeâu caàu cuûa hoï. Cuoäc ñaáu tranh ñaàu tieân cuûa bình daân noå ra naêm 494 TCN. Hình thöùc ñaáu tranh laø boä phaän bình daân trong quaân ñoäi ñaõ rôøi khoûi La Maõ ñeán ñoùng ôû nuùi Thaùnh caùch La Maõ 5 km. Hình thöùc ñaáu tranh naøy veà sau coøn dieãn ra hai laàn nöõa. Keát quaû cuûa caùc cuoäc ñaáu tranh aáy laø quyù toäc phaûi nhöôïng boä töøng böôùc: Bình daân ñöôïc cöû quan Baûo daân ñeå binh vöïc quyeàn lôïi cho mình. Ñöôïc chia ruoäng ñaát. Ñöôïc xeùt xöû theo luaät phaùp ñaõ coâng boá. Do ñaáu tranh cuûa bình daân, naêm 452 vaø 450 TCN, Vieän Nguyeân laõo phaûi thaønh laäp moät uyû ban ñeå soaïn thaûo phaùp luaät. Boä luaät naøy ñöôïc khaéc treân 12 taám ñoàng neân goïi laø luaät “ 12 baûng ñoàng” ( Xem phaàn phuï luïc saùch lòch söû theá giôùi coå ñaïi ). Töø nöûa sau theá kæ V TCN veà sau, nhaø nöôùc La MAÕ phaûi ban haønh nhieàu ñaïo luaät nhaân nhöôïng caùc yeâu caàu cuûa bình daân nhö cho bình daân ñöôïc keát hoân vôùi quyù toäc; bình daân coù theå ñöôïc baàu laøm Tö leänh quaân ñoaøn; trong 2 quan chaáp chính phaûi coù moät ngöôøi laø bình daân, boû cheá ñoä noâ leä vì nôï, caám bieán bình daân thaønh noâ leä. Cuoäc ñaáu tranh cuûa bình daân vôùi quyù toäc keùo daøi trong 200 naêm, cuoái cuøng moïi yeâu caàu cuûa bình daân ñeàu ñöôïc thoõa maõn. Thaéng lôïi cuûa bình daân trong cuoäc ñaáu tranh laâu daøi naøy coù moät yù nghóa quan troïng laø laøm cho cheá ñoä coäng hoøa quyù toäc cuûa La Maõ ñöôïc daân chuû hoùa moät ít so vôùi tröôùc. 2. Söï hình thaønh ñeá quoác La Maõ: a. La Maõ thoáng nhaát baùn ñaûo YÙ: Khi môùi thaønh laäp, La Maõ chæ laø moät thaønh bang nhoû ôû beân bôø soâng Tibrô. Töø theá kæ IV TCN, sau khi oån ñònh tình hình noäi boä, La Maõ khoâng ngöøng taán coâng beân ngoaøi ñeå laøm chuû toaøn boä baùn ñaûo YÙ. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
23. Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 55 - Trong quaù trình aáy, La Maõ laàn löôït ñaùnh baïi ngöôøi Eâtôruxcô, ngöôøi Xamnít vaø ngöôøi Hy Laïp. Traûi qua hôn moät theá kæ, ñeán theá kæ thöù III TCN, La Maõ ñaõ laàn löôït chinh phuïc ñöôïc mieàn Baéc, mieàn Trung vaø mieàn Nam YÙ, chæ coøn löu vöïc soâng Poâ ôû phía Baéc vaãn thuoäc veà ngöôøi Goâloa maø thoâi. Töø ñoù, ngöoøi La Maõ ñi laøm aên khaép baùn ñaûo do ñoù ñaõ ñaåy maïnh söï ñoàng hoùa giöõa ngöôøi La Maõ vôùi caùc toäc khaùc, daàn daàn taïo thaønh moät boä toäc duy nhaát laø ngöôøi La Maõ. b. La Ma giaønh quyeàn baù chuû ôû khu vöïc Taây Ñòa Trung Haûi: Nhöõng cuoäc chieán tranh Puních: Sau khi thoáng nhaát baùn ñaûo YÙ, La Maõ muoán phaùt trieån sang khu vöïc Taây Ñòa Trung Haûi, nhöng hoï ñaõ gaëp phaûi moät ñoái thuû huøng maïnh, ñoù laø Caùctagoâ. Caùctagoâ laø moät ñeá quoác roäng lôùn bao goàm vuøng bôø bieån Baéc Phi, mieàn Ñoâng Taây Ban Nha, mieàn Nam xöù Goâlô, mieàn Taây ñaûo Xixin, ñaûo Xaùcñenhô, ñaûo Coocxô, quaàn ñaûo Baleâa. Trung taâm cuûa ñeá quoác laø thaønh phoá Caùctagoâ ( ÔÛ gaàn Tuy nít, thuû ñoâ nöôùc Tuynidi ngaøy nay ). Tröôùc khi xaûy ra chieán tranh vôùi La Maõ, ñaây laø moät ñoâ thò raát phoàn thònh vôùi khoûang saùu möôi vaïn daân. Ñeå baøo veä ñeá quoác La Maõ roäng lôùn vaø quyeàn luõng ñoaïn veà thöông nghieäp ôû nöûa phía Taây Ñòa Trung Haûi, Caùctagoâ ñaõ xaây döïng moät ñoäi quaân raát huøng maïnh goàm thuyeàn chieán, voi traän, kò binh vaø boä binh. Haïm ñoäi Caùctagoâ vôùi 200 thuyeàn chieán thöôøng xuyeân kieåm soaùt maët bieån. Caùc thuyû thuû Caùctagoâ noùi moät caùch ngaïo ngheã raèng:” Neáu khoâng ñöôïc söï ñoàng yù cuûa chuùng ta thì ngöôøi La Maõ muoán röûa tay baèng nöôùc bieån cuõng khoâng ñöôïc”. Maëc daàu vaäy La Maõ vaãn muoán giaønh quyeàn baù chuû vôùi Caùctagoâ ôû khu vöïc phía Taây Ñòa Trung Haûi. Do ñoù töø naêm 264 – 146 TCN, trong voøng gaàn 120 naêm, giöõa La Maõ vaø Caùctagoâ ñaõ xaûy ra ba laàn chieán tranh raát aùc lieät, ngöôøi La Maõ goïi laø nhöõng cuoäc chieán tranh Puních. Cuoäc chieán tranh Puních laàn thöù nhaát ( 264 – 241 TCN ): Ngoøi löûa cuûa cuoäc chieán tranh Puních laàn thöù nhaát laø Vieäc La Maõ vaø Caùctagoâ tranh giaønh ñaûo Xixin. Keát quaû, do hai beân ñeàu coù thaéng lôïi vaø toån thaát, cuoái cuøng Caùctagoâ phaûi caàu hoøa. Quyeàn baù chuû ôû mieàn Taây Ñòa Trung Haûi vaãn chöa ñöôïc giaûi quyeát. - Cuoäc chieán tranh Puních laàn thöù hai: ( 218 – 201 TCN ) Nguyeân nhaân tröïc tieáp cuûa cuoäc chieán tranh Puních laàn thöù hai laø söï kieän Xagoângtô. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
24. Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 56 - Xagoângtô laø moät thaønh phoá ôû Taây Ban Nha. Do thaønh phoá naøy muoán döïa vaøo La Maõ neân töôùng cuûa Caùctagoâ laø Anniban ñaõ ñem ñaùnh Xagoângtô. Naêm 219 TCN Xagoângtô bò huûy dieät. Naêm 218 TCN, töø Taây Ban Nha, Anniban ñem quaân vöôït qua mieàn Nam xöù Goâlô roài baêng qua daõy nuùi Anpô taán coâng thaúng vaøo ñaát YÙ. Vôùi phöông phaùp tieán quaân taùo baïo baát ngôø, Anniban ñaõ giaønh ñöôïc nhöõng thaéng lôïi raát vang doäi. Tuy vaäy, sau ñoù öu theá laïi thuoäc veà phía La Maõ. Naêm 204 TCN La Maõ ñöa quaân sang chaâu Phi. Naêm 201 TCN, Caùctagoâ bò thaát baïi phaûi kí hoøa öôùc. Caùctagoâ trôû thaønh moät nöôùc phuï thuoäc cuûa La Maõ. Cuoäc chieán tranh Puních laàn thöù ba ( 149 – 146 TCN ) Caùi côù cuûa cuoäc chieán tranh naøy laø La Maõ cho raèng Caùctagoâ ñaõ vi phaïm hieäp öôùc naêm 201 TCN. Söï thöïc aâm möu cuûa La Maõ laø muoán tieâu dieät hoaøn toaøn Caùctagoâ. Naêm 149 TCN La Maõ laïi taán coâng Caùctagoâ. Sau hai naêm bao vaây, quaân La Maõ môùi haï ñöôïc thaønh. Quaân La Maõ ñaõ tieán haønh moät cuoäc taøn saùt heát söùc khoác lieät trong suoát saùu ngaøy ñeâm lieàn. Thaønh phoá Caùctagoâ bò thieâu huyû chaùy trong 16 ngaøy môùi taét, sau ñoù neàn thaønh phoá coøn bò caøy leân ñeå xoùa haún teân thaønh phoá naøy. Tröôùc kia Caùctagoâ coù khoaûng 60 vaïn daân, giôø ñaây chæ coøn 5 vaïn ngöôøi bò baùn laøm noâ leä. Caùctagoâ trôû thaønh moät boä phaän cuûa tænh chaâu Phi cuûa La Maõ. c. La Maõ chinh phuïc vuøng Ñoâng Ñòa Trung Haûi – Chieán tranh Makeâñoânia vaø chieán tranh Xiri: ÔÛ khu vöïc phía Ñoâng cuûa Ñòa Trung Haûi luùc baáy giôø coù caùc nöôùc Makeâñoânia – Hy Laïp, Xiri cuûa trieàu Xeâlôcuùt, Ai caäp cuûa trieàu Ptoâleâmeâ. Ngoaøi ra coøn coù moät soá nöôùc nhoû nhö Peùcgam, Roâñoát. Sau khi ñaùnh baïi Caùctagoâ sau cuoäc chieán tranh Puních laàn thöù 2, quyeàn baù chuû ôû vuøng Taây Trung Haûi ñaõ ñöôïc xaùc laäp, La Maõ beøn taäp trung löïc löôïng ñeå taán coâng caùc nöôùc phía Ñoâng. Sau ba cuoäc chieán tranh Makeâñoânia dieãn ra vaøo caùc naêm 214 – 205 TCN, 200 – 197 TCN vaø 171- 168 TCN, Makeâñoânia bò bieán thaønh moät tænh cuûa ñeá quoác La Maõ. Trong quaù trình aáy, La Maõ cuõng phaùt ñoäng hai cuoäc chieán tranh Xiri vaøo caùc naêm 192 – 191 TCN vaø 189 TCN. Keát quaû Xiri phaûi caét vuøng Tieåu AÙ nhöôøng cho La Maõ. Sang theá kæ thöù I TCN, La Maõ laàn löôït tieâu dieät Xiri ( 64 TCN ), thoân tính Do Thaùi ( 63 TCN ), ñaùnh baïi Ai Caäp ( 30 TCN ), do ñoù ñaõ hoaøn thaønh vieäc Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
25. Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 57 - chinh phuïc vuøng Ñoâng Ñòa Trung Haûi bieán Ñòa Trung Haûi thaønh caùi hoà rieâng naèm goïn trong laõnh thoå cuûa ñeá quoác. 3. Tình hình kinh teá xaõ hoäi cuûa La Maõ töø theá kyû III – II TCN : a. Söï phaùt trieån cuûa cheá ñoä noâ leä : Ñeán theá kæ II TCN, cheá ñoä noâ leä ôû La Maõ phaùt trieån raát maïnh. Nguoàn noâ leä chuû yeáu laø tuø binh. Sau caùc cuoäc chieán tranh thaéng lôïi, soá tuø binh baét ñöôïc raát nhieàu. Ngoaøi ra coøn coù moät soá nguoàn noâ leä khaùc nhu nhöõng ngöôøi bò boïn cöôùp bieän baét coùc, do nöõ noâ leä sinh ra, nhöõng ngöôøi maéc nôï khoâng traû ñöôïc ( tröø coâng daân La Maõ ) Veà tæ leä giöõa noâ leä so vôùi daân töï do, caùc hoïc giaû ñöa ra nhöõng yù kieán khaùc nhau, dao ñoäng töø 33% ñeán 50%. Rieâng Aêngten thì noùi : “ Khi La maõ trôû thaønh moät thaønh phoá theá giôùi roài vaø khi maø ruoäng ñaát ôû YÙ thôøi xöa ngaøy caøng chuyeån vaøo tay moät soá ít ñòa chuû heát söùc giaøu coù, thì daân soá noâ leä laán aùp daân soá noâng daân”. Noâ leä laø löïc löôïng saûn xuaát chuû yeáu trong taát