Giáo trình Lịch sử Thế giới trung đại (Phần 1) - Nguyễn Gia Phu

Nội dung text: Giáo trình Lịch sử Thế giới trung đại (Phần 1) - Nguyễn Gia Phu

1. TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC ÑAØ LAÏT F 7 G GIAÙO TRÌNH LÒCH SÖÛ THEÁ GIÔÙI TRUNG ÑAÏI NGUYEÃN GIA PHU
2. Lòch söû theá giôùi Trung Ñaïi - 1 - MUÏC LUÏC PHAÀN I. LÒCH SÖÛ PHÖÔNG TAÂY TRUNG ÑAÏI 3 BAØI I. SÖÏ HÌNH THAØNH CHEÁ ÑOÄ PHONG KIEÁN ÔÛ TAÂY AÂU. 3 I. Söï thaønh laäp caùc quoác gia ôû Taây AÂu töø theá kyû V – X: 3 II. Vöông quoác Phraêng: 3 III. Quaù trình hình thaønh cheá ñoä phong kieán ôû vöông quoác Phraêng: 4 BAØI II. SÖÏ RA ÑÔØI VAØ PHAÙT TRIEÅN CUÛA THAØNH THÒ 8 I. Söï ra ñôøi cuûa thaønh thò : 8 II. Hoaït ñoäng kinh teá cuûa caùc thaønh thò: 9 III. Cuoäc ñaáu tranh giaønh quyeàn töï trò vaø aûnh höôûng cuûa thaønh thò ñoái vôùi cheá ñoä phong kieán: 11 BAØI III. GIAÙO HOÄI LA MAÕ VAØ PHONG TRAØO VIEÃN CHINH CUÛA QUAÂN THAÄP TÖÏ 13 I. Söï phaùt trieån theá löïc cuûa giaùo hoäi La Maõ: 13 II. Nhöõng cuoäc vieãn chinh cuûa quaân Thaäp Töï : 14 BAØI IV. NHÖÕNG(CUOÄC PHAÙT KIEÁN LÔÙN VEÀ ÑÒA LYÙ. 19 I. Nguyeân nhaân vaø tieàn ñeà cuûa caùc cuoäc phaùt kieán ñòa lyù: 19 II. Caùc cuoäc phaùt kieán lôùn : 19 III. Cuoäc haønh trình voøng quanh traùi ñaát: 20 IV. Haäu quaû: 21 BAØI V. SÖÏ RA ÑÔØI CUÛA CHUÛ NGHÓA TÖ BAÛN ÔÛ TAÂY AÂU 23 I. Nhöõng tieàn ñeà cuûa söï ra ñôøi cuûa chuû nghóa tö baûn: 23 II. Söï ra ñôøi cuûa neàn saûn xuaát tö baûn chuû nghóa: 24 III. Söï ra ñôøi cuûa giai caáp tö saûn vaø giai caáp voâ saûn: 25 IV. Aûnh höôûng cuûa chuû nghóa tö baûn vôùi cheá ñoä phong kieán: 26 BAØI VI. PHONG TRAØO CAÛI CAÙCH TOÂN GIAÙO 28 I. Nguyeân nhaân chung: 28 II. Caùc cuoäc caûi caùch toân giaùo: 28 III. Nhöõng hoaït ñoäng choáng caûi caùch toân giaùo cuûa giaùo hoäi Thieân Chuùa: 30 BAØI VII. SÖÏ PHAÙT TRIEÅN CUÛA CHEÁ ÑOÄ PHONG KIEÁN TÖØ PHAÂN QUYEÀN ÑEÁN TAÄP QUYEÀN ÔÛ PHAÙP 32 I. Quaù trình thoáng nhaát nöôùc Phaùp : 32 II. Quaù trình phaùt trieån cuûa cheá ñoä quaân chuû chuyeân cheá : 35 BAØI VIII. CAÙCH MAÏNG NEÂÑEÙCLAN 38 I. Tình hình Neâñeùclan tröôùc caùch maïng : 38 II. Dieãn bieán cuoäc caùch maïng: 40 III. Tính chaát , yù nghóa vaø haïn cheá cuûa caùch maïng Neâñeùclan: 42 PHAÀN II. LÒCH SÖÛ PHÖÔNG ÑOÂNG THÔØI TRUNG ÑAÏI 45 BAØI I. TRUNG QUOÁC 45 I. CAÙC TRIEÀU ÑAÏI TÖØ TAÀN ÑEÁN THANH (221TCN – 1840) 45 II. TÌNH HÌNH KINH TEÁ XAÕ HOÄI: 59 BAØI II. A RAÄP 63 I. Söï thaønh laäp nhaø nöôùc A Raäp: 63 Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
3. Lòch söû theá giôùi Trung Ñaïi - 2 - BAØI III. AÁN ÑOÄ 68 I. Tình hình chính trò: 68 II. Cheá ñoä Jati vaø AÁn Ñoä giaùo: 70 BAØI IV. NHAÄT BAÛN 73 I. Nhöõng nhaø nöôùc ñaàu tieân : 73 II. Nhaät Baûn töø theá kyû VII ñeán theá kyû XII: 73 Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
4. Lòch söû theá giôùi Trung Ñaïi - 3 - Phaàn I. LÒCH SÖÛ PHÖÔNG TAÂY TRUNG ÑAÏI Baøi I. SÖÏ HÌNH THAØNH CHEÁ ÑOÄ PHONG KIEÁN ÔÛ TAÂY AÂU. I. Söï thaønh laäp caùc quoác gia ôû Taây AÂu töø theá kyû V – X: Tröôùc khi ñeá quoác Taây La Maõ dieät vong (naêm 476), treân ñaát ñai cuûa Taây La Maõ ñaõ thaønh laäp moät soá vöông quoác cuûa ngöôøi Gieùcmanh nhö Taây Goát, Vaêngñan, Buoácgoâng Sau khi Taây La Maõ dieät vong, ngöôøi Gieùcmanh tieáp tuïc thaønh laäp nhöõng vöông quoác môùi. Ñoù laø vöông quoác Phraêng thaønh laäp naêm 486 ôû xöù Goâlô, Vöông quoác Ñoâng Goát thaønh laäp naêm 493 ôû YÙ. Nhö vaäy laø ñeán cuoái theá kyû V, toaøn boä ñaát ñai cuûa Taây La Maõ ñaõ trôû thaønh ñòa baøn cuûa caùc vöông quoác môùi cuûa ngöôøi Gieùcmanh. Tuy vaäy, ña soá caùc nöôùc naøy toàn taïi khoâng ñöôïc laâu: Vöông quoác Vaêngñan bò Ñoâng La Maõ tieâu dieät naêm 534. Cuõng naêm ñoù vöông quoác Buoác Goâng bò vöông quoác Phraêng thoân tính. Naêm 535, vöông quoác Ñoâng Goát bò hoaøng ñeá Ñoâng La Maõ taán coâng, vaø ñeán naêm 555 thì bò dieät vong. Vöông quoác Taây Goát toàn taïi ñöôïc gaàn ba theá kyû, nhöng ñeán naêm 711 cuõng bò A- raäp chinh phuïc. Sau khi Ñoâng La Maõ tieâu dieät vöông quoác Ñoâng Goát chieám laïi ñöôïc baùn ñaûo YÙ, naêm 568 ngöôøi Loângba ñaõ traøn vaøo chieám ñöôïc mieàn Baéc vaø mieàn Trung baùn ñaûo YÙ roái thaønh laäp vöông quoác Loângba. Nhöng nöôùc naøy cuõng chæ toàn taïi ñeán naêm 774 thì bò vöông quoác Phraêng chinh phuïc. Theá laø trong soá caùc nöôùc do ngöôøi Gieùcmanh thaønh laäp chæ coù vöông quoác Phraêng laø toàn taïi laâu daøi vaø coù vai troø quan troïng trong maáy theá kyû ñaàu cuûa cheá ñoä phong kieán ôû Taây AÂu. II. Vöông quoác Phraêng: Ngöôøi Phraêng luùc ñaàu cö truù ôû vuøng höõu ngaïn soâng Ranh. Töø theá kyû thöù III, hoï vöôït qua soâng Ranh traøn vaøo xöù Goâlô, ñeán theá kyû thöù IV, hoï ñöôïc coi laø baïn ñoàng minh cuûa La Maõ vaø ñöôïc ñònh cö ôû vuøng Ñoâng Baéc xöù Goâlô. Sau khi Taây La Maõ dieät vong ngöôøi Phraêng chieám theâm ñöôïc nhieàu ñaát ñai ôû xöù naøy vaø ñeán naêm 486 thì chuyeån sang xaõ hoäi coù nhaø nöôùc. Ngöôøi ñaàu tieân ñaët cô sôû cho vieäc thaønh laäp vöông quoác Phraêng laø Cloâvít (481- 511), voán laø moät thuû lónh boä laïc, ñeán naêm 486 thì bieán thaønh oâng vua ñaàu tieân cuûa trieàu ñaïi Meâroâvanhgieâng (Meùrovingiens, 481-751). Sau khi thaønh laäp nöôùc, caùc vua cuûa vöông quoác Phraêng khoâng ngöøng chinh phuïc beân ngoaøi, do ñoù laõnh thoå cuûa vöông quoác caøng ñöôïc môû roäng. Naêm 732, Teå töôùng cuûa vöông quoác Phraêng laø Saùclô Macten coù coâng ñaùnh baïi cuoäc taán coâng cuûa ngöôøi A-raäp neân uy tín vang doäi trong caû nöôùc. Vì vaäy, sau khi oâng Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
5. Lòch söû theá giôùi Trung Ñaïi - 4 - cheát (741), con cuûa oâng laø Peâpanh Luøn ñöôïc thay chöùc Teå töôùng. Ñeán naêm 751, Peâpanh Luøn ñöôïc hoäi nghò quí toäc cöû leân laøm vua, trieàu Meâroâvanhgieâng keát thuùc, trieàu Caroâlanhgieâng (Carolingiens) ñöôïc thaønh laäp. Naêm 768, Peâpanh cheát, con laø Saùclômanhô leân thay. Ñaây laø oâng vua loãi laïc nhaát cuûa vöông quoác Phraêng. Trong 46 naêm ôû ngoâi, oâng khoâng ngöøng chinh chieán, do ñoù ñaõ laøm cho vöông quoác Phraêng trôû thaønh moät nöôùc coù cöông giôùi roäng lôùn töông ñöông vôùi laõnh thoå cuûa ñeá quoác Taây La Maõ tröôùc kia. Vì vaäy naêm 800, oâng ñöôïc Giaùo hoaøng Leâoâng III cöû haønh leã Gia mieän (1) toân laøm hoaøng ñeá cuûa La Maõ, vì vaäy oâng ñöôïc coi laø Saùclômanhô töùc laø “Ñaïi hoaøng ñeá Saùclô”. Naêm 814, Saùclômanhô cheát, ngöôøi con tröôûng laø Lu-y “Moä ñaïo” leân noái ngoâi (814-840). Trong thôøi gian naøy, cuoäc ñaáu tranh trong noäi boä cung ñình daõ xaûy ra, naêm 840, Lu-y “Moä ñaïo” cheát, cuoäc noäi chieán giöõa ba ngöôøi con cuûa Lu-y Moä ñaïo laäp töùc buøng noå. Naêm 843, ba anh em phaûi kyù vôùi nhau hoøa öôùc Veùcñoong. Theo hoøa öôùc naøy, laõnh thoå cuûa vöông quoác chia laøm 3 phaàn: - Ngöôøi anh caû Loâte ñöôïc phaàn giöõa bao goàm vuøng taû ngaïn soâng Ranh vaø mieàn Baéc baùn ñaûo YÙ. - Ngöôøi em thöù hai laø Lu-y xöù Gieùcmanh ñöôïc phaàn ñaát phía Ñoâng soâng Ranh. - Ngöôøi em uùt Saùclô Hoùi ñöôïc phaàn ñaát phía Taây cuûa vöông quoác. Nhö vaäy ñeán ñaây, vöông quoác Phraêng tan raõ, ñoàng thôøi hoøa öôùc Veùcñoong cuõng laø moác lòch söû ñaùnh daáu söï thaønh laäp ba nöôùc môùi laø Phaùp, Ñöùc, YÙ. III. Quaù trình hình thaønh cheá ñoä phong kieán ôû vöông quoác Phraêng: Sau khi thaønh laäp nöôùc, ngöôøi Phraêng töø xaõ hoäi nguyeân thuûy chuyeån leân cheá ñoä phong kieán. Quaù trình phong kieán hoùa aáy chuû yeáu bieåu hieän ôû ba maët: 1. Bieán toaøn boä ruoäng ñaát trong xaõ hoäi thaønh laõnh ñòa phong kieán. Giai caáp Laõnh chuùa xuaát hieän: Trong quaù trình chinh phuïc, ngöôøi Phraêng chieám ñöôïc nhieàu ruoäng ñaát. Vua Phraêng ñem moät phaàn trong soá ruoäng ñaát aáy ban caáp cho caùc thaân binh cuûa mình vaø bieáu taëng caùc cô sôû cuûa giaùo hoäi Kitoâ. Vieäc ban caáp naøy khoâng keøm theo moät ñieàu kieän naøo caû. Ngoaøi ra moät soá quyù toäc cuõ ôû ñoù vaãn ñöôïc giöõ laõnh ñòa cuûa mình. Taát caû nhöõng ngöôøi ñoù bao goàm vua quan, töôùng lónh, giaùo chuû, tu vieän tröôûng, chuû noâ cuõ laäp thaønh giai caáp ñòa chuû môùi. Ñeán theá kyû VIII, chính saùch ban caáp ruoäng ñaát ôû vöông quoác Phraêng coù moät söï thay ñoåi. Tröôùc ñaây, ruoäng ñaát ban caáp khoâng keøm theo ñieàu kieän naøo caû, nay vieäc ban ñaát laø coù keøm theo ñieàu kieän. Chính saùch ban caáp ñaát naøy gaén lieàn vôùi vieäc xaây döïng kî binh cuûa Saùclô Macten. 1 Leã ñoäi muõ mieän baèng vaøng cuûa hoaøng ñeá La Maõ Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
6. Lòch söû theá giôùi Trung Ñaïi - 5 - Nhöõng ñieàu kieän ñoù laø : + Ngöôøi ñöôïc phong ñaát (goïi laø boài thaàn) phaûi theà trung thaønh vôùi ngöôøi phong ñaát (goïi laø toân chuû) vaø phaûi thöïc hieän nghóa vuï quaân söï moãi naêm 40 ngaøy. + Ñaát phong chæ ñöôïc söû duïng suoát ñôøi chöù khoâng ñöôïc truyeàn cho con chaùu. Loaïi ruoäng ñaát phaân phong coù ñieàu kieän naøy goïi laø beâneâphixô (beùneùfice), ta coù theå dòch laø thaùi aáp. Ñeán thôøi Saùclômanhô, ñaát ñai chinh phuïc ñöôïc caøng nhieàu, cheá ñoä phong caáp thaùi aáp caøng phaùt trieån do ñoù theá löïc cuûa taàng lôùp boài thaàn caøng maïnh. Sau khi nöôùc Phaùp thaønh laäp, naêm 877, do söùc eùp cuûa caùc boài thaàn, Saùclô Hoùi phaûi ban boá saéc leänh quy ñònh caùc boài thaàn tuy vaãn phaûi thöïc hieän nghóa vuï quaân söï, nhöng ñöôïc truyeàn thaùi aáp vaø chöùc töôùc cho con chaùu. Töø ñoù, thaùi aáp trôû thaønh nhöõng laõnh ñòa cha truyeàn con noái goïi laø phi- eùp (fief). Ñeán ñaây, quaù trình bieán ruoäng ñaát trong xaõ hoäi thaønh ruoäng ñaát phong kieán ôû vöông quoác Phraêng hoaøn thaønh. Ñoàng thôøi vôùi vieäc phong ñaát, caùc boài thaàn coøn ñöôïc phong caùc chöùc töôùc nhö Coâng töôcù, Haàu töôùc, Baù töôùc. Giôø ñaây, nhöõng chöùc töôùc aáy trôû thaønh nhöõng danh hieäu quyù toäc vaø cuõng ñöôïc truyeàn cho con chaùu cuøng vôùi laõnh ñòa. Nhö vaäy, ôû phöông Taây, giai caáp laõnh chuùa ñoàng thôøi cuõng laø giai caáp quyù toäc. Chính saùch phaân phong ruoäng ñaát aáy ñaõ taïo ra giai caáp quyù toäc phong kieán ñoâng ñaûo laøm cô sôû giai caáp cuûa cheá ñoä phong kieán. 2. Bieán giai caáp noâng nhaân thaønh giai caáp noâng noâ: Trong quaù trình chinh phuïc, ñoàng thôøi vôùi vieäc ñem moät boä phaän ñaát ñai phong cho caùc thaân binh vaø bieáu taëng caùc cô sôû cuûa giaùo hoäi Kitoâ, vua Phraêng giao boä phaän coøn laïi cho caùc thaønh vieân thò toäc cuûa ngöôøi Phraêng. Vôùi nhöõng vuøng ñaát môùi naøy, caùc thaønh vieân thò toäc ngöôøi Phraêng laäp thaønh nhöõng coâng xaõ noâng thoân goïi laø coâng xaõ Maùccô. Chaúng bao laâu, coâng xaõ noâng thoân tan raõ, noâng daân trôû thaønh nhöõng ngöôøi chuû cuûa phaàn ñaát do coâng xaõ chia cho . Ñeán theá kæ VII, vì nhieàu nguyeân nhaân nhö thieân tai, phaûi noäp thueá quaù naëng, ñaøn oâng phaûi ñi laøm nghóa vuï, beänh dòch, vôï con ôû nhaø khoâng kham noåi vieäc saûn xuaát v.v ,raát nhieàu noâng daân bò phaù saûn, do ñoù hoï phaûi baùn hoaëc hieán ruoäng ñaát cuûa mình cho laõnh chuùa . Ñoàng thôøi caùc laõnh chuùa cuõng duøng nhieàu caùch ñeå chieám ñoaït ruoäng ñaát cuûa noâng daân neân daàn daàn toaøn boä ruoäng ñaát trong xaõ hoäi ñeàu taäp trung vaøo tay giai caáp laõnh chuùa. Sau khi maát ruoäng ñaát, noâng daân chæ coøn moät caùch laø phaûi lónh canh ruoäng ñaát cuûa laõnh chuùa ñeå laøm aên, do ñoù bò bieán thaønh noâng daân ñôøi ñôøi leä thuoäc vaøo laõnh chuùa, goïi laø noâng noâ. Veà kinh teá, do caøy caáy ruoäng ñaát cuûa laõnh chuùa, noâng noâ phaûi noäp ñòa toâ cho laõnh chuùa maø trong thôøi kì ñaàu, hình thöùc ñòa toâ phoå bieán laø lao dòch. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
7. Lòch söû theá giôùi Trung Ñaïi - 6 - Vôùi hình thöùc ñòa toâ naøy, noâng noâ ñöôïc laõnh chuùa chia cho moät maûnh ruoäng, ñöôïc thu hoaïch toaøn boä saûn phaåm cuûa maûnh ruoäng ñoù, nhöng moãi tuaàn phaûi ñeán laøm vieäc 3-4 ngaøy treân ruoäng ñaát cuûa chuû. Ngoaøi ra, noâng noâ coøn phaûi laøm nhieàu vieäc khoâng coâng khaùc vaø phaûi noäp nhieàu thöù thueá nhö thueá xay boät, thueá nöôùng baùnh mì, thueá kieám cuûi, thueá chaên gia suùc, thueá qua caàu, qua ñoø, thueá keát hoân, thueá keá thöøa taøi saûn v.v Ngoaøi nghóa vuï ñoái vôùi laõnh chuùa cuûa mình, noâng noâ coøn phaûi noäp thueá 1/10 cho giaùo hoäi Kitoâ vaø nhieàu khoaûn baát thöôøng khaùc. Veà ñòa vò xaõ hoäi, tuy noâng noâ chöa hoaøn toaøn maát töï do, hoï coù gia ñình rieâng vaø moät ít taøi saûn rieâng, vaø chuû khoâng coù quyeàn gieát haïi hoï,nhöng hoï khoâng ñöôïc töï tieän rôøi boû maûnh ruoäng maø chuû giao cho. Hôn nöõa, con chaùu cuûa hoï cuõng phaûi ñôøi ñôøi keá thöøa maûnh ruoäng aáy vaø phaûi laøm noâng noâ cho laõnh chuùa . Noâng noâ cuõng khoâng coù quyeàn töï do keát hoân. Nhöõng cuoäc hoân nhaân cuûa hoï ñeàu phaûi ñöôïc laõnh chuùa ñoàng yù, neáu khoâng seõ bò xöû phaït naëng neà. Khi keát hoân hoï phaûi noäp thueá cho laõnh chuùa. Neáu nam nöõ thuoäc hai laõnh chuùa keát hoân vôùi nhau, tuy ñaõ ñöôïc hai laõnh chuùa cho pheùp, nhöng con caùi hoï sinh ra phaûi chia cho caû hai laõnh chuùa. Laõnh chuùa coøn coù quyeàn haønh haï ñaùnh ñaäp noâng noâ mieãn laø khoâng nguy haïi ñeán tính maïng hoaëc cô theå laø ñöôïc. ÔÛ Taây Aâu, cheá ñoä noâng noâ toàn taïi ñeán khoaûng theá kæ XV-XVI môùi tan raõ. 3. Söï thaønh laäp caùc trang vieân phong kieán: Thôøi La Maõ coå ñaïi, trang vieân (töùc ñieàn trang) ñaõ toàn taïi roài, nhöng chuû trang vieân laø chuû noâ vaø löïc löôïng lao ñoäng trong trang vieân laø noâ leä. Ñeán thôøi kì naøy, trong quaù trình taäp trung ruoäng ñaát vaøo tay caùc laõnh chuùa phong kieán, trang vieân laïi ñöôïc thaønh laäp. Trang vieân thöôøng lôùn beù khaùc nhau, coù trang vieân bao goàm maáy laøng, ngöôïc laïi, coù khi moät laøng lôùn laïi bao goàm maáy trang vieân.Löïc löôïng lao ñoäng chính trong trang vieân phong kieán laø noâng noâ. Nhöõng trang vieân lôùn coù tôùi ba boán traêm hoä noâng noâ, nhöõng trang vieân nhoû thì chæ coù vaøi ba chuïc hoä, nhöng thoâng thöôøng nhaát laø khoaûng 100 hoä. Trong trang vieân thöôøng coù laâu ñaøi, kho taøng , coái xay boät, loø baùnh mì, xöôûng eùp daàu, loø reøn v.v cuûa laõnh chuùa; laïi coøn coù nhaø thôø vaø khu vöïc nhaø chung cuûa caùc tu só. Ngoaøi ra coøn coù nhöõng tuùp leàu cuûa noâng noâ. Ñaát ñai trang vieân bao goàm ruoäng ñaát canh taùc, baõi coû, röøng, ao hoà, ñaàm laày Ruoäng ñaát canh taùc chia laøm hai phaàn: Phaàn ñaát töï söû duïng cuûa laõnh chuùa vaø phaàn ñaát chia cho noâng noâ. Chính vì noâng noâ ñöôïc nhaän moät maûnh ñaát ôû boä phaän thöù hai naøy neân haøng tuaàn phaûi daønh moät nöûa thôøi gian vaø phaûi ñem theo suùc vaät, noâng cuï ñeán laøm vieäc treân ñaát ñai cuûa chuû. Ñeán muøa thu hoaïch, noâng noâ cuõng phaûi ñeán gaët haùi vaø chôû veà kho cho chuû. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
8. Lòch söû theá giôùi Trung Ñaïi - 7 - Ngoaøi ñaát canh taùc ra, baõi coû, röøng, ao hoà cuõng laø cuûa chuû, vì vaäy noâng noâ muoán chaên suùc vaät, kieám cuûi, baét caù v.v ñeàu phaûi noäp thueá cho chuû. Trang vieân phong kieán laø nhöõng ñôn vò kinh teá töï saûn töï tieâu (coøn goïi laø töï caáp, töï tuùc) . Ngoaøi vieäc saûn xuaát noâng nghieäp, trong trang vieân coøn saûn xuaát tieåu thuû coâng nghieäp. Vì vaäy ngoaøi nhöõng noâng noâ laøm ruoäng coøn coù nhöõng noâng noâ laøm caùc loaïi thôï thuû coâng nhö thôï moäc, thôï reøn, thôï dao kieám, thôï vaøng baïc v.v Nhöõng ngöôøi thôï thuû coâng naøy ñöôïc chuû caáp cho moät maõnh ñaát nhoû ñeå töï saûn xuaát löông thöïc. Nhö vaäy, caùc trang vieân veà cô baûn coù theå thoûa maõn ñöôïc caùc nhu caàu veà löông thöïc, thöïc phaåm cuõng nhö caùc loaïi ñoà duøng thöôøng ngaøy cuûa laõnh chuùa vaø noâng noâ, chæ coù nhöõng thöù khoâng saûn xuaát ñöôïc nhö muoái, saét vaø caùc thöù haøng xa xæ nhö vaûi luïa, höông lieäu môùi phaûi mua cuûa caùc laùi buoân ngöôøi Bidantium hoaëc AÛ Raäp. Do tình hình aáy trong voøng 5 theá kyû, neàn kinh teá haøng hoùa haàu nhö chöa coù gì ñaùng keå, vaø tình hình aáy keùo daøi cho ñeán theá kyû XI, khi thaønh thò ra ñôøi môùi chaám döùt. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
9. Lòch söû theá giôùi Trung Ñaïi - 8 - Baøi II. SÖÏ RA ÑÔØI VAØ PHAÙT TRIEÅN CUÛA THAØNH THÒ I. Söï ra ñôøi cuûa thaønh thò : 1. Hoaøn caûnh lòch söû: Thôøi coå ñaïi ôû phöông Taây ñaõ töøng coù nhöõng thaønh thò raát traùng leä vaø saàm uaát. Nhöng ñeán cuoái thôøi ñeá quoác La Maõ, do söï suy thoaùi cuûa neàn kinh teá haøng hoùa, caùc thaønh thò ôû Taây Aâu ñaõ bò ñieâu taøn. Söï xaâm nhaäp vaø phaù hoaïi cuûa Man toäc caøng laøm nghieâm troïng theâm tình hình aáy. Tieáp ñoù, töø theá kyû V-X, do toaøn boä neàn kinh teá ñeàu saûn xuaát taïi noâng thoân neân thaønh thò vaãn chöa ñöôïc khoâi phuïc. Luùc baáy giôø chæ coù moät soá thaønh luõy duøng laøm kinh ñoâ cuûa vua hoaëc caùc trung taâm haønh chính cuûa caùc quaän maø thoâi chöù khoâng phaûi nhöõng thaønh thò. 2. Nguyeân nhaân cuûa söï ra ñôøi nhöõng thaønh thò: Ñeán!theá kyû XI, thuû coâng nghieäp vaø noâng nghieäp ôû Taây Aâu ñeàu coù nhöõng tieán boä ñaùng keå. VÌ vaäy, nhöõng ngöôøi thôï thuû coâng ôû noâng thoân töø choã laøm vieäc theo yeâu caàu cuûa nhöõng ngöôøi tieâu duøng ôû trong trang vieân ñaõ chuyeån sang saûn xuaát haøng hoùa ñeå baùn. Ñeå tieän vieäc tieâu thuï saûn phaåm cuûa mình vaø ñeå thoaùt khoûi söï noâ dòch cuûa caùc laõnh chuùa, nhöõng ngöôøi thôï thuû coâng naøy ñaõ troán khoûi noâng thoân ñeán nhöõng nôi thuaän lôïi cho vieäc saûn xuaát cuûa hoï nhö gaàn nôi cung caáp nguyeân lieäu, coù nhieàu khaùch haøng mua saûn phaåm cuûa hoï, töông ñoái an toaøn v v Nhöõng nôi thôï thuû coâng ñeán cö truù thöôøng laø nhöõng trung taâm chính trò nhö kinh ñoâ cuûa vua, thaønh luõy cuûa laõnh chuùa phong kieán hoaëc nhöõng trung taâm toân giaùo nhö Toøa Giaùm muïc, tu vieän, nhaø thôø. Ngoaøi ra thôï thuû coâng coøn hay tuï hoäi ôû nhöõng nôi môùi nhöng coù nhieàu ngöôøi thöôøng xuyeân qua laïi nhö caùc ngaõ tö ñöôøng, ñaàu caàu, beán ñoø, cöûa soâng Luùc baáy giôø, thôï thuû coâng cuõng laø nhöõng ngöôøi baùn saûn phaåm cuûa hoï neân nhöõng nôi hoï ñeán cö truù vaø saûn xuaát ñaõ nhanh choùng trôû thaønh nhöõng trung taâm coâng thöông nghieäp. Tieáp ñoù, noâng daân töø noâng thoân khoâng ngöøng chaïy ñeán nhöõng nôi naøy laøm cho cö daân ôû ñaây cuõng theâm ñoâng ñuùc, do ñoù nhöõng nôi ñoù daàn daàn phaùt trieån thaønh nhöõng thaønh phoá. 3. Boä maët vaø quy moâ cuûa thaønh thò: Khi môùi ra ñôøi, thaønh thò ôû chaâu Aâu coøn raát thoâ sô, xung quanh moãi thaønh phoá coù thaønh xaây baèng ñaù, baèng gaïch thaäm chí baèng goã, laïi coøn coù haøo saâu, coù thaùp canh, coù coång thaønh chaéc chaén cöù ñeán toái thì ñoùng laïi. Trong thaønh ñöôøng phoá ngang doïc chaèng chòt nhöng chaät heïp vaø ñaày raùc röôûi, muøa heø thì buïi, muøa möa thì laày loäi, maõi ñeán theá kyû XIV, XV môùi bieát raûi ñaù, ban ñeâm thì toái taêm vì chöa coù ñeøn ñöôøng. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
10. Lòch söû theá giôùi Trung Ñaïi - 9 - Nhöõng ngöôøi thôï thuû coâng cuøng ngheà thöôøng soáng taäp trung ôû moät khu vöïc, do ñoù caùc teân phoá thöôøng ñöôïc goïi theo teân ngheà nghieäp nhö phoá Thôï Reøn, phoá Thôï Moäc, phoá Thôï Deät Quy moâ cuûa caùc thaønh phoá chaâu AÂu luùc baáy giôø coøn töông ñoái nhoû. Cho ñeán theá kyÛ XIII, Pari cuõng môùi chæ coù 100.000 daân, Luaân Ñoân, Milanoâ coù khoaûng 50.000 ngöôøi, coøn phaàn lôùn caùc thaønh phoá khaùc chæ coù khoaûng döôùi 10.000 ngöôøi. II. Hoaït ñoäng kinh teá cuûa caùc thaønh thò: Trong caùc thaønh phoá cuûa phöông Taây luùc baáy giôø coù hai ngaønh kinh teá chính laø thuû coâng nghieäp vaø thöông nghieäp. 1. Thuû coâng nghieäp vaø toå chöùc phöôøng hoäi: Thuû coâng nghieâp laø ngaønh kinh teá quan troïng nhaát trong haàu heát caùc thaønh thò ôû chaâu Aâu luùc baáy giôø. Nhöõng ngöôøi thôï thuû coâng laøm vieäc ngay taïi nhaø hoï baèng coâng cuï lao ñoäng vaø nguyeân lieäu cuûa hoï. Trong caùc xöôûng thuû coâng nhoû beù aáy, giuùp vieäc cho thôï caû thöôøng coù vaøi ngöôøi thôï baïn, vaøi ngöôøi thôï hoïc vieäc vaø caùc thaønh vieân trong gia ñình ngöôøi thôï caû. Tuy vieäc saûn xuaát ñöôïc tieán haønh rieâng leû nhö vaäy, nhöng ñeå baûo veä laãn nhau, nhöõng ngöôøi thôï thuû coâng cuøng ngheà ôû thaønh thò ñaõ toå chöùc thaønh nhöõng ñoaøn theå ngheà nghieäp goïi laø phöôøng hoäi. - Muïc ñích chuû yeáu cuûa vieâc thaønh laäp phöôøng hoäi laø + Baûo ñaûm söï ñoàng ñeàu veà quyeàn lôïi trong vieäc saûn xuaát cuõng nhö trong khaâu mua nguyeân lieäu vaø baùn saûn phaåm; traùnh söï caïnh tranh laãn nhau giöõa nhöõng ngöôøi thôï thuû coâng cuøng ngheà. + Baûo veä söï ñoäc quyeàn veà ngheà nghieäp cuûa mình choáng söï caïnh tranh cuûa nhöõng noâng noâ môùi chaïy vaøo thaønh thò vaø cuõng laøm ngheà ñoù. + Ñoaøn keát laãn nhau nhaèm choáng laïi söï haïch saùch vaø cöôùp boùc cuûa laõnh chuùa phong kieán. -Nguyeân taéc toå chöùc: Phöôøng hoäi laø toå chöùc cuûa nhöõng ngöôøi thôï thuû coâng cuøng ngaønh ngheà trong moät thaønh phoá. Thaønh vieân cuûa phöôøng hoäi laø nhöõng ngöôøi thôï caû ñoàng thôøi laø ngöôøi chuû cuûa caùc xöôûng thuû coâng gia ñình. Phöôøng hoäi coù toå chöùc vaø quy cheá raát chaët cheõ. Moãi phöôøng hoäi coù moät ngöôøi caàm ñaàu goïi laø truøm phöôøng do ñaïi hoäi caùc thaønh vieân baàu ra. Truøm phöôøng coù nhieäm vuï theo doõi vieäc thöïc hieän caùc quy cheá cuûa phöôøng hoäi xöû lyù nhöõng vuï vi phaïm, giaûi quyeát nhöõng xích mích giöõa caùc thaønh vieân. -Quy cheá cuûa phöôøng hoäi cuõng do ñaïi hoäi caùc chuû xöôûng thaûo ra trong ñoù bao goàm nhöõng quy ñònh raát chaët cheõ vaø chi tieát veà nhieàu maët: + Quy moâ saûn xuaát bao goàm caùc khaâu nhö soá löôïng coâng cuï lao ñoäng, soá löôïng thôï baïn vaø thôï hoïc vieäc, thôøi gian lao ñoäng haøng ngaøy Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
11. Lòch söû theá giôùi Trung Ñaïi - 10 - + Ñieàu kieän ñeå nhaän thôï hoïc vieäc, thôøi gian hoïc vieäc, thôøi gian laøm thôï baïn, cheá ñoä thuø lao ñoái vôùi thôï hoïc vieäc vaø thôï baïn + Chaát löôïng vaø qui caùch saûn phaåm, giaù baùn saûn phaåm -Tính chaát cuûa phöôøng hoäi: Phöôøng hoäi laø toå chöùc ngheà nghieäp cuûa thôï thuû coâng mang tính chaát phong kieán vì ngöôøi thôï thuû coâng trong phöôøng hoäi coøn gaén lieàn vôùi tö lieäu saûn xuaát, hôn nöõa muïc ñích cuûa vieäc saûn xuaát chuû yeáu laø ñeå kieám tö lieäu sinh hoaït chöù khoâng phaûi ñeå möu caàu lôïi nhuaän. -YÙ nghóa cuûa phöôøng hoäi: + Veà maët kinh teá, trong thôøi kì ñaàu, phöôøng hoäi ñaõ ñaûm baûo cho vieäc saûn xuaát ñöôïc tieán haønh thuaän lôïi, ñoàng thôøi phöôøng hoäi coù vai troø raát lôùn trong vieäc trau doài kó thuaät saûn xuaát, do ñoù ñaõ thuùc ñaåy söï phaùt trieån cuûa caùc ngheà thuû coâng trong moät thôøi gian nhaát ñònh. +Veà maët xaõ hoäi, phöôøng hoäi laø toà chöùc ñoaøn keát töông trôï cuûa thôï thuû coâng ñeå ñaáu tranh choáng laõnh chuùa phong kieán, quyù toäc thaønh thò vaø ñeå giuùp ñôõ laãn nhau moãi khi gaëp khoù khaên hoaïn naïn. Phöôøng hoäi coøn laø toå chöùc coù tính chaát quaân söï vaø toân giaùo. Moãi phöôøng hoäi coù moät ñoäi daân binh coù nhieäm vuï tuaàn tra canh gaùc ñeå baûo veä thaønh phoá. Moãi phöôøng hoäi thöôøng coù nhaø thôø rieâng vaø coù nhöõng ngaøy leã hoäi rieâng cuûa mình. -Söï tan raõ cuûa phöôøng hoäi: Ñeán theá kyû XIV- XV, phöôøng hoäi baét ñaàu böôùc vaøo quaù trình tan raõ. Do söï phaùt trieån cuûa neàn saûn xuaát thuû coâng nghieäp, moät soá chuû xöôûng baát chaáp quy cheá töï ñoäng môû roäng quy moâ saûn xuaát, taêng theâm soá löôïng thôï baïn vaø thôï hoïc vieäc, keùo daøi thôøi gian lao ñoäng trong ngaøy, caûi tieán kyõ thuaät do ñoù ñaõ daãn ñeán söï phaân hoùa giaøu ngheøo giöõa caùc thaønh vieân cuûa caùc phöôøng hoäi. Ñoàng thôøi, söï thaâm nhaäp cuûa chuû nghóa tö baûn caøng thuùc ñaåy nhanh choùng quaù trình tan raõ cuûa phöôøng hoäi. 2. Thöông nghieäp: Hoaït ñoäng thöông nghieäp ôû Taây Aâu luùc baáy giôø bieåu hieän ôû caùc maët sau ñaây: Sö trao ñoåi haøng hoùa giöõa thaønh thò vôùi vuøng noâng thoân xung quanh: Luùc ñaàu thôï thuû coâng cuõng laø ngöôøi baùn saûn phaåm ngay taïi xöôûng cuûa mình cho ngöôøi tieâu duøng. Ngoaøi ra, moãi thaønh phoá coøn coù chôï cuûa rieâng mình. Chôï thaønh phoá hoïp moãi tuaàn moät hoaëc hai laàn, moãi laàn keùo daøi suoát caû ngaøy. Söï trao ñoåi haøng hoùa giöõa caùc vuøng thaäm chí giöõa caùc nöôùc vôùi nhau: Do ñieàu kieän cuï theå cuûa töøng ñòa phöông, moät soá thaønh thò ñaõ coù nhöõng saûn phaåm noåi tieáng. Ñeå trao ñoåi nhöõng saûn phaåm aáy vaø caùc haøng quyù hieám chôû töø phöông Ñoâng tôùi nhö tô luïa, ñoà trang söùc, höông lieäu ( hoà tieâu, queá, hoài, ñinh höông, göøng ), ôû nhieàu nöôùc Taây Aâu ñaõ toå chöùc hoäi chôï. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
12. Lòch söû theá giôùi Trung Ñaïi - 11 - Söï hình thaønh caùc khu vöïc maäu dòch: Do söï phaùt trieån maïnh meõ cuûa vieäc buoân baùn, ôû chaâu Aâu ñaõ hình thaønh hai khu vöïc maäu dòch: + Khu vöïc Ñòa Trung Haûi goàm caùc thaønh phoá ôû YÙ, Nam Phaùp, Taây Ban Nha. + Khu vöïc Baéc Haûi vaø bieån Bantích goàm caùc thaønh phoá ôû Baéc Ñöùc, Ñan Maïch v.v Ñeán theá kyû XIII, caùc thaønh phoá ôû Baéc Ñöùc ñaõ laäp thaønh moät lieân minh thöông nghieäp goïi laø ñoàng minh Hanxô. Sang theá kyû XIV, ñoàng minh naøy caøng phaùt trieån bao goàm hôn 70 thaønh phoá. Ñoàng minh coù nhieàu sôû ñaïi lyù ñoùng taïi nhieàu thaønh phoá cuûa moät soá nöôùc ôû chaâu Aâu. - Söï ra ñôøi cuûa ngaân haøng: Söï phaùt trieån cuûa neàn maäu dòch quoác teá ñaõ daãn ñeán söï ra ñôøi cuûa ngaân haøng. Ngaân haøng baét nguoàn töø ngheà ñoåi tieàn. Caùc laùi buoân chæ caàn ñem tieàn ñeán noäp cho ngöôøi ñoåi tieàn ôû thaønh phoá cuûa mình ñeå nhaän moät giaáy chuyeån tieàn, khi ñeán hoäi chôï seõ ñöôïc nhaän moät soá tieàn ôû ñòa phöông ñoù töông öùng vôùi soá tieàn ñaõ ñoåi. Veà sau hoaït ñoäng cuûa ngaân haøng môû roäng kieâm caû vieäc nhaän tieàn göûi, cho vay nôï v.v Luùc ñaàu nhöõng ngöôøi kinh doanh ngheà ñoåi tieàn phaàn lôùn laø ngöôøi YÙ, vì vaäy trong ngoân ngöõ caùc nöôùc phöông Taây, chöõ ngaân haøng baét nguoàn töø chöõ Banca trong tieáng YÙ coù nghóa laø caùi baøn cuûa ngöôøi ñoåi tieàn. III. Cuoäc ñaáu tranh giaønh quyeàn töï trò vaø aûnh höôûng cuûa thaønh thò ñoái vôùi cheá ñoä phong kieán: 1. Cuoäc ñaáu tranh giaønh quyeàn töï trò: - Caùc thaønh phoá ñeàu xaây döïng treân ñaát ñai cuûa laõnh chuùa phong kieán, vì vaäy laõnh chuùa thöôøng cöû ñaïi dieän cuûa mình ñeán quaûn lyù thaønh phoá. Ñoàng thôøi, laõnh chuùa coù raát nhieàu quyeàn ñoái vôùi thaønh phoá nhö quyeàn tö phaùp, quyeàn ñuùc tieàn, quyeàn thu thueá, quyeàn cö truù trong nhöõng ngaøy laõnh chuùa ñeán thaønh phoá v.v Söï boùc loät vaø haïch saùch cuûa laõnh chuùa khoâng ngöøng taêng leân cuøng vôùi söï giaøu coù ngaøy caøng taêng cuûa thaønh phoá. Tröôùc tình hình aáy, thò daân ñaõ ñoaøn keát laïi ñeå ñaáu tranh vôùi laõnh chuùa nhaèm giaønh quyeàn töï trò cho thaønh phoá. -Bieän phaùp : Ñeå ñöôïc töï trò, coù moät soá thaønh phoá ñaõ noäp cho laõnh chuùa moät khoaûn tieàn lôùn, nhöng hình thöùc thoâng thöôøng nhaát laø ñaáu tranh vuõ trang. Phong traøo ñaáu tranh giaønh quyeàn töï trò cuûa thaønh thò dieãn ra raàm roä nhaát trong hai theá kyû XII, XIII. -Keát quaû: Caùc thaønh thò ñaõ giaønh ñöôïc thaéng lôïi vôùi nhöõng möùc ñoä khaùc nhau: + Caùc thaønh phoá ôû YÙ nhö Veâneâxia, Gieânoâva, Phirenxeâ, Milanoâ, Pixa, nhôø coù neàn kinh teá phaùt trieån sôùm vaø do ôû YÙ khoâng coù chính quyeàn trung öông maïnh meõ neân ñaõ ñöôïc ñoäc laäp hoaøn toaøn. Hôn nöõa caùc Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
13. Lòch söû theá giôùi Trung Ñaïi - 12 - thaønh phoá naøy coøn khoáng cheá ñöôïc vuøng noâng thoân xung quanh vaø caùc thaønh phoá nhoû laân caän neân ñaõ laäp thaønh nhöõng nöôùc coäng hoøa thaønh thò trong ñoù coù chính quyeàn, vieän Nguyeân laõo, phaùp luaät, toøa aùn, quaân ñoäi. + Ña soá caùc thaønh phoá khaùc cuõng ñöôïc töï trò nhöng coøn phaûi chòu moät soá nghóa vuï ñoái vôùi vua hoaëc laõnh chuùa nhö phaûi noäp moät khoaûn ñòa toâ nhaát ñònh, hoaëc cô quan quaûn lyù thaønh phoá phaûi thaûo luaän vôùi quan laïi cuûa vua cöû ñeán khi giaûi quyeát caùc coâng vieäc haønh chính vaø tö phaùp. Tuy möùc ñoä giaønh ñöôïc quyeàn töï trò coù khaùc nhau nhöng coù moät ñieåm gioáng nhau laø cö daân taát caû caùc thaønh phoá ñeàu ñöôïc thoaùt khoûi thaân phaän noâng noâ, do ñoù ñeàu ñöôïc töï do. 2. Aûnh höôûng cuûa thaønh thò ñoái vôùi cheá ñoä phong kieán: Söï ra ñôøi cuûa thaønh thò vôùi söï phaùt trieån khoâng ngöøng cuûa neàn kinh teá haøng hoùa ñaõ coù aûnh höôûng raát lôùn ñoái vôùi cheá ñoä phong kieán. - Tröôùc heát, neàn kinh teá cuûa thaønh thò ñaõ laøm tan raõ nhanh choùng neàn kinh teá töï nhieân. Trong cuoäc soáng haøng ngaøy cuõng nhö trong vieäc saûn xuaát thuû coâng nghieäp, löông thöïc thöïc phaåm vaø nguyeân lieäu maø thò daân caàn duøng ñeàu phaûi döïa vaøo söï cung caáp cuûa noâng thoân, do ñoù ñaõ loâi cuoán nhieàu trang vieân phong kieán vaøo vieäc saûn xuaát haøng hoùa. - Thöù hai, neàn kinh teá thaønh thò ñaõ goùp phaàn raát quan troïng trong vieäc laøm tan raõ cheá ñoä noâng noâ. Do haøng hoùa xuaát hieän treân thò tröôøng ngaøy caøng nhieàu, nhu caàu cuûa giai caáp phong kieán cuõng caøng ngaøy caøng taêng. Ñeå coù tieàn mua caùc thöù haøng ñoù, ñeán theá kyû XIII, caùc laõnh chuùa thöôøng duøng hình thöùc toâ tieàn thay theá caùc loaïi toâ lao dòch vaø saûn phaåm. Hôn nöõa, coù moät soá laõnh chuùa coøn ñoàng yù cho noâng noâ duøng tieàn ñeå chuoäc laïi töï do. Nhö vaäy, quan heä tieàn teä ñaõ laøm cho cheá ñoä noâng noâ baét ñaàu loûng leûo vaø do ñoù ñaõ phaù hoaïi töø töø cheá ñoä phong kieán. - Thöù ba, söï phaùt trieån cuûa neàn kinh teá haøng hoùa laøm cho moái lieân heä kinh teá giöõa caùc ñòa phöông caøng chaët cheõ, do ñoù ñaõ taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho vieäc hình thaønh nhöõng quoác gia thoáng nhaát. Ñoàng thôøi thò daân laø löïc löôïng tích cöïc uûng hoä nhaø vua trong vieäc ñaáu tranh vôùi caùc theá löïc phong kieán caùt cöù ñeå thoáng nhaát ñaát nöôùc vaø xaây döïng boä maùy taäp quyeàn trung öông. Y{Z Toùm laïi thaønh thò ôû phöông Taây coù vai troø raát quan troïng: - Söï ra ñôøi cuûa thaønh thò ñaõ daãn ñeán söï phaùt trieån cuûa neàn kinh teá haøng hoùa. - Söï ra ñôøi cuûa thaønh thò ñaõ daãn ñeán söï ra ñôøi cuûa taàng lôùp thò daân. Ñoù laø moät taàng lôùp môùi coù nhöõng ñoùng goùp tích cöïc veà kinh teá, chính trò, vaên hoùa ñoái vôùi söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi phöông Taây thôøi baáy giôø. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
14. Lòch söû theá giôùi Trung Ñaïi - 13 - Baøi III. GIAÙO HOÄI LA MAÕ VAØ PHONG TRAØO VIEÃN CHINH CUÛA QUAÂN THAÄP TÖÏ. I. Söï phaùt trieån theá löïc cuûa giaùo hoäi La Maõ: 1. Toång giaùm muïc La Maõ trôû thaønh Giaùo hoaøng: Sau khi bieán thaønh quoác giaùo cuûa La Maõ, ñeå quaûn lyù vieäc ñaïo trong toaøn ñeá quoác, ñaïo Kitoâ ñaõ thaønh laäp 5 trung taâm giaùo hoäi do Toång Giaùm muïc ñöùng ñaàu.Naêm trung taâm ñoù laø: Coângxtaêngtinoáp, Antioát, Gieârudalem, Aleâchxaêngñri vaø La Maõ. Naêm 395, ñeá quoác La Maõ chia thaønh 2 ñeá quoác: Taây La Maõ vaø Ñoâng La Maõ. Taïi Taây La Maõ chæ coù 1 trung taâm, coøn 4 trung taâm khaùc thuoäc veà Ñoâng La Maõ. Naêm 476, Taây La Maõ dieät vong. Treân ñaát ñai cuûa Taây La Maõ ñaõ thaønh laäp nhieàu vöông quoác cuûa ngöôøi Gieùcmanh. Nhaân tình hình aáy, Toång Giaùm muïc La Maõ töï xöng laø Giaùo hoaøng, moät maët muoán chieám quyeàn laõmh ñaïo cao nhaát toaøn boä giaùo hoäi Kitoâ ôû caû phöông Taây vaø phöông Ñoâng; moät maët muoán baét quoác vöông caùc nöôùc môùi thaønh laäp ôû Taây Aâu phaûi khuaát phuïc döôùi quyeàn löïc cuûa mình. 2. Ñaïo Kitoâ ñaàu thôøi Trung ñaïi: - Ñeán thôøi Trung ñaïi, ñaïo Kitoâ nhaán maïnh thuyeát con ngöôøi sinh ra ai cuõng coù toäi. Sôû dó nhö vaäy laø vì thuûy toå loaøi ngöôøi laø Adam vaø Eva ñaõ khoâng vaâng lôøi Chuùa trôøi neân ñaõ phaïm toäi. Do vaäy, doøng gioáng cuûa hoï laø toaøn theå loaøi ngöôøi phaûi mang toäi truyeàn kieáp. Ngoaøi ra, moãi ngöôøi trong cuoäc ñôøi cuûa mình coøn phaïm nhöõng toäi loãi rieâng. Tuy nhieân, giaùo hoäi Kitoâ tuyeân truyeàn raèng baèng caùc nghi thöùc nhö Thaùnh theå (cho aên baùnh thaùnh ), giaûi toäi v.v , caùc giaùo só ñöôïc nhaân danh Chuùa ñeå ban phuùc laønh, do ñoù coù theå laøm cho moïi ngöôøi ñöôïc thoaùt khoûi söï tröøng phaït sau khi cheát vaø ñöôïc höôûng haïnh phuùc ôû thieân ñöôøng. - Ngoaøi ra giaùo hoäi coøn ñeà xöôùng chuû nghóa caám duïc, thaønh laäp caùc nhaø tu kín, chuû tröông thôø caùc di vaät cuûa caùc thaùnh, haønh höông ñeán caùc ñaát thaùnh,v.v ñeå laøm taêng theâm söï tin töôûng cuûa caùc tín ñoà. - Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi vi phaïm quy cheá cuûa giaùo hoäi, giaùo hoäi thöôøng duøng bieän phaùp khai tröø giaùo tòch töùc laø loaïi boû söï cöùu vôùt linh hoàn sau khi cheát ñeå buoäc hoï phaûi ngoan ngoaõn phuïc tuøng giaùo hoäi. - Cô sôû vaät chaát cuûa giaùo hoäi laø caùc laõnh ñòa roäng lôùn cuûa caùc nhaø thôø vaø tu vieän thuoäc giaùo hoäi La Maõ. - Hôn nöõa, naêm 756, vua cuûa vöông quoác Phraêng laø Peâpanh Luøn sau khi ñaùnh baïi ngöôøi Loângba ñaõ ñem ñaát ñai laáy ñöôïc ôû YÙ hieán cho Giaùo hoaøng, do ñoù Giaùo hoaøng cuõng coù moät laõnh thoå thaät söï vaø quoác gia cuûa Giaùo hoaøng cuõng gioáng nhö caùc vöông quoác phong kieán khaùc ôû Taây Aâu. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
15. Lòch söû theá giôùi Trung Ñaïi - 14 - 3. Maâu thuaãn trong noäi boä Giaùo hoäi Kitoâ: Moät khi theá löïc cuûa Giaùo hoaøng lôùn maïnh thì möu ñoà cuûa Giaùo hoaøng muoán ngöï trò toaøn boä giaùo hoäi Kitoâ cuõng caøng taêng, do ñoù maâu thuaãn giöõa La Maõ vaø caùc toå chöùc Giaùo hoäi ôû phöông Ñoâng cuõng caøng theâm saâu saéc. Naêm 867, Hoäi nghò caùc giaùo chuû ôû phöông Ñoâng ñaõ thoâng qua nghò quyeát khai tröø giaùo tòch cuûa Giaùo hoaøng Nicoâla I vaø tuyeân boá raèng vieäc can thieäp cuûa Giaùo hoaøng vaøo coâng vieäc cuûa giaùo hoäi phöông Ñoâng laø khoâng hôïp phaùp. Ñeán naêm 1054, do vieäc tranh chaáp veà quyeàn quaûn lyù caùc giaùo só ôû Nam YÙ, Giaùo hoaøng sai söù ñöa giaáy sang khai tröø giaùo tòch cuûa Toång Giaùm Muïc Coângxtaêngtinnoáp. Töø ñoù giaùo hoäi Kitoâ chính thöùc chia laøm hai giaùo hoäi: + ÔÛ phöông Taây goïi laø giaùo hoäi La Maõ hoaëc giaùo hoäi Thieân Chuùa. + ÔÛ phöông Ñoâng goïi laø giaùo hoäi Hy Laïp hoaëc giaùo hoäi Chính Thoáng. II. Nhöõng cuoäc vieãn chinh cuûa quaân Thaäp Töï : 1. Nguyeân côù : - Theo quan nieäm truyeàn thoáng cuûa ñaïo Kitoâ, Gieârudalem laø ñaát thaùnh cuûa toân giaùo naøy, vì ñaây laø nôi Chuùa Gieâxu ñaõ soáng vaø moä cuûa Chuùa cuõng taùng ôû nôi ñaây. Nhöng töø theá kyû VII, vuøng naøy bò caùc toäc theo theo Hoài giaùo laàn löôït xaâm chieám, cuï theå laø: + Ñaàu theá kyû VII, vuøng naøy bò A-raäp chieám. + Cuoái theá kyû X, vuøng naøy rôi vaøo tay nöôùc Calipha Ai Caäp. + Töø thaäp kyû 70 cuûa theá kyû XI, vuøng naøy bò ngöôøi Tuyeác Xengiuùc chieám. Ñaëc bieät ñeán cuoái theá kyû XI, do chieán tranh loaïn laïc neân khaùch haønh höông Taây Aâu khoâng theå ñi qua Tieåu AÙ ñeå ñeán Palextin ñöôïc nöõa. Vì vaäy ôû Taây Aâu, moät maët ngöôøi ta phoùng ñaïi söï ngöôïc ñaõi cuûa ngöôøi Tuyeác Xengiuùc ñoái vôùi tín ñoà Kitoâ giaùo, moät maët ngöôøi ta phoùng ñaïi söï giaøu coù sung söôùng cuûa phöông Ñoâng. - Trong hoaøn caûnh aáy, ngöôøi Tuyeác Xengiuùc ñang chuaån bò taán coâng Coângxtantinoáp. Vì vaäy, naêm 1090 vaø 1091, hoaøng ñeá Bidantium ñaõ cöû söù giaû sang caàu cöùu giaùo hoaøng vaø göûi thö yeâu caàu caùc nöôùc Taây Aâu ñöa quaân sang phöông Ñoâng ñeå choáng boïn taø giaùo. Nhö vaäy, nguyeân côù cuûa nhöõng cuoäc chieán tranh naøy döôøng nhö laø do maâu thuaãn giöõa Kitoâ giaùo vaø Hoài giaùo nhöng nguyeân nhaân saâu xa laø do giai caáp phong kieán moät soá nöôùc Taây Aâu muoán cöôùp boùc phöông Ñoâng vaø Giaùo hoaøng La Maõ muoán giaønh ñöôïc quyeàn quaûn lyù caû giaùo hoäi phöông Ñoâng. 2. Caùc cuoäc vieãn chinh: Töø cuoái theá kyû XI ñeán cuoái theá kyû XIII, nhöõng ñoaøn quaân Thaäp töï ñaõ tieán haønh 8 cuoäc vieãn chinh: - Cuoäc vieãn chinh laàn thöù nhaát (1096-1099). - Cuoäc vieãn chinh laàn thöù hai (1147-1149). Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
16. Lòch söû theá giôùi Trung Ñaïi - 15 - - Cuoäc vieãn chinh laàn thöù ba (1189-1192). - Cuoäc vieãn chinh laàn thöù tö (1202-1204). - Cuoäc vieãn chinh laàn thöù naêm (1217-1219). - Cuoäc vieãn chinh laàn thöù saùu (1228-1229). - Cuoäc vieãn chinh laàn thöù baûy (1248-1254). - Cuoäc vieãn chinh laàn thöù taùm (1270). Trong 8 cuoäc vieãn chinh aáy, raàm roä hôn caû laø cuoäc vieãn chinh laàn thöù nhaát vaø cuoäc vieãn chinh laàn thöù tö. a. Cuoäc vieãn chinh laàn thöù nhaát (1096-1099): - Söï hoâ haøo cuûa Giaùo hoaøng: Nhaän thaáy thôøi cô xaâm löôïc phöông Ñoâng ñaõ thuaän lôïi, thaùng 9-1095, Giaùo hoaøng Uyeácbanh II (1088-1099) ñaõ trieäu taäp moät cuoäc hoäi nghò toân giaùo ôû thaønh phoá Cleùcmoâng (Phaùp) ñeå chuaån bò vieãn chinh. Taïi phieân beá maïc cuûa cuoäc hoäi nghò naøy, Giaùo hoaøng hoâ haøo ngöôøi phöông Taây haõy nhanh choùng ñi cöùu giuùp nhöõng ngöôøi anh em Kitoâ giaùo ôû phöông Ñoâng, giaûi phoùng moä Chuùa, ñuoåi boïn taø giaùo aáy ra khoûi theá giôùi cuûa tín ñoà Kitoâ giaùo. Ñoàng thôøi Giaùo hoaøng coøn noùi ôû phöông Ñoâng “khaép nôi ñaày maät vaø söõa”, ñaëc bieät Gieârudalem laø trung taâm cuûa maët ñaát thì laïi caøng giaøu coù, thaäm chí ñoù laø “thieân ñöôøng thöù hai”. Vì vaäy, “ai ôû ñaây buoàn khoå ngheøo ñoùi thì ñeán ñoù seõ trôû thaønh ngöôøi giaøu coù”. Lôøi keâu goïi cuûa Giaùo hoaøng ñöôïc moïi ngöôøi hoan hoâ nhieät lieät. Ngay sau ñoù, hoï khaâu vaøo aùo hình caây thaùnh giaù maøu ñoû ñeå bieåu thò quyeát taâm tham gia vieãn chinh. - Cuoäc vieãn chinh cuûa noâng daân: Keá hoaïch cuûa Giaùo hoaøng laø sang muøa xuaân naêm 1096, ñoaøn kî syõ Taây Aâu seõ baét ñaàu leân ñöôøng vieãn chinh. Nhöng khi quaân kî syõ chuaån bò chöa xong thì thaùng 2-1096 maáy vaïn noâng daân Phaùp vaø Ñöùc voäi vaøng leân ñöôøng. Ngöôøi caàm ñaàu ñoaøn quaân noâng daân naøy laø moät thaày tu aån daät ngöôøi Phaùp teân laø Pie Leùcmít. Ñoaøn quaân noâng daân naøy thöïc ra chæ laø moät ñoaøn ngöôøi oâ hôïp, khoâng coù ñoäi nguõ chænh teà, khoâng coù kyû luaät, khoâng coù vuõ khí löông thöïc, khoâng coù caû hieåu bieát veà quaân söï, thaäm chí Gieârudalem ôû ñaâu, caùch xa bao nhieâu hoï cuõng khoâng heà bieát. Hoï chæ bieát höôùng veà phöông Ñoâng maø ñi. Doïc ñöôøng hoï phaûi cöôùp boùc ñeå kieám thöùc aên neân ñaõ bò gieát cheát raát nhieàu. Khi hoï vöøa ñeán Tieåu AÙ lieàn bò ngöôøi Tuyeác Xengiuùc ñaùnh tan chæ coøn 1/10 troán thoaùt. - Cuoäc vieãn chinh cuûa quaân kî só : Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
17. Lòch söû theá giôùi Trung Ñaïi - 16 - Maõi ñeán thaùng 8-1096, quaân kî só Taây Aâu môùi baét ñaàu leân ñöôøng. Ñeán cuoái thaùng 4-1097, quaân Thaäp töï ñeán Tieåu AÙ. Sau nhöõng cuoäc giao chieán vôùi ngöôøi Tuyeác Xengiuùc, quaân Thaäp töï ñaõ laàn löôït chieám ñöôïc Eâñeùtxa, Antioát, Gieârudalem, Tôripoâli roài thaønh laäp nhöõng tieåu quoác theo kieåu caùc nöôùc phong kieán phöông Taây, trong ñoù vöông quoác Gieârudalem laø trung taâm. Ñeå baûo veä nhöõng nöôùc naøy, caùc nöôùc phöông Taây ñaõ thaønh laäp caùc ñoaøn kî só toân giaùo nhö ñoaøn kî só Y vieän, ñoaøn kî só Ñeàn mieáu, ñoaøn kî só Tôtoân. Thaønh vieân cuûa nhöõng toå chöùc naøy vöøa laø kî só vöøa laø tu só. Tuy veà danh nghóa thì nhö vaäy, nhöng trong thöïc teá, baèng caùc bieän phaùp chieán tranh cöôùp boùc, buoân baùn hoï cuõng trôû thaønh nhöõng keû heát söùc giaøu coù. Söï thoáng trò taøn baïo cuûa boïn phong kieán Taây Aâu laøm cho nhaân daân ñòa phöông luoân luoân noåi daäy phaûn khaùng neân caùc quoác gia naøy khoâng oån ñònh. b. Cuoäc vieãn chinh laàn thöù tö (1202-1204): Naêm 1187, Gieârudalem bò Xuntan (vua) Ai Caäp laø Xalañin chieám, ñoaøn quaân Thaäp töï phöông Taây do vua cuûa 3 nöôùc Ñöùc, Phaùp, Anh chæ huy ñaõ tieán haønh cuoäc vieãn chinh laàn thöù ba nhöng khoâng thu ñöôïc keát quaû gì ñaùng keå, Gieârudalem vaãn thuoäc veà Ai Caäp, vì vaäy Giaùo hoaøng La Maõ laïi phaùt ñoäng cuoäc vieãn chinh laàn thöù tö. Theo keá hoaïch cuûa Giaùo hoaøng thì muïc tieâu cuûa cuoäc vieãn chinh naøy laø Ai Caäp, vì neáu ñaùnh baïi ñöôïc Ai Caäp thì seõ chieám ñöôïc Gieârudalem. Ñeå thöïc hieän keá hoaïch, quaân Thaäp töï phaûi thueâ thöông nhaân Veâneâxia duøng thuyeàn cuûa hoï ñeå chôû quaân Thaäp töï ñeán Ai Caâp. Trong khi quaân Thaäp töï ñang chuaån bò thì Thaùi töû löu vong cuûa Bidantium yeâu caàu quaân Thaäp töï sang Coângxtaêngtinoáp ñeå khoâi phuïc ngoâi vua cho Hoaøng ñeá Bidantium bò laät ñoå. Thaùng 7-1203, quaân Thaäp töï ñoå boä leân Coângxtaêngtinoáp, ñeán thaùng 4-1204 thì taán coâng vaø chieám ñöôïc thaønh phoá naøy roài thaúng tay cöôùp boùc, taøn saùt, ñoát phaù. Sau khi chieám ñöôïc Coângxtaêngtinoáp, quaân Thaäp töï khoâng muoán ñi giaûi phoùng ñaát thaùnh Gieârudalem nöõa. Treân 3/8 laõnh thoå cuûa Bidantium ñaõ chieám ñöôïc quaân Thaäp töï laäp moät quoác gia môùi goïi laø “ñeá quoác La Tinh”. Thöông nhaân Veâneâxia cuõng ñöôïc chia 3/8 ñaát ñai cuûa ñeá quoác Bidantium. Ngöôøi Bidantium chæ coøn laïi vuøng ven bieån Añriatíc vaø phaàn ñaát ñai ôû Tieåu AÙ treân vuøng ñaát coøn laïi aáy hoï laäp 2 nöôùc nhoû Eâpia vaø Nixeâ. Naêm 1261, ñeá quoác Latinh bò Nixeâ ñaùnh baïi. Ñeá quoác Bidantium ñöôïc khoâi phuïc. c. Caùi goïi laø “cuoäc vieãn chinh nhi ñoàng”: Sau 4 laàn vieãn chinh raàm roä nhöng khoâng ñaït ñöôïc keát quaû, ôû hai nöôùc Phaùp vaø Ñöùc loan truyeàn moät quan nieäm cho raèng ngöôøi lôùn phaïm nhieàu toäi loãi Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
18. Lòch söû theá giôùi Trung Ñaïi - 17 - neân khoâng theå thöïc hieän ñöôïc söù maïng thieâng lieâng giaûi phoùng moä Chuùa maø chæ coù treû em trong traéng môùi hoaøn thaønh ñöôïc nhieäm vuï ñoù. Naêm 1212, moät em beù muïc ñoàng ngöôøi Phaùp 12 tuoåi töï xöng laø “söù giaû cuûa Chuùa”, ñöôïc Chuùa cöû laøm ngöôøi chæ huy ñoäi quaân nhi ñoàng ñi giaûi phoùng ñaát Thaùnh. Sau 3 thaùng, 30.000 treû em Phaùp ñaõ taäp hôïp ôû Maùc-xaây ñeå xuoáng thuyeàn ñi Palextin nhöng moät soá bò cheát vì ñaém thuyeàn soá coøn laïi bò chôû sang Ai Caäp baùn laøm noâ leä. Tieáp ñoù, 20.000 treû em Ñöùc cuõng ñöôïc ñöa ñeán Nam YÙ. Do söï can thieäp cuûa chính quyeàn ñòa phöông caùc em ñöôïc ñöa veà Ñöùc, nhöng phaàn lôùn ñaõ bò cheát treân ñöôøng ñi veà. Sau ñoù coøn coù boán cuoäc vieãn chinh nöõa nhöng caøng veà cuoái caøng keùm raàm roä vaø ñeàu khoâng thu ñöôïc keát quaû gì. Nhö vaäy, phong traøo vieãn chinh Thaäp töï keùo daøi gaàn hai theá kyû ñaõ thaát baïi hoaøn toaøn. 3. Haäu quaû : a. Haäu quaû tröïc tieáp: - Toøa thaùnh La Maõ khoâng thöïc hieän ñöôïc muïc ñích môû roäng theá löïc cuûa Giaùo hoäi Thieân Chuùa sang phöông Ñoâng, traùi laïi söï taøn baïo cuûa quaân Thaäp töï caøng laøm cho Giaùo hoäi vaø Giaùo hoaøng maát uy tín. - Giai caáp phong kieán khoâng ñaït ñöôïc muïc ñích chieám ñaát ñai ñeå thaønh laäp laõnh ñòa. - Thöông nhaân Veâneâxia thu ñöôïc nhieàu chieán lôïi phaåm vaø giaønh ñöôïc quyeàn luõng ñoaïn vieäc buoân baùn ôû phöông Ñoâng. - Noâng daân phöông Taây vaø cö daân phöông Ñoâng phaûi chòu raát nhieàu thaûm hoïa. b. Haäu quaû khaùch quan : - Veà kinh teá, do giaønh ñöôïc quyeàn luõng ñoaïn trong vieäc buoân baùn ôû vuøng Ñoâng Ñòa Trung Haûi, soá löôïng haøng hoùa cuûa phöông Ñoâng ñöôïc chôû sang phöông Taây nhieàu hôn tröôùc. Vì vaäy, nhieàu thaønh phoá ôû YÙ, Nam Phaùp, Taây Ban Nha ñaõ phaùt trieån nhanh choùng. Ngoaøi ra, nhieàu ngheà môùi nhö ngheà laøm giaáy, laøm thuûy tinh, cheá taïo thuoác suùng vaø nhieàu loaïi noâng saûn môùi nhö luùa, chanh, döa haáu ñaõ ñöôïc truyeàn sang Taây Aâu. - Veà vaên hoùa, qua tieáp xuùc vôùi phöông Ñoâng, giai caáp phong kieán Taây Aâu ñaõ hoïc taäp ñöôïc nhieàu ñieàu môùi meû nhö nghi thöùc ôû cung ñình, caùch giao tieáp lòch söï, caùch ñeå toùc, ñeå raâu, söï trau chuoát caàu kyø veà trang phuïc v.v Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
19. Lòch söû theá giôùi Trung Ñaïi - 18 - - Veà xaõ hoäi, phong traøo naøy ñaõ goùp phaàn vaøo vieäc laøm tan raõ cheá ñoä noâng noâ vaø laøm taêng theâm quyeàn löïc cuûa vua moät soá nöôùc Taây Aâu. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
20. Lòch söû theá giôùi Trung Ñaïi - 19 - Baøi IV. NHÖÕNG(CUOÄC PHAÙT KIEÁN LÔÙN VEÀ ÑÒA LYÙ. I. Nguyeân nhaân vaø tieàn ñeà cuûa caùc cuoäc phaùt kieán ñòa lyù: 1. Nguyeân nhaân: Nguyeân nhaân chuû yeáu thuùc giuïc ngöôøi Taây Aâu tìm ñöôøng ñeán(nhöõng nôi xa laï laø loøng theøm khaùt vaøng. Sôû dó nhö vaäy laø vì ñeán cuoái theá kyû XV, kinh teá coâng thöông nghieäp ôû Taây Aâu phaùt trieån maïnh meõ, do ñoù ñoøi hoûi phaûi coù nhieàu vaøng baïc ñeå ñuùc tieàn nhaèm baûo ñaûm cho vieäc löu thoâng haøng hoùa. Luùc baáy giôø theo quan nieäm cuûa ngöôøi Taây Aâu, Aán Ñoä, Trung Quoác, Nhaät Baûn laø nhöõng nöôùc coù raát nhieàu vaøng neân hoï quyeát taâm ñeán baèng ñöôïc caùc xöù giaøu coù aáy. Ngoaøi ra, nhu caàu veà höông lieäu vaø caùc loaïi haøng cao caáp nhö tô luïa, ñoà trang söùc cuõng laø moät ñoäng cô thoâi thuùc ngöôøi Taây Aâu phaûi tìm ñöôøng sang phöông Ñoâng. Theá nhöng nhöõng con ñöôøng töø Taây Aâu sang phöông Ñoâng maø tröôùc ñoù ngöôøi phöông Taây ñaõ ñi qua ñeán thôøi kyø naøy ñeàu khoâng an toaøn vaø thuaän lôïi, vì vaäy hoï phaûi ñi baèng ñöôøng bieån. 2. Tieàn ñeà: Ñeán theá kyû XV, nhöõng ñieàu kieän ñaûm baûo cho vieäc thöïc hieän nhöõng cuoäc vöôït bieån xa cuõng ñaõ xuaát hieän. - Kieán thöùc veà ñòa lyù : Ñeán thôøi kyø naøy, ngaøy caøng coù nhieàu ngöôøi taùn thaønh thuyeát quaû ñaát hình caàu, caùc ñaïi döông lieàn nhau vaø bao quanh luïc ñòa. Do vaäy, coù nhieàu ngöôøi cho raèng töø taây Aâu cöù ñi thaúng veà höôùng Taây, vöôït Ñaïi Taây Döông thì coù theå ñeán bôø Ñoâng cuûa chaâu AÙ. - Caùc phöông tieän cuûa ngheà haøng haûi: Thuyeàn ñi bieån ñöôïc ngöôøi Boà Ñaøo Nha caûi tieán, ñoàng thôøi caùc ñoà duøng caàn thieát khaùc nhö la baøn, baûn ñoà bieån, duïng cuï ño vó ñoä cuõng ñöôïc söû duïng roäng raõi. II. Caùc cuoäc phaùt kieán lôùn : Trong soá caùc nöôùc Taây Aâu, Boà Ñaøo Nha, Taây Ban Nha laø nhöõng nöôùc ñi ñaàu trong vieäc tìm ñöôøng sang phöông Ñoâng vaø chính hoï ñaõ thu ñöôïc nhöõng keát quaû to lôùn. Ñoù laø nhöõng phaùt kieán sau ñaây: 1. Tìm ñöôïc con ñöôøng bieån sang phöông Ñoâng: Töø ñaàu theá kyû XV, ngöôøi Boà Ñaøo Nha ñaõ töøng böôùc thaùm hieåm vuøng bôø beån phía Taây chaâu Phi vaø ñaõ phaùt hieän ñöôïc nhieàu vuøng ñaát môùi. Naêm 1487, ñoaøn thaùm hieåm Boà Ñaøo Nha do Ñiaxô daãn ñaàu ñaõ ñeán muõi cöïc Nam cuûa chaâu Phi roài quay trôû veà. Oâng tin chaéc raèng töø nôi ñoù coù theå ñi ñeán Aán Ñoä, vì vaäy muõi aáy ñöôïc ñaët teân laø muõi Haûo Voïng. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
21. Lòch söû theá giôùi Trung Ñaïi - 20 - Möôøi naêm sau (1497), Vaxcoâ Ñô Gama ñöôïc giao nhieäm vuï chæ huy 4 thuyeàn vôùi 168 thuûy thuû ñaõ vöôït qua muõi Haûo Voïng vaø ñeán ñöôïc Calicuùt ôû Taây Nam Aán Ñoä vaøo ngaøy 20-05-1498. Sau khi tranh thuû vô veùt höông lieäu vaø ñoà trang söùc vôùi giaù reû, ngaøy 31-08-1498, Gama rôøi khoûi Aán Ñoä vaø gaàn moät naêm sau, ngaøy 10-07-1499, ñoaøn thaùm hieåm cuûa Gama vôùi soá thuûy thuû khoâng ñaày moät nöûa veà tôùi Lixbon. Töø ñoù, con ñöôøng bieån do ngöôøi Boà Ñaøo Nha phaùt hieän trôû thaønh con ñöôøng thoâng thöông chuû yeáu giöõa Taây Aâu vaø Vieãn Ñoâng trong gaàn ba theá kyû, cho ñeán naêm 1869, khi keânh ñaøo Xuy-eâ hoaøn thaønh thì môùi khoâng söû duïng nöõa. 2. Phaùt hieän chaâu Myõ: Ngöôøi tình côø phaùt hieän ra chaâu Myõ laø Críxtoáp Coâloâng (1451-1506), moät nhaø haøng haûi ngöôøi YÙ. Töø laâu, oâng ñaõ aáp uû keá hoaïch ñi sang phöông Ñoâng baèng höôùng Taây vì oâng cho raèng ñoù laø con ñöôøng gaàn nhaát. Maõi ñeán naêm 1492, oâng môùi ñöôïc quoác vöông Pheùcñinan vaø nöõ hoaøng Ixabenla cuûa Taây Ban Nha chaáp nhaän keá hoaïch ñoù vaø caáp cho oâng nhöõng phöông tieän caàn thieát cho cuoäc haènh trình. Ngaøy 3-8-1492, ñoaøn thaùm hieåm cuûa Coâloâng goàm 3 chieác thuyeàn vôùi 9 thuûy thuû rôøi Taây Ban Nha tieán thaúng veà höôùng Taây. Sau 70 ngaøy leânh ñeânh treân Ñaïi Taây Döông, ñoaøn thaùm hieåm cuûa Coâloâng ñeán moät hoøn ñaûo trong quaàn ñaûo Bahama maø oâng goïi laø ñaûo Xan Xanvaño. Oâng ñi tieáp veà höôùng Nam vaø phaùt hieän ñöôïc nhieàu ñaûo nhoû khaùc, ñeán cuoái naêm 1492 thì ñaët chaân leân ñaûo Cuba vaø ñaûo Ha-i-ti. Ñaàu naêm 1493, Coâloâng trôû veà Taây Ban Nha. Sau ñoù, Coâloâng coøn tieán haønh 3 cuoäc thaùm hieåm nöõa vaøo caùc naêm 1493- 1496, 1498-1500, 1502-1504. Trong nhöõng laàn thaùm hieåm naøy, oâng ñaõ phaùt hieän ñöôïc nhieàu ñaûo môùi vaø ñaõ thaêm doø vuøng bôø bieån Trung Myõ vaø phía Baéc cuûa Nam Myõ. Naêm 1506, Coâloâng cheát, nhöng cho ñeán giôø phuùt cuoái cuûa ñôøi mình oâng cöù ñinh ninh ñaát ñai mình tìm thaáy laø Aán Ñoä, do vaäy cö daân ôû ñoù ñöôïc goïi laø ngöôøi Anh Ñieâng (ngöôøi Aán Ñoä). Cuõng khoaûng thôøi gian ñoù, moät ngöôøi YÙ khaùc laø Ameârigoâ Veùxpuxi (1454- 1512) töø naêm 1449-1504, döôùi laù côø cuûa Boà Ñaøo Nha ñaõ thaùm hieåm vuøng bôø bieån Nam Myõ. Sau ñoù, oâng noùi raèng vuøng ñaát naøy laø moät luïc ñòa môùi. Do vaäy, naêm 1507, luïc ñòa môùi naøy ñöôïc goïi baèng teân cuûa oâng, töùc laø Ameârigoâ hoaëc Ameâricô (Ameùrique), ta quen goïi laø chaâu Myõ. III. Cuoäc haønh trình voøng quanh traùi ñaát: Sau khi phaùt hieän chaâu Myõ, ngöôøi Taây ban Nha vaãn muoán tieáp tuïc tìm ñöôøng sang Ñoâng AÙ baèng höôùng Taây. Naêm 1519, moät quyù toäc Boà Ñaøo Nha laø Magienlaêng (1480-1521) ñöôïc vua Taây Ban Nha laø Saùclô V giuùp ñôõ kinh phí ñeå thöïc hieän keá hoaïch ñoù. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
22. Lòch söû theá giôùi Trung Ñaïi - 21 - Ngaøy 20-09-1519, vôùi 5 chieác thuyeàn vaø 237 thuûy thuû, ñoaøn thaùm hieåm cuûa Magienlaêng baét ñaàu xuaát phaùt. Maõi ñeán ngaøy 20-11-1520, Magienlaêng môùi ñeán ñöôïc eo bieån cöïc Nam chaâu Myõ. Sau khi vöôït eo bieån naøy, ñoaøn thuyeàn Magienlaêng tieán vaøo moät ñaïi döông meânh moâng. Tuy vaäy, trong hôn 3 thaùng , ñoaøn thaùm hieåm ñöôïc ñi trong caûnh trôøi eâm bieån laëng. Vì vaäy, oâng goïi ñaïi döông naøy laø Thaùi Bình Döông. Thaùng 3-1521, ñoaøn thaùm hieåm ñeán quaàn ñaûo Philíppin, nhöng ñeán ngaøy 7-4-1521, Magienlaêng bò gieát cheát trong moät cuoäc xung ñoät vôùi daân baûn xöù. Ngay sau ñoù thuyeàn tröôûng En Canoâ chæ huy chieác thuyeàn coøn laïi cuoái cuøng ñi voøng quanh chaâu Phi, ñeán ngaøy 6-9-1522, hoï veà ñeán Taây Ban Nha. Nhö vaäy, trong gaàn 3 naêm Magienlaêng vaø En Canoâ laàn ñaàu tieân trong lòch söû loaøi ngöôøi ñaõ ñi moät voøng xung quanh traùi ñaát. Baèng thöïc teá, cuoäc haønh trình ñaõ chöùng minh raèng thuyeát traùi ñaát hình caàu laø hoaøn toaøn ñuùng ñaén. IV. Haäu quaû: 1. Chính saùch thöïc daân cuûa Boà Ñaøo Nha vaø Taây Ban Nha: Sau khi phaùt hieän ñöôïc chaâu Myõ vaø ñang töøng böôùc tìm con ñöôøng bieån sang phöông Ñoâng, hai nöôùc Boà Ñaøo Nha vaø Taây Ban Nha ñaõ ñaøm phaùn vôùi nhau ñeå chia ñoâi traùi ñaát. Theo hieäp öôùc ñaàu tieân kyù naêm 1493, töø ñöôøng kinh tuyeán caùch bôø bieån Taây Phi 100 daëm veà phía Ñoâng thuoäc phaïm vi hoaït ñoäng cuûa Boà Ñaøo Nha, töø ñoù veà phía Taây thuoäc Taây Ban Nha. Trong phaïm vi cuûa mình, töø ñaàu theá kyû XV, Boà Ñaøo Nha ñaõ chieám ñöôïc nhieàu cöù ñieåm ôû Taây Phi, Aán Ñoä, moät soá ñaûo thuoäc Inñoâneâxia. Naêm 1517, ngöôøi Boà Ñaøo Nha ñeán Trung Quoác vaø ñeán naêm1557 thì chieám ñöôïc Aùo Moân (Macao). Naêm 1543, thuyeàn buoân cuûa Boà Ñaøo Nha chính thöùc ñeán Nhaät Baûn. Coøn Taây Ban Nha, sau khi chieám ñöôïc caùc ñaûo bôø bieån Caribeâ ñaõ ñaåy maïnh vieäc chinh phuïc mieàn Trung vaø Nam Myõ laøm thuoäïc ñòa. Taïi nhöõng nôi ñaõ chieám ñöôïc, ngöôøi Taây Ban Nha vöøa cöôùp boùc vöøa khai thaùc caùc moû vaøng baïc vaø thaønh laäp ñoàn ñieàn. Do ngöôøi baûn xöù bò taøn saùt raát nhieàu neân ngöôøi Taây Ban Nha ñaõ sang chaâu Phi baét raát nhieàu ngöôøi da ñen ñöa sang chaâu Myõ baùn laøm noâ leä. 2. Haäu quaû kinh teá ñoái vôùi Taây AÂu: Do chính saùch buoân baùn bòp bôïm, cöôùp boùc vaø khai thaùc ôû caùc vuøng ñaát môùi, Boà Ñaøo Nha vaø Taây Ban Nha ñaõ chôû veà Taây Aâu raát nhieàu vaøng baïc vaø caùc loaïi saûn phaåm coù giaù trò cuûa phöông Ñoâng vaø chaâu Myõ. Tình hình ñoù ñaõ ñaõ daãn ñeán cuoäc caùch maïng thöông nghieäp vaø cuoäc caùch maïng giaù caû ôû Taây Aâu. Töø ñaây thò tröôøng theá giôùi ñöôïc môû roäng, haøng hoùa taêng leân nhieàu, ñöôøng buoân vaø trung taâm buoân baùn thay ñoåi. Ñoàng thôøi caùc toå chöùc môùi phuïc vuï cho ngaønh thöông nghieäp nhö Sôû giao dòch Coâng ty coå phaàn, Coâng ty baûo hieåm cuõng ra ñôøi. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
23. Lòch söû theá giôùi Trung Ñaïi - 22 - Ñoàng thôøi, do soá vaøng khai thaùc ñöôïc taêng gaáp 5 laàn vaø soá löôïng tieàn ñuùc baèng vaøng baïc nhieàu gaáp 4 laàn so vôùi tröôùc neân giaù trò cuûa ñoàng tieàn bò giaûm, giaù caû haøng hoùa taêng voït. Tình hình ñoù laøm cho nhöõng ngöôøi laøm thueâ laáy tieàn coâng vaø nhöõng ñòa chuû phong kieán thu ñòa toâ baèng tieàn theo hôïp ñoàng daøi haïn bò thieät haïi raát lôùn. Traùi laïi, caùc nhaø tö saûn môùi ra ñôøi ôû thaønh thò vaø noâng thoân laø coù lôïi nhaât vì hoï thueâ ñöôïc nhaân coâng vôùi gía reû maït nhöng laïi baùn ñöôïc saûn phaåm vôùi giaù khoâng ngöøng taêng leân. Nhö vaäy, cuoäc caùch maïng giaù caû ñaõ goùp phaàn ñaåy nhanh quaù trình tích luõy voán ban ñaàu cuûa chuû nghóa tö baûn. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
24. Lòch söû theá giôùi Trung Ñaïi - 23 - Baøi V. SÖÏ RA ÑÔØI CUÛA CHUÛ NGHÓA TÖ BAÛN ÔÛ TAÂY AÂU. Töø theá kyû XIV,XV, nhöõng nhaân toá leû teû cuûa chuû nghóa tö baûn ñaõ xuaát hieän trong caùc thaønh thò ôû YÙ, ôû vuøng soâng Ranh vaø ôû Neâñeùclan, nhöng ñeán ñaàu theá kyû XVI, chuû nghóa tö baûn môùi thaät söï ra ñôøi vaø toàn taïi phoå bieán ôû Taây Aâu. I. Nhöõng tieàn ñeà cuûa söï ra ñôøi cuûa chuû nghóa tö baûn: Söï ra ñôøi cuûa chuû nghóa tö baûn laø do 2 ñieàu kieän coù tröôùc sau ñaây: 1. Söï phaùt trieån cuûa neàn kinh teá haøng hoùa: Ñeán theá kyû XVI, coâng noâng thöông nghieäp ôû Taây Aâu ñeàu coù böôùc phaùt trieån raát lôùn so vôùi tröôùc. - Veà thuû coâng nghieäp: Ñeán thôøi kyø naøy coù nhöõng tieán boä ñaùng keå veà kyõ thuaät maø tröôùc heát laø vieäc söû duïng söùc nöôùc laøm nguoàn naêng löôïng. Nhôø vaäy caùc ngheà khai moû, luyeän kim, deät len daï v.v ñeàu phaùt trieån nhanh choùng veà naêng suaát lao ñoäng cuõng nhö veà chaát löôïng saûn phaåm. - Veànoâng nghieäp: Nhôø söï tieán boä trong coâng nghieäp neân trong noâng nghieäp ñaõ ñöôïc söû duïng nhieàu loaïi coâng cuï hoaøn thieän, do ñoù dieän tích canh taùc ñöôïc môû roäng vaø naêng suaát caây troàng cuõng taêng leân. - Veà thöông nghieäp: Do söï phaùt trieån cuûa thuû coâng nghieäp vaø noâng nghieäp, soá löôïng haøng hoùa ñöôïc ñem baùn ôû thò tröôøng ngaøy caøng taêng. Hôn nöõa, nhôø nhöõng tieán boä môùi trong ngheà haøng haûi, neân khoái löôïng haøng hoùa ñem veà Taây Aâu caøng nhieàu vaø phaïm vi buoân baùn cuõng caøng môû roäng ñeán taän nhöõng nôi xa xoâi. 2. Quaù trình tích luõy ban ñaàu cuûa chuû nghóa tö baûn: Söï phaùt trieån cuûa neàn kinh teá haøng hoùa laø ñieàu kieän cô baûn ñeå daãn ñeán söï ra ñôøi cuûa chuû nghóa tö baûn, nhöng chæ coù kinh teá haøng hoùa thì chöa ñuû. Muoán coù quan heä tö baûn chuû nghóa thì coøn phaûi coù moät quaù trình chuaån bò goïi laø quaù trình tích luõy voán ban ñaàu. Quaù trình tích luõy ban ñaàu laø quaù trình taäp trung voán vaøo tay moät soá ít ngöôøivaø cuõng laø quaù trình töôùc ñoaït tö lieäu saûn xuaát cuûa quaàn chuùng lao ñoäng maø chuû yeáu laø noâng daân nhaèm bieán hoï thaønh nhöõng ngöôøi laøm thueâ. Quaù trình tích luõy ban ñaàu ñoù ñöôïc thöïc hieän baèng nhieàu bieän phaùp, trong ñoù tieâu bieåu nhaát laø phong traøo raøo ñaát ôû Anh vaø vieäc cöôùp boùc ôû thuoäc ñòa. Luùc baáy giôø, do söï phaùt trieån nhanh choùng cuûa ngheà deät len daï, nhu caàu veà loâng cöøu ngaøy caøng taêng vaø giaù caû loâng cöøu cuõng ngaøy caøng ñaét. Vì vaäy, caùc chuùa ñaát ñaõ khoanh nhöõng vuøng roäng lôùn trong ñoù khoâng chæ coù ruoäng ñaát cuûa hoï maø coøn coù caû ruoäng ñaát nhaø cöûa cuûa noâng daân vaø ñaát hoang maø moïi ngöôøi cuøng ñöôïc söû duïng. Sau khi töôùc tö lieäu saûn xuaát cuûa noâng daân, nhaø nöôùc lieàn ban haønh caùc ñaïo luaät caám nhöõng ngöôøi voâ saûn ñi aên xin vaø ñi lang thang, do ñoù hoï khoâng coù con ñöôøng naøo khaùc laø phaûi laøm thueâ cho caùc nhaø tö baûn. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
25. Lòch söû theá giôùi Trung Ñaïi - 24 - Song song vôùi bieän phaùp treân laø vieäc cöôùp boùc taøi nguyeân keå caû baûn thaân con ngöôøi ôû nhöõng vuøng môùi phaùt hieän. Nhöõng cuûa caûi chieám ñoaït ñöôïc ôû nhöõng nôi naøy ñöôïc ñöa veà chính quoác vaø bieán thaønh tö baûn. Nhö vaäy, trong hai bieän phaùp aáy, bieän phaùp thöù nhaát ñem laïi keát quaû chuû yeáu laø taïo neân taàng lôùp voâ saûn ñoâng ñaûo phaûi laøm thueâ cho caùc nhaø tö baûn, coøn keát quaû chuû yeáu cuûa bieän phaùp thöù hai laø tích luõy tieàn voán moät caùch nhanh choùng. II. Söï ra ñôøi cuûa neàn saûn xuaát tö baûn chuû nghóa: 1. Caùc hình thöùc saûn xuaát tö baûn chuû nghóa trong coâng nghieäp: Hình thöùc saûn xuaát mang tính chaát tö baûn chuû nghóa ñaàu tieân trong lónh vöïc coâng nghieäp laø coâng tröôøng thuû coâng. Coâng tröôøng thuû coâng goàm hai loaïi laø coâng tröôøng thuû coâng phaân taùn vaø coâng tröôøng thuû coâng taäp trung. a. Câoâng tröôøng thuû coâng phaân taùn: Söï xuaát hieän coâng tröôøng thuû coâng phaân taùn thöôøng gaén lieàn vôùi hoaït ñoäng cuûa laùi buoân bao mua. Nhöõng laùi buoân naøy ñem nguyeân lieäu ñeán baùn hoaëc öùng tröôùc cho thôï thuû coâng roài sau ñoù thu mua saûn phaåm vôùi giaù ñaõ thoûa thuaän. Veà sau, thôï thuû coâng khoâng nhöõng chæ vay nguyeân lieäu maø coøn phaûi döïa vaøo laùi buoân bao mua ñeå ñöôïc trang bò coâng cuï lao ñoäng neân phaûi giao noäp toaøn boä saûn phaåm cho laùi buoân bao mua vaø ñöôïc nhaän moät khoaûn thuø lao nhaát ñònh. Trong quaù trình ñoù, ngöôøi thôï thuû coâng vaãn laøm vieäc taïi nhaø mình, nhöng vì phaûi laøm vieäc theo yeâu caàu cuûa laùi buoân bao mua, neân thöïc teá hoï ñaõ ñöôïc toå chöùc thaønh moät taäp ñoaøn saûn xuaát trong ñoù hoï ñaõ trôû thaønh ngöôøi laøm thueâ vaø bò boùc loät giaù trò thaëng dö, coøn laùi buoân bao mua thì thöïc teá ñaõ trôû thaønh nhöõng oâng chuû xí nghieäp. b. Coâng tröôøng thuû coâng taäp trung: Coâng tröôøng thuû coâng taäp trung chuû yeáu do nhöõng ngöôøi thôï thuû coâng khaù giaû thaønh laäp. Nhôø tích luõy ñöôïc moät soá voán nhaát ñònh, hoï ñaõ môû roäng quy moâ coâng xöôûng cuûa mình roài thu huùt nhöõng ngöôøi thôï thuû coâng khoâng coù tö lieäu saûn xuaát vaøo laøm vieäc. Vôùi hình thöùc coâng tröôøng thuû coâng taäp trung, ngöôøi ta coù theå thöïc hieän caùc khaâu nhö phaân coâng lao ñoäng, quaûn lyù giôø giaác vaø tinh thaàn laøm vieäc, caûi tieán coâng cuï saûn xuaát v.v , do ñoù naêng suaát lao ñoäng vaø chaát löôïng saûn phaåm ñeàu taêng leân heát söùc roõ reät. Quy moâ caùc coâng tröôøng thuû coâng taäp trung thôøi kyø naøy coøn raát beù, chæ coù nhöõng xí nghieäp thuoäc moät soá ngaønh nhö khai moû, luyeän kim, ñoùng thuyeàn, cheá taïo vuõ khí, v.v môùi coù 100 coâng nhaân trôû leân. Tuy vaäy, coâng tröôøng thuû coâng taäp trung ñaõ theå hieän khuynh höôùng tieán tôùi neàn saûn xuaát lôùn, ñoàng thôøi ñaõ ñaët cô sôû veà toå chöùc cho vieäc thaønh laäp neàn ñaïi coâng nghieäp tö baûn chuû nghóa sau naøy. Coâng tröôøng thuû coâng taäp trung laø giai ñoaïn ñaàu tieân trong quaù trình phaùt trieån cuûa chuû nghóa tö baûn. Giai ñoaïn aáy baét ñaàu töø khoaûng theá kyû XV vaø keùo daøi Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
26. Lòch söû theá giôùi Trung Ñaïi - 25 - cho ñeán theá kyû XVIII, XIX töùc laø khi cuoäc caùch maïng coâng nghieäp dieãn ra ôû caùc nöôùc Taây Aâu môùi keát thuùc. 2. Caùc hình thöùc saûn xuaát tö baûn chuû nghóa trong noâng nghieäp: Söï phaùt trieån nhanh choùng cuûa coâng tröôøng thuû coâng ñoøi hoûi phaûi coù nguoàn nguyeân lieäu doài daøo, ñoàng thôøi söï taêng leân khoâng ngöøng cuûa cö daân thaønh thò ñaõ taïo neân nhu caàu ngaøy caøng lôùn veà löông thöïc, thöïc phaåm. Tình hình aáy ñaõ loâi cuoán noâng nghieäp phaùt trieån theo höôùng saûn xuaát haøng hoùa vaø do ñoù ñaõ taïo ñieàu kieän cho quan heä tö baûn chuû nghóa thaâm nhaäp vaøo lónh vöïc noâng nghieäp. Nhöõng nhaân toá tö baûn chuû nghóa aáy ñöôïc theå hieän döôùi caùc hình thöùc sau ñaây: a. Trang traïi cuûa phuù noâng: Do tham gia vaøo vieäc saûn xuaát haøng hoùa, moät soá ít noâng daân trôû neân giaøu coù. Hoï tìm moïi caùch môû roäng ñaát ñai cuûa mình roài thueâ coá noâng (töùc laø nhöõng noâng daân bò phaù saûn) vaøo laøm vieäc. b. Noâng trang cuûa ñòa chuû phong kieán: Tröôùc tình hình thò tröôøng ngaøy caøng coù nhu caàu lôùn veà caùc maët haøng noâng saûn, moât soá ñòa chuû phong kieán ñaõ thay ñoåi caùch boùc loät. Hoï khoâng phaùt canh thu toâ nöõa maø thueâ coá noâng vaøo laøm vieäc treân ñaát ñai cuûa hoï. Nhö vaäy, phöông thöùc boùc loät cuûa hoï khoâng coøn mang tính chaát phong kieán nöõa vaø baûn thaân hoï ñaõ trôû thaønh taàng lôùp quyù toäc môùi coù lôïi ích gaén lieàn vôùi söï phaùt trieån cuûa chuû nghóa tö baûn. c. Ñoàn ñieàn cuûa caùc nhaø tö saûn noâng nghieäp: Ruoäng ñaát ñoàn ñieàn voán thuoäc quyeàn sôû höõu cuûa caùc laõnh chuùa phong kieán maø caùc nhaø tö saûn noâng nghieäp ñaõ thueâ ñöôïc baèng nhöõng hôïp ñoàng daøi haïn. Sau khi thueâ ñaát, nhöõng oâng chuû môùi naøy thueâ coâng nhaân noâng nghieäp ñeán laøm vieäc. Do vieäc söû duïng ruoäng ñaát coù söï thay ñoåi nhö vaäy neân cô caáu giai caáp cuõng thay ñoåi: quan heä laõnh chuùa – noâng noâ tröôùc kia ñöôïc thay theá baèng quan heä laõnh chuùa- chuû ñoàn ñieàn- coâng nhaân noâng nghieäp . Ñoàng thôøi khoaûn tieàn thueâ ñaát maø chuû ñoàn ñieàn noäp cho laõnh chuùa khoâng coøn mang tính ñòa toâ phong kieán nöõa maø laø ñòa toâ tö baûn chuû nghóa vì noù ñöôïc trích ra trong soá giaù trò thaëng dö maø chuû ñoàn ñieàn boùc loät ñöôïc cuûa coâng nhaân noâng nghieäp. III. Söï ra ñôøi cuûa giai caáp tö saûn vaø giai caáp voâ saûn: Ñoàng thôøi vôùi quaù trình tích luõy voán ban ñaàu vaø vieäc thaønh laäp nhöõng coâng tröôøng thuû coâng, hai giai caáp môùi laø giai caáp tö saûn vaø giai caáp voâ saûn ñaõ ra ñôøi. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
27. Lòch söû theá giôùi Trung Ñaïi - 26 - 1. Giai caáp tö saûn : Laø giai caáp cuûa nhöõng ngöôøi coù trong tay nhieàu tö lieäu saûn xuaát, treân cô sôû ñoù, hoï söû duïng söùc lao ñoäng laøm thueâ. Toå tieân cuûa hoï laø nhöõng noâng noâ ôû noâng thoân. Sau khi chaïy ra thaønh thò, nhöõng ngöôøi naøy ñaõ bieán thaønh thò daân roài daàn daàn do laøm aên phaùt ñaït maø trôû thaønh tö saûn. Nhöõng nhaø tö saûn ñaàu tieân laø nhöõng oâng chuû coâng tröôøng thuû coâng . 2. Giai caáp voâ saûn: Laø giai caáp nhöõng coâng nhaân laøm thueâ. Hoï tuy laø nhöõng ngöôøi töï do nhöng vì khoâng coù tö lieäu saûn xuaát neân buoäc phaûi baùn söùc lao ñoäng cuûa mình ñeå soáng. Nguoàn goác cuûa giai caáp voâ saûn laø nhöõng ngöôøi thôï baïn, nhöõng ngöôøi thôï thuû coâng phaù saûn vaø nhöõng noâng daân bò töôùc ñoaït ruoäng ñaát phaûi chaïy ra thaønh thò. Ñôøi soáng cuûa coâng nhaân luùc baáy giôø voâ cuøng cöïc khoå, hoï phaûi laøm vieäc 15 giôø moät ngaøy, tieàn löông ít oûi, laïi thöôøng bò cuùp phaït, giaù caû thì taêng voït. Vì vaäy, tuy môùi ra ñôøi, löïc löôïng coøn non yeáu, nhöng hoï ñaõ thöôøng noåi daäy ñaáu tranh choáng laïi söï ñoái xöû taøn teä cuûa chuû xöôûng. IV. Aûnh höôûng cuûa chuû nghóa tö baûn vôùi cheá ñoä phong kieán: 1. Veà kinh teá xaõ hoäi : Tuy neàn saûn xuaát tö baûn chuû nghóa chæ môùi cung caáp moät boä phaän nhoû trong toaøn boä saûn phaåm xaõ hoäi nhöng ñoù laø nhöõng saûn phaåm thuoäc caùc lónh vöïc ñaëc bieät quan troïng nhö caùc loaïi khoaùng saûn, coâng cuï lao ñoäng phöùc taïp, vuõ khí, taøu thuyeàn, len daï v.v Ñoàng thôøi, do söï phaùt trieån cuûa neàn kinh teá haøng hoùa, nhöõng hình thöùc saûn xuaát mang tính chaát phong kieán cuõng ngaøy caøng bò chuû nghóa tö baûn chi phoái maïnh meõ. Hình thöùc toâ tieàn ngaøy caøng ñöôïc aùp duïng phoå bieán, nhieàu laõnh chuùa chuyeån sang kinh doanh ruoäng ñaát theo kieåu tö baûn chuû nghóa . 2. Veà chính trò: Söï ra ñôøi cuûa chuû nghóa tö baûn ñaõ daãn ñeán söï xuaát hieän moät hình thöùc môùi cuûa nhaø nöôùc phong kieán, ñoù laø cheá ñoä quaân chuû chuyeân cheá. Sôû dó nhö vaäy laø vì luùc baáy giôø giai caáp tö saûn chöa ñuû khaû naêng giaønh chính quyeàn neân tích cöïc uûng hoä nhaø vua ñeå loaïi tröø caùc theá löïc caùt cöù, duy trì söï thoáng nhaát ñaát nöôùc, baûo ñaûm nhöõng ñieàu kieän thuaän lôïi cho vieäc phaùt trieån neàn kinh teá tö baûn chuû nghóa . Tuy nhieân, hình thöùc nhaø nöôùc quaân chuû chuyeân cheá ñoù chæ laø bieåu hieän cuûa söï lieân minh taïm thôøi giöõa giai caáp tö saûn vaø vöông quyeàn maø thoâi. Ñeán khi giai caáp tö saûn ñaõ ñuû maïnh thì vieäc laät ñoå chính quyeàn phong kieán laø ñieàu khoâng theå traùnh khoûi. 3. Veà vaên hoùa tö töôûng: Treân cô sôû söï ra ñôøi cuûa chuû nghóa tö baûn, ôû Taây Aâu ñaõ hình thaønh moät traøo löu tö töôûng môùi ñoái laäp vôùi heä tö töôûng phong kieán vaø giaùo hoäi Kitoâ ñaõ kìm Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
28. Lòch söû theá giôùi Trung Ñaïi - 27 - haõm tö töôûng con ngöôøi. Döôùi söï chæ ñaïo cuûa heä tö töôûng aáy, ôû Taây Aâu ñaõ dieãn ra phong traøo vaên hoùa phuïc höng vaø phong traøo caûi caùch toân giaùo. Keát quaû laø tö töôûng ñöôïc giaûi phoùng vaø neàn vaên hoùa Taây Aâu ñaõ coù moät böôùc nhaûy voït, do ñoù caøng thuùc ñaåy chuû nghóa tö baûn phaùt trieån nhanh choùng. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
29. Lòch söû theá giôùi Trung Ñaïi - 28 - Baøi VI. PHONG TRAØO CAÛI CAÙCH TOÂN GIAÙO I. Nguyeân nhaân chung: - Thôøi trung ñaïi, giaùo hoäi Thieân Chuùa laø truï coät cuûa cheá ñoä phong kieán ôû Taây AÂu. Ngoaøi quyeàn uy veà toân giaùo, giaùo hoäi coù quyeàn can thieäp vaøo coâng vieäc cuûa caùc nöôùc. Giaùo hoaøng ñaõ nhieàu laàn hoâ haøo vaø toå chöùc caùc ñoäi quaân Thaäp töï ñeå xaâm löôïc phöông Ñoâng hoaëc ñaøn aùp caùc cuoäc khôûi nghóa ôû phöông Taây. - Veà kinh teá, baûn thaân giaùo hoäi laø moät theá löïc phong kieán lôùn chieám khoaûng 1/3 ruoäng ñaát cuûa caùc nöôùc theo ñaïo Thieân Chuùa. Ñoàng thôøi giaùo hoäi coøn ñöôïc quyeàn thu thueá 1/10 ñoái vôùi tín ñoà ôû caùc nöôùc. Ngoaøi ra, giaùo hoäi coøn duøng nhieàu hình thöùc khaùc nhö baùn caùc vaät thieâng, giaáy mieãn toäi ñeå taêng theâm cuûa caûi. - Veà vaên hoùa tö töôûng, giaùo hoäi naém quyeàn luõng ñoaïn hoaøn toaøn trong 10 theá kyû, do ñoù tö töôûng tình caûm cuûa con ngöôøi hoaøn toaøn bò haïn cheá, vaên hoùa bò kìm haõm khoâng phaùt trieån ñöôïc. - Taàng lôùp giaùo só ñöôïc thaàn thaùnh hoùa, nhöng trong thöïc teá caùc giaùo só caáp cao ôû Toøa thaùnh La Maõ thöôøng kieán thöùc coù haïn, löôøi bieáng vaø thieáu nghieâm tuùc trong vieäc thöïc hieän caùc quy cheá cuûa giaùo hoäi. II. Caùc cuoäc caûi caùch toân giaùo: Tröôùc tình hình aáy, töø theá kyû XIV ôû Anh ñaõ coù Uy-clíp (1320-1384) ñaõ leân tieáng ñoøi caûi caùch giaùo hoäi, sang ñaàu theá kyû XV, Ian Huùt (1369-1415) ôû Seùc (Tieäp) cuõng chuû tröông caûi caùch giaùo hoäi, nhöng hoaït ñoäng cuûa hoï chöa coù keát quaû. Ñeán nöûa ñaàu theá kyû XVI, khi chuû nghóa tö baûn ra ñôøi phoå bieán ôû Taây Aâu, phong traøo caûi caùch môùi thöïc söï dieãn ra ôû Ñöùc, Thuïy Syõ vaø Anh. 1. Caûi caùch toân giaùo ôû Ñöùc: Ngöôøi ñeà xöôùng caûi caùch toân giaùo ôû Ñöùc laø Maùctin Luthô (1483-1546), giaùo sö thaàn hoïc ôû tröôøng Ñaïi hoïc Vitenbe. Naêm 1517, giaùo hoaøng Leâoâng X cöû caùc giaùo só ñi baùn giaáy mieãn toäi khaép moïi nôi ôû Ñöùc. Moät giaùo só ñaõ rao raèng: “Ai muoán cöùu linh hoàn moät ngöôøi naøo ñoù ôû ñòa nguïc thì haõy boû tieàn vaøo hoøm baïc. Khi tieáng nhöõng ñoàng tieàn keâu leng keng döôùi ñaùy hoøm thì linh hoàn ngöôøi ñoù laäp töùc bay leân thieân ñöôøng.” Nhaân khi quaàn chuùng ñang caêm gheùt haønh vi trô treõn ñoù, ngaøy 31-10- 1517, Luthô daùn baûn”Luaän cöông 95 ñieàu” ôû tröôùc cöûa nhaø thôø cuûa tröôøng Ñaïi hoïc Vitenbe, trong ñoù chöùa ñöïng tö töôûng caûi caùch toân giaùo cuûa oâng. Tö töôûng chính trong chuû tröông caûi caùch toân giaùo cuûa Luthô laø: - Chæ coù loøng tin vaøo Chuùa môùi ñöôïc cöùu vôùt linh hoàn. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
30. Lòch söû theá giôùi Trung Ñaïi - 29 - - Caên cöù cuûa loøng tin vaøo Chuùa laø Kinh Phuùc Aâm. - Thaønh laäp giaùo hoäi reû tieàn. Nhö vaäy, Luthô ñaõ ñaû kích maïnh meõ vaøo ñòa vò ñoäc toân cuûa Giaùo hoaøng, phuû nhaän vai troø cuûa giaùo só, phaûn ñoái vieäc giaùo hoäi chieám nhieàu ruoäng ñaát, chuû tröông boû caùc nghi leã phieàn phöùc nhö thôø aûnh töôïng, quyø laïy, laøm daáu Naêm 1555, toân giaùo caûi caùch cuûa Luthô ñöôïc chính thöùc coâng nhaän coù ñòa vò hôïp phaùp vaø ñöôïc truyeàn baù ôû Baéc Ñöùc, Nauy, Ñan Maïch, Thuïy Ñieån 2. Caûi caùch toân giaùo ôû Thuïy Só: Phong traøo caùc toân giaùo ôû Thuïy Só traûi qua hai giai ñoaïn do hai ngöôøi laõnh ñaïo ôû hai nôi khaùc nhau. a. Cuoäc caûi caùch toân giaùo cuûa Dvingli ôû Durích: Dvingli (1484-1531) laø giaùo só ôû nhaø thôø Durích. Tö töôûng caûi caùch toân giaùo cuûa Dvingli cuõng laø: - Caên cöù cuûa hoïc thuyeát toân giaùo laø Kinh Phuùc Aâm chöù khoâng phaûi laø nhöõng chieáu chæ cuûa Giaùo hoaøng. - Thaønh laäp giaùo hoäi reû tieàn, boû vieäc thôø aûnh töôïng vaø caùc nghi leã phieàn phöùc. Veà chính trò, oâng taùn thaønh cheá ñoä coäng hoøa. Naêm 1222, vieäc caûi caùch toân giaùo baét ñaàu ñöôïc tieán haønh ôû Durích, tieáp ñoù ñaõ nhanh choùng lan sang caùc chaâu khaùc ôû Thuïy Só. Naêm 1531, Dvingli bò töû traän trong cuoäc chieán tranh vôùi caùc chaâu choáng caûi caùch toân giaùo ôû Thuïy Só neân phong traøo caûi caùch toân giaùo bò boû dôû. b. Cuoäc caûi caùch toân giaùo cuûa Canvanh ôû Giônevô: Canvanh (1519-1564) laø moät ngöôøi Phaùp. Haït nhaân cuûa hoïc thuyeát Canvanh laø thuyeát ñònh meänh töùc laø soá phaän cuûa moäi ngöôøi hoaøn toaøn do Chuùa trôøi quyeát ñònh. Sôû dó nhö vaäy laø vì khi saùng taïo theá giôùi Chuùa trôøi ñaõ chia loaøi ngöôøi laøm hai loaïi laø “daân choïn loïc” vaø “daân vöùt boû”. Daân choïn loïc thì ñöôïc sung söôùng vaø ñöôïc cöùu vôùt, coøn daân vöùt boû thì cöïc khoå vaø sau khi cheát seõ bò ñaøy ñoïa ôû ñòa nguïc. Nhö vaäy, veà maët toân giaùo, thuyeát ñònh meänh phuû nhaän vai troø cuûa taàng lôùp giaùo só vaø taùc duïng cuûa caùc nghi leã cuûa ñaïo Thieân Chuùa. Veà maët xaõ hoäi, hoïc thuyeát naøy che giaáu baûn chaát boùc loät cuûa nhöõng keû giaøu coù vaø nguyeân nhaân thaät söï cuûa söï ngheøo khoå. Naêm 1541, Canvanh ñöôïc môøi ñeán laõnh ñaïo cuoäc caûi caùch toân giaùo ôû Giônevô. Cuoäc caûi caùch toân giaùo ôû ñaây ñaõ thaønh coâng. Canvanh trôû thaønh ngöôøi ñöùng ñaàu toân giaùo vaø chính quyeàn ôû Gienevô cho ñeán khi cheát (1564). Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
31. Lòch söû theá giôùi Trung Ñaïi - 30 - Giaùo hoäi Taân giaùo Canvanh ñöôïc toå chöùc theo nguyeân taéc daân chuû. Giaùo hoäi caùc caáp ñeàu ñöôïc thaønh laäp qua caùc cuoäc baàu cöû. Töø Giônevô, Taân giaùo Canvanh ñöôïc truyeàn baù nhanh choùng sang nhieàu nöôùc chaâu Aâu nhaát laø nhöõng nôi coù neàn kinh teá coâng thöông nghieäp phaùt trieån nhö Neâñeùclan, Anh, Phaùp c. Caûi caùch toân giaùo ôû Anh: Ngöôøi chuû tröông caûi caùch toân giaùo ôû Anh laø vua Henry VIII (1509-1547). Lyù do tröïc tieáp cuûa vieäc caûi caùch toân giaùo ôû Anh laø do Henry VIII muoán ly hoân vôùi vôï laø Catôrin voán laø coâng chuùa Taây Ban Nha nhöng bò Giaùo hoaøng phaûn ñoái. Vì vaäy, naêm 1534, Henry VIII tuyeân boá caét ñöùt quan heä vôùi Toaø thaùnh La Ma, töø ñoù nhaø vua trôû thaønh ngöôøi ñöùùng ñaàu giaùo hoäi. Giaùo lyù, leã nghi vaø giaùo só vaãn ñöôïc duy trì nhö cuõ nhöng ruoäng ñaát vaø taøi saûn cuûa nhaø thôø thì bò tòch thu. Toân giaùo caûi caùch ôû Anh goïi laø Anh giaùo. Ñeán cuoái theá kyû XVI, giai caáp tö saûn Anh khoâng thoûa maõn vôùi caûi caùch nöûa vôøi ñoù neân ñaõ tieáp thu Taân giaùo Canvanh laäp thaønh phaùi toân giaùo caûi caùch ôû Anh goïi laø Thanh giaùo. Toân giaùo môùi naøy chuû tröông baõi boû caùc giaùo phaåm cuõ, ñôn giaûn trong vieäc cuùng leã, thaønh laäp giaùo hoäi theo nguyeân taéc daân chuû. Nhö vaäy, ñeán theá kyû XVI, ôû Taây Aâu ñaõ xuaát hieän ba phaùi toân giaùo caûi caùch laø Luthô giaùo, Canvanh giaùo vaø Anh giaùo. Toân giaùo Luthô vaø toân giaùo Canvanh coù nhöõng chuû tröông cuï theå khaùc nhau nhöng cuøng gioáng nhau ôû maáy ñieåm chính sau: - Chæ tin töôûng vaøo Kinh thaùnh, khoâng tin vaøo caùc chieáu chæ cuûa Giaùo hoaøng vaø caùc quyeát nghò cuûa hoäi nghò toân giaùo. - Khoâng thôø Thaùnh maãu vaø aûnh töôïng. Ñôn giaûn hoùa caùc nghi thöùc cuùng leã, chæ giöõ laïi leã röûa toäi vaø Thaùnh theå. - Xoùa boû cheá ñoä ñoäc thaân ñoái vôùi caùc muïc sö vaø cho tín ñoà ñöôïc tham gia quaûn lyù giaùo hoäi. ÔÛ nöôùc ta, caùc toân giaùo caûi caùch naøy ñöôïc goïi laø ñaïo Tin laønh. III. Nhöõng hoaït ñoäng choáng caûi caùch toân giaùo cuûa giaùo hoäi Thieân Chuùa: 1. Nhöõng quyeát nghò cuûa hoäi nghò toân giaùo Tôrenteâ; Ñeå tìm bieän phaùp cuûng coá theá löïc cuûa giaùo hoäi Thieân Chuùa vaø choáng caûi caùch toân giaùo, Giaùo hoaøng ñaõ ba laàn trieäu taäp hoäi nghò toân giaùo Tôrenteâ (Baéc YÙ) vaøo caùc naêm 1545-1547, 1551-1552 vaø 1562-1563, trong ñoù caùc quyeát nghò cuûa hoäi nghò laàn thöù ba laø quan troïng nhaát. Noäi dung chuû yeáu cuûa nhöõng quyeát nghò aáy laø: Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
32. Lòch söû theá giôùi Trung Ñaïi - 31 - a. Chænh ñoán noäi boä: Giaùo hoäi yeâu caàu caùc giaùo só phaûi nghieâm chænh chaáp haønh caùc qui cheá cuûa giaùo hoäi nhö phaûi soáng ñoäc thaân, caám mua baùn chöùc vuï , ñoàng thôøi môû tröôøng huaán luyeän caùc linh muïc ñeå boài döôõng theâm kieán thöc cho hoï. b. Nhöôïng boä caùc vua Thieân Chuùa giaùo: Giaùo hoäi thöøa nhaän vieäc theá tuïc hoùa moät phaàn taøi saûn cuûa giaùo hoäi, ñoàng thôøi ñoàng yù cho caùc quoác vöông coù quyeàn kieåm soaùt vieäc boå nhieäm caùc chöùc vuï trong giaùo hoäi nhaèm loâi keùo caùc quoác vöông aáy phoái hôïp vôùi giaùo hoäi ñeå choáng phe Taân giaùo. c. Kieân quyeát choáng laïi Taân giaùo: Giaùo hoäi Thieân Chuùa khaúng ñònh giaùo lyù vaø nghi leã cuûa ñaïo Thieân Chuùa laø hoaøn toaøn ñuùng ñaén, ñoàng thôøi khaúng ñònh Giaùo hoaøng laø keû coù quyeàn uy cao nhaát trong giaùo hoäi, coøn caùc loaïi Taân giaùo ñeàu laø taø giaùo. Ngoaøi ra, hoäi nghò Tôrenteâ coøn quyeát ñònh thaønh laäp moät cô quan theo doõi caùc thö tòch môùi xuaát baûn ñeå laäp nhöõng baûn “muïc luïc saùch caám”. Ñoàng thôøi, giaùo hoäi coøn thaønh laäp toøa aùn toân giaùo toái cao ôû La Maõ ñeå tröøng trò nhöõng keû bò keát toäi phaûn boäi toân giaùo. 2. Hoaït ñoäng cuûa Hoäi Gieâxu (Doøng Teân): Hoäi Gieâxu luùc ñaàu laø moät toå chöùc töï phaùt do moät quyù toäc Taây Ban Nha teân laø Inhaxô ñô Loâ-y-oâ-la ((1491-1556) laäp ra ôû Pari naêm 1534. Ñeán naêm 1540, Hoäi Gieâxu ñöôïc Giaùo hoaøng pheâ chuaån, töø ñoù, Hoäi chính thöùc trôû thaønh moät coâng cuï ñaéc löïc cuûa Giaùo hoäi Thieân Chuùa trong vieäc choáng Taân giaùo. Ngöôøi ñöùng ñaàu Hoäi Gieâxu laø Toång quaûn. Thaønh vieân cuûa Hoäi laø nhöõng tín ñoà trung thaønh nhaát cuûa ñaïo Thieân Chuùa. Vôùi tö caùch laø nhöõng chính khaùch, nhaø giaùo, thaày thuoác , hoï laên mình vaøo raát nhieàu lónh vöïc hoaït ñoäng trong xaõ hoäi. Muïc tieâu cuûa hoï laø loâi keùo caùc vua Cöïu giaùo thi haønh nhöõng chính saùch cöùng raén ñoái vôùi Taân giaùo, tröø khöû nhöõng oâng vua coù caûm tình vôùi Taân giaùo. Hoäi Gieâxu chuù yù môû tröôøng ñaøo taïo Linh muïc, môû tröôøng hoïc, laäp nhaø thöông laøm phuùc, kinh doanh coâng noâng thöông nghieäp ñeå taïo cô sôû cho caùc hoaït ñoäng toân giaùo, vaø phaùi caùc giaùo só ñi truyeàn ñaïo Thieân Chuùa khaép theá giôùi. Söï phaûn coâng cuûa giaùo hoäi Thieân Chuùa ñoái vôùi Taân giaùo cuõng thu ñöôïc moät soá keát quaû nhö ñaõ khoâi phuïc ñöôïc söï thoáng trò cuûa giaùo hoäi La Maõ ôû Ba Lan, Hungari, mieàn Nam Neâñeùclan, song löïc löôïng cuûa Taân giaùo khoâng vì theá maø bò suy yeáu. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
33. Lòch söû theá giôùi Trung Ñaïi - 32 - Baøi VII. SÖÏ PHAÙT TRIEÅN CUÛA CHEÁ ÑOÄ PHONG KIEÁN TÖØ PHAÂN QUYEÀN ÑEÁN TAÄP QUYEÀN ÔÛ PHAÙP I. Quaù trình thoáng nhaát nöôùc Phaùp : 1. Tình traïng chia caét phong kieán töø theá kyû IX – XI: Nöôùc Phaùp chính thöùc thaønh laäp töø naêm 843 sau hieäp öôùc Veùcñoong. Doøng hoï Caroâlanhgieâng tieáp tuïc laøm vua ôû ñaây ñeán naêm 987. Tieáp ñoù, trieàu Capeâchieâng (987-1328) thay theá. Do chính saùch phaân phong ruoäng ñaát cho caùc boài thaàn, vaø do Saùclô Hoùi ban boá saéc leänh Kieùcxi (naêm877) cho boài thaàn ñöôïc truyeàn thaùi aáp (Beâneâphixô) vaø chöùc töôùc cho con chaùu neân ñaõ daãn ñeán tình traïng chia caét nöôùc Phaùp thaønh nhieàu tieåu quoác. Vua Phaùp chæ coøn quaûn lyù ñöôïc moät laõnh ñòa heïp xung quanh Pari maø thoâi. Trong hoaøn caûnh ñoù, do quan heä hoân nhaân vaø keá thöøa, moät phaàn laõnh thoå roäng lôùn ôû phía Taây chaïy daøi töø bieån Maêng sô ñeán daõy Pireâneâ trôû thaønh laõnh ñòa cuûa vöông trieàu Plaêngtagiôneâ cuûa Anh. Vuøng ñaát ñai naøy roäng gaáp 7 laàn laõnh ñòa cuûa vua Phaùp . 2. Nhöõng noã löïc cuûa vua Phaùp trong coâng cuoäc thoáng nhaát ñaát nöôùc: Töø ñaàu theá kyû XII, caùc vua Phaùp nhö Lu-y VI, Philíp II, Lu-y IX, Philíp IV ñaõ thi haønh nhieàu bieän phaùp ñeå ñeà cao vöông quyeàn, tieán tôùi thoáng nhaát nöôùc Phaùp. Caùc bieän phaùp ñoù laø: a. Môû roäng laõnh thoå: - Lu-y VI (1108-1137) döïa vaøo giaùo hoäi Thieân Chuùa vaø thò daân ñeå baét caùc laõnh chuùa trong laõnh ñòa cuûa mình phaûi khuaát phuïc. - Philíp II (1180-1223) nhaân khi ôû Anh ñang dieãn ra söï tranh giaønh ngoâi vua (Gioân giaønh ngoâi cuûa anh mình laø Risôùt “Tim sö töû”) ñaõ ñaùnh chieám ñöôïc phaàn lôùn ñaát ñai cuûa Anh treân laõnh thoå cuûa Phaùp. - Philíp IV (1285-1314) qua quan heä hoân nhaân saùp nhaäp ñöôïc vöông quoác Nava vaø baù quoác Sampanhô. Nhö vaäy, ñeán ñaàu theá kyû XIV, phaàn lôùn ñaát ñai ôû Phaùp ñaõ thuoäc quyeàn thoáng trò cuûa vua Phaùp. b. Caûi caùch caùc cheá ñoä: - Phi-líp II chia ñaát nöôùc thaønh nhieàu ñôn vò haønh chính roài boå nhieäm quan laïi ñeán cai trò. - Lu-y IX (1226-1270) caûi caùch veà tö phaùp, taøi chính vaø quaân söï ñeå laøm giaûm theá löïc cuûa caùc laõnh chuùa phong kieán, taêng cöôøng quyeàn löïc cuûa chính phuû trung öông. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
34. Lòch söû theá giôùi Trung Ñaïi - 33 - c. Ñaáu tranh vôùi toøa thaùnh La Maõ: - Nguyeân nhaân tröïc tieáp : Philíp IV thu thueá ruoäng ñaát cuûa giaùo hoäi ôû Phaùp. Naêm 1296, Giaùo hoaøng Boâniphaxô VIII ra leänh khai tröø giaùo tòch nhöõng ai ñoøi caùc giaùo só phaûi noäp thueá. - Philíp IV ra leänh baét söù giaû cuûa Giaùo hoaøng ñoùng ôû Phaùp, ñoàng thôøi sai ngöôøi sang YÙ baét giam Giaùo hoaøng. Naêm 1303, Giaùo hoaøng Boâniphaxô VIII phaàn tuoåi giaø söùc yeáu, phaàn uaát öùc maø cheát. Naêm 1305, Toång giaùm muïc Booùcñoâ (Phaùp) ñöôïc cöû laøm Giaùo hoaøng hieäu laø Cleâmaêng V. Naêm 1309, Cleâmaêng V dôøi toøa thaùnh veà Avinhoâng ôû Ñoâng Nam nöôùc Phaùp vaø ñoùng ôû ñoù ñeán naêm 1377. d. Trieäu taäp hoäi nghò ba caáp : Ñeå pheâ chuaån caùc loaïi thueá môùi vaø ñeå tranh thuû söï uûng hoä cuûa caùc taàng lôùp trong xaõ hoäi trong cuoäc ñaáu tranh vôùi Giaùo hoaøng, naêm 1302, laàn ñaàu tieân, Philíp IV trieäu taäp hoäi nghò 3 caáp: Hoäi nghò 3 caáp goàm: - Ñaúng caáp thöù nhaát: Ñaïi bieåu cuûa taàng lôùp giaùo só. - Ñaúng caáp thöù hai: Ñaïi bieåu cuûa laõnh chuùa phong kieán. - Ñaúng caáp thöù ba: Ñaïi bieåu cuûa thò daân giaøu coù. Moãi laàn hoïp hoäi nghò, moãi ñaúng caáp chæ boû moät phieáu. Hoäi nghò 3 caáp chæ laø cô quan tö vaán, neân khoâng coù quyeàn laäp phaùp. Vieäc trieäu taäp hoäi nghò ba caáp toaøn nöôùc Phaùp chöùng toû nhaø nöôùc phong kieán ôû Phaùp ñaõ böôùc vaøo giai ñoaïn quaù ñoä töø cheá ñoä phong kieán phaân quyeàn tieán tôùi cheá ñoä phong kieán taäp quyeàn. Ñoàng thôøi vieäc ñaïi bieåu cuûa thò daân ñöôïc tham döï hoäi nghò chöùng toû thò daân ñaõ trôû thaønh moät löïc löôïng quan troïng. 3. Cuoäc chieán tranh traêm naêm: (1337-1453) Trong khi coâng cuoäc thoáng nhaát nöôùc Phaùp ñang tieán trieån moät caùch thuaän lôïi thì giöõa Phaùp vaø Anh xaûy ra cuoäc chieán tranh keùo daøi töø naêm 1337-1453, lòch söû goïi laø cuoäc Chieán tranh Traêm naêm. a. Nguyeân nhaân: - Nguyeân nhaân saâu xa cuûa cuoäc chieán tranh naøy laø vaán ñeà tranh giaønh ñaát ñai treân laõnh thoå nöôùc Phaùp, vì Phaùp khoâng muoán theá löïc cuûa Anh vaãn coøn laøm chuû moät boä phaän ñaát ñai cuaû mình, coøn Anh thì khoâng can taâm ñeå moät vuøng laõnh ñòa roäng lôùn cuûa mình chuyeån vaøo tay vua Phaùp. - Nguyeân nhaân tröïc tieáp laø vieäc tranh giaønh ngoâi vua nöôùc Phaùp : Naêm 1328, Philíp IV cheát, nhaùnh tröôûng cuûa hoï Capeâchieâng chaám döùt, nhaùnh thöù laø nhaùnh Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
35. Lòch söû theá giôùi Trung Ñaïi - 34 - Valoa leân thay. Vua Anh laø Eùt-uoát III laáy tö caùch laø chaùu ngoaïi cuûa Philíp IV ñoøi ñöôïc keá thöøa ngoâi vua nöôùc Phaùp. b. Dieãn bieán cuûa cuoäc chieán tranh: Cuoäc chieán tranh khi ñaùnh khi ngöøng, coù theå chia laøm 4 giai ñoaïn: - Giai ñoaïn 1 (1337-1360) - Giai ñoaïn 2 (1369-1395) - Giai ñoaïn 3 (1415-1420). - Giai ñoaïn 4 (1422-1453). Trong quaù trình aáy, phía Phaùp coù raát nhieàu khoù khaên: Ngay trong giai ñoaïn 1, ôû maët traän thì thaát baïi, naêm 1358, ôû trong nöôùc vöøa noå ra khôûi nghóa cuûa thò daân ôû Pari do Eâchieân Maùcxen, Hoäi tröôûng Thöông hoäi len daï Pari laõnh ñaïo, vöøa noå ra khôûi nghóa noâng daân do Guyoâm Calô laõnh ñaïo. Sang giai ñoaïn 2, giai caáp phong kieán Phaùp do maâu thuaãn vôùi nhau ñaõ chia thaønh 2 phe: phe Buoácgoânhô vaø phe Ooùcleâaêng. Vì thaát baïi trong vieäc tranh giaønh chính quyeàn vôùi phaùi Ooùcleâaêng, phaùi Buoácgoânhô quay sang caáu keát vôùi Anh. Do vaäy ñeán giai ñoaïn 3, Anh chieám ñöôïc mieàn Baéc nöôùc Phaùp, trong ñoù bao goàm caû Pari. Ñeán giai ñoaïn 4, quaân Anh taán coâng thaønh phoá Ooùcleâaêng ñeå môû ñöôøng tieán xuoáng phía Nam. Trong hoaøn caûnh ñoù nöôùc Phaùp ñaõ xuaát hieän moät nöõ anh huøng daân toäc, ñoù laø Gian-ña. Maëc daàu Gian-ña ñaõ chæ huy ñoaøn quaân giaûi vaây cho Ooùcleâaêng nhöng veà sau bò quaân Buoácgoânhô ñem baùn cho Anh. Gian-ña bò xöû thieâu. Caùi cheát cuûa Gian-ña ñaõ thuùc ñaåy phong traøo ñaáu tranh cuûa nhaân daân Phaùp. Phaùi Buoácgoânhô taùch khoûi ñoàng minh vôùi Anh. Ñeán naêm 1453, Chieán tranh Traêm naêm keát thuùc baèng thaéng lôïi cuûa Phaùp. 4. Söï hoaøn thaønh vieäc thoáng nhaát nöôùc Phaùp vaø vieäc hình thaønh daân toäc Phaùp: - Cuoäc Chieán tranh Traêm naêm ñeå laïi cho nöôùc Phaùp nhieàu haäu quaû naëng neà: neàn kinh teá bò taøn phaù, cö daân bò giaûm suùt khoaûng 1/3, nhöng thaéng lôïi cuoái cuøng ñaõ ñaåy nhanh vieäc thoáng nhaát nöôùc Phaùp, vì trôû ngaïi chính cuûa coâng cuoäc thoáng nhaát laø theá löïc Anh treân ñaát Phaùp ñaõ bò loaïi boû. Giôø ñaây ôû Phaùp coøn moät soá laõnh ñòa chöa thuoäc quyeàn thoáng trò cuûa vua Phaùp, trong ñoù maïnh nhaát laø coâng quoác Buoácgoânhô. Naêm 1447, nhaân dòp Coâng töôùc xöù naøy laø Saùclô bò töû traän khi ñi ñaùnh Thuïy Só, vua Phaùp laø Lu-y XI (1461- 1483) ñaõ nhaäp ñöôïc vuøng naøy vaøo baûn ñoà nöôùc Phaùp. Ñeán naêm 1491, con cuûa Lu-y XI laø Saùclô VIII (1483-1498) thoâng qua quan heä hoân nhaân ñaõ saùp nhaäp noát coâng quoác Brôtanhô vaøo nöôùc Phaùp.Vieäc thoáng nhaát nöôùc Phaùp hoaøn thaønh. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
36. Lòch söû theá giôùi Trung Ñaïi - 35 - - Song song vôùi söï thaønh laäp nhaø nöôùc taäp quyeàn trung öông, ôû Phaùp ñaõ baét ñaàu xuaát hieän nhöõng tieàn ñeà cuûa vieäc hình thaønh daân toäc. Nhöõng tieàn ñeà ñoù laø: laõnh thoå chung, sinh hoaït kinh teá chung, tieáng noùi chung vaø taâm lyù chung bieåu hieän ôû vaên hoùa chung. Ñeán cuoái theá kyû XV, nöôùc Phaùp ñaõ thoáng nhaát (laõnh thoå chung), Pari trôû thaønh trung taâm kinh teá cuûa caû nöôùc, tieáng noùi vuøng Pari ñaõ phaùt trieån thaønh ngoân ngöõ chung, ñoàng thôøi moät soá taùc phaåm vaên hoïc bieåu hieän tình caûm vaø nguyeän voïng chung cuûa ngöôøi Phaùp cuõng ñaõ xuaát hieän. II. Quaù trình phaùt trieån cuûa cheá ñoä quaân chuû chuyeân cheá : 1. Cheá ñoä quaân chuû chuyeân cheá thôøi Phraêng xoa I: Trong quaù trình thoáng nhaát nöôùc Phaùp Lu-y XI vaø Saùclô VIII ñaõ ñaët cô sôû ñaàu tieân cho cheá ñoä quaân chuû chuyeân cheá. Ñeán thôøi Phraêng xoa I (1515-1547) cheá ñoä quaân chuû chuyeân cheá ñöôïc xaùc laäp hoaøn toaøn. Cheá ñoä quaân chuû chuyeân cheá ôû Taây Aâu laø bieåu hieän cuûa söï lieân minh taïm thôøi giöõa giai caáp quyù toäc phong kieán, taàng lôùp giaùo só vaø giai caáp tö saûn môùi ra ñôøi. Bieåu hieän cuï theå cuûa cheá ñoä quaân chuû chuyeân cheá thôøi Phraêng xoa I: - Phraêng xoa I thöïc teá trôû thaønh ngöôøi ñöùng ñaàu giaùo hoäi ôû Phaùp: Phraêng xoa I coù quyeàn chæ ñònh caùc giaùo phaåm ôû Phaùp nhö Toång giaùm muïc, Giaùm muïc, Linh muïc, ñoàng thôøi nhaø vua ñöôïc quyeàn höôûng phaàn lôùn thu nhaäp cuûa giaùo hoäi ôû Phaùp. - Phraêng xoa I töï mình naém laáy quyeàn laäp phaùp, yù chí cuûa nhaø vua töùc laø phaùp luaät. - Nhaø vua laø ngöôøi ñöùng ñaàu boä maùy nhaø nöôùc. Nhöõng vieân quan cai trò caùc ñòa phöông cuõng do nhaø vua boå nhieäm. Do söï lôùn maïnh cuûa quyeàn löïc nhaø vua, trong suoát thôøi trò vì cuûa Phraêng xoa I, Hoäi nghò 3 caáp khoâng ñöôïc trieäu taäp moät laàn naøo. 2. Cuoäc chieán tranh toân giaùo : Töø naêm 1562-1598, ôû Phaùp dieãn ra moät cuoäc chieán tranh giöõa 2 taäp ñoaøn phong kieán ñaïi bieåu cho 2 giaùo phaùi Cöïu giaùo (ñaïo Thieân Chuùa) vaø Taân giaùo (ñaïo Tin Laønh). Lòch söû goïi laø cuoäc chieán tranh Huygônoâ. Cuoäc chieán tranh naøy chia laøm 3 giai ñoaïn: - Giai ñoaïn 1 (1562-1572). - Giai ñoaïn 2 (1572-1576). - Giai ñoaïn 3 (1576-1598). Trong quaù trình chieán tranh, caùc quyù toäc Taân giaùo lieân minh vôùi caùc thaønh thò mieàn Nam laäp thaønh moät toå chöùc chính trò goïi laø “Lieân minh Taân giaùo”. Veà thöïc chaát, ñoù laø moät nhaø nöôùc coäng hoøa coù chính phuû, toøa aùn, vaø coù moät löïc löông quaân ñoäi goàm 20.000 ngöôøi. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
37. Lòch söû theá giôùi Trung Ñaïi - 36 - Naêm 1589, vöông trieàu Valoa keát thuùc, Haêngri ñô Nava thuoäc hoï Buoácboâng, moät nhaùnh hoï gaàn vôùi vua Phaùp ñöôïc cöû leân laøm vua. Trieàu Buoácboâng (1589-1792) baét ñaàu. Haêngri ñô Nava voán theo Taân giaùo. Ñeå tranh thuû söï uûng hoä cuûa nhieàu theá löïc, naêm 1593, oâng ñoåi theo Cöïu giaùo. Naêm 1594, oâng cöû haønh leã gia mieän laáy hieäu laø Haêngri IV. Naêm 1598, Haêngri IV ban haønh saéc leänh Naêngtô, trong ñoù qui ñònh: - Moïi ngöôøi ñöôïc töï do tín ngöôõng. - Tín ñoà Taân giaùo vaø Cöïu giaùo bình ñaúng tröôùc phaùp luaät. - Nhöõng thaønh phoá do Taân giaùo kieåm soaùt ñöôïc höôûng quyeàn töï trò töùc laø coù chính quyeàn vaø quaân ñoäi cuûa mình. Cuoäc chieán tranh toân giaùo ñeán ñaây keát thuùc. 3. Söï phaùt trieån cuûa cheá ñoä quaân chuû chuyeän cheá nöûa ñaàu theá kyû XVII: a. Nhöõng chính saùch cuûa Haêngri IV: Haêngri IV laø moät trong nhöõng oâng vua loãi laïc cuûa nöôùc Phaùp. OÂng ñaõ thi haønh nhieàu chính saùch tích cöïc ñeå phaùt trieån kinh teá vaø ñeà cao quyeàn löïc cuûa chính phuû trung öông. - Haêngri IV heát söùc khuyeán khích saûn xuaát noâng nghieäp vaø chaên nuoâi, laïi coøn taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho vieäc phaùt trieån coâng thöông nghieäp. Chính döôùi thôøi Haêngri IV, naêm 1604, Coâng ty Ñoâng AÁn Ñoä cuûa Phaùp ñöôïc thaønh laäp. Phaùp coøn chieám ñöôïc moät soá ñaát ñai ôû Canaña, trong ñoù coù Keâbeách chieám ñöôïc naêm 1608. - Song song vôùi nhöõng bieän phaùp phaùt trieån kinh teá, Haêngri IV thi haønh nhieàu chính saùch khoâi phuïc cheá ñoä quaân chuû chuyeân cheá nhö khoáng cheá giaùo hoäi Phaùp, thaúng tay tröøng trò nhuõng quyù toäc phong kieán choáng ñoái. Töø khi oâng laøm leã gia mieän naêm 1594 ñeán khi oâng cheát (1610), Hoäi nghò ba caáp khoâng heà ñöôïc trieäu taäp. Naêm 1610, Haêngri IV bò moät teân thích khaùch thuoäc phe Cöïu giaùo aùm saùt treân ñöôøng phoá Pari. b. Risôliô vaø söï phaùt trieån cheá ñoä quaân chuû chuyeân cheá ôû Phaùp : Sau khi Haêngri IV bò gieát cheát, Lu-y XIII (1610-1643) môùi 9 tuoåi leân noái ngoâi. Tröôùc tình hình aáy nhieàu quyù toäc phong kieán nuoâi aâm möu choáng laïi chính quyeàn trung öông vaø toû ra raát hoáng haùch. Trong khi ñoù, phe Taân giaùo vaãn laø moät löïc löôïng ñaùng keå. Hoï coù ñòa baøn rieâng, coù chính quyeàn töï trò vaø coù löïc löôïng vuõ trang rieâng. Trong hoaøn caûnh aáy, nöôùc Phaùp xuaát hieän moät nhaø chính trò taøi naêng. Ñoù laø Risôliô (1585-1642). Naêm 1624, Risôliô ñöôïc laøm Teå töôùng, ñoàng thôøi ñöôïc phong laøm Hoàng y giaùo chuû. Risôliô töï xaùc ñònh cho mình coù 3 nhieäm vuï: - Laøm tan raõ phe Taân giaùo. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû
38. Lòch söû theá giôùi Trung Ñaïi - 37 - - Giaûm bôùt söï kieâu ngaïo cuûa caùc quyù toäc. - Ñeà cao uy danh cuûa vua Phaùp ôû caùc nöôùc laùng gieàng. Keát quaû, naêm 1627, Risôliô töï mình ñem quaân ñi taán coâng La Roâsen (Trung taâm cuûa phe Taân giaùo) bao vaây thaønh phoá naøy trong 15 thaùng. Cuoái cuøng, La Roâsen phaûi ñaàu haøng. Naêm 1629, Risôliô ban boá “Saéc leänh aân hueä” cho tín ñoà Taân giaùo ñöôïc töï do tín ngöôõng nhöng quyeàn töï trò cuûa hoï bò thuû tieâu. Risôliô thaúng tay tröøng trò nhöõng quyù toäc coù aâm möu choáng ñoái chính quyeàn nhaø vua. Ñoái vôùi beân ngoaøi, Risôliô tích cöïc thi haønh chính saùch xaâm chieám thuoäc ñòa, ñaõ chieám ñöôïc moät soá cöù ñieåm ôû chaâu Myõ vaø chaâu Phi. Nhö vaäy, ñeán giöõa theá kyû XVII, nöôùc Phaùp ñaõ trôû thaønh moät nhaø nöôùc quaân chuû chuyeân cheá taäp quyeàn vaø laø moät quoác gia huøng maïnh ôû Taây Aâu. Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû