Giáo trình Lịch sử Việt Nam từ đầu thế kì X đến giữa thế kỉ XIX - Phần 2 - Trần Văn Bảo

Nội dung text: Giáo trình Lịch sử Việt Nam từ đầu thế kì X đến giữa thế kỉ XIX - Phần 2 - Trần Văn Bảo

1. Lòch söû Vieät Nam töø ñaàu theá kyû X ñeán giöõa theá kyû XIX - 65 - CHÖÔNG III: THÔØI KYØ KHUÛNG HOAÛNG CUÛA CHEÁ ÑOÄ PHONG KIEÁN ÑAÏI VIEÄT (Töø ñaàu theá kyû XVI ñeán nöûa sau theá kyû XVIII) I. Thôøi kyø Leâ – Maïc vaø noäi chieán Nam – Baéc trieàu Ñaàu theá kyû 16, trieàu Leâ baét ñaàu suy yeáu. Vua, quan suy ñoài, baét ñaàu töø ñôøi Hieán Toâng. Leâ Uy Muïc vaø Leâ Töông Döïc laø nhöõng oâng vua sa ñoïa, beänh hoaïn. Naïn chieám ñoaït ruoäng ñaát cuûa ñòa chuû gia taêng. Maâu thuaãn giai caáp giöõa noâng daân vaø ñòa chuû phong kieán trôû neân saâu saéc. Khôûi nghóa noâng daân lan roäng. Trong khi chính quyeàn trung öông suy yeáu thì nhieàu phe phaùi phong kieán ñaõ maïnh leân: phaùi Trònh Tuy vaø phaùi Nguyeãn Hoaèng Duï. Trong boái caûnh hoãn loaïn cuoáæ trieàu Leâ sô, thôøi Chieâu Toâng, moät phe phaùi phong kieán do Maïc Ñaêng Dung caàm ñaàu ñaõ troãi daäy, pheá truaát Vua Leâ (Cung Hoaøng), laäp ra nhaø Maïc (naêm 1527). Maïc Ñaêng Dung sinh ngaøy 23-11-1483, ngöôøi laøng Coå Trai (Nghi Döông - Haûi Höng), voán laø doøng doõi Maïc Ñónh Chi ñôøi Traàn. Trieàu Maïc ra ñôøi trong boái caûnh gaëp söï choáng ñoái maïnh meõ cuûa cöïu thaàn trieàu Leâ neân choã döïa chuû yeáu laø quaân só. Chính vì theá, trieàu Maïc tích cöïc toå chöùc Khoa thi ñeå boå sung boä maùy quan lieâu. Nhaø Maïc ñaõ thaønh laäp, nhöng söï tranh chaáp cuûa caùc theá löïc phong kieán vaãn tieáp dieãn. Moät nhaân vaät laø Nguyeãn Kim, con cuûa Nguyeãn Hoaèng Duï ñaõ chieám giöõ vuøng Thanh Hoùa, laáy danh nghóa phuø Leâ, toân moät ngöôøi Hoaøng toäc laø Leâ Duy Ninh leân laøm vua, choáng ñoái nhaø Maïc. Lòch söû thöôøng goïi nhaø Maïc ñoùng ñoâ ôû Thaêng Long laø Baéc Trieàu vaø nhaø Leâ - maø thöïc chaát quyeàn haønh töø naêm 1545 ñaõ loït vaøo tay Trònh Kieåm (con reå Nguyeãn Kim)- laø Nam Trieàu, töùc trieàu Leâ Trung Höng. Cuoäc noäi chieán Nam- Baéc trieàu daãn ñeán tình traïng ñaát nöôùc bò khuûng hoaûng trong hôn nöûa theá kyû. Nhaø Maïc thaäm chí ñaõ ñaàu haøng nhaø Minh, ñem daâng moät phaàn ñaát ñai phía Baéc cuûa toå quoác cho ngoaïi bang. Cuoäc noäi chieán Nam - Baéc trieàu keùo daøi töø naêm 1539 ñeán naêm 1592 môùi cô baûn keát thuùc baèng söï thaéng lôïi cuûa hoï Trònh. Tuy vaäy, taøn quaân cuûa nhaø Maïc vaãn coøn coá thuû ôû Cao Baèng vaø cuoäc xung ñoät Trònh - Maïc coøn keùo daøi ñeán cuoái theá kyû 17. -Theá thöù thôøi cöôøng thònh cuûa trieàu Maïc 1. Maïc Thaùi Toå (1527 – 1529); hoï, teân : Maïc Ñaêng Dung, sinh naêm Quùy Maõo (1483) Traàn Vaên Baûo Khoa Lòch Söû
2. Lòch söû Vieät Nam töø ñaàu theá kyû X ñeán giöõa theá kyû XIX - 66 - 2. Maïc Thaùi Toâng (1530 – 1540); hoï, teân : Maïc Ñaêng Doanh. 3. Maïc Hieán Toâng (1540 – 1546); hoï, teân : Maïc Phuùc Haûi. 4. Maïc Tuyeân Toâng (1546 – 1561); hoï, teân : Maïc Phuùc Nguyeân. 5. Maïc Maäu Hôïp (1562 – 1592) -Theá thöù thôøi suy taøn cuûa nhaø Maïc 1. Maïc Toaøn (1592 – 1593) 2. Maïc Kính Chæ (1592 – 1593) 3. Maïc Kính Cung (1593 – 1625) 4. Maïc Kính Khoan (1623 – 1638) 5. Maïc Kính Vuõ (1638 – 1677). II. Noäi chieán Trònh - Nguyeãn vaø cuïc dieän chia caét Ñaøng Trong - Ñaøng Ngoaøi Sau khi nhaø Maïc bò ñaùnh ñoå, nguy cô noäi chieán vaãn tieàm taøng bôûi söï hình thaønh moät vuøng caùt cöù môùi ôû xöù Thuaän - Quaûng (Bình-Trò-Thieân vaø Quaûng Nam) cuûa Nguyeãn Hoaøng, con thöù hai cuûa Nguyeãn Kim. Töø khi Nguyeãn Kim bò aùm saùt (1545), noäi boä Nam trieàu baét ñaàu chia reõ. Quyeàn haønh ôû Nam Trieàu loït vaøo tay Trònh Kieåm. Trònh Kieåm aâm möu loaïi tröø theá löïc hoï Nguyeãn, giaønh quyeàn theá taäp. Tröôùc tình hình ñoù, Nguyeãn Hoaøng vaän ñoäng xin vaøo traán thuû vuøng Thuaän - Quaûng töø naêm 1558, thöïc chaát ñeå traùnh söï kieåm soaùt cuûa hoï Trònh. Ñeán naêm 1614, hoï Nguyeãn ñaõ xaây döïng ñöôïc theá löïc, chính thöùc li khai khoûi chính quyeàn hoï Trònh. Quan heä cuûa hai taäp ñoaøn phong kieán caøng ngaøy caøng gay gaét daãn ñeán cuoäc noäi chieán Trònh - Nguyeãn buøng noå naêm 1627 vaø keùo daøi gaàn nöûa theá kyû (1627 - 1672). Sau baûy laàn giao tranh baát phaân thaéng baïi vaøo caùc naêm 1627, 1630, 1643, 1648, 1655, 1661 vaø 1572, hoï Trònh vaø hoï Nguyeãn ñi ñeán giaûng hoøa, laáy soâng Linh Giang (soâng Gianh) laøm giôùi tuyeán. Phía baéc soâng Gianh laø phaàn ñaát thuoäc hoï Trònh, lòch söû goïi laø Ñaøng Ngoaøi. Phía nam soâng Gianh goïi laø ñaát Ñaøng Trong, thuoäc chuùa Nguyeãn. Caû hai taäp ñoaøn phong kieán cuøng aâm möu cuûng coá theá löïc cuûa mình nhaèm bieán hai mieàn thaønh hai quoác gia rieâng bieät. Nhö vaäy laø, tieáp theo sau söï suy yeáu cuûa trieàu Leâ, caùc cuoäc thoaùn ñoaït, caùt cöù vaø xung ñoät giöõa caùc phe phaùt phong kieán dieãn ra lieân mieân. Ñaây chính laø bieåu hieän cuûa söï khuûng hoaûng cuûa cheá ñoä phong kieán Vieät Nam töø theá kyû 16 ñeán theá kyû 18. Traàn Vaên Baûo Khoa Lòch Söû
3. Lòch söû Vieät Nam töø ñaàu theá kyû X ñeán giöõa theá kyû XIX - 67 - III. Coâng cuoäc khai phaù vuøng ñaát ñaøng Trong Cho ñeán theá kyû XVl, vuøng Thuaän - Quaûng coøn raát hoang vaéng. Töø raát sôùm, daân ngheøo caùc tænh phía baéc ñaõ di cö vaøo ñaây sinh soáng, laøm aên. Nhöõng lôùp daân di cö naøy laäp ra nhieàu xoùm laøng, beân caïnh caùc ñoàn ñieàn cuûa nhaø nöôùc phong kieán. Sau khi ñöôïc cöû traán trò vuøng naøy, hoï Nguyeãn ñaõ coù möu ñoà caùt cöù laâu daøi. Do caùc cuoäc noäi chieán, nhaân daân löu taùn, laøn soùng di cö töø phía Baéc vaøo ngaøy caøng lôùn. Hoï Nguyeãn lôïi duïng thaønh quaû khai khaån cuûa lôùp ngöôøi naøy baèng caùch ñeà ra chính saùch “khaån hoang, laäp laøng". Ruoäng ñaát môùi khai phaù ñöôïc sung laøm ruoäng coâng cuûa laøng xaõ, ñaët döôùi quyeàn sôû höõu toái cao cuûa chuùa Nguyeãn. Cuoái theá kyû 18, dieän tích ruoäng canh taùc ôû Thuaän - Quaûng taêng leân 265.507 maãu. Ñaát Thuaän - Quaûng daàn daàn trôû thaønh moät vuøng truø phuù. Maët khaùc, nhaân söï suy yeáu cuûa Vöông quoác Chaêm Pa, chuùa Nguyeãn daàn daàn laán chieám caùc vuøng Phuù Yeân(1611), Khaùnh Hoøa, Phan Rang(1653). Ñeán naêm 1693, Hoï Nguyeãn chieám Bình Thuaän, Vöông quoác ChaêmPa töø ñoù khoâng coøn teân treân baûn ñoà nöõa. Nhaân daân Chaêm ñaõ nhieàu laàn saùt caùnh vôùi nhaân daân ôû Ñaøng Trong choáng laïi boïn thoáng trò trieàu Nguyeãn. Traûi qua caùc bieán ñoäng lòch söû, ngöôøi Chaêm ñaõ trôû thaønh moät boä phaän cuûa ñaïi gia ñình caùc daân toäc Vieät nam. Ñoái vôùi Chaân Laïp, chuùa Nguyeãn cuõng thi haønh chính saùch xaâm laán. Naêm 1698, laõnh thoå xöù Ñaøng trong ñaõ môû roäng ñeán Gia Ñònh. Ñoái vôùi caùc vuøng ñaát môùi, chuùa Nguyeãn giao cho ñòa chuû vuøng Thuaän - Quaûng chieâu moä daân löu taùn khai khaån vaø caáp cho laøm ruoäng tö. Boïn ñòa chuû döïa vaøo chính quyeàn chuùa Nguyeãn, khoâng nhöõng boùc loät söùc lao ñoäng cuûa noâng daân vaø noâ tyø maø coøn traéng trôïn chieám ñoaït caû ruoäng ñaát cuûa ngöôøi Chaêm, ngöôøi Khô Me vaø di daân cuõ ngöôøt Vieät. Moät taàng lôùp ñaïi ñòa chuû ôû Nam Boä ra ñôøi. Thöïc chaát chính saùch khai hoang cuûa hoï Nguyeãn giai ñoaïn naøy nhaèm laøm giaøu cho giai caáp ñòa chuû vaø cuûng coá cô sôû xaõ hoäi. Chính vì vaäy, boïn ñaïi ñòa chuû Nam boä laø choã döïa trung thaønh cuûa hoï Nguyeãn ôû Ñaøng Trong. Tình hình ñoù daãn ñeán thöïc traïng, töø Phuù Yeân trôû vaøo Nam, ruoäng tö höõu chieám tyû leä cao hôn ruoäng coâng nhaø nöôùc. IV. Tình hình chính trò - xaõ hoäi ôû Ñaøng Trong, töø naêm 1614, Chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân caûi toå laïi chính quyeàn. Ñôn vò haønh chính Ñaøng Trong chia thaønh 12 dinh. Rieâng Thöøa Thieân goïi laø Chính Dinh. Chính Dinh coù Tam ti giuùp vieäc. Döôùi Dinh coù phuû, huyeän, toång, xaõ. Traàn Vaên Baûo Khoa Lòch Söû
4. Lòch söû Vieät Nam töø ñaàu theá kyû X ñeán giöõa theá kyû XIX - 68 - ôû Ñaøng Ngoaøi, beân caïnh trieàu ñình vua Leâ (buø nhìn), chuùa Trònh laäp phuû Chuùa, giuùp vieäc coù 6 phieân, troâng coi moïi vieäc. Hoï Trònh duy trì moät ñoäi quaân thöôøng tröïc lôùn goàm hai loaïi: quaân tuùc veä vaø ngoaïi binh. Ñôn vò haønh chính Ñaøng Ngoaøi chia thaønh caùc traán, ñöùng ñaàu laø traán thuû, giuùp vieäc coù ti Hieán vaø ti Thöøa. Söï chieám ñoaït vaø taäp trung ruoäng ñaát cuûa giai caáp ñòa chuû, söï boùc loät thaâm teä cuûa nhaø nöôùc phong kteán, söï sa ñoïa cuûa boä maùy thoáng trò laø nhöõng nguyeân nhaân chính daãn ñeán söï suy vong cuûa cheá ñoä phong kieán Vieät Nam theá kyû 18. ôû Ñaøng Trong, tình hình taïm thôøi oån ñònh hôn nhöng söï taäp trung ruoäng ñaát cuûa ñòa chuû cuõng dieãn ra raát maïnh meõ. ôû Ñaøng Ngoaøi, do haäu quaû cuûa chieán tranh, nhaân daân chòu gaùnh naëng lao dòch, laïi theâm toâ thueá naëng neà vaø naïn cöôøng haøo neân ñôøi soáng khoå cöïc. Soá daân phieâu baït ngaøy caøng lôùn. Nhöõng teä naïn naøy laøm cho maâu thuaãn giöõa noâng daân vaø ñòa chuû phong kieán trôû neân gay gaét. Ngoaøi ra, phaûi keå ñeán maâu thuaãn cuûa taàng lôùp thöông nhaân, thôï thuû coâng, nhaân daân caùc daân toäc thieåu soá vôùi chính quyeàn cai trò. Nhöõng maâu thuaãn ñoù ñaõ laøm buøng noå phong traøo ñaáu tranh cuûa nhaân daân ñaàu theá kyû 18. Ô Ñaøng Ngoaøi, coù moät soá cuoäc khôûi nghóa lôùn cuûa Nguyeãn Danh Phöông (1740), Nguyeãn Höõu Caàu (1741), Nguyeãn Döông Höng (1737), Hoaøng Coâng Chaát (1739). Ñaùng chuù yù nhaát laø cuoäc khôûi nghóa cuûa Leâ Duy Maät (1738) coù qui moâ lôùn, roäng hôn caû. Ô Ñaøng Trong, ngoaøi moät soá cuoäc khôûi nghóa nhoû cuûa thöông nhaân, Hoa Kieàu, ngöôøi Chaêm, ngöôøi Khô-me, ñaùng chuù yù coù cuoäc khôûi nghóa cuûa Lía ôû Qui Nhôn. Taát caû caùc cuoäc khôûi nghóa nöûa ñaàu theá kyû 18 ñeàu thaát baïi. Phong traøo noå ra tuy raàm roä - nhaát laø ôû Ñaøng Ngoaøi- nhöng töï phaùt, rôøi raïc, phaân taùn ôû töøng ñòa phöông, chöa ñaït tôùi söï laõnh ñaïo thoáng nhaát. Maët khaùc, chính quyeàn Trònh- Nguyeãn tuy thoát naùt nhöng löïc löôïng quaân söï coøn khaù maïnh, ñuû söùc ñeå ñaøn aùp töøng cuoäc khôûi nghóa. Phong traøo ñaáu tranh noâng daân tuy bò daäp taét nhöng noù laø khuùc nhaïc môû maøn cho moät cuoäc chieán tranh noâng daân to lôùn nhaát trong lòch söû nöôùc ta - phong traøo noâng daân Taây Sôn. V. Tình hình Kinh teá – vaên hoùa Cuoái theá kyû thöù 18, treân neàn taûng neàn kinh teá töï nhieân, kinh teá kinh teá haøng hoùa ñaõ coù böôùc phaùt trieån. Maïng löôùi chôï queâ phoå bieán ôû noâng thoân ñoùng vai troø laø nhöõng trung taâm trao ñoåi, buoân baùn. Ngoaøi hình thöùc trao ñoåi tröïc tieáp giöõa Traàn Vaên Baûo Khoa Lòch Söû
5. Lòch söû Vieät Nam töø ñaàu theá kyû X ñeán giöõa theá kyû XIX - 69 - ngöôøi saûn xuaát, ñaõ xuaát hieän taàng lôùp thöông nhaân, hoaït ñoäng ñoâi khi vöôït giôùi haïn ñòa phöông. Hoaït ñoäng buoân baùn giöõa caùc mieàn xuaát hieän. Phöông tieän vaän chuyeån thôøi ñoù khaù thoâ sô, chuû yeáu döïa vaøo ñöôøng thuûy. Tieàn teä ñöôïc löu haønh phoå bieán, vaøng, baïc cuõng ñöôïc söû duïng trong thöông maïi. Quan heä saûn xuaát haøng hoùa - tieàn teä ñaõ thuùc ñaày vieäc môû roäng thò tröôøng ñòa phöông, daàn daàn hình thaønh thò tröôøng caû nöôùc. Moät soá thaønh thò trôû neân saàm uaát nhö Thaêng Long, Phoá Hieán, Hoäi An, Gia Ñònh. Phaàn toâ thueá thu baèng tieàn ngaøy caøng lôùn. Toâ tieàn loâi keùo ngöôøi noâng daân vaøo quyõ ñaïo cuûa kinh teá haøng hoùa, ñaåy phaàn ñoâng trong soá hoï böôùc nhanh vaøo con ñöôøng baàn cuøng hoùa. Taàng lôùp thöông nhaân vaø cho vay naëng laõi trôû neân ñoâng ñaûo. Hình thöùc bao mua ñaõ xuaát hieän. Daáu hieäu cuûa maàm moáng tö baûn chuû nghóa ñaõ ra ñôøi tuy coøn leû teû, chöa trôû thaønh moät thaønh phaàn kinh teá ñoäc laäp. Maàm moáng ñoù chöa ñuû söùc taïo ra moät quan heä saûn xuaát môùi nhöng keát hôïp vôùi nhieàu nhaân toá khaùc, baùo tröôùc söï suy vong cuûa cheá ñoä phong kieán Vieät Nam. Veà phöông dieän yù thöùc heä, töø theá kyû 15, Nho giaùo vaãn chieám ñòa vò thoáng trò trong xaõ hoäi. Trong giai ñoaïn naøy, moät toân giaùo môùi truyeàn baù vaøo nöôùc ta, ñoù laø Ñaïo Thieân Chuùa. Ñaïo Thieân Chuùa du nhaäp vaøo nöôùc ta tröôùc heát do hoaït ñoäng cuûa caùc giaùo só Boà Ñaøo Nha, sau ñoù laø caùc giaùo só ngöôøi Phaùp. Hoaït ñoäng truyeàn ñaïo cuûa caùc giaùo só nhaèm muïc ñích môû ñöôøng cho söï xaâm löôïc cuûa chuû nghóa tö baûn phöông Taây. Trong quaù trình truyeàn ñaïo, caùc giaùo só phöông Taây phaûi hoïc tieáng Vieät vaø hoï ñaõ duøng chöõ caùi La Tinh ñeå ghi aâm tieáng Vieät. Daàn daàn hoï ñaõ chænh lyù thaønh moät heâ thoáng kí hieäu ghi aâm thoáng nhaát. Giöõa theá kyû 16, moät coá ñaïo ngöôøi Phaùp teân laø Alexandre de Rhodes xuaát baûn ôû Rome moät cuoán töø ñieån Vieät - Boà - Latinh. Ñoù laø moät ñoùng goùp lôùn cho söï ra ñôøi cuûa chöõ quoác ngöõ. Chöõ quoác ngöõ ra ñôøi do nhu caàu cuûa vieäc truyeàn ñaïo neân luùc ñaàu chæ ñöôïc löu haønh haïn cheá trong giôùi haønh ñaïo. Ñaïo Thieân Chuùa maëc duø bò caám vaãn tieáp tuïc phaùt trieån, soá giaùo daân ngaøy caøng taêng leân. Sang theá kyû 18, cuøng vôùi söï suy vong cuûa cheá ñoä phong kieán, yù thöùc heä Nho giaùo baét ñaàu raïn nöùt, Phaät giaùo vaø Ñaïo giaùo ñöôïc phuïc hoài. Giaùo duïc, khoa cöû thôøi kyø naøy vaãn theo loái hoïc cöû nghieäp. Noäi dung hoïc ngheøo naøn xoay quanh maáy boä Töù thö, Nguõ kinh, chuù troïng hình thöùc. Qui cheá thi cöû goø boù, tieâu cöïc. Teä mua quan baùn töôùc trôû neân phoå bieán. Taàng lôùp trí thöùc luùc naøy baøy toû söï baát maõn vôùi chính quyeàn phong kieán thoâng qua caùc saùng taùc mang maøu saéc thoaùt tuïc. Ngheä thuaät theá kyû 17-18 mang ñaäm chaát daân gian coå truyeàn. Kieán truùc, ñieâu khaéc thôøi Leâ - Maïc coù boá cuïc töï do phoùng khoaùng, laáy ñeà taøi töø cuoäc soáng bình dò cuaû nhaân daân lao ñoäng. Traàn Vaên Baûo Khoa Lòch Söû
6. Lòch söû Vieät Nam töø ñaàu theá kyû X ñeán giöõa theá kyû XIX - 70 - -Theá thöù caùc ñôøi chuùa Trònh 1. Trònh Kieåm (1545 – 1569) 2. Trònh Coái (1569 – 1570) 3. Trònh Tuøng (1570 – 1623) 4. Trònh Kieåm (1623 – 1657) 5. Trònh Taïc (1657 – 1682) 6. Trònh Caên (1682 – 1709) 7. Trònh Baùch (1684) 8. Trònh Bính (1688) 9. Trònh Cöông (1709 – 1729) 10. Trònh Giang (1729 – 1740) 11. Trònh Doanh (1740 – 1767) 12. Trònh Saâm (1767 – 1782) 13. Trònh Caùn (1782) 14. Trònh Khaûi (1782 - 1786) 15. Trònh Boàng (1786) -Theá thöù caùc ñôøi chuùa Nguyeãn 1. Nguyeãn Hoaøng (1558 – 1613); sinh vaøo thaùng 8 naêm AÁt Daäu (1525) 2. Nguyeãn Phuùc Nguyeân (1613 - 1635); sinh vaøo thaùng 7 naêm Quùy Hôïi (1563) 3. Nguyeãn Phuùc Lan (1635 – 1648); sinh vaøo thaùng 7 naêm Taân Söûu (1601) 4. Nguyeãn Phuùc Taàn (1648 – 1687); sinh vaøo thaùng 6 naêm Canh Thaân (1620) 5. Nguyeãn Phuùc Traên (1687 – 1691); sinh vaøo thaùng 12 naêm Kæ Söûu (1649) 6. Nguyeãn Phuùc Chu (1691 – 1725); sinh vaøo thaùng 5 naêm AÁt Maõo (1675) 7. Nguyeãn Phuùc Chuù (1725 – 1738); sinh vaøo thaùng 12 naêm Bính Tí (1696) Traàn Vaên Baûo Khoa Lòch Söû
7. Lòch söû Vieät Nam töø ñaàu theá kyû X ñeán giöõa theá kyû XIX - 71 - 8. Nguyeãn Phuùc Khoaùt (1738 – 1765); sinh vaøo thaùng 8 naêm Giaùp Ngoï (1714) 9. Nguyeãn Phuùc Thuaàn (1765 – 1777); sinh vaøo thaùng 11 naêm Giaùp Tuaát (1754). Traàn Vaên Baûo Khoa Lòch Söû
8. Lòch söû Vieät Nam töø ñaàu theá kyû X ñeán giöõa theá kyû XIX - 72 - CHÖÔNG IV: TRIEÀU TAÂY SÔN VAØ TRIEÀU NGUYEÃN I. Phong traøo Taây Sôn vaø coâng cuoäc thoáng nhaát ñaát nöôùc, baûo veä ñoäc laäp daân toäc. Taây Sôn laø vuøng ñaát thuoäc phuû Qui Nhôn cuõ, nay thuoäc tænh KonTum. Toå tieân ba anh em Taây Sôn queâ ôû Höng nguyeân (Ngheä an). Trong cuoäc noäi chieán Trònh - Nguyeãn, do baàt bình vôùi cheá ñoä phong kieán, laïi sinh tröôûng ôû khu vöïc coù maâu thuaãn giai caáp gay gaét nhaát Ñaøng Trong, vì vaäy, naêm 1771, Nguyeãn Nhaïc cuøng hai em laø Nguyeãn Hueä vaø Nguyeãn Löõ döïng côø khôûi nghóa, laáy aáp Taây Sôn laøm caên cöù xuaát phaùt. Ñaàu naêm 1773, nghóa quaân ñaõ chieám ñöôïc mieàn nuùi Qui Nhôn ñeå töø ñoù phaùt trieån ra Quaûng Ngaõi, Quaûng Nam. Naêm 1774, nghóa quaân ñaõ kieåm soaùt vuøng ñaát roäng lôùn töø Quaûng Ngaêi ñeán Bình Thuaän. Nhaân söï suy yeáu cuûa hoï Nguyeãn, hoï Trònh ñaõ cöû töôùng Hoaøng Nguõ Phuùc ñem quaân vöôït soâng Gianh, aâm möu thoân tính Ñaøng Trong. Cuoái naêm 1774, quaân Trònh tieán ñaùnh Phuù Xuaân. Quaân Nguyeãn bò eùp hai maët, nhanh choùng tan raõ, thaønh Phuù Xuaân bò chieám, Chuùa Nguyeãn laø Nguyeãn Phuùc Thuaàn phaûi vöôït bieån troán vaøo Gia Ñònh. Quaân Trònh tieáp tuïc vöôït ñeøo Haûì Vaân tieán vaøo Quaûng Nam. Töø phía nam, quaân Nguyeãn ñaõ chieám laïi Phuù Yeân vaø tieáp tuïc gaây söùc eùp vôùi thaønh Quy Nhôn. Nghóa quaân Taây Sôn laâm vaøo tình theá hieàm ngheøo, bò keït giöõa hai theá löïc thuø ñòch. Trong hoaøn caûnh ñoù, Nguyeãn Nhaïc thay ñoåi saùch löôïc, chuû ñoäng taïm giaûng hoøa vôùi quaân Trònh. Yeân ñöôïc maët baéc, nghóa quaân Taây Sôn doàn löïc löôïng tieán coâng quaân Nguyeãn ôû phía nam, chieám laïi Phuù Yeân. Tôùi naêm 1777, Taây Sôn taán coâng Gia Ñònh, gieát cheát Nguyeãn Phuùc Thuaàn. Rieâng Nguyeãn aùnh chaïy thoaùt. Quaân Trònh vì chinh chieán xa, ñaõ meät moûi, laïi bò toån thaát quaù nöûa quaân soá, tröôùc söï lôùn maïnh cuûa quaân Taây sôn, baát ñaéc dó phaûi ruùt quaân veà Baéc. Töø naêm 1776 ñeán naêm 1783, nghóa quaân Taây Sôn do söï chæ huy cuûa Nguyeãn Hueä vaø Nguyeãn Löõ ñaõ boán laàn tieán ñaùnh Gia Ñònh. Ñeán laàn thöù tö, Nguyeãn aùnh ñaïi baïi troán ra ñaûo Phuù Quoác. Luùc naøy, Nguyeãn Nhaïc ñaõ leân ngoâi Hoaøng Ñeá, ñoùng ñoâ ôû thaønh Ñoà Baøn cuõ thuoäc phuû Qui Nhôn. (thaønh naøy cuõng coøn goïi laø thaønh Hoaøng Ñeá ) - Cuoäc khaùng chieán choáng Xieâm Traàn Vaên Baûo Khoa Lòch Söû
9. Lòch söû Vieät Nam töø ñaàu theá kyû X ñeán giöõa theá kyû XIX - 73 - Sau nhieàu laàn thaát baïi, Nguyeãn aùnh troán sang Baêng Coác caàu cöùu vua Xieâm. Nöôùc Xieâm La töø laâu ñaõ nhoøm ngoù vuøng ñaát Gia Ñònh, vì vaäy, vua Xieâm cöû moät ñaïo quaân hai vaïn ngöôøi vaø 300 chieán thuyeàn ñoå boä leân Gia Ñònh. Moät ñaïo quaân khaùc goàm ba vaïn ngöôøi ñoùng ôû Chaân Laïp roài tieán xuoáng phoái hôïp vôùi caùnh quaân ôû Gia ñònh. Naêm 1784, quaân Xieâm chieám ñöoïc Kieân Giang, Sa ñeùc, Caàn Thô vaø quaù nöûa ñaát Gia Ñònh. Sau ñoù quaân Xieâm chuaån bò ñaùnh thaønh Myõ Tho. Thaùng 1- 1785, thuûy quaân Taây Sôn do Nguyeãn Hueä tieán vaøo ñoùng ôû Myõ Tho. Nguyeãn Hueä quyeát ñònh choïn khuùc soâng Myõ Tho, ñoaïn töø Raïch Gaàm ñeán Xoaøt Muùt ñeå quyeát chieán vôùi quaân thuø. Baèng moät traän mai phuïc lôùn, quaân Taây Sôn ñaõ ñaùnh tan toaøn boä quaân Xieâm cuøng vôùi ñoaøn chieán thuyeàn, chæ coøn vaøi ngaøn quaân Xieâm soáng soùt. Nguyeãn aùnh cuøng moät nhoùm taøn quaân chaïy thoaùt. Chieán thaéng Raïch Gaàm - Xoaøi Muùt giaûi phoùng hoaøn toaøn ñaát Gia Ñònh, veà cô baûn ñaùnh ñoå chính quyeàn hoï Nguyeãn, giaønh quyeàn kieåm soaùt xöù Ñaøng Trong. - Vaøo nöûa cuoái theá kyû thöù 18, chính quyeàn hoï Trònh ngaøy caøng suy ñoài. Caùc phe phaùi phong kieán xung ñoät kòch lieät. Naïn kieâu binh loäng haønh, taøn phaù kinh thaønh Thaêng long. Nhaân tình hình roái loaïn ôû Baéc Haø, sau khi chieám Phuù Xuaân, Nguyeãn Hueä cuøng Nguyeãn Höõu Chænh keùo quaân ra Baéc theo hai ñöôøng thuûy, boä. Tröôùc söùc taán coâng vuõ baõo cuûa quaân Taây Sôn, quaân Trònh ñaïi baïi, kieâu binh tan raõ, Chuùa Trònh Khaûi bò baét soáng. Ngaøy 21-7-1786, ñaïi quaân Nguyeãn Hueä chieám thaønh Thaêng Long. Theá löïc hoï Trònh bò xoùa boû, thôøi kyø ñaát nöôùc bò chia caét ñaõ chaám döùt. Cuõng töø ñoù, Nguyeãn Nhaïc töï xöng laø Trung öông Hoaøng ñeá, ñoùng ôû Qui Nhôn. Nguyeãn Löõ cai quaûn vuøng Gia Ñònh, Nguyeãn Hueä cai quaûn töø ñeøo Haûi Vaân trôû ra Baéc. Giöõa Nguyeãn Nhaïc vaø Nguyeãn Hueä baét ñaàuï naûy sinh maâu thuaãn vaø xung ñoät. Söï chia reõ ñoù ñaõ laøm suy yeáu löïc löôïng Taây Sôn. - Cuoäc khaùng chieán choáng xaâm löôïc Maõn Thanh Sau khi aâm möu choáng Tay Sôn khoâng thaønh, Nguyeãn Höõu Chænh bò baét, Leâ Chieâu Thoáng chaïy thoaùt leân Trung Quoác. Thoaùt sang ñöôïc Quaûng Taây, vua toâi Leâ Chieâu Thoáng voäi ñeán caàu cöùu tuaàn phuû Quaûng Taây laø Toân Vónh Thanh vaø vieát thö cho toång ñoác Löôõng Quaûng laø Toân Syõ Nghò. Caû hai, maëc daàu coù yù sôï quaân Taây Sôn “moät phen ra tay ñaõ ñaùnh ñoå ñöôïc trieåu ñình 300 naêm”, vaãn toû thaùi ñoä saün saøng giuùp vua Leâ “phuïc toàn” ñeå nhaân ñoù “ñaët thuù binh giöõ laáy An Nam”, laøm moät vieäc maø ñöôïc hai coâng. Toân Syõ Nghò ñaõ daâng sôù leân vua Thanh Caøn Long noùi roõ yù ñònh ñoù. Sau khi kieåm tra caån thaän, vua Caøn Long ñaõ ñoàng yù, haï leänh ñieàu ñoäng binh maõ boán tænh Quaûng Ñoâng, Quaûng Taây, Vaân Nam, Quyù Chaâu taát caû 29 vaïn ngöôøi (bao goàm caû daân phuï), do Toân Syõ Nghò laøm toång chæ huy, chia laøm 4 ñaïo tieán sang nöôùc ta: Traàn Vaên Baûo Khoa Lòch Söû
10. Lòch söû Vieät Nam töø ñaàu theá kyû X ñeán giöõa theá kyû XIX - 74 - Ñaïo thöù nhaát ñi theo ñöôøng Laïng Sôn, do Toân Syõ Nghò chæ huy. Ñaïo thöù hai ñi theo ñöôøng Cao Baèng, do tri phuû Saàm Nghi Ñoáng chæ huy. Ñaïo thöù ba ñi theo ñöôøng Tuyeân Quang, do ñeà ñoác OÂ Ñaïi Kinh chæ huy. Ñaïo thöù tö ñi theo höôùng Quaûng Ninh, tieán vaøo ñoùng ôû Haûi Döông. Thaùng 11 naêm 1788, quaân Thanh oà aït tieán vaøo nöôùc ta. Töôùng Taây Sôn ñoùng ôû Laïng Sôn laø Phan Khaûi Ñöùc ñaàu haøng. Tin baùo veà Thaêng Long. Ngoâ Vaên Sôû hoäi caùc töôùng baøn caùch ñoái phoù. Moät soá ñeà nghò ñaùnh ngay theo caùch cuûa Leâ Lôïi thôøi xöa. Treân cô sôû phaân tích töông quan löïc löôïng cuûa hai beân, thôøi xöa vaø thôøi nay, Ngoâ Thôøi Nhaäm khoâng taùn thaønh chuû tröông cuûa Nguyeãn Vaên Duõng vaø ñeà nghò: Taïm ruùt lui vaøo ñoùng giöõ phoøng tuyeán Tam Ñieäp (Ba Doäi – Ninh Bình) – Bieän Sôn (Thanh Hoaù) ñeå cho quaân Thanh vaøo Thaêng Long roài cho ngöôi caáp baùo vôùi Nguyeãn Hueä ñem quaân ra tieâu dieät chuùng, töïa nhö “cho chuùng nguû troï moät ñeâm roài laïi ñuoåi ñi”. Ngoâ Vaên Sôû ñaõ taùn thaønh ñeà nghò ñoù, moät maët haï leänh cho quaân só bí maät ruùt veà Tam Ñieäp – Bieän Sôn, moät maët cöû Nguyeãn Vaên Tuyeát phi ngöïa veà Phuù Xuaân caùo caáp. Ñöôïc söï daãn ñöôøng vaø noäi öùng cuûa taøn quaân Leâ Chieâu Thoâng, ngaøy 17 thaùng 12 naêm 1788, quaân chuû löïc cuûa quaân Toân Syõ Nghò tieán vaøo chieám ñoùng Thaêng Long. Ñeå phoøng thuû Thaêng Long Toân Syõ Nghò cho ñaïo quaân cuûa Saàm Nghi Ñoáng ñoùng ôû Khöông Thöôïng (Ñoáng Ña – Haø Noäi), ñaïo quaân cuûa OÂ Ñaïi Kinh ñoùng ôû Sôn Taây, laäp nhieàu ñoàn luyõ lieân tieáp ôû Thanh Quyeát, Nhaät Taûo, Haø Hoài, Ngoïc Hoài Coøn mình thì ñoùng Ñaïi doaïnh ôû cung Taây Long (bôø soâng Hoàng thuoäc Haø Noäi). Nhaän ñöôïc tin caáp baùo, ngaøy 22 thaùng 12 naêm 1788 (25 thaùng 11 Maäu Thaân) Nguyeãn Hueä sai ngöôøi laäp ñaøn ôû phía nam nuùi Ngöï Bình (Hueá), teá caùo trôøi ñaát, leân ngoâi Hoaøng ñeá, laáy nieân hieäu laø Quang Trung, roài laäp töùc ra quaân. Ngaøy 26, Quang Trung ñeán Ngheä An, ñoùng quaân laïi moät thôøi gian ñeå moä theâm quaân. Chæ trong maáy ngaøy, thanh nieân trai traùng ñòa phöông noâ nöùc keùo veà haêng haùi toøng quaân laøm cho quaân soá taêng leân ñeán treân 10 vaïn. Quang Trung cuõng cho môøi La Sôn phu töû Nguyeãn Thieáp ñeán hoûi yù kieán. Phu töû ñaõ khaúng ñònh: “ neáu ñaùnh gaáp khoâng ngoaøi möôøi ngaøy seõ phaù tan ñöôïc”. Roài tieáp ñoù, Quang Trung keùo quaân ra Thanh Hoaù tuyeån theâm lính môùi. Ngaøy 20 thaùng chaïp Maäu Thaân (ngaøy 15 thaùng 1 naêm 1789) ñaïi quaân Taây Sôn taäp keát ôû phoøng tuyeán Tam Ñieäp – Bieän Sôn. Nghe baùo caùo cuûa Ngoâ Vaên Sôû, Quang Trung taùn thaønh chuû tröông cuûa Ngoâ Thôøi Nhaäm vaø cuøng caùc töôùng chuaän bò cuoäc toång tieán coâng. Toaøn quaân ñöôïc chia laøm 5 ñaïo: Ñaïo thöù nhaát ñaùnh thaúng vaøo caùc ñoàn luyõ ôû phía nam Thaêng Long vaø laø ñaïo quaân chuû löïc, do Quang Trung tröïc tieáp chæ huy. Ñaïo thöù hai do ñoâ ñoác Ñaëng Tieán Ñoâng (Long) chæ huy, ñaùnh vaøo ñoàn Khöông Thöôïng roài qua cöûa Taây Nam thoïc saâu vaøo Thaêng Long. Traàn Vaên Baûo Khoa Lòch Söû
11. Lòch söû Vieät Nam töø ñaàu theá kyû X ñeán giöõa theá kyû XIX - 75 - Ñaïo thöù ba do Ñaïi ñoâ ñoác Baûo chæ huy, tieán vaøo Ñaïi Aùng (Thöôøng Tín – Haø Taây), chuaån bò tham gia tieâu dieät ñoàn Ngoïc Hoài. Ñaïo thöù tö do ñoâ ñoác Tuyeát chæ huy, vöôït bieån leân ñoùng ôû Haûi Döông uy hieáp maët Ñoâng cuûa quaân giaëc. Ñaïo thöù naêm do ñaïi ñoâ ñoác Loäc chæ huy vöôït bieån vaøo soâng Luïc Ñaàu saün saøng tieâu dieät taøn quaân cuûa giaëc. Caùc ñoàn tieàn tieâu cuûa ñòch nhö Giaùn Khaåu, Thanh Quyeát, Nhaät Taûo laàn löôït bò haï. Khoâng moät teân lính ñòch naøo chaïy thoaùt. Nöûa ñeâm ngaøy muøng 3 Teát, quaân Quang Trung bao vaây ñoàn Haø Hoài (Thöôøng Tín – Haø Taây, caùch trung taâm Thaêng Long 20 km) ñuùng vaøo luùc quaân Thanh ñang say söa trong giaác nguû. Theo ñuùng keá hoaïch ñaõ ñònh, Quang Trung cho baéc loa goïi haøng. Hoát hoaûng baát ngôø khi nghe tieáng loa vang nhö saám daäy, luõ giaëc boù tay xin haøng. Ñoàn Haø Hoài bò dieät goïn. Quang Trung cho ñoùng quaân laïi, chuaån bò traän quyeát chieán saép tôùi ôû ñoàn Ngoïc Hoài (thuoäc Thöôøng Tín, treân quoác loä 1, caùch Thaêng Long 14 km). Theo phaân boá cuûa Toân Syõ Nghó, ñoàn Ngoïc Hoài giöõ vò trí then choát ôû maët nam Thaêng Long vaø ñöôïc giao cho phoù töôùng Höùa Theá Hanh chæ huy. Ngaøy muøng 4 Teát, ñang vui veû aên uoáng thì Toân Syõ Nghò ñöôïc tin “quan quaân ôû ñoàn Haø Hoài ñeàu bò quaân Taây Sôn ñaùnh uùp baét heát roài!”. Quaân syõ nhaø Thanh cuõng hoaûng sôï noùi vôùi nhau: “Thaät laø töôùng ôû treân trôøi xuoáng, quaân ôû döôùi ñaát chui leân”. Ñoàn Ngoïc Hoài laäp töùc ñöôïc taêng vieän. Toân Syõ Nghò doàn heát taâm trí vaøo vieäc giöõ Ngoïc Hoài. Sau khi nghieân cöùu kyõ tình hình ñòch vaø nhaän ñöôïc tin veà hai ñaïo quaân cuûa ñoâ ñoác Ñoâng vaø ñaïi ñoâ ñoác Baûo, Quang Trung ñaët keá hoaïch taùc chieán vaø cho quaân chuaån bò ñaày ñuû vuõ khí, quaân trang, quaân duïng. Ngaøy muøng 5 Teát Kyû Daäu (30 thaùng 1 naêm 1789) luùc trôøi coøn chöa saùng, ñoäi töôïng binh cuûa Quang Trung baát thaàn tieán nhanh veà phía Ngoïc Hoài. Höùa Theá Hanh laäp töùc ra leänh cho ñoäi cöïu binh thieän chieán xoâng ra ngheânh chieán, nhöng vöøa thaáy voi ñoaøn ngöïa ñòch ñaõ hoaûng loaïn ruùt lui. Ñòch baén ra nhö möa. Ñoaøn voi chieán chia thaønh hai caùnh taû, höõu môû ñöôøng cho ñoäi xung kích tieán leân. 600 chieán só caûm töû chia thaønh 20 toaùn, cöù 10 ngöôøi, dao ngaén daét beân hoâng, cuøng nhau khieâng moät taám moäc lôùn, beân ngoaøi quaán rôm öôùt xoâng leân phía tröôùc, phía sau coù 20 chieán só khaùc ñi theo, keát thaønh nhöõng böùc töôøng di ñoäng. Ñaïi baùc, cung noû, hoûa muø cuûa ñòch baén ra tôùi taáp “khoùi toûa muø trôøi” nhöng khoâng ngaên noåi böôùc tieán cuûa ñoaøn quaân caûm töû. AÙp saùt chaân luõy, caùc chieán só xung kích boû caùc taám moäc xuoáng, ruùt dao vaø caùc loaïi vuõ khí khaùc xoâng vaøo chieán ñaáu döõ doäi. Cuøng luùc ñoù, theo söï chæ huy cuûa Quang Trung, haøng vaïn quaân ta aùo aït xoâng leân tieáp chieán, ñaïi baùc vaø hoûa hoå baén döõ doäi. Tröôùc söùc taán coâng nhö vuõ baõo cuûa quaân ta, ñòch choáng khoâng noåi, quay ñaàu boû chaïy toaùn loaïn. Quaân Taây Sôn thöøa theá cheùm gieát, thaây giaëc naèm ñaày ñoàng, maùu chaûy thaønh suoái. Höùa Theá Hanh, Thöôïng Duy Thaêng cuøng nhieàu teân töôùng khaùc töû traän. Ñoàn Ngoïc Hoài bò haï. Traàn Vaên Baûo Khoa Lòch Söû
12. Lòch söû Vieät Nam töø ñaàu theá kyû X ñeán giöõa theá kyû XIX - 76 - Haøng vaïn quaân Thanh thaùo chaïy veà phía Thaêng Long, bò quaân ta nghi binh neân doàn veà laøng Quyønh Ñoâ, ñònh töø ñaây chaïy qua caàu veà Vaên Ñieån roài ra Thaêng Long. Theo ñuùng keá hoaïch, ñaïo quaân cuûa ñaïi ñoâ ñoác Baûo ñaõ mai phuïc saün ôû maïn baéc Quyønh Ñoâ, ñoå ra doàn ñòch vaøo khu Ñaàm Möïc vaø tieâu dieät. Cuõng ñuùng vaøo luùc Quang Trung cho quaân ñaùnh vaøo ñoàn Ngoïc Hoài, theo ñuùng keá hoaïch ñaõ ñònh, ñaïo quaân cuûa ñoâ ñoác Ñoâng taán coâng nhö vuõ baõo vaøo ñoàn Khöông Thöôïng – Ñoáng Ña. Bò taán coâng baát ngôø, quaân giaëc hoaûng loaïn, choáng ñôõ yeáu ôùt. Haøng ngaøn quaân Thanh töû traän. Nhaân daân 9 xaõ ngoaïi thaønh soâi noåi duøng rôm raï beän thaønh hình roàng, ñoát leân xoâng vaøo doanh traïi giaëc trôï chieán. Töôùng chæ huy giaëc laø Saàm Nghi Ñoáng tuyeät voïng, thaét coå cheát taïi sôû chæ huy. Haøng traêm thaân binh cuûa haén cuõng töï saùt theo. Thöøa thaéng, ñoâ ñoác Ñoâng hoâ quaân ñaùnh veà trung taâm Thaêng Long. Vaøo luùc canh tö saùng ngaøy moàng 5 Teát, tieáng suùng noå lieân hoài ôû maïn taây nam ñaõ laøm Toân Só Nghò tænh giaác. Ñoàn Ngoïc Hoài ñaõ bò taán coâng. Ñang lo laéng höôùng veà phía ñoù ñôïi tin,Toân Só Nghò boãng thaáy löûa röïc chaùy ôû phía Ñoáng Ña vaø tieáng quaân la hoø reo ngaøy caøng gaàn. Y hoát hoaûng, khoâng coøn bieát xöû trí ra sao nöõa, ñaønh nhaûy leân “ngöïa khoâng kòp ñoùng yeân, ngöôøi khoâng kòp maëc aùo giaùp” cuøng moät soá tuøy tuøng chaïy qua caàu phao, vöôït soâng Hoàng leân maïn baéc. Quaân só thaáy töôùng ñaõ chaïy, beøn huøa nhau chaïy theo, chen chuùc vöôït qua caàu. Caàu gaõy. Haøng vaïn quaân Thanh rôi xuoáng nöôùc cheát, troâi theo doøng soâng Nhò. Taøn quaân cuûa Toân Só Nghò chaïy ñeán Phöôïng Nhaõn thì bò ñaïo quaân cuûa ñoâ ñoác Loäc ñoå ra ñaùnh gieát, phaûi chui luûi theo ñöôøng röøng chaïy veà Baéc. Quaân cuûa OÂ Ñaïi Kinh ôû Sôn Taây ñöôïc tin ñoù, cuõng keùo nhau ruùt veà nöôùc, khi qua Tuyeân Quang, chuùng cuõng bò caùc ñoäi daân binh ngöôøi Taøy ñoùn ñaùnh tôi bôøi, phaûi vaát vaû laém môùi veà ñöôïc Vaân Nam. Nhö vaäy laø, trong voøng chöa ñaày 5 ngay ñeâm vöøa haønh quaân thaàn toác vöøa chieán ñaáu quyeát lieät, duõng caûm, cô ñoäng vaø ñaày saùng taïo, döôùi söï chæ ñaïo cuûa ngöôøi chæ huy quaân söï thieân taøi Quang Trung, quaân ta ñaõ ñaäp tan hoaøn toaøn moäng töôûng xaâm chieám nöôùc ta cuûa quaân Thanh cuõng nhö möu ñoà “röôùc voi giaøy moà” cuûa beø luõ Leâ Chieâu Thoáng, giöõ vöõng neàn ñoäc laäp daân toäc. Chieán thaéng oanh lieät Ngoïc Hoài – Ñoáng Ña cuõng nhö teân tuoåi cuûa ngöôøi anh huøng aùo vaûi Quang Trung maõi maõi saùng ngôøi trong lòch söû khaùng chieán choáng ngoaïi xaâm baûo veä Toå quoác anh huøng cuûa daân toäc ta. - Theá thöù trieàu Leâ Trung höng. 1. Leâ Trang Toâng (1533 - 1548); hoï, teân : Leâ Ninh, laïi coù teân khaùc laø Leâ Huyeán 2. Leâ Trung Toâng (1548 - 1556); hoï, teân : Leâ Huyeân. Vua sinh naêm Giaùp Ngoï (1534). 3. Leâ Anh Toâng (1556 – 1573); hoï, teân : Leâ Duy Bang. Vua sinh naêm Nhaâm Thìn (1532). Traàn Vaên Baûo Khoa Lòch Söû
13. Lòch söû Vieät Nam töø ñaàu theá kyû X ñeán giöõa theá kyû XIX - 77 - 4. Leâ Theá Toâng (1573 - 1599); hoï, teân : Leâ Duy Ñaøm. Vua sinh thaùng 11 naêm Ñinh Maõo (1567). 5. Leâ Kính Toâng (1599 – 1619); Hoï, teân : Leâ Duy Taân. Vua sinh naêm Maäu Tí (1588). 6. Leâ Thaàn Toâng (1619 – 1643 vaø 1649 - 1662); hoï, teân : Leâ Duy Ky. Vua sinh ngaøy 19 thaùng 11 naêm Ñinh Muøi (1607). Vua hai laàn leân ngoâi. + Laàn thöù nhaát leân ngoâi vaøo thaùng 6 naêm Kæ Muøi (1619). + Laàn thöù hai leân ngoâi vaøo thaùng 10 naêm Kæ Söûu (1649). 7. Leâ Chaân Toâng (1643 1649); hoï, teân : Leâ Duy Höïu. Vua sinh naêm Canh Ngoï (1630). 8. Leâ Huyeàn Toâng (1662 - 1671); hoï, teân : Leâ Duy Vuõ. Vua sinh naêm Giaùp Ngoï (1654). 9. Leâ Gia Toâng (1671 – 1675); hoï, teân : Leâ Duy Coái. Vua sinh naêm Taân Söûu (1661). 10. Leâ Hy Toâng (1675 – 1705); hoï, teân : Leâ Duy Hieäp. Vua sinh ngaøy 15 thaùng 3 naêm Quùy Maõo (1663). 11. Leâ Duï Toâng (1705 – 1729); hoï, teân : Leâ Duy Ñöôøng. Vua sinh thaùng 10 naêm Canh Thaân (1680). 12. Leâ Ñeá Duy Phöôøng (1729 – 1732); hoï, teân : Leâ Duy Phöôøng. Vua sinh naêm Kyû Söûu (1709). 13. Leâ Thuaàn Toâng (1732 – 1735); hoï, teân : Leâ Duy Töôøng. Vua sinh thaùng 2 naêm Kyû Maõo (1699). 14. Leâ YÙ Toâng (1740 – 1786); hoï, teân : Leâ Duy Thuaän laïi coù teân laø Duy Chaán. Vua sinh thaùng 2 naêm Kyû Hôïi (1719). 15. Leâ Hieån Toâng (1740 – 1786); hoï, teân : Leâ Duy Dieâu. Vua sinh thaùng 4 naêm Ñinh Daäu (1717). 16. Leâ Chieâu Thoáng (1786 – 1788); hoï, teân : Leâ Duy Kyø. Vua sinh naêm AÁt Daäu (1765). II. Söï thaønh laäp trieàu Taây Sôn vaø nhöõng caûi caùch cuûa Quang Trung Treân thöïc teá, Nguyeãn Nhaïc laø Trung öông Hoaøng Ñeá töø naêm 1786 nhöng quyeàn löïc khoâng bao truøm khaép nöôùc. Chính quyeàn cuûa Nguyeãn Löõ ôû Gia Ñònh coù phaàn leä thuoäc vaøo Nguyeãn Nhaïc vaø chæ toàn taïi moät thôøi gian ngaén. Chæ coù Traàn Vaên Baûo Khoa Lòch Söû
14. Lòch söû Vieät Nam töø ñaàu theá kyû X ñeán giöõa theá kyû XIX - 78 - chính quyeàn cuûa Nguyeãn Hueä toàn taïi vöõng chaéc hôn vaø coù söï ñoùng goùp to lôùn vaøo söï nghieäp baûo veä ñoäc laäp daân toäc. Nguyeãn Hueä leân ngoâi Hoaøng Ñeá töø 12-1788 nhöng phaûi ñeán sau cuoäc caû phaù quaân Thanh, Quang Trung - Nguyeãn Hueä môùi coù thôøi gian quan taâm cuûng coá noäi trò, xaây döïng chính quyeàn phong kieán môùi. Trong khu vöïc cai trò cuûa Nguyeãn Hueä töø Baéc Haø vaøo ñeán Quaûng Nam, oâng ñaõ thi haønh nhieàu chính saùch caûi caùch quan troïng. Veà chính trò, oâng chuû tröông dôøi ñoâ veà Ngheä An. Ñaùng tieác laø toøa thaønh Phöôïng Hoaøng Trung Ñoâ ñang xaây döïng dôû dang thì oâng ñaõ maát sôùm. Quang Trung chuû tröông chaán chænh cheá ñoä giaùo duïc, khoa cöû, vaø thu naïp nhöõng syõ phu, nhaân taøi cuûa chính quyeàn cuõ vaøo giuùp raäp trieàu ñình. Quaân ñoäi thôøi Quang Trung ñöôïc caûi tieán moät böôùc veà chaát löôïng. Ngoaøi boä binh vaø thuûy binh, Trieàu Taây Sôn coøn xaây döïng theâm kî binh, töôïng binh vaø phaùo binh. Veà kinh teá, naêm 1789, Quang Trung ban haønh “Chieáu khuyeán noâng”, chuù troïng giaûi quyeát hai vaán ñeà daân löu taùn vaø ruoäng ñaát hoang hoùa. OÂng baõi boû cheá ñoä ban caáp ruoäng ñaát cho quan laïi, chia ruoäng ñaát hoang quaù thôøi haïn vaø ruoäng ñaát cuûa boïn phaûn ñoäng cho noâng daân. Quang Trung baõi boû chính saùch "Beá quan toaû caûng" cuûa hoï Trònh vaø hoï Nguyeãn, khuyeán khích coâng thöông nghieäp phaùt trieån vaø ñaåy maïnh ngoaïi thöông, nhaát laø ñoái vôùi Trung Quoác. Quang Trung cho thi haønh moät chính saùch thueá khoùa ñôn giaûn, baõi boû moät soá thöù thueá tröôùc ñaây. Veà vaên hoùa, giaùo duïc, Quang Trung chuù troïng ñeà cao chöõ Noâm. OÂng cho laäp Vieän Suøng Chính ñeå dòch saùch vôû töø chöõ Haùn ra chöõ Noâm. Quang Trung muoán môû roäng heä thoáng tröôøng hoïc tôùæ taän caáp xaõ. OÂng cöông quyeát chaám döùt naïn hoïc saùo roãng, töø chöông cuõ, buoäc caùc sinh ñoà tröôùc kia phaûi thi laïi. Toaøn boä chính saùch caûi caùch cuûa Quang Trung tuy vaãn naèm trong khuoân khoå quan heä saûn xuaát phong kieán nhöng coù nhöõng tieán boä, saùng taïo. Tuy chæ thöïc hieän trong thôøi gian ng¾n nh−ng c¶i c¸ch cña Quang Trung ®· gãp phÇn kh¾c phôc hËu qu¶ cña cuéc néi chiÕn, phôc håi kinh tÕ vµ ph¸t triÓn v¨n ho¸ d©n téc. -Theá thöù chính quyeàn Taây Sôn: + Chính quyeàn Nguyeãn Nhaïc 1.Nguyeãn Nhaïc (? – 1793) 2.Nguyeãn Baûo. Traàn Vaên Baûo Khoa Lòch Söû
15. Lòch söû Vieät Nam töø ñaàu theá kyû X ñeán giöõa theá kyû XIX - 79 - + Chính quyeàn Nguyeãn Hueä 1.Quang Trung (1788 – 1792); hoï, teân: Nguyeãn Hueä, coøn coù teân laø Nguyeãn Vaên Thôm, Nguyeãn Vaên Bình.Vua sinh naêm 1753. 2.Nguyeãn Quang Toaûn (1793 – 1802); teân luùc nhoû : Traùc, sinh naêm Quyù Maõo (1783) III. Söï thaønh laäp trieàu Nguyeãn Sau kht bò ñaùnh tôi taû ôû Raïch Gaàm - Xoaøi Muùt, Nguyeãn aùnh theo taøn quaân troán sang Xieâm. Töø 1787, nhaân söï baát hoøa cuûa anh em Taây Sôn, vôùi söï uûng hoä cuûa boïn ñaïi ñòa chuû Gia Ñònh vaø mieàn Taây Nam Boä, Nguyeãn aùnh tích cöïc chuaån bò löïc löôïng. Maët khaùc, Nguyeãn aùnh caàu vieän nöôùc Phaùp, kyù vôùi chính phuû Phaùp hieäp öôùc Versailles. Luùc ñoù, nöôùc Phaùp chuaån bò dieãn ra cuoäc caùch maïng tö saûn, neàn quaân chuû ôû Phaùp coù nguy cô bò suïp ñoå neân hieäp öôùc Versailles khoâng ñöôïc thöïc hieän. Sau khi chuaån bò löïc löôïng ôû Gia Ñònh, töø thaùng 5-1790, Nguyeãn aùnh nhieàu laàn ñaùnh ra Mieàn Trung vaø chieám laïi ñöôïc Bình Thuaän vaø Dieân Khaùnh. Löïc löôïng quaân söï cuûa Taây Sôn coøn khaù maïnh nhöng do noäi boä trieàu ñình luïc ñuïc neân bò toán thaát vaø suy yeáu nhanh choùng. Thaùng 3-1799, Nguyeãn aùnh taán coâng chieám ñöoïc thaønh Qui Nhôn. Ñaàu naêm 1800, caùc töôùng Taây Sôn laø Traàn Quang Dieäu vaø Voõ Vaên Duõng toå chöùc phoøng thuû cöûa Thi Naïi vaø bao vaây thaønh Qui Nhôn. Thaùng 6-1801, sau khi chieám ñöoïc Thi Naïi vaø coá gaéng giaût vaây thaønh Qui Nhôn khoâng thaønh, Nguyeãn aùnh ñem quaoõn tieoûn ra ñaùnh Phuù Xuaân, Quang Toaûn thua chaïy. Thaùng 7 naêm 1802, quaân Nguyeãn thöøa thaéng keùo ra Baéc chieám thaønh Thaêng Long, trieàu Taây Sôn ñeán ñaây hoaøn toaøn suïp ñoå. Nguyeãn aùnh leân ngoâi Hoaøng Ñeá thaùng 6-1802, ñoùng ñoâ ôû Hueá, ñaët Quoác hieäu laø Vieät Nam, laáy nieân hieäu laø Gia Long. Gia Long vaø caùc trieàu vua Nguyeãn tieáp theo ñeàu ra söùc phuïc hoài cheá ñoä quaân chuû chuyeân cheá. Trong trieàu, moïi quyeàn haønh taäp trung trong tay vua. Döôùi vua laø caùc thöôïng thö ñöùng ñaàu saùu boä. Beân caïnh coù moät soá cô quan chuyeân traùch. Veà quaân ñoäi, tröôùc heát coù naêm phuû ñoâ ñoác chæ huy naêm quaân. Caùc phuû ñoâ ñoác laïi ñaët döôùi söï cai trò tröïc tieáp cuûa nhaø vua. Ñeå khoâng chia seû quyeàn löïc, caùc vua Nguyeãn ñeà ra leä “boán khoâng”, töùc laø: Khoâng laäp teå töôùng, khoâng laáy traïng nguyeân, khoâng laäp Hoaøng Haäu vaø khoâng phong töôùc vöông cho ngöôøi ngoaøi hoaøng toäc. Heä thoáng haønh chính caû nöôùc ñöôïc chia ra laøm 29 tænh, ñöùng ñaàu tænh laø chöùc toång ñoác. Döôùi trieàu Nguyeãn, töø ñôøi Minh Maïng, heä thoáng chính quyeàn Traàn Vaên Baûo Khoa Lòch Söû
16. Lòch söû Vieät Nam töø ñaàu theá kyû X ñeán giöõa theá kyû XIX - 80 - ñöôïc toå chöùc chaët cheõ töø trung öông tôùi ñòa phöông. Boä maùy quan lieâu ñöôïc môû roäng, trôû neân coàng keành, naëng neà. Naïn tham quan cöôøng haøo ngaøy caøng traàm troïng. Phaùp luaät thôøi Nguyeãn raát haø khaéc. Boä Hoaøng trieàu luaät leä (luaät Gia Long) ñöôïc ban haønh naêm 1811, chuû yeáu laø luaät hình nhaèm baûo veä cheá ñoä chuyeân cheá vaø quyeàn lôïi cuûa giai caáp ñòa chuû, choáng laïi quaûng ñaïi quaàn chuùng. Hoaït ñoäng truyeàn ñaïo cuûa caùc giaùo só nhaèm muïc ñích môû ñöôøng cho söï xaâm löôïc cuûa chuû nghóa tö baûn phöông Taây. Caùc vua ñaàu trieàu Nguyeãn chuû tröông caám Ñaïo vaø quay löng laïi vôùi tö baûn phöông Taây. Ñaïo Thieân Chuùa maëc duø bò caám vaãn tieáp tuïc phaùt trieån, soá giaùo daân ngaøy caøng taêng leân. Sang theá kyû 18, cuøng vôùi söï suy vong cuûa cheá ñoä phong kieán, yù thöùc heä Nho giaùo baét ñaàu raïn nöùt, Phaät giaùo vaø Ñaïo giaùo baét ñaàu ñöôïc phuïc hoài. Neàn vaên hoïc thôøi kyø naøy khaù phaùt trieån, nhaát laø loaïi hình vaên Noâm vôùi teân tuoåi nheàu danh só nhö Leâ Quyù Ñoân, Hoà Xuaân Höông, Leâ Höõu Traùc, Nguyeãn Du Veà myõ thuaät, moät soá coâng trình kieán truùc coøn laïi ñeán ngaøy nay haàu heát laø kieán truùc chuøa thaùp, ñình laøng. Caùc cung ñieän, laêng taåm cuûa vua Nguyeãn ñöôïc xaây döïng khaù ñoà soä. Coøn caùc thaønh cuûa nhaø Nguyeãn xaây döïng theo kieåu Vauban du nhaäp töø Phaùp sang. Ñieâu khaéc theá kyû 18 ñaõ ñaït tôùi trình ñoä ñieâu luyeän. Ñeà taøi ñieâu khaéc tuy vaãn laáy töø chuû ñeà toân giaùo nhöng ñaõ ñöôïc Vieät Nam hoaù. Ñeà taøi sinh hoaït daân gian trong maûng ngheä thuaät cung ñình töø giöõa theá kyû 18 daàn vaéng boùng. - Theá thöù Trieàu Nguyeãn (1802 – 1945) 1. Nguyeãn Theá Toå – Gia Long(1802 – 1819); hoï, teân : Nguyeãn Phuùc Chuûng, töï laø Phuùc Aùnh. Sinh ngaøy 15 thaùng 1 naêm Nhaâm Ngoï (1762) 2. Nguyeãn Thaùnh Toå – Minh Meänh (1820 – 1840); hoï, teân : Nguyeãn Phöôùc Hieäu, hieäu laø Phöôùc Ñaûm. Sinh naêm Taân Hôïi (1816) 3. Nguyeãn Hieán Toå – Thieäu Trò (1841 – 1847); hoï, teân : Nguyeãn Phuùc Mieân Toâng. Sinh naêm Ñinh Maõo (1807) 4. Nguyeãn Döïc Toâng – Töï Ñöùc (1848 – 1883); hoï, teân : Nguyeãn Phuùc Thì, hieäu laø Nguyeãn Phuùc Hoàng Nhaäm. Sinh ngaøy 25 thaùng 8 naêm Kæ Söûuï (1829) 5. Nguyeãn Duïc Ñöùc (1883); hoï, teân : Nguyeãn Phuùc Öng Chaân. Sinh naêm Quùy Söûuï (1853) 6. Nguyeãn Hieäp Hoøa (1883); hoï, teân : Nguyeãn Phuùc Hoàng Daät. Traàn Vaên Baûo Khoa Lòch Söû
17. Lòch söû Vieät Nam töø ñaàu theá kyû X ñeán giöõa theá kyû XIX - 81 - 7. Nguyeãn Giaûn Toâng (1884); hoï, teân : Nguyeãn Phuùc Öng Ñaêng. Sinh naêm Kæ Tò (1869) 8. Nguyeãn Haøm Nghi (1884 – 1888); hoï, teân : Nguyeãn Phuùc Öng Lòch. Sinh naêm Nhaâm Thaân (1872) 9. Nguyeãn Caûnh Toâng (1885 – 1888); hoï, teân : Nguyeãn Phuùc ÖÙng Xuy. Sinh naêm Quùy Hôïi (1863) 10. Nguyeãn Thaønh Thaùi (1889 – 1907); hoï, teân : Nguyeãn Phuùc Böûu Laân. Sinh ngaøy 22 thaùng 2 naêm Kæ Maõo (1879) 11. Nguyeãn Duy Taân (1907 – 1916); hoï, teân : Nguyeãn Phuùc Vónh San. Sinh ngaøy 19 thaùng 9 naêm 1900. 12. Nguyeãn Hoaèng Toâng (1916 – 1925); hoï, teân : Nguyeãn Phuùc Böûu Ñaûo. Sinh naêm Nhaâm Ngoï (1882) 13. Nguyeãn Baûo Ñaïi (1925 – 1945); hoï, teân : Nguyeãn Phuùc Vónh Thuïy. Traàn Vaên Baûo Khoa Lòch Söû
18. Lòch söû Vieät Nam töø ñaàu theá kyû X ñeán giöõa theá kyû XIX - 82 - TAØI LIEÄU THAM KHAÛO 1. Phan Huy Leâ, Traàn Quoác Vöôïng, Haø Vaên Taán, Löông Ninh. Lòch söû Vieät Nam. T1, NXB Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc chuyeân nghieäp. Haø Noäi, 1983. 2. Traàn Troïng Kim. Vieät Nam söû löôïc. NXB Vaên hoùa-thoâng tin, Haø noäi, 2000. 3. Tröông Höõu Quyùnh (Chuû bieân). Ñaïi cöông lòch söû Vieät Nam. T1, NXB Giaùo duïc, 1998. 4. UB khoa hoïc xaõ hoäi. Lòch söû Vieät Nam. T1, NXB khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1976. 5. Uyû ban khoa hoïc xaõ hoäi Vieät Nam. Huøng Vöông döïng nöôùc, T1,2,3,4. NXB Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, naêm 1973. 6. Trung taâm khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên Quoác gia. Khaâm Ñònh Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc.T1,2 NXB Giaùo duïc 1998. 7. Nhaø xuaát baûn khoa hoïc xaõ hoäi. Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö. T 1,2. Haø Noäi 1985. 8. Ñaøo duy Anh. Ñaát nöôùc Vieät Nam qua caùc ñôøi. Nxb Thuaän Hoùa 9. Ñaøo Duy Anh. Vieät Nam vaên hoùa söû cöông. NXb Hoäi nhaø vaên, 2000. 10. Ngoâ Thì Só, Vieät söû tieâu aùn. Nxb Thanh nieân, Traàn Vaên Baûo Khoa Lòch Söû