caû caùc ngaønh kinh teá. La Maõ voán laø moät nöôùc noâng nghieäp. Trong quaù trình baønh tröôùng ra beân ngoaøi, giai caáp chuû noâ ñaõ chieám ñöôïc nhieàu ruoäng ñaát ôû caùc nôi roài laäp thaønh nhieàu ñieàn trang lôùn ñeå troàng troït vaø chaên nuoâi. Nhöõng ngöôøi laøm vieäc trong caùc ñieàn trang aáy chuû yeáu laø noâ leä. Soá löôïng noâ leä laøm noâng nghieäp chieám tæ leä lôùn nhaát so vôùi caùc ngaønh kinh teá khaùc. Noâ leä coøn bò söû duïng nhieàu trong caùc haàm moû. Thôï thuû coâng, nhöõng ngöôøi phuïc dòch trong thöông nghieäp chuû yeáu cuõng laø noâ leä. Ngoaøi ra, noâ leä coøn bò söû duïng laøm caùc coâng vieäc phi saûn xuaát nhö naáu beáp, haàu haï, queùt doïn, gaùc coång, caét toùc, giöõ ngöïa, quaûn lí, ñaïi dieän, giaùo vieân, thö kí, nhaïc coâng, ñaáu só Thaân phaän noâ leä ôû La Maõ raát thaáp keùm. Noâ leä bò coi laø ñoà vaät, laø suùc vaät, laø coâng cuï bieát noùi. Varoâ, moät nhaø vaên La Maõ soáng vaøo cuoái theá kæ II ñaàu theá kæ I TCN noùi:” Moät soá ngöôøi chia coâng cuï thaønh ba nhoùm : Coâng cuï bieát noùi, coâng cuï bieát keâu khoâng phaân bieät aâm tieát vaø coâng cuï caâm. Noâ leä thuoäc loaïi coâng cuï bieát noùi, boø caùi thuoäc loaïi coâng cuï bieát keâu thaønh tieáng khoâng phaân bieät aâm tieát, coøn xe ngöïa thuoäc loaïi coâng cuï caâm.”. Noâ leä khoâng coù quyeàn laäp gia ñình vaø cuõng khoâng coù quyeàn sôû höõu taøi saûn. Noâ leä phaûi laøm vieäc vaát vaû vôùi nhöõng coâng cuï thoâ keäch, naëng neà trong caùc ñieàn trang, haàm moû döôùi söï ñaùnh ñaäp cuûa boïn ñoác coâng. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
26. Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 58 - Khaåu phaàn löông thöïc caáp cho noâ leä nhieàu ít tuøy theo coâng vieäc vaø thôøi vuï. Veà y phuïc thì cöù 2 naêm ñöôïc phaùt moät aùo khoaùc vaø moät aùo ngaén, aùo cuõ thì thu laïi ñeå laáy gieû raùch laøm neäm. Vì laø moät loaïi taøi saûn cuûa chuû, noâ leä thöôøng bò chuû tröøng phaït, bieán thaønh haøng hoùa ñeå mua baùn, thaäm chí gieát haïi. b. Söï xuaát hieän cuûa cheá ñoä ñaïi ñieàn trang: Nguyeân nhaân: sau caùc cuoäc chieán tranh chinh phuïc La Maõ chieám ñöôïc nhieàu vuøng ñaát môùi. Nhaø nöôùc La Maõ ñem nhöõng vuøng ñaát aáy baùn cho chuû noâ giaøu coù. Ngoaøi ra caùc chuû noâ aáy coøn mua hoaëc duøng baïo löïc ñeå chieám ruoäng ñaát cuûa daân ngheøo, do ñoù laõnh ñòa caøng ñöôïc môû roäng. Ñoàng thôøi ñeán thôøi kì naøy, cheá ñoä noâ leä phaùt trieån, vì vaäy caùc chuû ñieàn trang coù theå söû duïng söùc lao ñoäng reû maït cuûa noâ leä ñeå laøm vieäc trong laõnh ñòa cuûa hoï. Caùc ñieàn trang loaïi lôùn thöôøng roäng haøng traêm ngaøn ha, chuû yeáu taäp trung ôû Nam YÙ, ñaûo Xixin, Baéc Phi. Nhöõng ñieàn trang ôû ñaây thöôøng kinh doanh veà chaên nuoâi vaø troàng nguõ coác. Caùc ñieàn trang cuûa La Maõ trong chöøng möïc naøo ñoù cuõng mang nhöõng tính chaát kinh teá töï nhieân, trong trang vieân cuõng coù thôï thuû coâng saûn xuaát nhöõng thöù caàn thieát nhaèm thoûa maõn moät soá caàu cuûa nhöõng ngöôøi trong ñieàn trang, nhöng maët chuû yeáu laø caùc ñieàn trang ñeàu gaén lieàn vôùi thò tröôøng. Muïc ñích saûn xuaát chuû yeáu cuûa dieàn trang laø haøng hoùa ñeå baùn. c. Söï phaùt trieån cuûa taàng lôùp voâ saûn löu manh: Nguyeân nhaân: ñeán thôøi kì naøy, do vieäc xuaát nhaäp khaåu löông thöïc vôùi gía reû vaø do chieán tranh, nhieàn noâng daân bò phaù saûn. Sau khi maát ruoäng ñaát noâng daân muoán ñi laøm thueâ trong caùc trang vieân nhöng lao ñoäng cuûa hoï khoâng caïnh tranh noåi lao doäng reû maït cuûa noâ leä. Do vaäy nhieàu noâng daân phaù saûn ñaõ chaïy ra thaønh thò. ÔÛ ñaây hoï cuõng khoâng tìm ñöôïc vieäc laøm neân hoï phaûi soáng baèng söï cöùu teá cuûa nhaø nöôùc vaø tö nhaân. Ngoaøi ra hoï coøn kieám theâm tieàn baèng caùc caùch nhö baùn phieáu baàu cöû, laøm chöùng gian laän tröôùc toøa aùn, troäm caép Taàng lôùp khoâng coù cuûa caûi, khoâng coù ngheà nghieäp ñoù taïo thaønh moät taàng lôùp xaõ hoäi goïi laø taàng lôùp voâ saûn löu manh. Taàng lôùp naøy maát daàn thoùi quen lao ñoäng neân hoaøn toaøn aên baùm xaõ hoäi. Khôûi nghóa Xapaùctacuùt: ( Spartacus ) Do bò boùc loät vaø ñoái xöû taøn teä, ñeán thôøi kì naøy noâ leä ôû nhieàu nôi ñaõ noåi daäy khôûi nghóa, trong ñoù tieâu bieåu nhaát laø cuoäc khôûi nghóa Xpaùctacuùt. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
27. Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 59 - - Nguyeân nhaân tröïc tieáp: Do giai caáp chuû noâ baét noâ leä laøm ñaáu só. Chuû noâ La Maõ laäp moät tröôøng huaán luyeän ñaáu só ôû Capu. Caùc ñaáu só naøy chæ coù moät töông lai laø cheát vì löôõikieám cuûa baïn mình hoaëc nanh vuoát cuûa thuù döõ, vì vaäy hoï quyeát ñònh noåi daäy khôûi nghóa, neáu thaéng lôïi thì ñöôïc töï do, neáu thaát baïi thì cheát vaãn vinh quang hôn. - Naêm 73 TCN, 200 ñaáu só ôû tröôøng huaán luyeän Capu boû troán nhöng keá hoaëc bò baïi loä neân chæ coù 78 ngöôøi troán thoaùt, trong ñoù coù Xpaùctacuùt. Döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Xpaùctacuùt, nhöõng ngöôøi noâ leä khôûi nghóa ñaõ xaây döïng caên cöù ôû söôøn nuùi löûa Veâduyvô ñeå choáng laïi La Maõ, luùc ñaàu quaân khôûi nghóa lieân tieáp giaønh ñöôïc thaéng lôïi, löïc löôïng phaùt trieån ñeán 12 vaïn ngöôøi. Muïc ñích luùc ñaàu cuûa Xpaùctacuùt laø tìm ñöôøng ra khoûi YÙ veà queâ höông ôûø Hy Laïp, veà sau laïi ñònh sang Xixin nôi coù raát nhieàu noâ leä ñeå phôùi hôïp vôùi hoï, nhöng möu toan aáy khoâng thaønh coâng. Muøa xuaân naêm 71 TCN, taïi mieàn Nam baùn ñaûo YÙ ñaõ dieãn ra moät traän chieán ñaáu raát aùc lieät. Xpaùctacuùt vaø ñoàng ñoäi cuûa oâng ñaõ chieán ñaáu heát söùc ngoan cöôøng nhöng cuoái cuøng ñaõ bò thaát baïi. Xpaùctacuùt vaø 6 vaïn ngöôøi bò töû traän, 6000 ngaøn ngöôøi bò baét vaø bò ñoùng ñinh treân gía chöõ thaäp caém doïc ñöôøng töø Capu ñeán La Ma. Tuy vaäy löïc löôïng coøn laïi vaãn tieáp tuïc chieán ñaáu ôû mieàn Nam YÙ cho ñeán naêm 62 TCN. YÙ nghóa : Cuoäc khôûi nghóa Xpaùctacuùt tuy thaát baïi nhöng ñaõ laøm cho giai caáp chuû noâ bò thieät haïi raát lôùn vaø bò moät phen khieáp vía, do ñoù phaûi thay ñoåi daàn phöông thöùc boùc loät. Ñoàng thôøi phong traøo naøy ñaõ vieát neân moät trang söû huy hoaøng trong lòch söû ñaáu tranh cuûa quaàn chuùng bò aùp böùc. Baûn thaân Xpaùctacuùt ñaõ neâu leân moät taám göông kieân cöôøng baát khuaát ñöôïc ñôøi sau khaâm phuïc vaø ghi nhôù. 4. Söï suïp ñoå cuûa cheá ñoä coäng hoøa: Söï ñaáu tranh veà ñöôøng loái trong giai caáp chuû noâ: Ñeán theá kæ thöù I TCN, do nhöõng chuû tröông khaùc nhau trong vieäc giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà môùi naûy sinh trong ñeá quoác, giai caáp chuû noâ La Maõ chia laøm hai phaùi : Phaùi quyù toäc maø truï coät laø Vieän Nguyeân laõo vaø phaùi kò só ( Phaùi chuû noâ coâng thöông ) maø choã döïa laø Ñaïi hoäi nhaân daân. Phaùi quyù toäc chuû tröông: Tieáp tuïc duy trì neàn chuyeân chính cuûa mình döôùi cheá ñoä coäng hoøa nhö cuõ. Haïn cheá quyeàn coâng daân trong phaïm vi daân töï do La Maõ. Phaân bieät ñoái xöû ñoái vôùi caùc chuû noâ ngoaøi La Maõ. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
28. Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 60 - Phaùi kî só chuû tröông traùi laïi: Haïn cheá quyeàn haønh Vieän Nguyeân laõo. Môû roäng quyeàn coâng daân cho caû nhöõng ngöôøi töï do ngoaøi La Maõ Cuoäc ñaáu tranh aáy khoâng theå dieãn ra döôùi hình thöùc hoøa bình maø phaân thaéng baïi ñöôïc, vì vaäy caû hai ñeàu phaûi döïa vaøo quaân ñoäi, do ñoù ñaõ taïo ñieàu kieän cho caùc töôùng taäp trung moïi quyeàn haønh vaøo tay mình daãn ñeán söï xuaát hieän cheá ñoä ñoäc taøi. a. Caùc nhaø ñoäc taøi: Ngöôøi giaønh ñöôïc quyeàn ñoäc taøi ñaàu tieân laø Xila, ñaïi bieåu cuûa phaùi quyù toäc. Naêm 82 TCN, Xila tuyeân boá laøm ñoäc taøi suoát ñôøi, nhöng ñeán naêm 79 TCN, Xila oám naëng phaûi töø chöùc vaø ñeán naêm 78 TCN thì cheát. - Chính quyeàn tay ba laàn thöù nhaát vaø neàn ñoäc taøi cuûa Xeâda: Sau khi ñaøn aùp cuoäc khôûi nghóa Xpaùctacuùt, treân chính tröôøng La Maõ xuaát hieän ba nhaân vaät quan troïng, ñoù laø Craùtxuùt, Pompeâ vaø Xeâda. Sôõ dó Craùtxuùt vaø Pompeâ trôû thaønh nhöõng nhaân vaät noåi tieáng vì hoï ñaõ coù coâng ñaøn aùp cuoäc khôûi nghóa Xpaùctacuùt. Naêm 70 TCN, caû hai ngöôøi ñöôïc baàu laøm quan chaáp chính. Coøn Xeâda laø moät quyù toäc nhöïng coù nhieàu quan heä thaân thích vôùi phaùi kî só vaø raát ñöôïc loøng quaàn chuùng. Naêm 61 TCN, Xeâda ñöôïc cöû laøm Toång ñoác Taây Ban Nha. Naêm 60 TCN, oâng trôû veà La Maõ. Vì chöa theå moät mình naém ñoäc quyeàn chính trò, Xeâda cuøng vôùi Craùtxuùt vaø Pompeâ laäp thaønh taäp ñoaøn luõng ñoaïn chính quyeàn La Maõ, lòch söû goïi laø “ chính quyeàn tay ba laàn thöù nhaát “. Naêm 45 TCN, Craùtxuùt bò töû traän trong khi ñaùnh nhau vôùi quaân Paùcti ôû phöông Ñoâng. Pompeâ tìm caùch tröø khöû Xeâda ñeå ñoäc chieám chính quyeàn nhöng cuoái cuøng thaát baïi phaûi chaïy sang Ai Caäp roài bò gieát cheát ôû ñoù. Naêm 45 TCN, Xeâda trôû thaønh ngöôøi ñöùng ñaàu nhaø nöôùc La Maõ vôùi caùc chöùc vuï cao quyù nhö quan Ñoäc taøi suoát ñôøi, quan Baûo daân vónh vieãn, Toång tö leänh quaân ñoäi, Taêng löõ toái cao. Trong thôøi gian caàm quyeàn, Xeâda ñaõ thi haønh nhieàu caûi caùch coù lôïi cho phaùi kî só, bình daân vaø caùc tænh, ñoàng thôøi coøn phaùt haønh tieàn vaøng thoáng nhaát, caûi caùch lòch phaùp. Naêm 44 TCN Xeâda bò aùm saùt do aâm möu cuûa phaùi quyù toäc. Chính quyeàn tay ba laàn thöù hai: sau khi Xeâda cheát ít laâu, naêm 43 TCN, ôû La Maõ laïi xuaát hieän ba nhaân vaät quan troïng môùi, ñoù laø Antoâniuùt, Leâpiñuùt vaø Oáctavianuùt. Antoâniuùt vaø Leâpiñuùt ñeàu laø caùc töôùng döôùi quyeàn Xeâda, coøn Oáctavianuùt laø chaùu goïi Xeâda baèng caäu. Naêm 40 TCN, ba ngöôøi cuøng phaân chia quyeàn löïc: Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
29. Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 61 - Antoâniuùt thoáng trò phöông Ñoâng; Oáctavianuùt thoáng trò xöù Goâlô vaøTaây Ban Nha; Leâpiñuùt thoáng trò chaâu Phi. Thöïc hieän söï cam keát ñoù, Antoâniuùt keùo quaân sang phöông Ñoâng. Naêm 37 TCN, oâng keát hoân vôùi nöõ hoaøng Ai Caäp Cleâoâpaùt. Naêm 32 TCN, chính quyeàn tay ba laàn thöù hai heát kì haïn. Döôùi aùp löïc cuûa Oáctavianuùt, Vieän Nguyeân laõo vaø Ñaïi hoäi nhaân daân thoâng qua nghò quyeát töôùc quyeàn löïc cuûa Antoâniuùt vaø tuyeân chieán vôùi Cleâoâpaùt. Naêm 30 TCN, Oáctavianuùt chieám ñöôïc Tieåu AÙ, Xiri, Pheânixi, Palextin vaø cuoái cuøng chieám ñöôïc Ai Caäp. Antoâniuùt vaø Cleâoâpaùt phaûi töï töû. III. Thôøi kyø quaân chuû 1. Tình hình chính trò cuûa La Maõ töø cuoái theá kæ I TCN ñeán cuoái theá kæ IV: a. Thôøi kì Nguyeân thuû: Sau khi ñaùnh baïi Antoâniuùt, naêm 29 TCN, Oáctavianuùt trôû veà La Maõ. Töø ñoù oâng trôû thaønh ngöôøi thoáng trò duy nhaát cuûa toaøn ñeá quoác. Maëc daàu chöa xöng laøm hoaøng ñeá, nhöng oâng ñöôïc toân laøm Nguyeân thuû, ñöôïc daâng danh hieäu Oâguyùt ( Auguste ) nghóa laø “ toân kính”, vaø ñöôïc giaønh cho nhöõng danh hieäu cao quyù nhö quan Chaáp chính suoát ñôøi, quan Baûo daân suoát ñôøi, ngöôøi cha ñaát nöôùc, Ñaïi giaùo chuû Nhö vaäy Oáctavianuùt thöïc chaát ñaõ trôû thaønh moät hoaøng ñeá, vaø La Maõ ñaõ chuyeån sang cheá ñoä quaân chuû chuyeân cheá nhöng vaãn khoaùc caùi aùo ngoaøi cuûa cheá doä coäng hoøa. Naêm 14, Oáctavianuùt cheát. Theo yù kieán cuûa oâng khi coøn soáng, Vieän Nguyeân laõo ñem chöùc Oâguyùt trao cho Tibeâriuùt, moät ngöôøi vöøa laø con rieâng cuûa vôï thöù ba, vöøa laø con nuoâi, vöøa laø con reå cuûa Oáctavianuùt. Nhö vaäy, Oáctavianuùt laø ngöôøi saùng laäp vöông trieàu ñaàu tieân ôû La Maõ – Vöông trieàu Giulieâng Cloâñieâng ( 27 TCN – 68 ). Sau Tibeâriuùt, caùc vò hoaøng ñeá keá vò ñeàu ngu ñaàn, nhu nhöôïc hoaëc taøn baïo, trong ñoù Neâroâng ( 54 – 68 ), vua cuoái cuøng cuûa vöông trieàu naøy laø moät baïo chuùa noåi tieáng trong lòch söû La Maõ. Sau ñoù ôû La Maõ ñaõ thay ñoåi ñeán maáy vöông trieàu, tình hình noùi chung thöôøng khoâng oån ñònh, vieäc pheá laäp caùc hoaøng ñeá laø naèm trong tay quaân ñoäi. b. Thôøi Vöông chuû : Naêm 284, vieân töôùng caän veä Ñioâcleâtianuùt giaønh ñöôïc ngoâi hoaøng ñeá ( 284 – 305 ). Ñioâcleâtianuùt boû danh hieäu Nguyeân thuû, töï xöng laø Vöông chuû. Töø ñoù hoaøng ñeá La Maõ trôû thaønh keû coù quyeàn uy tuyeät ñoái nhö caùc vua phöông Ñoâng. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
30. Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 62 - Naêm 306, Coângxtaêngtinuùt giaønh ñöôïc ngoâi hoaøng ñeá. Ñoù laø moät oâng vua noåi tieáng cuûa La Maõ. Naêm 330, oâng dôøi ñoâ sang Bidantium, moät thaønh phoá cuûa ngöôøi Hy Laïp ôû eo bieàn Boâxpho vaø ñaët teân laø Coângxtaêngtinoáp. Naêm 395, hoaøng ñeá Teâoâñodiuùt chia ñeá quoác thaønh hai phaàn vaø giao cho hai ngöôøi con mình; ngöôøi con caû laøm vua ôû nöûa phía Ñoâng, ñoùng ñoâ ôû Coângxtaêngtinoáp, ngöôøi con thöù laøm vua ôû nöûa phía Taây, ñoùng ñoâ ôû La Maõ. Töø ñoù ñeá quoác La Maõ chính thöùc chia laøm hai nöôùc: ñeá quoác Ñoâng La Maõ ( Veà sau goïi laø ñeá quoác Bidantium ) vaø ñeá quoác Taây La Maõ. 2. Söï khuûng khoaûng veà kinh teá xaõ hoäi: a. Söï khuûng khoaûng cuûa cheá ñoä noâ leä: Baét ñaàu töø thôøi quaân chuû, cheá ñoä noâ leä ôû La Maõ ñaõ coù nhöõng daáu hieäu khuûng khoaûng maø veà sau ngaøy caøng traàm troïng. Bieåu hieän cuûa söï khuûng khoaûng aáy laø: Nguoàn cung caáp noâ leä khoâng coøn phong phuù nhö tröôùc nöõa, vì nguoàn noâ leä chuû yeáu laø tuø binh maø töø ñaây caùc cuoäc ñaáu tranh chinh phuïc ít daàn. Chaát löôïng noâ leä cuõng giaûm suùt, vì soá tuø binh baét ñöôïc trong thôøi kì naøy chuû yeáu laø ngöôøi caùc toäc ñang soáng trong xaõ hoäi nguyeân thuûy. Hoï keùm xa caùc tuø binh baét ñöôïc ôûû phöông Ñoâng veà kieán thöùc vaø kó thuaät. Hôn nöõa do bò ñoái xöû taøn teä neân noâ leä thöôøng chaây löôøi trong coâng vieäc, laïi coøn coá tình phaù hoaïi coâng cuï, laõng phí khi thu hoaïch. Ngoaøi ra coøn coù moät soá noâ leä coøn choáng laïi chuû, thaäm chí gieát chuû. Nhö vaäy, vieäc boùc loät noâ leä theo phöông thöùc cuõñaõ toû ra keùm hieäu quaû veà kinh teá vaø khoâng an toaøn ñoái vôùi chuû, vì vaäy giai caáp chuû noâ phaûi thay ñoåi thaùi ñoä ñoái xöû ñoái vôi noâ leä, ñoàng thôøi phaûi thay ñoåi phöông thöùc boùc loät noâ leä. b. Söï ra ñôøi vaø phaùt trieån cuûa cheá ñoä leä noâng : Baét ñaàu töø theá kæ thöù I, cuøng vôùi söï khuûng khoaûng cuûa quan laïi noâ leä, moät taàng lôùp xaõ hoäi môùi ñaõ ra ñôøi, ñoù laø taàng lôùp leä noâng. Ñaàu tieân moät soá ñòa chuû chuû noâ ñem ruoäng ñaát cuûa mình chia thaønh nhöõng phaàn nhoû roài phaùt canh cho caùc ñoái töôïng nhö noâng daân phaù saûn, daân thaønh thò chuyeån veà noâng thoân, cö daân caùc Man toäc môùi vaøo La Maõ, noâ leä ñöôïc giaûi phoùng. Hoï ñeàu ñöôïc goïi chung laø leä noâng. Luùc ñaàu leä noâng laø ngöôøi töï do, coù moät soá vaãn coù quyeàn coâng daân, thaân phaän cuûa hoï khoâng phaûi suoát ñôøi vaø taát nhieân khoâng phaûi cha truyeàn con noái. Hoï chæ coù moät nghóa vuï laø phaûi noäp ñòa toâ cho chuû ruoäng ñaát baèng tieàn hoaëc baèng saûn phaåm. Möùc thu ñòa toâ luùc ñaàu baèng 1/3 thu hoaïch. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
31. Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 63 - Do quan heä leä noâng toû ra phuø hôïp vôùi vieäc phaùt trieån saûn xuaát ôû trong caùc ñieàn trang neân daàn daàn caùc chuû noâ thöôøng ñem ruoäng ñaát chia cho noâ leä cuûa mình caøy caáy vaø baét hoï phaûi noäp cho mình moät phaàn thu hoaïch, do ñoù nhöõng ngöôøi noâ leä naøy cuõng bieán thaønh leä noâng. Veà sau, cuøng vôùi söï phaùt trieån cuûa cheá ñoä leä noâng, ñòa vò cuûa leä noâng ngaøy caøng thaáp keùm, thaân phaän cuûa leä noâng phaûi cha truyeàn con noái vaø bò gaén chaët vaøo ruoäng ñaát. Möùc ñòa toâ phaûi noäp cao hôn tröôùc kia nhieàu. Hoï khoâng coøn laø nhöõûng ngöôøi coù quyeàn töï do hoaøn toaøn nöõa, do ñoù khoâng ñöôïc keát hoân vôùi nhöõng phuï nöõ coù ñòa vò töï do. Nhö vaäy leä noâng chính laø tieàn thaân cuûa noâng noâ thôøi trung ñaïi 3. Söï ra ñôøi vaø phaùt trieån cuûa ñaïo Kitoâ ôû La Maõ coå ñaïi: a. Söï ra ñôøi cuûa ñaïo Kitoâ: Ñaïo Kitoâ ra ñôøi ôû vuøng Palextin. Tröôùc khi ñaïo Kitoâ ra ñôøi, ôû ñaây ñaõ coù ñaïo Do Thaùi. Kinh thaùnh cuûa ñaïo Do Thaùi goàm ba phaàn laø Luaät phaùp, Tieân Tri vaø Ghi Cheùp Thaùnh tích. Veà sau 3 phaàn naøy ñöôïc goïi laø kinh Cöïu öôùc. Sau khi vuøng Palextinbò La Maõ thoáng trò, ñôøi soáng cuûa nhaân daân ôû ñaây raát cöïc khoå. Chính söï cöïc khoå cuûa nhaân daân, giaùo lyù cuûa ñaïo Do Thaùi vaø trieát lyù hoïc cuûa phaùi khaéc kyû(Stoicism) cuûa Hy Laïp laø nhöõng yeáu toá daãn ñeán söï ra ñôøi cuûa ñaïo Kitoâ. - Theo truyeàn thuyeát, ngöôøi saùng laäp ra ñaïo Ki toâ laø Chuaù Gieâxu Crít (Jeâsus Christ) con cuûa Chuùa Trôøi ñaàu thai vaøo ngöôøi con gaùi ñoàng trinh Maria vaø ñöôïc sinh ra ôû Beùtleâhem vuøng Palextin vaøo khoaûng naêm 5 hoaëc 4 TCN. Ñeán naêm 30 tuoåi, chuùa Gieâxu vöøa truyeàn ñaïo vöøa chöõa beänh, coù theå laøm cho ngöôøi cheát soáng laïi. Trong khi truyeàn ñaïo, chuùa Gieâxu khuyeân moïi ngöôøi phaûi nhaãn nhuïc chiïu ñöïng moïi ñau khoå ôû ñôøi, sau khi cheát seõ ñöôïc höôûng haïnh phuùc vónh vieãn ôû thieân ñöôøng. Ñoàng thôøi chuùa Gieâxu leân aùn söï giaøu coù, cho raèng ngöôøi giaøu muoán leân nöôùc Chuaù cuõng khoù nhö con laïc ñaø muoán chui qua loã kim. Sau 3 naêm truyeàn giaùo, chuùa Gieâxu bò baét vaø bò toaø aùn La Maõ xöû töû baèng caùch ñoùng ñinh leân thaäp giaù ôû nuùi Can Ve ôû gaàn Gieârudalem. Sau khi choân ñöôïc 3 ngaøy, chuùa Gieâxu soáng laïi vaø tieáp tuïc thuyeát giaùo roài 40 ngaøy sau thì bay leân trôøi. Sau ñoù, caùc toâng ñoà cuûa Chuùa toûa ñi truyeàn giaùo khaép ñeá quoác La Maõ. - Ñoái töôïng toân thôø cuûa ñaïo kitoâ la øChuaù Trôøi. Chuùa Trôøi laø ñaáng saùng taïo ra taát caû. Nhöng ñoàng thôøi hoï laïi ñöa ra thuyeát “tam vò nhaát theå” töùc laø Chuaù Trôøi (Chuùa cha), Chuùa Gieâxu (Chuùa con) vaø Thaùnh Thaàn tuy laø ba nhöng voán laø moät. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
32. Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 64 - Ñaïo Kitoâ cuõng coù quan nieäm veà thieân ñöôøng, ñòa nguïc, linh hoàn baát töû, thieân thaàn, ma quûy. Kinh thaùnh cuûa ñaïo Kitoâ goàm hai phaàn laø Cöïu öôùc vaø Taân öôùc. Cöïu öôùc laø kinh thaùnh cuûa ñaïo Do Thaùi maø ñaïo Kitoâ tieáp nhaän, coøn Taân öôùc laø kinh thaùnh thöïc söï cuûa ñaïo Kitoâ. Kinh Taân öôùc voán vieát baèng tieáng Hy Laïp, goàm coù 4 phaàn laø Phuùc aâm, Hoaït ñoäng, cuûa caùc söù ñoà, Thö tín vaø Khaûi thò luïc. Ñaïo Kitoâ coù 7 nghi leã quan troïng goïi laø 7 bí tích. Röûa toäi: nghi thöùc vaøo ñaïo. Theâm söùc: cuûng coá loøng tin. Thaùnh theå: aên baùnh thaùnh. Giaûi toäi: xöng toäi ñeå ñöôïc xaù toäi. Xöùc daàu: xoa nöôùc thaùnh vaøo ngöôøi saép cheát. Truyeàn chöùc: phong chöùc cho giaùo só. Hoân phoái. Veà toå chöùc, luùc ñaàu caùc tín ñoà cuûa ñaïo Kitoâ bao goàm noâ leä, noâ leä ñöôïc giaûi phoùng, daân ngheøo thaønh thò. Hoï laäp thaønh nhöõng coâng xaõ nhoû. Ñeán theá kæ II, caùc coâng xaõ Kitoâ giaùo lieân hieäp laïi vaø toå chöùc thaønh giaùo hoäi. Töø ñaây, nhieàu ngöôøi khaù giaû vaø giaøu sang cuõng theo Kitoâ giaùo. b. Chính saùch cuûa La Maõ ñoái vôùi ñaïo Kitoâ: Do thaùi ñoä choáng chính quyeàn La Maõ, sau khi ra ñôøi, ñaïo Kitoâ bò La Maõ thaúng tay ñaøn aùp maø vuï taøn saùt tín ñoà Kitoâ giaùo khoác lieät ñaàu tieân dieãn ra vaøo naêm 64 döôùi thôøi hoaøng ñeá Neâroâng. Tuy bò ñaøn aùp nhöng ñaïo Kitoâ vaãn tieáp tuïc phaùt trieån. Ñeán naêm 331, chính quyeàn La Maõ ra leänh ngöøng saùt haïi tín ñoà ñaïo Kitoâ. Naêm 313, hai hoaøng ñeá Coângxtaêngtinuùt vaø Lixiniuùt ban haønh saéc leänh Milanoâ chính thöùc coâng nhaän ñòa vò hôïp phaùp cuûa ñaïo Kitoâ. Naêm 325, Coângxtaêngtinuùt trieäu taäp cuoäc ñaïi hoäi caùc giaùo chuû ñaïo Kitoâ ôû Nixeâ ( Tieåu AÙ ) ñeå xaùc ñònh giaùo lyù vaø chaán chænh toå chöùc giaùo hoäi. Naêm 337 tröôùc luùùc cheát, Coângxtaêngniuùt ñaõ chòu pheùp röûa toäi. Nhö vaäy oâng laø hoaøng ñeá La Maõ ñaàu tieân theo Kitoâ giaùo. Ñeán cuoái theå kæ IV, ñaïo Kitoâ ñöôïc thöøa nhaän laø quoác giaùo cuûa ñeá quoác La Maõ. Sau ñoù, Gieâroâm ñaõ dòch kinh Cöuï öôùc vaø kinh Taân öôùc töø tieáng Hy Laïp ra tieáng Latinh. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
33. Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 65 - 4. Söï xaâm nhaäp cuûa Man toäc vaø söï dieät vong cuûa Taây La Maõ: a. Söï xaâm nhaäp cuûa Man toäc: Man toäc laø moät danh töø maø ngöôøi La Maõ duøng ñeå chæ caùc boä toäc ñang soáng trong xaõ hoäi nguyeân thuyû ôû ngoaøi cöông giôùi cuûa ñeá quoác. Nhöõng boä toäc naøy goàm ba nhoùm lôùn laø ngöôøi Xentô, ngöôøi Gieùcmanh vaø ngöôøi Xlavô. Trong ba nhoùm ñoù, ngöôøi Gieùcmanh ñoùng vai troø heát söùc quan troïng ñoái söï dieät vong cuûa ñeá quoác La Maõ. Ngöôøi Gieùcmanh bao goàm nhieàu boä laïc nhö Taây Goát, Ñoâng Goát, Vaêng ñan, Phraêng, Aêngglô, Xaùcxoâng, Buoácgoâng Ñeán theá kæ thöù IV, ngöôøi Gieùcmanh ñaõ tieán haønh nhöõng cuoäc di cö oà aït vaøo laõnh thoå cuûa ñeá quoác La Maõ. Môû maøn cho phong traøo naøy laø cuoäc di cö cuûa ngöôøi Taây Goát vaøo naêm 376. Naêm 419 ngöôøi Taây Goát thaønh laäp vöông quoác cuûa mình ôû mieàn Nam xöù Goâlô ( ôû Phaùp ), sau ñoù phaùt trieån sang Taây Ban Nha. Tieáp ñoù,naêm 429, nguôøi Vaêng ñan thaønh laäp vöông quoác cuûa mình treân ñaát chaâu Phi cuûa La Maõ. Naêm 457, ôû Ñoâng Nam xöù Goâlô laïi xuaát hieän vöông quoác cuûa ngöôøi Buoácgoâng. Ñoàng thôøi ngöôøi Aêngglô, ngöôøi Xaùcxoâng, ngöôøi Giuytô ( Jutes ) cuõng vöôït bieån sang thaønh laäp nhieàu nöôùc nhoû ôû mieàn Nam ñaûoBriteân ( Anh ). Coøn ngöôøi Phraêng thì töø theá kæ III ñaõ traøn vaøo chieám mieàn Baéc xöù Goâlô. Nhö vaäy phaàn lôùn ñaát ñai cuûa ñeá quoác Taây La Maõ ñaõ thuoäc veà ngöôøi Gieùcmanh. Chính quyeàn La Maõ chæ kieåm soaùt ñöôïc baùn ñaûo YÙ maø thoâi. b. Söï dieät vong cuûa ñeá quoác Taây La Maõ: Vaøo giöõa theá kæ thöù V, tieáp theo ngöôøi Gieùcmanh, ngöôøi Hungnoâ döôùi söï chæ huy cuûa thuû lónh Aùttila traøn vaøo ñeá quoác La Maõ, gaây leân nhöõng caûnh cheùm gieát, cöôùp boùc raát khuûng khieáp. Naêm 451, Aùttila taán coâng xöù Goâlô. Taïi ñaây quaân Hungnoâ bò lieân quaân La Maõ, Phraêng, Buoácgoâng vaø Taây Goát ñaùnh baïi. Treân ñöôøng ruùt veà phía Ñoâng, quaân Hungnoâ ñaõ caøn queùt mieàn Baéc YÙ ( Naêm 452 ). Noãi kinh hoaøng veà söï caøn queùt cuûa ngöôøi Hungnoâ chöa nguoâi thì ñeán naêm 455, ngöôøi Vaêngñan laïi töø chaâu Phi vöôït bieån taán coâng baùn ñaûo YÙ. Thaønh La Maõ bò cöôùp phaù trong nöûa thaùng roøng raõ. Sau ñoù cuøng vôùi raát nhieàu chieán lôïi phaåm vaø tuø binh, hoï ruùt veà chaâu Phi. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
34. Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 66 - Ñeán thaäp kæ 70 cuûa theá kæ V, ñeá quoác Taây La Maõ chæ coøn laïi moät vuøng ñaát nhoû beù maø ôû ñoù chính quyeàn thöïc teá ñaõ naém trong tay caùc töôùng lónh Man toäc, hoï coù theå tuyø yù pheá laäp caùc hoaøng ñeá La Maõ. Naêm 476, thuû lónh quaân ñoäi ñaùnh thueâ ngöôøi Gieùc manh laø Oâñoâacrô (Odoacre) ñaõ laät ñoå hoaøng ñeá cuoái cuøng cuûa Taây La Maõlaø Roâmuluùt OÂguxtulô roài töï xöng laøm hoaøng ñeá. Söï kieän ñoù ñaùnh daáu söï dieät vong cuûa ñeá quoác Taây La Maõ, ñoàng thôøi ñaùnh daáu söï chaám döùt cuûa xaõ hoäi chieám noâ. Coøn ñeá quoác Ñoâng La Maõ thì vaãn tieáp tuïc toàn taïi vaø ñi daàn vaøo con ñöôøng phong kieán hoùa. Ñeán naêm 1453, Ñoâng La Maõ (thöôøng goïi laø ñeá quoác Bidantium) bò Thoå Nhó Kyø tieâu dieät. * * * Ñaëc ñieåm cuûa lòch söû Hy Laïp vaø La Maõ: 1 . Toaøn boä ruoäng ñaát trong xaõ hoäi thuoäc quyeàn sôû höõu cuûa tö nhaân, chuû yeáu thuoäc quyeàn sôû höõu cuûa giai caáp chuû noâ. 2 . Thuû coâng nghieäp vaø thöông nghieäp raát phaùt trieån. Neàn kinh teá mang tính chaát kinh teá haøng hoùa. 3 . Giai caáp noâ leä raát ñoâng ñaûo, chieám tæ leå raát lôùn trong cö daân, ñoàng thôøi noâ leä laø löïc löôïng saûn xuaát chuû yeáu trong xaõ hoäi. 4 . Nhaø nöôùc laø cuûa giai caáp chuû noâ. Nhaø nöôùc coù nhieàu hình thöùc: daân chuû, coäng hoøa quùy toäc, quaân chuû. * * * Noäi dung oân taäp: 1. Quùa trình hoaøn thieän cheá ñoä daân chuû ôû Aten. 2. Söï cöôøng thònh cuûa Aten sau chieán tranh Hy Laïp Ba Tö. 3. Söï thaùnh laäp ñeá quoác La Maõ. 4. Cheá ñoä noâ leä ôû La Maõ vaø cuoäc khôûi nghóa Xpaùctacuùt. 5. Söï khuûng hoaûng cuûa cheá ñoä noâ leä vaø söï dieät vong cuûa Taây La Maõ. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
35. Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 67 - Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû