Giáo trình Loại thể văn học (Phần 2) - Vũ Minh Chiến

Nội dung text: Giáo trình Loại thể văn học (Phần 2) - Vũ Minh Chiến

1. LOAÏI KÒCH Kòch ñaõ ra ñôøi raát laâu trong lòch söû vaên minh cuûa nhaân loaïi. Ngay töø thôøi kyø coå ñaïi Hy laïp kòch ñaõ ñaït ñöôïc nhöõng thaønh töïu röïc rôõ, vôùi nhöõng teân tuoåi nhö Et-sil, Xaphoâel, Oriphind. Ñeán thôøi Phuïc höng kòch ñöôïc phaùt trieån vôùi thieân taøi cuûa Seâch pia. Kòch coå ñieån vôùi nhöõng teân tuoåi noåi tieáng nhö Moâlier,Ra-xin, Cor-naây. Theá kæ thöù XVIII, XIX, kòch ñöôïc phaùt trieån ôû Ñöùc vôùi teân tuoåi cuûa Leùt-xinh, Gôùt, Sinle, ôû Nga vôùi Puskin, Goâgoân, OÁt-troátxki ñaõ mang laïi cho kòch nhöõng thaønh töïu lôùn. ÔÛ Vieät Nam, maõi ñeán nhöõng naêm hai möôi cuûa theá kyû XX môùi coù kòch noùi. Vôû kòch ñöôïc trình dieãn ñaàu tieân laø vôû kòch Cheùn thuoác ñoäc cuûa Vuõ Ñình Long, coâng dieãn laàn ñaàu tieân ôû Haø Noäi vaøo thaùng 10 naêm 1921, sau ñoù moät soá vôû kòch khaùc ñöôïc coâng dieãn, nhö: Toøa aùn löông taâm cuûa Vuõ Ñình Long, Baïn vaø vôï cuûa Nguyeãn Höõu Kim, Uyeân Öông vaø Hoaøng Moäng Ñieäp cuûa Vi Huyeàn Ñaéc. Veà hình thöùc ngheä thuaät caùc vôû kòch naøy coøn giaûn ñôn, khaùi nieäm, nhaân vaät chæ laø caùi loa phaùt ngoân cho moät tö töôûng, moät khaùi nieäm, chöa coù cuoäc soáng rieâng, chöa sinh ñoäng, chöa coù tính caùch. Töø naêm 1930 trôû ñi kòch noùi Vieät Nam tieán theâm moät böôùc theo hai xu höôùng ngheä thuaät: laõng maïn vaø hieän thöïc. Caùc vôû kòch hieän thöïc, nhö Khoâng moät tieáng vang cuûa Vuõ Troïng Phuïng, Oâng kyù coùp, Kim tieàn cuûa Vi Huyeàn Ñaéc. Caùc vôû kòch laõng maïn nhö Mô hoa, Ghen, Nhöõng böùc thö tình cuûa Ñoaøn Phuù Töù, Tuïc luî cuûa Khaùi Höng. Ngoaøi ra coøn coù kòch vôùi ñeà taøi lòch söû nhö Anh Nga cuûa Phaïm Huy Thoâng, Vuõ Nhö Toâ cuûa Nguyeãn Huy Töôûng. Veà ngheä thuaät, kòch giai ñoaïn naøy ñaõ coù nhieàu tieán boä. Nhaân vaät ñaõ ñöôïc xaây döïng sinh ñoäng, coù chieàu saâu noäi taâm, coù caù tính roõ reät, boá cuïc chaët cheõ, kòch tính ñaõ ñöôïc naâng leân moät böôùc. Sau caùch maïng thaùng Taùm, kòch ñaõ kòp thôøi baét nhòp vôùi cuoäc soáng daân toäc, phuïc vuï cho nhu caàu caùch maïng vaø khaùng chieán. Nhöõng vôû kòch cuûa Nguyeãn Huy Töôûng nhö Baéc Sôn, Nhöõng ngöôøi ôû laïi laø nhöõng vôû kòch tieâu bieåu cho thôøi kyø naøy. Hoaø bình laäp laïi, mieàn Baéc tieán leân xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi vaø ñaëc bieät laø trong söï nghieäp choáng Mó cöùu nöôùc, kòch phaùt trieån raát maïnh. Nhöõng vôû kòch tieâu bieåu cho thôøi kyø naøy ñeàu xoay quanh hai chuû ñeà lôùn laø xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi ôû mieàn Baéc vaø ñaáu tranh giaûi phoùng mieàn Nam, thoáng nhaát toå quoác, nhö caùc vôû: Giaùo sö Hoaøng cuûa Böûu Tieán, Moät ñaûng vieân cuûa Hoïc Phi, Noåi gioù cuûa Ñaøo Hoàng Caåm, Tieàn tuyeán goïi cuûa Traàn Quaùn Anh Sau ngaøy ñaát nöôùc hoaøn toaøn giaûi phoùng toå quoác thoáng nhaát vaø tieán haønh coâng cuoäc ñoåi môùi, cuoái nhöõng naêm taùm möôi ñaàu chín möôi, kòch phaùt trieån raàm roä, vôùi teân tuoåi nhaø vieát kòch treû Löu Quang Vuõ vaø moät soá ngöôøi khaùc. Hieän nay kòch cuõng ñang töï tìm toøi moät con ñöôøng ñi môùi ñeå toàn taïi vaø phaùt trieån trong ñôøi soáng kinh teá thò tröôøng, nhaát laø khi phim truyeàn hình ñang phaùt trieån raàm roä nhö hieän nay. Hình thöùc goïn nheï vôùi loaïi hình saân khaáu nhoû coù leõ laø moät höôùng ñi caàn phaûi khuyeán khích, tuy nhieân vaãn phaûi coù nhöõng nhaø haùt lôùn vaø nhöõng ñoaøn kòch mang taàm côõ quoác gia giöõ vai troø chuû ñaïo cho neàn kòch caùch maïng Vieät Nam. I. Kòch phaûn aùnh cuoäc soáng cuï theå vaø tröïc tieáp Kòch vieát ra laø ñeå dieån vieân bieåu dieån treân saân khaáu ñeå soá ñoâng khaùn giaû xem cuøng moät luùc do ñoù coù tính cuï theå vaø tröïc tieáp. Caùc nhaân vaät ñöôïc caùc dieãn vieân saém vai, ñi ñöùng, noùi naêng, haønh ñoäng treân saân khaáu sao cho ñuùng nhö yù ñoà cuûa taùc giaû ñònh theå hieän nhöõng con ngöôøi ngoaøi ñôøi qua ñoù tính caùch nhaân vaät daàn daàn boäc loä. Treân saân khaáu moïi vieäc dieãn ra y heät nhö ngoaøi ñôøi, ngöôøi xem bò cuoán huùt vaøo söï vieäc ñaáu tranh treân saân khaáu caêng thaúng, hoài hoäp nhö ñang chöùng kieán söï vieäc xaûy ra, nhö laø moät nhaân chöùng, do 37
2. ñoù ngöôøi xem nhö cuõng muoán tham gia cuøng haønh ñoäng vôùi nhaân vaät, vì vaäy kòch coù taùc duïng giaùo duïc raát lôùn , coù söùc taäp hôïp loâi cuoán raát maïnh , tính cuï theå vaø tröïc tieáp cuûa kòch theå hieän raát roõ. Kòch coù khaû naêng phaûn aùnh cuoäc soáng vôùi taát caû tính cuï theå phöùc taïp cuûa noù. Ngöôøi xem troâng thaáy tröïc tieáp quaù trình ñaáu tranh, xung ñoät giöõa nhöõng lôïi ích caù nhaân vaø nhöõng lôïi ích xaõ hoäi cuûa caùc nhaân vaät, söï va chaïm giöõa nhöõng löïc löôïng lòch söû vaø xaõ hoäi maø caùc nhaân vaät ñoù laø nhöõng ñaïi dieän tieâu bieåu. Tính cuï theå, tröïc tieáp trong vieäc taùi hieän nhöõng xung ñoät cuoäc soáng khieán kòch coù taùc duïng tröïc tieáp hôn nhöõng ngheä thuaät khaùc. Ngheä thuaät kòch laø söï keát hôïp chaët cheõ giöõa hai yeáu toá: kòch baûn vaø bieåu dieãn. Ñoù laø hai ngheä thuaät coù tính chaát ñoäc laäp töông ñoái nhöng laïi taïo thaønh moät khoái thoáng nhaát, lieân quan chaët cheõ vôùi nhau. Do ñoù ngöôøi vieát kòch phaûi am hieåu nhöõng quy luaät bieåu dieãn treân saân khaáu. Kòch baûn laø moät loaïi hình vaên hoïc, noù gaàn vôùi truyeän , nhöng kòch laø ñeå bieåu dieãn, neân noù phaûi tuaân theo quy taéc bieåu dieãn. Trong truyeän vai troø cuûa ngöôøi keå chuyeän raát quan troïng. Coù theå noùi khoâng moät trang naøo, thaäm chí moät doøng naøo laïi vaéng maët ngöôøi keå chuyeän. Ngöôøi keå chuyeän bieát tröôùc heát moïi chuyeän vaø keå laïi cho ñoäc giaû bieát. Trong chuyeän, moïi haønh ñoäng, moïi vieäc laøm, moïi söï kieän xaûy ra ñeàu do söï “giaät daây” cuûa taùc giaû. Trong kòch, ngöôøi vieát kòch chæ coù theå ñeå cho caùc nhaân vaät “töï aên noùi laáy”. Trong kòch caùc nhaân vaät ñeàu ñöôïc xaây döïng duy nhaát baèng ngoân ngöõ cuûa hoï, chöù khoâng phaûi baèng ngoân ngöõ moâ taû hoï. Ngöôøi vieát kòch phaûi chuù yù taát caû nhöõng ñieàu vieát ra trong vôû kòch ñeàu coù theå bieåu dieãn treân saân khaáu. II. Haønh ñoäng laø phöông tieän theå hieän chuû yeáu cuûa kòch Nhìn vaøo moät vôû kòch, chuùng ta töôûng chöøng nhö kòch chæ khaùc truyeän ôû choã vieát baèng ñoái thoaïi maø thoâi. Nhöng nhieàu taùc phaåm vieát baèng ñoái thoaïi maø vaãn khoâng phaûi laø kòch, tính kòch khoâng phaûi chæ ôû choã ñoái thoaïi maølaø ôû choã haønh ñoäng cuûa nhöõng con ngöôøi ñoái ñaùp vôùi nhau. Chæ nhöõng caâu ñoái thoaïi coù chöùa ñöïng moät haønh ñoäng môùi laøm ñöôïc thaønh kòch. Kòch laø haønh ñoäng. Nguyeân lyù naøy ñaõ ñuôïc Aristtote tìm ra caùch ñaây hôn 2000 naêm vaøo thôøi kyø höng thònh röïc rôõ cuûa neàn kòch coå ñaïi. Nguyeân lyù naøy ngaøy caøng ñöôïc xaùc minh qua thöïc tieãn saân khaáu vaø ñöôïc boå xung phaùt trieån. Vaäy theá naøo laø haønh ñoäng? Haønh ñoäng laø hoaït ñoäng coù yù thöùc cuûa con ngöôøi nhaèm thay ñoåi moâi tröôøng chung quanh. Thuoäc tính chuû yeáu cuûa haønh ñoäng laø coù muïc ñích. Aristtote goïi kòch laø söï baét chöôùc haønh ñoäng, kòch ñöôïc xaây döïng baèng haønh ñoäng cuõng nhö aâm thanh ñoái vôùi aâm nhaïc, maøu saéc ñoái vôùi hoäi hoïa, haønh ñoäng laø ngoân ngöõ cuûa kòch, laø phöông tieän theå hieän chuû yeáu cuûa kòch. Baát cöù moät yù naøo cuûa ngöôøi saùng taùc cuõng ñeàu phaûi ñöôïc theå hieän baèng haønh ñoäng, ví duï muoán noùi leân caûnh trôøi möa, ngöôøi hoïa só theå hieän baèng ñöôøng neùt, maøu saéc, ngöôøi vieát truyeän coù theå taû côn nöôùc döõ doäi ra sao, coøn ngöôøi vieát kòch phaûi ñöôïc theå hieän baèng haønh ñoäng nhö laáy noùn che, xaén quaàn aùo leân cho ñôõ öôùt, tìm choå truù aån Chính vì duøng haønh ñoäng ñeå theå hieän neân kòch phaûn aùnh cuoäc soáng cuï theå vaø tröïc tieáp. Ngöôøi xem kòch thaáy cuoäc soáng hieän ngay tröôùc maét, nghe thaáy beân tai. Hoäi hoïa cuõng cuï theå nhöng ngöng ñoïng khoâng coù aâm thanh. Kòch laø böùc tranh vöøa coù haønh ñoäng vöøa coù aâm thanh. Ñaây chính laø öu theá cuûa kòch so vôùi caùc theå loaïi khaùc. 38
3. Ngöôøi vieát truyeän coù theå taû yù ñònh mong öôùc cuûa nhaân vaät, nhöng ngöôøi vieát kòch phaûi tìm caùch taïo ñieàu kieän cho nhaân vaät haønh ñoäng ñeå loä roõ yù ñònh, mong öôùc aáy ra. Ngöôøi ñoäc giaû ñoïc truyeän qua chöõ vieát maø hình dung ra caùc nhaân vaät, coøn ngöôøi khaùn giaû xem kòch thì nhìn ngay caùc nhaân vaät ñoù haønh ñoäng treân saân khaáu. Haønh ñoäng ñoái vôùi kòch cuõng nhö chöõ vieát ñoái vôùi truyeän. Moãi vôû kòch phaûi laø taùc phaåm ngheä thuaät troïn veïn theå hieän moät tö töôûng nhaát ñònh, muoán theá noù phaûi xoay quanh moät haønh ñoäng lôùn, phuïc vuï cho tö töôûng cuûa vôû kòch, caùc haønh ñoäng khaùc phaûi xoay quanh vaø phuïc vuï cho haønh ñoäng chính. Ngöôøi vieát phaûi bieát choïn loïc nhöõng haønh ñoäng naøo phuïc vuï cho chuû ñeà töôûng cuûa vôû kòch chöù khoâng ñöôïc lan man laøm loaõng vôû kòch. Haønh ñoäng trong kòch phaûi taäp trung, nghóa laø toaøn boä phaûi nhaèm moät lôïi ích nhaát ñònh. Trong moãi vôû kòch ñeàu coù ñöôøng daây haønh ñoäng chính, ngöôøi ta goïi ñoù laø haønh ñoäng xuyeân cuûa vôû. Nhöng haønh ñoäng trong kòch khoâng nhöõng caàn taäp trung maø coøn caàn maïnh meõ nöõa thì môùi laøm loä roõ tính caùch cuûa nhaân vaät, môùi coù söùc haáp daãn. Trong cuoäc soáng, con ngöôøi muoán haønh ñoäng maïnh meõ caàn coù hai ñieàu kieän: Vöøa coù yù muoán tha thieát ñaït cho ñöôïc muïc ñích vöøa gaëp phaûi khoù khaên trôû ngaïi lôùn, baét ngöôøi ta phaûi haønh ñoäng maïnh meõ, ñaáu tranh vöôït khoù khaên ñeå ñaït muïc ñích. “Löûa thöû vaøng gian nan thöû söùc”, trong cuoäc ñaáu tranh caøng quyeát lieät bao nhieâu thì tính caùch, phaåm chaát con ngöôøi caøng loä roõ baáy nhieâu. Nhöõng khoù khaên trôû ngaïi ñoù coù khi do hoaøn caûnh töï nhieân, coù khi do moät caù nhaân, moät toå chöùc gaây ra. Hoï haønh ñoäng nhaèm caûn trôû haønh ñoäng xuyeân chính, ta goïi ñoù laø phaûn haønh ñoäng. Haønh ñoäng gaén boù chaët cheõ vôùi tính caùch nhaân vaät. Cuøng moät hoaøn caûnh moãi ngöôøi haønh ñoäng khaùc nhau, coù ngöôøi haønh ñoäng cao thöôïng, coù ngöôøi haønh ñoäng thaáp heøn, cho neân khi xaây döïng haønh ñoäng, tröôùc heát caàn caên cöù vaøo tính caùch nhaân vaät. Moãi nhaân vaät trong vôû kòch ñeàu coù moät nhieäm vuï nhaát ñònh ñoái vôùi toaøn boä vôû kòch, ngöôøi ta goïi ñoù laø nhieäm vuï toái cao cuûa nhaân vaät. Anh ta haønh ñoäng nhaèm vaøo muïc tieâu ñoù, ta goïi ñoù laø haønh ñoäng xuyeân cuûa nhaân vaät. haønh ñoäng xuyeân ñoù nhaèm phuïc vuï cho nhieäm vuï toái cao cuûa nhaân vaät. ÔÛ moãi hoaøn caûnh cuï theå, anh ta laïi coù moät muïc tieâu cuï theå vaø coù moät haønh ñoäng cuï theå ñeå ñaït muïc tieâu ñoù, ta goïi laø nhieäm vuï töøng luùc. Tuy nhieân nhieäm vuï töøng luùc ñeàu phaûi phuïc vuï tröïc tieáp hay giaùn tieáp cho nhieäm vuï toái cao, vaø haønh ñoäng töøng luùc cuõng phaûi phuø hôïp vôùi haønh ñoäng xuyeân cuûa nhaân vaät. Haønh ñoäng töøng luùc cuûa nhaân vaät keát thaønh moät chuoãi haønh ñoäng ta goïi ñoù laø ñöôøng daây haønh ñoäng, veõ neân tính caùch cuûa nhaân vaät. Ñöôøng daây haønh ñoäng thöôøng laø taêng daàøn töø choã nheï nhaøng tôùi choã kieân quyeát, töø choã ñôn giaûn ñeán choã phöùc taïp. Trong taát caû nhöõng haønh ñoäng cuûa nhaân vaät, coù nhöõng haønh ñoäng ñôn giaûn vaø haønh ñoäng phöùc taïp. Haønh ñoäng ñôn giaûn khoâng coù nguyeân nhaân taâm lyù saâu xa, coøn haønh ñoäng phöùc taïp coù nhöõng nguyeân nhaân saâu xa naèm trong taâm lyù nhaân vaät. Haønh ñoäng cuûa con ngöôøi coù hai phaàn, moät phaàn chuùng ta nhìn thaáy roõ ngay, theå hieän ra beân ngoaøi vaø moät phaàn naèm trong taâm lyù nhaân vaät khoù nhaän ra, Xtanilapki goïi ñoù laø haønh ñoäng beân ngoaøi vaø phaàn haønh ñoäng beân trong (coøn goïi laø phaàn haønh ñoäng noäi taâm). Haønh ñoäng beân ngoaøi vaø haønh ñoäng beân trong ñeàu gaén lieàn vôùi tính caùch cuûa nhaân vaät. Haønh ñoäng beân ngoaøi chính laø phaûn aùnh haønh ñoäng beân trong vaø do ñoù chòu söï thuùc ñaåy cuûa haønh ñoäng beân trong. Hai luoàng naøy coù khi raát gaàn nhau, nhöng cuõng coù khi raát xa 39
4. nhau. Coù nhöõng ngöôøi yeâu ai thì voà vaäp, chieàu chuoäng, saên soùc, gheùt ai thì ra maët traùch cöù xoû xieân. Nhöng nhöõng ngöôøi coù baûn lónh thì thöôøng khoâng muoán ñeå loä tình caûm thaät cuûa mình ra. Coù khi yeâu laïi toû veû beà ngoaøi nghieâm khaéc, laõnh ñaïm, coù khi gheùt nhöng vaãn giöõ lòch söï, saên soùc. Kòch thôøi xöa chaát phaùc, thaønh thaät, tính caùch nhaân vaät theá naøo thì boäc loä qua aên noùi vaø haønh ñoäng theá aáy. Kòch thôøi nay tính caùch nhaân vaät theå hieän phöùc taïp hôn. Haønh ñoäng beân trong theå hieän chieàu saâu cuûa vôû kòch, do ñoù raát quan troïng. Coù nhöõng taùc giaû non tay, kòch vieát ra môùi xem thaáy raát nhieàu haønh ñoäng, nhöng toaøn haønh ñoäng beân ngoaøi. Caùc nhaân vaät tranh caõi nhau, khoùc loùc thaûm thieát hoaëc vui cöôøi thoaûi maùi, nhöng trong loøng hoï thì roãng tueách, saân khaáu luùc naøo cuõng nhoän nhaïo nhöng khi ra veà khaùn giaû queân saïch, khoâng coù gì ñaùng suy nghó caû, vôû kòch thieáu chieàu saâu taâm lyù. Traùi laïi coù nhöõng vôû kòch treân saân khaáu moïi ngöôøi ñi ñöùng khoan thai, noùi naêng chaäm raõi aáy theá maø sao taâm traïng beân trong cuûa hoï saâu xa phong phuù ñeán theá. Khi ra veà khaùn giaû cöù bò nhöõng nhaân vaät cuûa vôû kòch aùm aûnh maõi khoâng thoâi. Kòch cuûa hoï môùi ñaàu töôûng nhö ít hoaït ñoäng, nhaït nheõo, nhöng ñoïc kyõ ta thaáy chuùng raát nhieàu haønh ñoäng, khoâng phaûi beân ngoaøi maø töø beân trong, ôû söï phaùt trieån noäi taâm cuûa nhaân vaät. Döôùi veû ngoaøi bình thöôøng aån naùu moät luoàng haønh ñoäng beân trong maõnh lieät, phong phuù, phöùc taïp. Haønh ñoäng beân ngoaøi laøm ngöôøi ta cöôøi, laøm ngöôøi ta giaûi trí. Coøn haønh ñoäng beân trong truyeàn caûm, gaây xuùc ñoäng vaø sai khieán taâm hoàn chuùng ta. Moät vôû kòch hay laø keát hôïp nhuaàn nhuyeãn caû hai loaïi haønh ñoäng : Vôû kòch vöøa haáp daãn, vöøa saâu saéc. Suy nghó cuõng laø moät hình thöùc haønh ñoäng treân saân khaáu. Coù khi nhaân vaät chaúng noùi naêng gì caû maø chæ suy nghó ñeå tìm caùch ñaït ñöôïc muïc ñích, haønh ñoäng saân khaáu khoâng phaûi ngöng treä maø vaãn tieáp dieãn lieân tuïc. Nhöõng phuùt im laëng trong kòch, haønh ñoäng beân ngoaøi coù veû ngöng treä, nhöng haønh ñoäng beân trong vaãn dieãn ra maïnh meõ, coù khi coøn maïnh meõ hôn nöõa. Nhöõng phuùt ngöøng noåi tieáng cuûa Tseâkhoáp coù söùc maïnh ñi saâu vaøo noäi taâm vaø laøm noåi roõ cuoäc soáng taâm hoàn cuûa caùc nhaân vaät. Haønh ñoäng kòch laø moät vaán ñeà heát söùc roäng lôùn vì kòch töùc laø baét chöôùc haønh ñoäng. Nhieäm vuï cuûa ngöôøi dieãn vieân laø haønh ñoäng treân saân khaáu tuøy theo nhaân vaät maø mình phuï traùch. nhieäm vuï cuûa ngöôøi ñaïo dieãn laø toå chöùc haønh ñoäng treân saân khaáu. Coøn ngöôøi vieát kòch laøngöôøi cung caáp chaát lieäu haønh ñoäng cho ñaïo dieãn vaø dieãn vieân, thoâng qua ñoù veû neân nhöõng tính caùch vaø phaùt trieån moät quan ñieåm, moät tö töôûng nhaát ñònh. III. Xung ñoät theå hieän tö töôûng cuûa vôû kòch Xtanixlapxki coù noùi: “Moïi haønh ñoäng ñeàu vaáp phaûi phaûn haønh ñoäng maø phaûn haønh ñoäng laïi thuùc ñaåy haønh ñoäng. Theá laø toát vaø chuùng ta caàn hoan ngheânh hieän töôïng ñoù, vì phaûn haønh ñoäng taát nhieân gaây neân moät loaït haønh ñoäng môùi. Chuùng ta caàn moät söï xung ñoät lieân tuïc, noù taïo neân ñaáu tranh, caõi coï, xoâ xaùt, noù kích thích tính tích cöïc, ñaåy maïnh chaát haønh ñoäng laø thöù neàn taûng cho ngheä thuaät cuûa chuùng ta. Neáu nhö khoâng coù phaûn haønh ñoäng naøo heát vaø moïi thöù ñeàu yeân oån caû thì caùc dieãn vieân vaø caùc nhaân vaät maø hoï thuû vai khoâng coù vieäc gì maø laøm treân saân khaáu caû. Vôû kòch khoâng coù tính haønh ñoäng, vaø do ñoù maát caû tính saân khaáu”.1 Cuoäc ñaáu tranh giöõa hai löïc löôïng trong moät vôû kòch daãn ñeán xung ñoät. Xung ñoät raát caàn thieát ñeå kích thích haønh ñoäng, ñeå loâi quaán söï chuù yù cuûa khaùn giaû. Tuy nhieân ñoù chöa 1 Chuyeån daãn theo Nguyeãn Nam. Tìm hieåu ngheä thuaät vieát kòch. Vuï vaên hoaù quaàn chuùng xuaát baûn. Haø Noäi, 1969. Tr. 32,33. 40
5. phaûi laø muïc ñích vaø chöùc naêng chuû yeáu cuûa xung ñoät. Vai troø chuû yeáu cuûa xung ñoät laø nhaèm theå hieän tö töôûng. Vaäy xung ñoät laø gì ? Xung ñoät laø giai ñoaïn phaùt trieån cao cuûa maâu thuaãn. Trong moãi hieän töôïng cuûa söï soáng coù moät maâu thuaãn chuû choát naèm trong hieän töôïng ñoù. Maâu thuaãn naøy phaùt trieån tieäm tieán aâm æ vaø khi ñaõ chín muoài thì noå thaønh xung ñoät. Ví duï : giai caáp tö saûn xuaát hieän ñoàng thôøi keùo theo söï xuaát hieän cuûa giai caáp coâng nhaân. Hai giai caáp naøy maâu thuaãn vôùi nhau, aâm æ, daãn ñeán chieán tranh caùch maïng. Ñoù laø maâu thuaãn lôùn dieãn ra treân phaïm vi toaøn xaõ hoäi. Nhöng cuõng coù nhöõng maâu thuaãn nhoû naèm trong nhöõng hieän töôïng bình thöôøng cuûa cuoäc soáng. Ví duï : hai quyeàn lôïi khaùc nhau, hai tö töôûng, hai tình caûm, hai caùch suy nghó, hai trình ñoä khaùc nhau Baát cöù maâu thuaãn naøo phaùt trieån cuõng phaûi daãn tôùi xung ñoät vaø tôùi giaûi quyeát. Tuy nhieân maâu thuaãn daãn tôùi xung ñoät phaûi coù nhöõng ñieàu kieän vaø hoaøn caûnh nhaát ñònh. Hai ngöôøi tính neát khaùc nhau nhöng ôû xa nhau thì maâu thuaãn giöõa hoï chaúng bao giôø noå thaønh xung ñoät caû. nhöng neáu ñeå hoï ôû gaàn nhau, taïo ñieàu kieän naøo ñoù thì maâu thuaãn giöõa hoï seõ noå thaønh xung ñoät. Xung ñoät coù taùc duïng thuùc ñaåy caùc nhaân vaät haønh ñoäng maïnh meõ vaø tích cöïc, ngöôøi vieát kòch phaûi bieát taïo ñieàu kieän ñeå maâu thuaãn phaùt trieån thaønh xung ñoät. Maâu thuaãn trong cuoäc soáng raát nhieàu, ngöôøi vieát kòch phaûi bieát choïn maâu thuaãn veà tö töôûng. Coù theá taùc phaåm môùi coù giaù trò veà tö töôûng, môùi khaùm phaù böôùc phaùt trieån bieän chöùng tö töôûng cuûa con ngöôøi vaø môùi coù taùc duïng giaùo duïc tö töôûng cho khaùn giaû vaø vôû kòch môùi saâu saéc. Nhieàu vôû kòch xaây döïng treân nhöõng maâu thuaãn vuïn vaët: anh noï hieåu laàm anh kia, hai ngöôøi tranh nhau moät moái tình, moät quyeàn lôïi naøo ñoù roài taïo ra nhöõng tình tieát ly kyø, raéc roái nhöõng vôû kòch nhö vaäy thieáu haún söùc naëng veà tö töôûng. Moãi vôû kòch coù theå cung caáp cho khaùn giaû moät soá kieán thöùc veà khoa hoïc, kyõ thuaät, lòch söû, phong tuïc. Tuy nhieân caùi chính vaãn laø noäi dung tö töôûng cuûa taùc phaåm. Neáu khaùn giaû muoán naâng cao trình ñoä khoa hoïc kyõ thuaät thì neân tìm ñoïc saùch khoa hoïc kyõ thuaät hôn laø ñi xem kòch. Moät soá ngöôøi vieát kòch maûi chaïy theo xung ñoät veà kyõ thuaät saûn xuaát, xung ñoät giöõa caùc nhaân vaät chæ laø xung ñoät xung quanh vieäc duøng maùy naøy toát hay maùy kia toát, coù caáy ñöôïc gioáng luùa noï ôû hôïp taùc xaõ mình hay khoâng . Cuoái cuøng vôû kòch chæ xoay quanh cuoäc caõi vaõ veà kyõ thuaät maø thoâi. Nhöõng nhaân vaät ôû ñaây môø nhaït vaø khaùn giaû ít thaáy ñôøi soáng tö töôûng tình caûm cuûa ho. Ngöôøi vieát kòch chæ thaáy maùy maø khoâng thaáy ngöôøi, chæ thaáy kyõ thuaät maø khoâng thaáy tö töôûng, tình caûm. Phaûi nhìn thaáy beân trong maâu thuaãn veà kyõ thuaät saûn xuaát laø maâu thuaãn veà tö töôûng vaø caùi ñoù môùi ñaùng laøm cô sôû cho xung ñoät kòch. Ngay moät soá vôû kòch vieát veà chieán ñaáu cuõng bò sa vaøo tình traïng noùi treân . Maûi mieâu taû nhöõng maâu thuaãn veà kyõ thuaät chieán ñaáu , phöông phaùp chieán ñaáu maø coi nheï maâu thuaãn veà tö töôûng naèm trong ñoù, söï vieäc laán aùt con ngöôøi. Tö töôûng cuûa moät taùc phaåm, nhö Angghen ñaõ noùi “phaûi toaùt ra töø tình huoáng vaø haønh ñoäng chöù khoâng phaûi ôû nhöõng lôøi maø nhaø vaên ñöa vaøo mieäng caùc nhaân vaät”. Rieâng ñoái vôùi kòch, ta coù theå noùi “tö töôûng cuûa moät vôû kòch toaùt ra töø haønh ñoäng ñaáu tranh cuûa caùc nhaân vaät xoay quanh moät xung ñoät nhaát ñònh”. Noùi xung ñoät cuûa kòch laø xung ñoät tö töôûng khoâng coù nghóa laø ta ñeå nhaân vaät trình baøy heát tö töôûng cuûa mình ra tranh luaän vôùi nhaân vaät mang tö töôûng ñoái laäp. Cuõng khoâng coù nghóa xung ñoät kòch chuû yeáu theå hieän ra qua nhöõng cuoäc caõi coï, tranh chaáp loä lieãu. 41
6. Trong cuoäc soáng , nhöõng maâu thuaãn gay gaét nhieàu khi tieán trieån ngaám ngaàm nhöng vaãn aûnh höôûng raát roõ reät tôùi haønh vi cuûa nhöõng con ngöôøi. Ñem tö töôûng boùc traàn ra laø moät ñieàu toái kî ñoái vôùi ngheä thuaät. Anghen trong thö gôûi cho Minnakaoxki coù vieát: “Toâi cho raèng khuynh höôùng phaûi töï toaùt ra töø tình huoáng vaø haønh ñoäng, chöù khoâng neân nhaán maïnh noù moät caùch ñaëc bieät, vaø nhaø vaên khoâng baét buoäc phaûi ñöa ra tröôùc ngöôøi ñoïc saün saøng ñaâu ñaáy giaûi phaùp lòch söû töông lai veà caùc xung ñoät xaõ hoäi maø nhaø vaên mieâu taû”1. Tseâkhoáp cuõng noùi: “ Hình aûnh sinh ñoäng taïo neân tö töôûng chöù tö töôûng khoâng taïo neân hình aûnh”. Cho neân tö töôûng cuûa moät vôû kòch phaûi toaùt ra töø haønh ñoäng, maø cuï theå laø haønh ñoäng xuyeân cuûa vôû. Tö töôûng ñoù do khaùn giaû ruùt ra sau khi xem kòch, chöù khoâng phaûi do moät soá caâu noùi naøo ñoù maø taùc giaû ñaët vaøo mieäng moät soá nhaân vaät. Tuy nhieân xaây döïng haønh ñoäng xuyeân nhö theá naøo cho sinh ñoäng , coù hình aûnh vaø coù söùc truyeàn caûm khoâng phaûi laø coâng vieäc ñôn giaûn. Nhieàu vôû kòch sô löôïc, vieát loái minh hoïa, trình baøy tö töôûng quaù loä lieãu vaø ñôn giaûn, khoâng coù tính hình töôïng vaø maát söùc thuyeát phuïc. Tö töôûng cuûa vôû kòch chæ coù theå ñöôïc theå hieän qua haønh ñoäng xuyeân vaø qua xung ñoät. Thieáu xung ñoät khoâng theå hieän ñöôïc tö töôûng ñoù ra. Coù taùc giaû khoâng bieát keát hôïp tö töôûng vaø haønh ñoäng xuyeân. Tö töôûng ñöôïc theå hieän qua moät soá caâu noùi cuûa moät vaøi nhaân vaät naøo ñoù coøn xung ñoät chæ coát laøm laøm cho vôû kòch haáp daãn. Keát quaû laø tö töôûng vaø haønh ñoäng kòch taùch rôøi nhau vaø tö töôûng bò khaùn giaû queân baüng ñi vì noù khoâng ñöôïc toaùt ra töø hình töôïng nhaân vaät. Nhöõng vôû kòch nhö vaäy thöôøng chuû ñeà môø nhaït hoaëc coøn ñaùnh laïc höôùng tö töôûng cuûa vôû kòch. Toùm laïi tö töôûng naøo khoâng do haønh ñoäng xuyeân gôïi leân thì ñeàu khoâng coù taùc duïng. Vaø ngöôïc laïi, nhöõng haønh ñoäng naøo duø haáp daãn ñeán ñaâu, khoâng phuïc vuï cho chuû ñeà cuûa vôû kòch seõ coù haïi, laøm môø maát tö töôûng vôû kòch maø thoâi. Xung ñoät laø söï va vaáp, ñaáu tranh cuûa haønh ñoäng xuyeân vaø phaûn haønh ñoäng. Phaûn haønh ñoäng khoâng phaûi laø chæ haønh ñoäng cuûa nhöõng con ngöôøi, maø coøn laø nhöõng söï kieän caûn trôû, nhöõng söï kieän khoù khaên ngaên böôùc ñi cuûa haønh ñoäng xuyeân. Caùc hình thöùc cuûa xung ñoät xöa kia ñôn giaûn, ñeán nay ngaøy caøng phöùc taïp. Noäi dung xung ñoät kòch chuû yeáu do hoaøn caûnh xaõ hoäi vaø lòch söû cuøng nhöõng vaán ñeà tö töôûng ñaët ra khi ñoù ñoàng thôøi coøn tuøy thuoäc vaøo caùch nhìn cuûa taùc giaû. Kòch thôøi coå Hi Laïp thöôøng xaây döïng xung ñoät giöõa con ngöôøi vaø soá meänh, con ngöôøi choáng laïi soá meänh khaéc nghieät. Kòch thôøi phong kieán coù hai loaïi: kòch chính thoáng thöôøng xaây döïng xung ñoät giöõa nhöõng con ngöôøi soáng theo ñaïo ñöùc phong kieán (trung, hieáu, tieát, nghóa), choáng laïi nhöõng keû ñi ngöôïc laïi ñaïo ñöùc aáy, kòch daân gian thöôøng xaây döïng xung ñoät giöõa tö töôûng laønh maïnh, thöïc teá, nhaân haäu cuûa quaàn chuùng nhaân daân vôùi nhöõng keû vi phaïm tö töôûng ñoù. Sang ñeán xaõ hoäi tö baûn, kòch tieán boä moät böôùc lôùn. Kòch Seáchpia thöôøng xaây döïng treân xung ñoät giöõa lyù töôûng nhaân ñaïo cuûa nhaân daân vôùi nhöõng tö töôûng traùi vôùi tö tuôûng ñoù. Víduï: söï suøng baùi danh döï haõo, suøng baùi quyeàn haønh quyù toäc (maâu thuaãn giöõa quyù toäc vaø giai caáp tö saûn ñang leân ), taùc haïi cuûa ñoàng tieàn . 1Ph. Aêngghen. Thö göûi cho C.Cau-xki ngaøy 26-11-1855. C. Maùc –Ph. Aêngghen –V.I Leânin. Veà vaên hoïc vaø ngheä thuaät. Nxb Söï thaät, Haø noäi 1977, trang 382. 42
7. Neàn kòch XHCN thöôøng xoay quanh xung ñoät giöõa tö töôûng môùi XHCN ñang naåy maàm vaø tö töôûng cuõ phong kieán, tö saûn. Hình thöùc xung ñoät coù nhieàu loaïi : bi kòch, haøi kòch, chính kòch. Hình thöùc xung ñoät quyeát ñònh theå loaïi cuûa töøng vôû. Thôøi xöa moãi vôû mieâu taû moät loaïi xung ñoät, hoaëc bi kòch, hoaëc haøi kòch. Ngaøy nay trong moät vôû xung ñoät mang nhieàu saéc thaùi thaåm myõ vöøa bi vöøa haøi nhöng nhìn chung xung ñoät kòch vaãn chæ laø xung ñoät giöõa haønh ñoäng xuyeân vaø phaûn haønh ñoäng maø thoâi. Hình thöùc ñôn giaûn vaø phoå bieán nhaát laø mieâu taû xung ñoät giöõa hai loaïi ngöôøi : moät soá ngöôøi mang tö töôûng taùc giaû ñoàng tình, hoï haønh ñoäng theo höôùng haønh ñoäng xuyeân, hoï laø nhaân vaät chính dieän; coøn moät soá ngöôøi khaùc mang tö töôûng ñoái laäp maø taùc giaû pheâ phaùn, hoï haønh ñoäng theo höôùng phaûn haønh ñoäng, choáng laïi haønh ñoäng xuyeân, hoï laø nhaân vaät phaûn dieän. Nhaân vaät chính dieän vaø nhaân vaät phaûn dieän phaân bieät nhau roõ raøng. Hình thöùc phöùc taïp hôn laø khi coù nhöõng nhaân vaät trung gian, tö töôûng khoâng hoaøn toaøn döùt khoaùt. Khoâng thuoäc chính dieän vaø cuõng khoâng thuoäc phaûn dieän. Xung ñoät do ñoù dieãn bieán phöùc taïp hôn. Kòch cuûa Tseâkhoáp xung ñoät raát phöùc taïp vaø chìm raát saâu khoù nhaän ra. Caùc nhaân vaät ñeàu coù haønh ñoäng xuyeân chi phoái haønh ñoäng cuï theå cuûa hoï. Nhöng caùc haønh ñoäng xuyeân aáy khaùn giaû raát khoù thaáy, Seâkhoáp khoâng laøm loä roõ ngay tö töôûng cuûa vôû kòch maø gôïi khaùn giaû suy nghó roài seõ thaáy. Nhaân vaät cuûa Seâkhoáp beà ngoaøi coù haønh ñoäng yeáu ôùt, nhöng beân trong hoï haønh ñoäng raát maõnh lieät. Xung ñoät kòch cuûa Goùcki laø xung ñoät do hoaøn caûnh lòch söû khi xuaát hieän con ngöôøi môùi, nhaän thöùc ñöôïc vai troø vaø vaän meänh lòch söû , thaáy ñöôïc söï dieät vong taát yeáu cuûa xaõ hoäi cuõ vaø tin töôûng saét ñaù vaøo thaéng lôïi cuûa caùch maïng. Xung ñoät kòch cuûa Goùcki laø xung ñoät giöõa hai heä tö töôûng. Xung ñoät kòch laø xung ñoät tö tuôûng nhöng phaûi theå hieän ra qua haønh ñoäng cuûa nhöõng con ngöôøi, thoâng qua xung ñoät caù nhaân maø noùi leân xung ñoät xaõ hoäi. Muoán ñaåy xung ñoät theâm caêng thaúng vaø gay gaét ngöôøi ta thöôøng choïn caùc nhaân vaät mang tö töôûng khaùc nhau laïi coù quan heä maät thieát vôùi nhau, ví duï tình vôï choàng, boá con , anh em ruoät thòt , baïn beø Xung ñoät tö töôûng giöõa nhöõng ngöôøi saün coù tình caûm gaén boù vôùi nhau seõ dieãn ra gay go phöùc taïp hôn. Caàn noùi theâm vai troø tình yeâu trong moät taùc phaåm ngheä thuaät. Neáu ngheä thuaät chæ xoay quanh tình yeâu nam nöõ thì thaät laø nhoû heïp vaø thaáp keùm. Nhöng chuùng ta laïi phaûi thaáy tình yeâu nam nöõ laø moät trong nhöõng tình caûm quan troïng , phoå bieán , laâu ñôøi vaø maõnh lieät nhaát. Ñoù laø thöïc teá cuoäc soáng, cho neân gaén xung ñoät tö tuôûng vôùi xung ñoät tình caûm, nhaát laø tình yeâu seõ laøm taùc phaåm coù theâm chaát hieän thöïc vaø deã ñöôïc khaùn giaû chaáp nhaän hôn. Tuy nhieân mieâu taû tình yeâu trong taùc phaåm laø ñeå phuïc vuï tö töôûng vôû kòch chöù khoâng phaûi coát nhaèm cho haáp daãn. Moät tình yeâu ñöa vaøo vôû kòch maø khoâng phuïc vuï tö töôûng chuû ñeà seõ chæ coù haïi maø thoâi. Xung ñoät kòch laø xung ñoät giöõa hai theá giôùi quan ñoái laäp, hai nhaân sinh quan ñoái laäp. Xung ñoät ñoù theå hieän giöõa haønh ñoäng xuyeân vaø phaûn haønh ñoäng. Tuy nhieân, trong moät vôû kòch khoâng phaûi nhaát thieát phaûi coù nhaân vaät mang tö töôûng naøy vaø nhaân vaät mang tö töôûng kia vaø ñaáu tranh vôùi nhau. Khoâng nhaát thieát vôû kòch naøo cuõng chia ra hai tuyeán nhaân vaät chính dieän vaø phaûn dieän. Kòch Tseâkhoáp khoâng phaân bieät ñöôïc nhaân vaät chính dieän vaø phaûn dieän. Nhieàu vôû kòch môùi khoâng coù nhaân vaät phaûn dieän. Vôû kòch “ Quan thanh tra” cuûa Goâgoân khoâng coù nhaân vaät chính dieän, aáy theá maø nhöõng vôû 43
8. kòch ñoù vaãn coù xung ñoät tö töôûng gay gaét vaø quyeát lieät, vaãn theå hieän qua nhöõng nhaân vaät coù tính caùch roõ neùt. Xung ñoät kòch khoâng phaûi chæ do cuoäc ñaáu tranh gay gaét giöõa con ngöôøi vôùi con ngöôøi, giöõa con ngöôøi vôùi hoaøn caûnh maø coøn ôû trong taâm hoàn moãi con ngöôøi. Ngheä thuaät laø nhaèm phaûn aùnh cuoäc soáng, tìm caùch nhaän thöùc noù, cho neân ngaøy caøng ñi vaøo nhöõng maët phöùc taïp cuûa cuoäc soáng. Trong cuoäc soáng con ngöôøi ta coù raát nhieàu lôïi ích maø moãi vôû kòch thöôøng taäp trung ñöôïc vaøo moät lôïi ích. Kòch ngaøy xöa ñôn giaûn chæ xoay quanh moät lôïi ích, moät xung ñoät. Kòch ngaøy nay ñaõ chöùa nhieàu xung ñoät vaøo cuøng moät vôû. Tuy nhieân ñeå baûo ñaûm tính toaøn veïn thoáng nhaát cuûa moãi taùc phaåm ngheä thuaät, ôû moåi vôû vaãn phaûi coù moät xung ñoät chính noåi baät vaø caùc xung ñoät phuï phaûi laøm noåi roõ xung ñoät chính. IV. Kòch baûn phaûi baét ñaàu töø tính caùch nhaân vaät Haønh ñoäng kòch khoâng phaûi chæ laø muïc ñích gaây haáp daãn maø chính laø ñeå theå hieän tính caùch. Qua haønh ñoäng chuùng ta thaáy ñöôïc tính caùch con ngöôøi. Vì vaäy, nguyeân nhaân chuû yeáu cuûa haønh ñoäng laø ôû tính caùch. Kòch coù nhieäm vuï quan troïng laø khaùm phaù nhöõng ñoäng cô saâu xa thuùc ñaåy nhaân vaät haønh ñoäng. Coù ngöôøi vieát kòch keùm chæ mieâu taû keát quaû maø khoâng khaùm phaù ra nguyeân nhaân, nhö taû moät haønh ñoäng anh huøng maø khoâng thaáy caùi gì ñaõ thuùc ñaåy nhaân vaät laäp ñöôïc thaønh tích ñoù. Ngöôøi vieát kòch phaûn aùnh maët haønh ñoäng cuûa nhaân vaät chính laø nhaèm noùi leân tính caùch nhaân vaät . Nguyeân nhaân cuûa xung ñoät cuõng laø naèm trong baûn thaân nhaân vaät chöù ñieàu kieän hoaøn caûnh beân ngoaøi chæ laø caùi côù, laø caùi dòp thuùc ñaåy nhaân vaät böôùc vaøo xung ñoät. Víduï : xung ñoät giöõa Maùcbeùt vaø nhöõng ngöôøi khaùc. Maùcbeùt laø moät vò töôùng duõng caûm, trung thaønh. Nhöng ñeán khi thaéng traän trôû veà laïi ñöôïc caùc muï phuø thuûy tieân ñoaùn laø Maùcbeùt seõ laøm vua, Maùcbeùt môùi naûy ra yù ñònh gieát vua. Môùi nhìn qua thì töôûng vieäc thaéng traän vaø lôøi tieân ñoaùn laø nguyeân nhaân thuùc ñaåy Maùcbeùt gieát vua, thöïc ra nguyeân nhaân ñoù naèm saâu hôn, trong tö töôûng thaàm kín cuûa Maùcbeùt. YÙ xaáu ñaõ coù saün ngaám ngaàm trong loøng Maùcbeùt chæ ñôïi coù dòp laø noåi leân. Môùi ñoïc chuùng ta töôûng Maùcbeùt laø moät keû taøn aùc, thích gieát choùc. Thöïc ra Maùcbeùt chæ laø moät keû nhu nhöôïc. MaùcBeùt ñaõ ñaáu tranh tö töôûng raát gay go choáng laïi tö töôûng caùi aùc ñang coù dòp troãi daäy. Nhöng vì nhu nhöôïc haén ñaõ bò caùi aùc sai khieán, daãn ñeán haønh ñoäng gieát vua. Qua nhaân vaät Maùcbeùt, Seáchpia pheâ phaùn nhöõng con ngöôøi nhu nhöôïc thieáu söùc maïnh lyù trí ñaõ ñeå cho baûn naêng sai khieán daãn ñeán toäi aùc. Seáchpia ñaõ khaùm phaù ñeán coäi reã nhöõng haønh ñoäng cuûa Maùcbeùt, cho neân ñeán nay vôû Maùcbeùt vaãn laø moät trong nhöõng vôû bi kòch lôùn nhaát trong lòch söû saân khaáu theá giôùi. Nghieân cöùu nhöõng vôû kòch thaønh coâng chuùng ta ñeàu thaáy nhö vaäy. Nguyeân nhaân saâu xa thuùc ñaåy nhaân vaät haønh ñoäng laø caùi naèm trong baûn tính nhaân vaät, trong tính caùch nhaân vaät, trong tö töôûng, tình caûm cuûa nhaân vaät. Nhaân vaät mang tính kòch laø nhaân vaät coù mang saün moät khaùt voïng chöa coù ñieàu kieän boäc loä, chæ chôø moät hoaøn caûnh naøo ñoù laø haønh ñoäng, gaây xung ñoät vôùi beân ngoaøi. 44
9. Kòch caàn phaûi mieâu taû nhöõng haønh ñoäng cuûa nhöõng tính caùch ñieån hình trong nhöõng hoaøn caûnh ñieån hình. Tình huoáng (hoaøn caûnh ) gaén boù chaët cheõ vôùi tính caùch vaø phaûi do tính caùch quyeát ñònh. Tuøy tính caùch maø choïn tình huoáng. Tình huoáng chính laø hoaøn caûnh, laø ñieàu kieän ñeå tính caùch nhaân vaät boäc loä hoaøn toaøn. Nhaân vaät kòch khoâng nhöõng laø nhöõng nhaân vaät ñieån hình, coù tính khaùi quaùt cao ñoä, maø coøn laø nhöõng hình töôïng ngheä thuaät, coù tính cuï theå, caù bieät. Noùi ñeán hình töôïng laø noùi ñeán söï keát hôïp giöõa caùi rieâng vaø caùi chung. Nhaân vaät kòch coù tính caùch ñieån hình mang söùc khaùi quaùt cao, töùc laø coù tính chung, nhöng laïi phaûi laø con ngöôøi cuï theå rieâng bieät. Neáu thieáu tính rieâng, con ngöôøi thieáu chaát soáng vaø chæ laø moät khaùi nieäm, vaø taùc phaåm cuõng maát tính hieän thöïc. Goùcki noùi: “Trong moãi nhaân vaät kòch, ngoaøi tính giai caáp chung caàn tìm moät caùi loõi caù tính rieâng vaø ñaëc bieät ñoái vôùi nhaân vaät ñoù ”. “Ñaëc ñieåm giai caáp khoâng phaûi laø nhaõn hieäu giaùn ôû beân ngoaøi, ñeo treân maët naï nhö ngöôøi ta thöôøng laøm. Ñaëc ñieåm giai caáp khoâng phaûi laø coù hay khoâng coù moät noát ruoài treân maët, maø phaûi laø caùi gì naèm ôû beân trong, taän trong gan ruoät nhaân vaät”1. Nhaø vaên chaân chính coù nhieäm vuï phaûi theå hieän con ngöôøi baèng hình töôïng ngheä thuaät giaøu söùc bieåu hieän, ñaït tôùi chaân lyù ngheä thuaäït thì môùi haáp daãn vaø môùi giaùo duïc ñöôïc khaùn giaû. Xaây döïng nhaân vaät kòch sinh ñoäng, cuï theå thaät laø moät coâng vieäc khoù khaên, ñoøi hoûi lao ñoäng ngheä thuaät coâng phu. Aleáchxaây ToânxToâi noùi: “Duø laø nhaân vaät chæ noùi coù boán chöõ toâi cuõng phaûi nhìn thaáy anh ta roõ nhö nhìn thaáy mình soi göông vaäy. Toâi phaûi bieát ñöôïc soá phaän anh ta, phaûi nhìn thaáy vaø hieåu ñöôïc caùc cöû chæ cuûa anh ta”2. Neân bieát raèng caùc nhaân vaät chaúng bao giôø bieát ñöôïc roõ nhöõng gì seõ xaûy ra vôùi mình, thaäm chí seõ khoâng thaáy ñöôïc nhieàu vieäc baûn thaân mình seõ laøm nöõa. Trong cöoäc soáng cuõng nhö vaäy. Trong nhieàu vôû kòch keùm nhaân vaät cöù nhö bieát tröôùc ñöôïc soá phaän cuûa mình heát caû. Kòch Tseâkhoáp coù söùc haáp daãn gheâ gôùm vì caùc nhaân vaät ñöôïc oâng xaây döïng raát chaân thöïc. Hoï öôùc ñoaùn vaø döï ñònh, nhöng roài luoân luoân thöïc teá laïi xaûy ra khoâng ñuùng nhö theá, coù khi ngöôïc laïi, hoaëc chính hoï laïi haønh ñoäng traùi vôùi döï ñònh cuûa hoï. ÔÛ vôû “Caàu hoân”, anh chaøng ñònh ñeán chinh phuïc tình caûm coâ gaùi laïi caõi nhau vôùi coâ. Vôû “Vöôøn anh ñaøo”, Coâpakhoât ñònh gaëp Vania hoûi laøm vôï, nhöng ñeán khi gaëp laïi chæ noùi chuyeän coâng vieäc Cuoäc soáng neáu chuùng ta bieát heát moïi chuyeän, döï ñònh gì seõ laøm ñöôïc ñuùng nhö theá thì cuoäc soáng seõ khoâng coù gì baát ngôø vaø raát teû nhaït. ÔÛ vôû kòch cuõng vaäy, neáu moïi nhaân vaät ñeàu bieát tröôùc moïi thöù seõ xaõy ñeán vôùi hoï thì chaúng coù gì ñaùng say meâ, thaát voïng, ñau buoàn, vui söôùng gì heát! Trong kòch tính caùch nhaân vaät loä ra qua haønh ñoäng cuûa hoï khi ta ñaët hoï vaøo nhöõng tình huoáng naøo ñoù. Cuoäc soáng cuûa moät nhaân vaät treân saân khaáu töø luùc xuaát hieän ñeán luùc bieán maát laø caû moät cuoäc ñaáu tranh vôùi nhöõng ngöôøi khaùc vaø vôùi baûn thaân, khi caêng thaúng maõnh lieät, luùc aâm yû nheï nhaøng, lieân tieáp thaéng lôïi vaø thaát baïi. Khaùn giaû qua ñoù maø hieåu roõ nhaân vaät. Kòch khoâng chæ mieâu taû moät haønh ñoäng anh huøng hoaëc heøn nhaùt, cao thöôïng hoaëc xaáu xa, maø coøn mieâu taû quaù trình daãn tôùi haønh ñoäng ñoù. Noùi caùch khaùc kòch phaûi khaùm phaù 1 Chuyeån daãn theo Nguyeãn Nam. Tìm hieåu ngheä thuaät vieát kòch. Sñd, tr. 62 2 Chuyeån daãn theo Nguyeãn Nam. Tìm hieåu ngheä thuaät vieát kòch. Sñd, tr. 62 45
10. ñöôïc logic taâm hoàn. Chính vì theá nhaân vaät Hamleùt cuûa Seâchxpia cho ñeán nay vaãn laø moät trong nhöõng nhaân vaät thaønh coâng nhaát trong lòch söû saân khaáu theá giôùi. Caû vôû kòch chæ mieâu taû quaù trình Hamleùt ñi tìm söï thaät, nguoàn goác cuûa caùi aùc vaø tìm caùch neân ñoái xöû vôùi caùi aùc nhö theá naøo. Bloác cho raèng choã haáp daãn nhaát trong moät vôû kòch laø khi nhaân vaät ñöùng tröôùc ngaõ ba ñöôøng, suy nghó, caân nhaéc, löïa choïn con ñöôøng naøo ñeå ñi, tìm thaùi ñoä xöû lyù cho ñuùng. Nhaân vaät kòch phaûi tha thieát vôùi vaán ñeà maø taùc giaû ñaët ra cho hoï. Neáu ñöùng tröôùc ngaõ ba ñöôøng anh ta chaèng thieát choïn con ñöôøng naøo caû maø laïi ñöùng yø ra thì coøn gì laø kòch! cho neân Milei ñaët ra moät soá yeâu caàu: “Nhaân vaät kòch khoâng theå ruùt lui ñöôïc”. OÂng noùi : “Thöïc ra, ñoái vôùi nhöõng ai muoán phaûn aùnh hieän thöïc , khoâng nhöõng caàn giaûng giaûi taïi sao nhaân vaät naøy laïi laøm vieäc ñoù, hoaëc khoâng laøm vieäc ñoù ,hoaëc taïi sao hoï laïi xuyùt quyeát ñònh khaùc , maø coøn caàn giaûng giaûi taïi sao nhaân vaät ñoù laïi khoâng theå ruùt lui ñöôïc, maø cöù phaûi choïn moät caùch haønh ñoäng”1. Ñaây cuõng laø vaán ñeà quan troïng vaø khi xaây döïng tính caùch nhaân vaät vaø choïn tình huoáng phaûi ñaëc bieät chuù yù tôùi. Taïi sao Hamleùt laïi khoâng nhaém maét laøm ngô, ngoài höôûng caùi gheá hoaøng töû, sung söôùng bao nhieâu? Seâchxpia ñaõ traû lôøi raát roõ, vaø qua vôû kòch ta thaáy nhaân vaät Hamleùt laø moät con ngöôøi raát deã xuùc ñoäng vaø quaù nhaïy caûm. Hoaøng töû nhö moät caùi göông trong vaét, maø baát cöù moät noãi vui, noãi buoàn, caùi thieän, caùi aùc trong cuoäc soáng chung quanh ñeàu roïi boùng vaøo heát. Ñaëc ñieåm tính caùch cuûa Hamleùt laø khoâng theå laøm ngô tröôùc moät caùi gì ñöôïc, huoáng hoà laø tröôùc moät toäi taày ñình nhö vaäy. Taát nhieân ôû ñôøi coù nhöõng ngöôøi laïnh nhö baêng, chaúng bao giôø caûm ñoäng tröôùc moät nieàm vui hay noãi khoå cuûa ai heát, thaäm chí cuûa ngöôøi ruoät thòt nöõa. Neáu ta ñaët moät nhaân vaät tính caùch nhö theá vaøo hoaøn caûnh cuûa Hamleùt thì chaéc chaén anh ta seõ ruùt lui, maëc keä taát caû. Tuy nhieân cuõng caàn noùi roõ theâm, nhaân vaät coù theå ñi troán maø vaãn coù kòch, neáu nhö hoaøn caûnh ñoøi hoï phaûi ñaáu tranh nhöng hoï baát löïc. Thí duï vôû Vöôøn anh ñaøo cuûa Tseâkhoáp: Raneùpxkaia vaø Gaíep, hai anh em ñöùng tröôùc nguy cô phaù saûn vaãn cöù thaûn nhieân, laûng chuyeän khi ngöôøi baïn Loâpakhin ñeà ra nhöõng caùch cöùu nguy cho hoï. Kòch tính trong tính caùch cuûa hoï laø ôû choã cuoäc ñôøi hoï ñang xuoáng doác maø hoï khoâng coù nghò löïc ngaên laïi cöù ñeå maëc cho noù troâi ñi. Ñaây laø moät saùng taïo raát môùi cuûa Tseâkhoâp. Oâng bieát tìm kòch tính ôû nhöõng thöù xöa nay ngöôøi ta vaãn cho raèng khoâng coù kòch! Khi xaây döïng nhaân vaät chuùng ta neân heát söùc cuï theå. Moät nhaân vaät vöøa böôùc ra saân khaáu laø khaùn giaû ñaõ muoán bieát ngay hoï laø ai? Hoï ñang laøm gì, hoï soáng ra sao? Cha meï hoï laøm gì, giaøu hay ngheøo? Hoï töï ñaùnh giaù hoï theá naøo vaø ngöôøi khaùc nhìn hoï ra sao? Hoï mô öôùc gì vaø sôï caùi gì? Khaùn giaû raát muoán bieát roõ hoï nhö muoán bieát roõ ngöôøi naøo môùi quen. Vaø ngöôøi vieát cuõng phaûi bieát roõ nhö vaäy. Trong vôû Nhöõng ngöôøi tieåu thò daân cuûa Gorki coù nhaân vaät nöõ giaùo vieân Tachiana. Tseâkhoáp ñoïc vôû ñoù xong ñaõ vieát thö goùp yù vôùi Gorki, trong thö coù ñoaïn “Tachiana cuõng laø moät nhaân vaät troïn veïn, nhöng caàn ñeå chò ta laø giaùo vieân thöïc söï, coù daïy treû thöïc, coù ñi ôû tröôøng veà thöïc vaø coù theå coù chaám baøi thöïc söï treân saân khaáu ”. Caùc nhaân vaät ñaáu tranh ñeå thay ñoåi moâi tröôøng soáng cho phuø hôïp vôùi mong muoán cuûa mình. Nhöng qua cuoäc ñaáu tranh aáy, baûn thaân tö töôûng, tình caûm nhaân vaät cuõng thay ñoåi. Aphinoâgheânoáp coù noùi: “Trong moãi tính caùch coù nhöõng neùt khoâng thay ñoåi vaø coù nhöõng neùt thay ñoåi. Tính caùch chuyeån bieán laø moät ñieàu nhaát thieát phaûi coù. Ôû hoài cuoái nhaân vaät khaùc ñi 1 Chuyeån daãn theo Nguyeãn Nam. Tìm hieåu ngheä thuaät vieát kòch. Sñd, tr. 72 46
11. khoâng coøn nhö ôû hoài ñaàu nöõa. Hoaëc nhaân vaät chính thay ñoåi, hoaëc nhaân vaät khaùc tieáp xuùc vôùi anh thay ñoåi”1. Trong vôû Tania cuûa Acbudoáp, caùc nhaân vaät ôû cuoái vôû ñaõ lôùn leân nhieàu veà tö töôûng vaø tình caûm so vôùi ñaàu vôû. Ñoù laø tröôøng hôïp phoå bieán cuûa caùc vôû kòch xöa nay. Cuõng coù tröôøng hôïp nhöõng tính caùch khoâng thay ñoåi hoaëc thay ñoåi raát ít. Nhöng qua dieãn bieán haønh ñoäng, tính caùch ñoù môùi loä ra daàn daàn. Ôû ñaàu vôû anh ta coøn che daáu baûn chaát, ñeán cuoái vôû baûn chaát ñoù môùi loä ra heát. Ñoù laø tröôøng hôïp thöôøng thaáy ôû moät soá vôû haøi kòch, kòch chaâm bieám hoaëc ñaû kích, hoaëc moät soá vôû kòch chinh thaùm Coøn tröôøng hôïp thöù ba caùc nhaân vaät khoâng thay ñoåi cuõng khoâng loä ra daàn daàn maø ngöôøi ta thaáy roõ tính caùch ngay töø ñaàu. Ñoù laø loaïi kòch coù tính quy öôùc cao, nhö haøi kòch maët naï ôû YÙ, saân khaáu Kabuki ôû Nhaät, kinh kòch ôû Trung Quoác. Tuoàng coå ôû ta cuõng gaàn vôùi loaïi naøy. ÔÛ loaïi kòch ñoù nhaân vaät môùi xuaát hieän chuùng ta ñaõ thaáy roõ tính caùch cuûa hoï roài, do lôøi giôùi thieäu, do caùch hoaù trang, do hình thöùc bieåu dieãn cuûa dieãn vieân ñoùng vai ñoù. Tröôøng hôïp naøy, ñieàu haáp daãn khaùn giaû chuû yeáu naèm ôû tình tieát, ôû coát truyeän, ôû caùc tình huoáng, ôû caùc taâm traïng töøng luùc cuûa caùc nhaân vaät ñoù. Ngaøy xöa khaùn giaû ñi xem ñoøi hoûi nhieàu ôû coát truyeän laï, li kì, haáp daãn. Ngaøy nay do trình ñoä ngaøy moät cao, khaùn giaû ñoøi hoûi ñöôïc thaáy quaù trình phaùt trieån cuûa nhöõng tính caùch vaø ñoøi hoûi kòch gôïi yù cho hoï nhöõng suy nghó. Ngaøy nay coát truyeän chæ laø phöông tieän ñeå theå hieän nhaân vaät, ñeå khaùm phaù ñôøi soáng beân trong cuûa caùc nhaân vaät nhaèm noùi leân tö töôûng. Vì tính caùch nhaân vaät laø muïc ñích cuûa taùc phaåm kòch neân xaây döïng vaø phaùt trieån caâu truyeän kòch phaûi caên cöù vaøo tính caùch nhaân vaät. Coù ngöôøi noùi caâu truyeän kòch chính laø lòch söû phaùt trieån cuûa nhöõng tính caùch laø vì theá. Ñeå keát thuùc chöông quan troïng naøy, xin trích daãn vaøi lôøi khuyeân cuûa nhaø vaên Phuoácmanoáp veà caùch theå hieän tính caùch nhaân vaät nhö sau: 1. “Caàn quy ñònh tröôùc cho moãi nhaân vaät tính caùch chuû yeáu. Vaø nhöõng söï kieän vaø lôøi noùi, haønh vi, hình thöùc phaûn öùng, ñoái thoaïi, caùc thay ñoåi taâm traïng ñeàu phaûi laø nhöõng bieåu hieän töï nhieân cuûa moät baûn chaát nhaát ñònh. Khoâng ñöôïc coù moät caùi gì maâu thuaãn vôùi baûn chaát aáy, keå caû nhöõng söï kieän naøo môùi thoaït nhìn töôûng nhö raát khoâng töï nhieân. 2. Nhöõng nhaân vaät phaûi caàn thieát cho dieãn bieán cuûa haønh ñoäng kòch, phaûi coù tính thôøi söï vaø luùc naøo cuõng phaûi ñang ôû moät traïng thaùi taâm lí bieán chuyeån, khoâng ñöôïc voâ hoàn vaø raát hieám laø nhöõng nhaân vaät töøng luùc. Toát nhaát laø neáu caùc nhaân vaät ñeàu tham gia vôû kòch suoát töø ñaàu ñeán cuoái. 3. Caàn ñöa caùc nhaân vaät chaïm traùn nhau vaø coù theå laø nhieàu laàn ñeå laøm noãi nhöõng neùt khaùc nhau trong tính caùch cuûa hoï ôû moãi hoaøn caûnh. 4. Moãi moät neùt tính caùch phaûi theå hieän sao cho coù hình khoái nhaát, töùc laø toâ thaät ñaäm ôû moät choã naøy vaø laøm môø ñi ôû moät choã khaùc. Vôùi moãi neùt tính caùch caàn coù moät lôùp rieâng laøm noåi thaät roõ caùi neùt ñoù. 5. Toaøn boä moät tính caùch khoâng theå taû ra ngay ñöôïc maø phaûi mieâu taû töøng phaàn vaø keøm theâm gôïi yù. Caàn chuù yù töøng luùc laø phaûi nhôù coù nhöõng nhaân vaät naøo vaø phaûi cho hoï coù haønh ñoäng, coù tình huoáng, coù lôøi noùi.”2 1 Chuyeån daãn theo Nguyeãn Nam. Tìm hieåu ngheä thuaät vieát kòch. Sñd, tr. 75 2 Chuyeån daãn theo Nguyeãn Nam. Tìm hieåu ngheä thuaät vieát kòch. Sñd, tr. 79 47
12. V. Boá cuïc caâu truyeän kòch Caâu truyeän kòch chính laø caâu truyeän dieãn bieán cuûa xung ñoät töø luùc baét ñaàu ñeán keát thuùc. Aristotte chia caâu truyeän kòch laøm ba phaàn : môû ñaàu, phaùt trieån vaø keát thuùc.Veà sau nhaø lyù luaän Phraây-taùt phaùt trieån caùch chia treân, chia vôû kòch thaønh naêm phaàn: 1-môû ñaàu 2- phaùt trieån 3- cao traøo 4- tieáp tuïc cao traøo 5- keát thuùc . Oâng cho raèng xung ñoät kòch baét ñaàu töø luùc thaét nuùt seõ taêng daàn tôùi ñænh ñieåm reõ ngoaët moät caùi haï thaáp daàn cho tôùi keát thuùc. Kieán truùc theo kieåu hình choùp naøy ñaõ moät thôøi noåi tieáng vaø ñöôïc nhieàu nhaø vieát kòch taùn thaønh. Ngöôøi ta vieát vôû kòch thaønh naêm maøn phuø hôïp vôùi naêm phaàn cuûa caâu truyeän kòch. Tuy nhieân baây giôø ít ai theo caùch chia ñoù nöõa. Boá cuïc caâu truyeän kòch töùc laø vaïch ra nhöõng böôùc ngoaët lôùn nhoû cuûa caâu truyeän kòch. Noùi moät caùch khaùc boá cuïc töùc laø vaïch ra nhöõng tình huoáng vaø söï bieán lôùn theå hieän ñuôïc dieãn bieán chính cuûa haønh ñoäng kòch. Ngöôøi ngheä só naøo cuõng phaûi laøm boá cuïc tröôùc khi ñi vaøo taùc phaåm. Hoïa só laøm phaùc thaûo, nhaø vaên tröôùc khi vieát truyeän döï kieán tröôùc höôùng phaùt trieån cuûa caâu truyeän vaø soá phaän cuûa caùc nhaân vaät. Nhöng ôû kòch, vieäc boá cuïc heát söùc quan troïng, vì ñaëc tính cuûa ngheä thuaät saân khaáu vaø nhöõng haïn cheá cuûa noù. Tröôùc heát do yeâu caàu chaët cheõ, thoáng nhaát cuûa caâu truyeän kòch. Luùc naøo nhaân vaät phaûi xuaát hieän, luùc naøo phaûi maát ñi, söï kieän tình huoáng luùc naøo phaûi xaûy ra, luùc naøo phaûi keát thuùc ñeàu ñöôïc saép xeáp heát söùc chaët cheõ, sít sao theo moät traät töï nhaát ñònh. Thöù hai do haïn cheá veà khoâng gian vaø thôøi gian. Saân khaáu chaät heïp coù maáy chuïc thöôùc vuoâng khoâng theå ñöa quaù nhieàu nhaân vaät leân ñoù ñöôïc. Kòch cuõng bò haïn cheá veà thôøi gian. Tieåu thuyeát coù theå ñoïc trong nhieàu ñeâm. Kòch chæ coù theå dieãn ra trong voøng moät buoåi toái. Thöôøng moät vôû kòch chæ ñöôïc dieãn trong voøng boán giôø lieàn laø khaùn giaû moûi meät laém roài, maø haønh ñoäng kòch phaûi lieân tieáp haáp daãn môùi laøm khaùn giaû khoûi buoàn nguû trong phoøng toái. Dieãn bieán caâu truyeän kòch phaûi roõ neùt deã theo doõi, vì khaùn giaû khoâng theå döøng laïi suy nghó, hoaëc muoán dieãn vieân dieãn laïi moät ñoaïn naøo ñaõ queân cuõng khoâng ñöôïc. Vieäc boá cuïc caâu truyeän kòch raát quan troïng. Tìm ñöôïc moät boá cuïc haáp daãn laø ñaõ ñaït ñöôïc thaéng lôïi quyeát ñònh ñoái vôùi ngöôøi vieát kòch. Coâng vieäc naøy voâ cuøng khoù khaên, ngay caû nhöõng ngöôøi vieát coù kinh nghieäm. Tröôùc heát caâu truyeän kòch phaûi chaët cheõ Vôû kòch khoâng phaûi laø thöù sao cheùp laïi cuoäc soáng, cuõng khoâng phaûi laø thöù taäp hôïp laïi nhöõng caûnh sinh hoaït. Moät kòch baûn chaân chính phaûi laø moät taùc phaåm troïn veïn; muoán theá noù phaûi noù phaûi xuaát phaùt vaø phaùt trieån töø moät tö töôûng nhaát ñònh. Belinxki coù noùi: “Haønh ñoäng kòch phaûi taäp trung vaøo moät lôïi ích nhaát ñònh vaø khoâng lan man ra nhieàu lôïi ích khaùc nhau. Trong tieåu thuyeát coù theå coù nhieàu nhaân vaät chaúng tham gia vaøo dieãn bieán haønh ñoäng maø chæ vì coù tính caùch ñoäc ñaùo. Trong kòch moïi nhaân vaät ñeàu phaûi coù taùc duïng thuùc ñaåy hoaëc kìm haõm dieãn bieán cuûa haønh ñoäng. Giaûm dò, ít lôøi vaø haønh ñoäng duy nhaát phaûi laø moät trong nhöõng ñieàu kieän quan trong nhaát cuûa kòch. ÔÛ moät vôû kòch moïi thöù ñeàu phaûi höôùng veà moät muïc ñích, moät yù ñoà”. Cho neân vai troø tö töôûng chuû ñeà heát söùc quan troïng, noù quyeát ñònh caùch kieán truùc caâu truyeän kòch. Caâu truyeän kòch khoâng chaët cheõ chính laø do tö töôûng chuû ñeà cuûa taùc giaû ñaët ra chöa raønh maïch , cuï theå. 48
13. Kòch mieâu taû söï phaù vôõ doøng troâi bình thöôøng cuûa cuoäc soáng caùc nhaân vaät, söï chuyeån bieán trong cuoäc soáng, trong tình traïng tö töôûng vaø trong tình caûm cuûa hoï. Caâu truyeän kòch chính laø caâu truyeän moät böôùc ngoaët trong cuoäc ñôøi nhaân vaät, cho neân phaûi gaén boù vôùi tính caùch nhaân vaät. Leùp ToânxToâi coù noùi : “Kòch khoâng neân traàn thuaät cho chuùng ta bieát toaøn boä cuoäc soáng cuûa con ngöôøi. Noù phaûi ñaët con ngöôøi trong moät tình caûnh nhö theá naøo, phaûi thaét caùi nuùt nhö theá naøo ñeå khi tìm caùch gôõ caùi nuùt aáy, y töï boäc loä ra hoaøn toaøn”. Veà moái quan heä giöõa caâu truyeän kòch vôùi tö töôûng chuû ñeà vaø nhaân vaät. Vaäy caùi naøo laø chính ? Caùi quyeát ñònh ñaàu tieân phaûi laø tö töôûng chuû ñeà. Coù tö töôûng chuû ñeà roài ta môùi ñi tìm nhaân vaät vaø qua soá phaän nhaân vaät ñoù noùi leân tö töôûng. Vieäc kieán truùc caâu truyeän kòch phaûi nhaèm veõ neân tính caùch nhaân vaät vaø theå hieän ñöôïc tö töôûng. Ba yeáu toá ñoù gaén boù chaët cheõ vôùi nhau moät caùch höõu cô. Caâu truyeän kòch caàn phaûi heát söùc coâ ñoïng Gôùùt noùi : “Kòch ñi gaáp neân,” chính laø muoán noùi ñeán tính chaát coâ ñoïng, taäp trung cuûa caâu truyeän kòch. Choã naøy chuùng ta so saùnh caâu truyeän cuûa kòch vôùi caâu truyeän cuûa tieåu thuyeát seõ thaáy. Caâu truyeän cuûa kòch xoay quanh moät xung ñoät chính. Môùi vaøo taùc giaû ñaõ taïo tình huoáng ñeå mau choùng ñi vaøo xung ñoät, ñaåy nhanh xung ñoät tôùi ñænh cao nhaát vaø giaûi quyeát xung ñoät ñoù. Coøn ôû tieåu thuyeát do tính chaát töï söï cuûa noù thöôøng coù theå ñeà caäp ñeán nhieàu xung ñoät khaùc nhau vaø phaùt trieån nhieàu chuû ñeà, coù nhieàu ñoaïn ñi xa khoûi xung ñoät chính, coù theå coù raát nhieàu nhaân vaät nhaát thôøi. Chuùng ta laáy vôû kòch “Loâi vuõ” cuûa Taøo Ngu laøm ví duï. Neáu vieát thaønh tieåu thuyeát thì taùc giaû seõ moâ taû töø luùc Chu Phaùc Vieân gaëp thò Bình ra sao, roài boû naøng theá naøo, ôû hoaøn caûnh naøo môùi laáy Phoàn Y, quan heä baát chính giöõa Phoàn Y vaø Chu Bình (con trai Chu Phaùc Vieân). Caû vieäc Loã Quyù ñeán laøm cho gia ñình naøy vaø vieäc Loã Quyù laáy thò Bình ra sao cuõng seõ ñöôïc mieâu taû tæ mæ. Nhöng vì ñaây laø moät vôû kòch, neân taùc giaû chæ taû ñoaïn maø nhöõng quan heä phöùc taïp ñoù ñaõ phaùt trieån thaønh xung ñoät gay gaét ñeán ngaøy noå tung ra maø thoâi. Nhöõng moái quan heä ñoù hình thaønh nhö theá naøo trong maáy chuïc naêm, taùc giaû khoâng ñöa vaøo truyeän, chæ taû goïn trong moät ngaøy, khi nhöõng moái quan heä ñoù ñaõ phaùt trieån, ñaåy xung ñoät leân tôùi ñænh cao vaø ñoøi hoûi phaûi giaûi quyeát, vaø qua ñaáu tranh giöõa caùc nhaân vaät trong moät ngaøy coâ ñoïng aáy chuùng ta bieát ñöôïc moái quan heä tröôùc kia cuûa hoï. VI. Caáu truùc vôû kòch theo söï bieán Caû vôû kòch, nhö chuùng ta ñaõ bieát, khoâng phaûi laø moät böùc tranh ngöng ñoïng maø laø cuoäc ñaáu tranh lieân tuïc cuûa caùc nhaân vaät xung quanh moät xung ñoät mang tö töôûng cuûa vôû. Ñaõ goïi laø ñaáu tranh thì dieãn bieán cuûa noù khoâng thaúng taép maø luoân luoân khuùc khuyûu quanh co, lieân tieáp coù nhöõng thaønh coâng vaø thaát baïi. Coù nhöõng luùc töôûng saép thaønh coâng thì gaëp moät thaát baïi lôùn, vaø coù nhöõng luùc töôûng nhö saép thaát baïi thì laïi vöôït qua ñöôïc vaø chuyeån baïi thaønh thaéng. Nhöõng böôùc chuyeån nhö vaäy trong kòch goïi laø nhöõng söï bieán. Söï bieán laø nhöõng söï kieän mang tính haønh ñoäng, noù kích thích haønh ñoäng, laøm chuyeån bieán haønh ñoäng. Noù laø nhöõng ñoäng löïc cuûa haønh ñoäng. 49
14. Taùc duïng cuûa söï bieán raát quan troïng trong kòch vì noù kích thích haønh ñoäng vaø do ñoù laøm loä roõ tính caùch nhaân vaät. Söï bieán vaø haønh ñoäng cuõng gioáng nhö nguyeân nhaân vaø keát quaû trong trieát hoïc. Nguyeân nhaân taïo neân keát quaû nhöng keát quaû ñoù cuõng trôû traønh nguyeân nhaân taïo neân nhöõng keát quaû khaùc. Cöù theá maø thuùc ñaåy söï vieäc phaùt trieån. Coù 3 loaïi söï bieán: 1. Söï bieán xaûy ra khoâng tuyø thuoäc nhaân vaät. Thí duï: baùo ñoäng, ñoäng ñaát 2. Söï bieán do nhaân vaät haønh ñoäng maø coù. 3. Söï bieán tuy khoâng tuyø thuoäc nhaân vaät nhöng laïi coù lieân quan ñeán hoaït ñoäng cuûa hoï. Thí duï moät nhaân vaät do voâ yù maø laøm chaùy nhaø chaúng haïn. Söï bieán coù theå trình baøy ra ngoaøi saân khaáu hoaëc ñeå xaûy ra ôû trong. Nhöng vieäc löïa choïn söï bieán cho vôû kòch heát söùc quan troïng. Söï bieán toát laø söï bieán coù taùc ñoäng kích thích haønh ñoäng maïnh, ñoàng thôøi laïi coù yù nghóa lôùn ñeán tính caùnh, laøm loä roõ ñôøi soáng tình caûm vaø tö töôûng cuûa nhaân vaät. Baûn thaân söï bieán khoâng quan troïng maø nhöõng haønh ñoäng do noù gaây neân môùi quan troïng. Do ñoù, söï bieán khoâng nhaát thieát phaûi to taùt, maø tuyø thuoäc ôû ñeà taøi, thôøi ñaïi vaø nhaát laø tính caùch nhaân vaät. Cuøng moät söï bieán nhöng coù taùc ñoäng khaùc nhau ñeán moãi tính caùch. Söï bieán coù giaù trò hay khoâng, nhieàu hay ít laø tuyø ôû con ngöôøi vaø tính caùch, taâm traïng cuûa hoï. Lyù luaän vieát kòch hieän ñaïi khoâng coi baûn thaân söï bieán laø quan troïng maø coi quaù trình ñaùnh giaù söï bieán cuûa caùc nhaân vaät môùi laø quan troïng. Xtanilapxki noùi: “Coù nhöõng vôû kòch (haøi kòch, kòch meâloâ) trong ñoù baûn thaân coát truyeän laø ñoäng löïc chính. Trong nhöõng vôû kòch ñoù baûn thaân söï kieän gieát ngöôøi, cheát choùc, keát hoân hay vieäc neùm caùt, doäi nöôùc vaøo ñaàu nhaân vaät, vieäc maát chieác quaàn, vieäc vaøo laàm nhaø khieán chuû nhaø töôûng keû cöôùp laø nhöõng yeáu toá chuû ñaïo. Nhöõng söï kieän ñoù chaúng caàn ñaùnh giaù cuõng thaáy roõ, ai cuõng hieåu vaø hieåu ngay. Nhöng ôû nhöõng vôû kòch khaùc thì baûn thaân coát truyeän vaø caùc söï kieän thì laïi khoâng coù yù nghóa. Chuùng khoâng taïo neân ñöôøng daây chính cuûa vôû maø khaùn giaû nín thôû hoài hoäp theo doõi. Trong nhöõng vôû ñoù khoâng phaûi baûn thaân söï kieän maø thaùi ñoä cuûa nhöõng nhaân vaät ñoái vôùi söï kieän ñoù môùi laø troïng taâm chính, môùi laø baûn chaát, môùi laø thöù maø khaùn giaû hoài hoäp theo doõi. Trong nhöõng vôû ñoù, söï kieän caàn thieát chæ vì chuùng taïo neân caùi côù vaø caùi choã ñeå noùi leân noäi dung taâm lí cuûa vôû, nhöõng vôû ñoù, thí duï nhö kòch cuûa Tseâkhoáp Baûn thaân kó thuaät dieãn taû maët ñaùnh giaù söï kieän raát ñôn giaûn. Chæ caàn töôûng töôïng xem neáu khoâng coù söï kieän aáy thì aûnh höôûng gì ñeán ñôøi soáng noäi taâm cuûa nhaân vaät”1. Caùc nhaân vaät tröôùc khi haønh ñoäng ñeàu coù caùch ñaùnh giaù söï kieän, tìm hieåu yù nghóa cuûa nhöõng söï kieän ñoù ñoái vôùi hoï, vôùi soá phaän hoï, tìm hieåu nguyeân nhaân cuûa nhöõng söï kieän vaø ñoaùn tröôùc nhöõng haäu quaû maø noù gaây ra. Xtanilapxki laïi noùi theâm: “Trong kòch caàn coù nhöõng söï kieän coù noäi dung tö töôûng tình caûm. Chuùng laø keát quaû cuûa nhöõng caûm xuùc noäi taâm hoaëc ngöôïc laïi, chuùng laø caùi côù cuûa nhöõng caûm xuùc noäi taâm ñoù.”2 1 Chuyeån daãn theo Nguyeãn Nam. Tìm hieåu ngheä thuaät vieát kòch. Sñd, tr. 98,99. 2 Chuyeån daãn theo Nguyeãn Nam. Tìm hieåu ngheä thuaät vieát kòch. Sñd, tr. 99. 50
15. Vôû Döôùi ñaùy cuûa Gorki vaø Ba chò em cuûa Tsekhoáp tieâu bieåu cho loaïi kòch taâm lí kieåu môùi naøy. Nhöõng söï bieán ôû ñaây khoâng coù gì môùi laï, gheâ gôùm nhöng coù söùc maïnh lôùn taïo neân nhöõng phaûn öùng noäi taâm cuûa caùc nhaân vaät, vaø caû hai nhaø vieát kòch lôùn naøy ñeàu doàn coâng söùc vaøo khaùm phaù noäi taâm cuûa caùc nhaân vaät ñoù. Taïo nhöõng söï bieán trong moät vôû kòch, taùc giaû phaûi chuaån bò cho chuùng moät caùch chu ñaùo ñeå ñaûm baûo tính loâgíc vaø ñeå khai thaùc heát hieäu quaû cuûa chuùng. Nhöõng söï bieán ñöa ra maø khoâng ñeå khaùn giaû thaáy nguyeân nhaân seõ khoâng coù söùc thuyeát phuïc. Moät soá taùc giaû keùm, ñöa ra nhöõng söï bieán moät caùch quaù ñoät ngoät, khoâng coù chuaån bò khieán söï bieán coù veû khoâng thaät vaø do ñoù khoâng coù söùc thuyeát phuïc. Coøn ôû nhöõng taùc giaû coù kinh nghieäm, chuùng ta thaáy khaùc haún, söï bieán Otenloâ gieát vôï ñöôïc Seâchxpia chuaån bò töø tröôùc, vaø khi söï bieán xaûy ra, coù ñuû lí do ñeå khaùn giaû tin raèng coù theå coù ñöôïc. Muoán hôïp lyù, söï bieán phaûi phuø hôïp vôùi hoaøn caûnh cuï theå vaø tính caùch nhaân vaät trong vôû kòch, ñoàng thôøi phaûi chuaån bò töø tröôùc baèng caùch cho khaùn giaû thaáy roõ hoaøn caûnh ñoù vaø tính caùch nhaân vaät. Tröôùc khi xaûy ra söï bieán Otenloâ gieát vôï, chuùng ta ñaõ ñöôïc taùc giaû giôùi thieäu (baèng haønh ñoäng) hoaøn caûnh vaø tính caùch cuûa nhaân vaät. Ta ñaõ thaáy Otenloâ laø moät ngöôøi caû tin, ta ñaõ thaáy möu moâ thaâm ñoäc vaø khoân kheùo cuûa Iagoâ, cho neân vieäc Otenloâ gieát vôï khaùn giaû thaáy raát coù theå nhö theá ñöôïc. Coù khi taùc giaû chuaån bò töø tröôùc khieán söï bieán noå ra, khaùn giaû tin ngay. Nhöng cuõng coù taùc giaû thích duøng loái taïo baát ngôø maïnh neân cöù ñeå söï bieán noå ra roài môùi trình baøy lyù do. Caùc söï bieán trong kòch bao giôø cuõng phaûi chöùa ñöïng yeáu toá baát ngôø, duø coù ñöôïc chuaån bò chu ñaùo ñeán ñaâu ñi nöõa. Khoâng coù gì ngaùn baèng vôû kòch maø caùi gì khaùn giaû cuõng bieát tröôùc caû roài. Baát ngôø laø moät yeâu caàu quan troïng. Tuy nhieân cuõng caàn phaân bieät baát ngôø ñoái vôùi nhaân vaät kòch vaø baát ngôø ñoái vôùi khaùn giaû. ÔÛ ñaây chuùng ta chæ baøn ñeán baát ngôø ñoái vôùi khaùn giaû. ÔÛ trong cuoäc soáng, moïi söï vieäc xaûy ra ñeàu coù lyù do cuûa noù, nhöng bao giôø noù cuõng chöùa ñöïng söï baát ngôø. Chính ñieàu ñoù laøm cho cuoäc soáng trôû neân haáp daãn. Kòch phaûn aùnh cuoäc soáng, cuoäc soáng trong kòch cuõng phaûi baát ngôø nhö cuoäc soáng thöïc. ÔÛ treân chuùng ta coù noùi, söï bieán phaûi ñöôïc taùc giaû chuaån bò lyù do ñaày ñuû, tuy nhieân vaãn phaûi baát ngôø. Söï bieán coù mang hai yeâu caàu ñoù môùi hôïp lyù vaø môùi gaàn vôùi cuoäc soáng thöïc. Tröôùc khi Otenloâ gieát vôï, Seâchxpia ñaõ laøm cho khaùn giaû thaáy ñöôïc lyù do vaø hoaøn caûnh ñaåy ñeán haønh ñoäng söï bieán ñoù, aáy theá maø khi söï vieäc xaûy ra, chuùng ta vaãn thaáy baát ngôø. Thuù vò nhaát laø haønh ñoäng cuûa nhaân vaät maø chính anh ta luùc tröôùc ñoù cuõng khoâng ngôø, vì anh ta khoâng kòp ñoái phoù vôùi tình hình ñoät nhieân xaûy ra. Hoaëc coù khi anh ta ghìm maõi, ñeán luùc khoâng nhòn ñöôïc nöõa, môùi noåi khuøng leân vaø laøm nhöõng ñieàu loá bòch ñeán noãi veà sau cöù hoái haän maõi. Nhöõng haønh ñoäng nhö theá môùi thoaït nhìn töôûng khoâng hôïp vôùi tính caùch anh ta chuùt naøo, nhöng thaät ra raát gaén boù vôùi tính caùch aáy. Moät thuû phaùp gaây baát ngôø hay ñöôïc duøng laø taùc giaû mai phuïc saün moät nguyeân nhaân naøo ñaáy vaø tröôùc khi cho noå söï bieán quyeát ñònh cuoái cuøng vaãn ñeå cho khaùn giaû töôûng nhö 51
16. tình hình seõ khoâng phaûi nhö theá. Thí duï tröôùc khi ñeå nhaân vaät chính ñoàng yù taùc giaû ñeå anh ta khaêng khaêng khoâng ñoàng yù roài ñoät nhieân boãng quyeát ñònh ngöôïc laïi. Thì ra anh ta coù moät yù nghó töø tröôùc, vaãn daáu kín. ÔÛ vôû Ñeâm thung luõng1 coù moät baát ngôø quyù giaù. Taùc giaû Sinhjô ñeå khaùn giaû töôûng laõo giaø bò vôï löøa doái seõ gieát nhaân tình cuûa vôï, ai ngôø haén laïi vui veû uoáng röôïu vôùi “keû thuø”! Moät caùch hay duøng nöõa laø nhaân vaät töø ñaàu vôû khaùn giaû töôûng laø raát toát, cuoái vôû môùi loä maët laø raát xaáu. Hoaëc ngöôïc laïi töø ñaàu vôû, khaùn giaû töôûng anh ta raát xaáu, ai ngôø cuoái cuøng môùi bieát anh ta raát toát. Yeáu toá baát ngôø voâ cuøng caàn thieát laøm cho vôû kòch haáp daãn. Nhöng baát ngôø khoâng keát hôïp vôùi coù lyù do thì baát ngôø seõ giaû taïo vaø khoâng coù söùc thuyeát phuïc. Baát ngôø phaûi laø moät trong nhöõng khaû naêng. Khaùn giaû döï tính tröôùc nhöõng khaû naêng nhöng khoâng ngôø caùi khaû naêng ñoù(chöù khoâng phaûi caùc khaû naêng khaùc) laïi xaûy ra thaät. Noùi tôùi baát ngôø thì cuõng noùi luoân ñeán ngaãu nhieân maø trong kòch khoâng theå traùnh ñöôïc.Ngaãu nhieân bao giôø cuõng baát ngôø. Cuoäc soáng cuûa chuùng ta ñaày raãy nhöõng caùi ngaãu nhieân. Nhöng trong kòch söû duïng ngaãu nhieân phaûi heát söùc deø daët. Ñieàu naøy khaùc vôùi trong tieåu thuyeát. Ôû trong kòch moïi thöù ñeàu phaûi boá trí xeáp ñaët töø tröôùc vaø nhöõng caùi ngaãu nhieân duøng khoâng kheùo seõ maát tính loâgíc cuûa bieän chöùng phaùt trieån xung ñoät. Söï thaét nuùt kòch bao giôø cuõng laø moät söï gaëp gôõ ngaãu nhieân cuûa nhieàu yeáu toá vaø hoaøn caûnh. Ñoâi thanh nieân nam nöõ Roâmeoâ vaø Giulieùt laïi yeâu nhau trong moät gia ñình coù moái thuø truyeàn kieáp chaúng haïn. Sau khi thaét nuùt roài, xung ñoät kòch phaûi phaùt trieån moät caùch “quy luaät” vaø phaûi traùnh heát söùc ngaãu nhieân. Moïi dieãn bieán xaûy ra phaûi laø keát quaû hôïp lyù cuûa tính caùch nhaân vaät thì vôû kòch môùi chaët cheõ. Tuy nhieân yeáu toá ngaãu nhieân vaãn duøng ñöôïc sau thaét nuùt, nhöng phaûi ñaûm baûo hai yeâu caàu: -Caàn thieát ñeå noùi leân tính caùch vaø tö töôûng. -Phaûi phuø hôïp vôùi hoaøn caûnh lòch söû vaø ñòa lyù. Thí duï ôû vôû Roâmeoâ vaø Giulieùt, söï bieán ngaãu nhieân laø thaày tu Gioâvani bò lính canh giöõ laïi khoâng ñöañöôïc laù thö cho Roâmeoâ ñaõ daãn ñeán keát thuùc bi thaûm cuûa vôû. Söï bieán raát ngaãu nhieân nhöng noù caàn thieát vaø noù coù lyù, phuø hôïp vôùi tình hình nöôùc YÙ thôøi ñoù hay coù dòch haïch vaø lính gaùc thöôøng ngaên khoâng cho ai qua laïi moãi khi coù beänh dòch. Yeáu toá ngaãu nhieân duøng nhieàu quaù seõ laøm yeáu maát tính chaát chaët cheõ, toaøn veïn cuûa vôû kòch. ÔÛ phöông Taây lyù luaän kòch hieän ñaïi thöôøng hay noùi ñeán quy taéc 3S: -Suspect,e: Laøm cho ngöôøi ta hoaøi nghi. -Surprise: Laøm cho ngöôøi ta ngaïc nhieân. -Satisfaction: Laøm cho ngöôøi ta thoaû maõn. Laøm cho ngöôøi ta hoaøi nghi töùc laø ngöôøi vieát kòch ñaõ bieát daãn daét ngöôøi xem ñi vaøo caâu chuyeän baét hoï phaûi chuù yù. Laøm cho ngöôøi ta ngaïc nhieân töùc laø ngöôøi vieát kòch ñaõ daãn daét ngöôøi xem ñi töø baát ngôø naøy ñeán baát ngôø khaùc. Laøm cho ngöôøi ta thoaû maõn töùc laø ngöôøi vieát kòch ñaõ giaûi quyeát xung ñoät moät caùch kheùo leùo, caùc maâu thuaãn, xung ñoät ñaõ ñöôïc thaùo 1 Taäp kòch ngaén coå ñieån. Vuï ngheä thuaät saân khaáu,1969. 52
17. gôõ moät caùch taøi tình laøm cho ngöôøi xem thoaû maõn. Ñaây laø moät khuynh höôùng kòch cuûa phöông Taây theá kyû XX. Tuy nhieân trong kòch cuõng nhö trong cuoäc soáng khoâng phaûi caâu chuyeän gì roài cuõng keát thuùc coù haäu, caùi aùc bò tröøng trò vaø ngöôøi löông thieän ñöôïc höôûng haïnh phuùc. Nhieàu caâu chuyeän keát thuùc moät caùch bi kòch. Moät soá vôû kòch cuûa Tseâkhoáp keát thuùc khoâng nhaèm laøm cho ngöôøi ta thoaû maõn maø laïi nhaèm laøm cho ngöôøi ta suy nghó, taùc giaû khoâng döa ra moät caùch giaû quyeát maø neâu vaán ñeà ñeå moïi ngöôøi tieáp tuïc suy nghó. Caáu truùc cuûa moät vôû kòch, nhö chuùng ta ñaõ thaáy, khoâng phaûi chæ vieäc chia hoài, chia caûnh maø tröôùc heát laø vieäc xaùc ñònh nhöõng böôùc ngoaët lôùn nhoû cuûa quaù trình phaùt trieån xung ñoät, cuõng töùc laø vieäc xaùc ñònh nhöõng söï bieán. Chuùng ta ñaõ phaân tích yù nghóa cuûa caùc söï bieán quan troïng nhaát thieát phaûi coù ôû moãi vôû kòch. Ñoù laø ba söï bieán. Tröôùc heát laø söï bieán trung taâm, sau ñoù ñeán söï bieán môû ñaàu vaø cuoái cuøng laø söï bieán keát thuùc. Söï bieán trung taâm quan troïng nhaát, taïo neân böôùc ngoaët lôùn nhaát cho caâu truyeän kòch. Söï bieán trung taâm coù taùc duïng ñaåy caùc nhaân vaät vaøo cuoäc ñaáu tranh gay gaét, baét hoï phaûi choïn laáy thaùi ñoä döùt khoaét vaø do ñoù tình caùch cuûa hoï boä loä ra hoaøn toaøn. ÔÛ vôû Roâmeoâ vaø Giulieùt söï bieán trung taâm laø vieäc Roâmeoâ gieát Tiban. Tröôùc ñoù Roâmeoâ vaø Giulieùt ñaõ yeâu nhau baát chaáp moái thuø giöõa hai gia toäc. Vieäc Roâmeoâ trong côn noùng giaän ñaõ gieát cheát Tiban, anh cuûa Giulieùt ñaåy hoï vaøo moät tình caûnh môùi baét hoï phaûi löïa choïn döùt khoaùt do ñoù tính caùch cuûa hoï boäc loä roõ. ÔÛ vôû Caäu Vania cuûa Tseâkhoáp, söï bieán trung taâm laø phaùt suùng baén tröôït cuûa Vania, noù laøm loä roõ taát caû moïi maâu thuaãn cuûa gia ñình naøy tröôùc ñaây vaãn ñöôïc che ñaäy. Xaùc ñònh ñöôïc söï bieán trung taâm töùc laø xaùc ñònh ñöôïc böôùc ngoaët quan troïng nhaát cuûa caâu truyeän kòch. Nhöng xung ñoät kòch khoâng phaûi ñeán söï bieán trung taâm môùi coù. Söï bieán trung taâm chæ ñaåy xung ñoät kòch ñeán ñænh cao nhaát maø thoâi. Tröôùc ñoù xung ñoät kòch ñaõ coù roài. Böôùc ngoaët ñaàu tieân cuûa vôû kòch, khi maâu thuaãn bieán thaønh xung ñoät cuõng raát quan troïng, noù ñöùng haøng thöù hai, sau söï bieán trung taâm. Söï bieán môû ñaàu phaù vôõ doøng troâi bình thöôøng cuûa cuoäc soáng vaø ñaåy noù vaøo tình theá kòch. (Ngöôøi ta coøn goïi laø söï bieán thaét nuùt). Tröôùc luùc thaét nuùt, caùc nhaân vaät ñaõ traûi qua moät chaëng ñöôøng soáng, hoï ñaõ coù nhöõng quan heä vôùi nhau tích luyõ laïi vaø nhöõng moái quan heä ñoù laøm cô sôû ñeå noå ra moái xung ñoät sau naøy. Noùi moät caùch khaùc maâu thuaãn tö töôûng ñaõ tích luyõ vaø chæ coøn chôø moät dòp naøo ñoù ñeå trôû thaønh xung ñoät maø thoâi. Ôû vôû Roâmeoâ vaø Giulieùt, söï bieán môû ñaàu laø vieäc Roâmeoâ vaø Giulieùt gaëp nhau vaø yeâu nhau. Thoâng thöôøng taùc giaû hay ñeå söï bieán môû ñaàu dieãn ra ngay tröôùc maét khaùn giaû, sau khi vôû kòch ñaõ baét ñaàu. Nhöng coù khi taùc giaû ñeå noù xaûy ra töø tröôùc, khi maøn môû chuùng ta ñaõ thaáy caùc nhaân vaät ôû tình theá kòch roài. Thí duï ôû vôû Caäu Vania, söï bieán môû ñaàu laø giaùo sö Xeâreâbri-akoáp vaø vôï veà queâ ñaõ xaûy ra töø tröôùc. Khi maøn môû, ta thaáy cuoäc soáng ôû ñaây bò ñaûo loän, Vania ñaõ böïc doïc roài. Söï bieán môû ñaàu coøn choïn laøm sao ñeå kích thích caùc nhaân vaät haønh ñoäng khieán khaùn giaû thaáy ñöôïc nhöõng neùt chính trong quaù khöù cuûa hoï, trong quan heä tröôùc ñaây giöõa hoï. Vì vaäy söï bieán môû ñaàu thöôøng duøng nhaát laø cho moät ngöôøi môùi ñeán. Coù moät ngöôøi môùi ñeán, nhaát laø moät ngöôøi thaân ñaõ laâu ngaøy xa vaéng, cuoäc soáng bình thöôøng ôû ñaây deã bò phaù vôõ. Vaø khi gaëp nhau, hoï thaêm hoûi, tìm hieåu nhau khieán khaùn giaû deã thaáy ñöôïc quaù khöù cuûa hoï, moái quan heä tröôùc ñaây giöõa hoï. 53
18. Moät söï bieán quan troïng khaùc laø söï bieán keát thuùc. Ñaây laø caùi nuùt ñöôïc côûi, khi xung ñoät ñöôïc giaûi quyeát: söï bieán keát thuùc quan troïng ôû choã noù noùi leân tö töôûng cuûa taùc phaåm. Maâu thuaãn xung ñoät thì phaûi coù höôùng ñeå giaûi quyeát noù. Söï bieán keát thuùc seõ coù ñöôïc deã daøng neáu ta tìm ñöôïc höôùng giaûi quyeát cho xung ñoät. Xaùc ñònh söï bieán keát thuùc khoù ôû choã phaûi chuaån bò cho noù thaät chu ñaùo ñeå khi noù xaûy ra khoûi coù veû ñoät ngoät quaù, ngaãu nhieân quaù vaø trôû thaønh khoâng thaät. Söï bieán môû ñaàu thöôøng laø ngaãu nhieân, nhöng söï bieán keát thuùc phaûi laø keát quaû bieâïn chöùng cuûa quaù trình dieãn bieán xung ñoät. Caàn chuù yù söï bieán keát thuùc laø xung ñoät keát thuùc chöù chöa nhaát thieát phaûi laø maâu thuaãn ñaõ ñöôïc giaûi quyeát: Coù khi chæ laø söï ñaàu haøng hoaëc ruùt lui khoûi xung ñoät maø thoâi. Thí duï ôû vôû Giooùc Ñaêng Ñanh cuûa Moâlie hay ôû vôû Caäu Vania cuûa Tseâkhoáp, tuy maâu thuaãn chöa ñöôïc giaiû quyeát, nhöng xung ñoät naøy vaãn keát thuùc. Cuoäc soáng cuûa caùc nhaân vaät böôùc sang moät giai ñoaïn khaùc. Neáu söï bieán môû ñaàu coù chöùc naêng thaét nuùt vaø gôïi cho khaùn giaû thaáy quaù khöù cuûa caùc nhaân vaät thì söï bieán keát thuùc coù chöùc naêng môû nuùt vaø gôïi cho khaùn giaû thaáy töông lai cuûa caùc nhaân vaät. Vôû kòch ñoùng maøn laàn cuoái cuøng chöa phaûi laø ñaõ heát chuyeän. Cuoäc soáng ñaõ qua moät böôùc ngoaët. Caùc nhaân vaät ñaõ qua moät chaëng ñöôøng, ñöôøng ñôøi cuûa hoï coøn tieáp tuïc, hoï coøn qua nhöõng böôùc ngoaët khaùc theo nhöõng chieàu höôùng khaùc. Sau khi ñaõ coù nhöõng söï bieán chuû choát ñoù roài, ngöôøi vieát kòch xaùc ñònh chi tieát theâm, vaïch ra nhöõng söï bieán lôùn nhoû khaùc vaø caùi söôøn caâu truyeän ñaõ hình thaønh. Taát caû nhöõng söï bieán trong vôû kòch taïo thaønh moät chuoãi caùc söï bieán cuõng laø caùi söôøn chuyeän cuûa vôû kòch ñoù. VII. Töø thaét nuùt ñeán môû nuùt Chuùng ta ñaõ coù moät khaùi nieäm veà caáu truùc moät vôû kòch, yù nghóa cuûa nhöõng söï bieán chính: söï bieán trung taâm, söï bieán nôû ñaàu, söï bieán keát thuùc. Chuùng ta cuõng ñaõ bieát, caâu truyeän kòch laø caâu truyeän quaù trình dieãn bieán cuûa xung ñoät, haønh ñoäng kòch laø do tính caùch vaø tình huoáng thuùc ñaåy leân. Baây giôø chuùng ta ñi saâu vaøo nhöõng tình huoáng lôùn cuûa moät vôû kòch. Moãi tình huoáng thöôøng laø keát quaû cuûa moät vaøi söï bieán. Tröôùc khi söï bieán ñaàu tieân xuaát hieän, tröôùc khi xung ñoät kòch noå ra ñaõ coù maâu thuaãn aâm æ roài. Caùc nhaân vaät trong vôû kòch ñaõ ôû moät tình huoáng naøo ñoù khoâng oån roài. Tình huoáng ñoù, tröôùc khi kòch thaét nuùt, goïi laø tình huoáng ban ñaàu. Ngöôøi vieát phaûi choïn tình huoáng ban ñaàu sao cho noùi leân ñöôïc moái maâu thuaãn ngaám ngaàm giöõa nhöõng tính caùch nhaân vaät, töùc laø giöõa hai heä thoáng tö töôûng, sao cho khaùn giaû thaáy ñöôïc moät phaàn quaù khöù cuûa caùc nhaân vaät. Tình huoáng ban ñaàu phaûi ñaõ chín muøi ñuû ñeå maâu thuaãn noå thaønh xung ñoät. Taïo tình huoáng ban ñaàu nhö leân daây coùt, phaûi leân thaät chaët sao cho vôû kòch ñuû söùc chaïy cho tôùi luùc keát thuùc maø khoâng phaûi leân daây coùt nöõa. Tình huoáng ban ñaàu goàm hai yeáu toá: tính caùch vaø hoaøn caûnh. Moät tính caùch ñaõ mang saün moät khaùt voïng phaûi gaëp moät hoaøn caûnh coù khi cöïc kyø khoù khaên, coù khi cöïc kyø thuaän lôïi khieán caùi khaùt voïng ñoù buøng leân thaønh moät ngoïn löûa haønh ñoäng. 54
19. Nhaø lyù luaän bieân kòch Vonkensten ñònh nghóa “Kòch noå ra khi maø moät khaùt voïng cuûa nhaân vaät bò thaét vaøo moät caùi nuùt cuûa nhöõng hoaøn caûnh cöùc kyø ñaëc bieät, vöøa kích thích, vöøa ngaên caûn caùi khaùt voïng ñoù, baét ñaàu lao tôùi ñeå thöïc hieän”1. Khi ñaõ coù tình huoáng ban ñaàu toát vaø ñaõ thaét nuùt xong vôû kòch baèng moät söï bieán môû ñaàu, ngöôøi vieát phaûi phaùt trieån xung ñoät ñoù, baèng caùch khôi saâu theâm maâu thuaãn, taïo nhöõng böôùc ngoaët môùi, nhöõng tình huoáng môùi khieán xung ñoät kòch ngaøy caøng taêng. Ñöøng thaét nuùt sô moät caùi ñaõ voäi môû nuùt ra. Laøm nhö theá chaúng ñeå laïi cho khaùn giaû moät aán töôïng naøo ñaäm neùt caû. Vaû laïi nhöõng nuùt kòch mang tö töôûng saâu saéc, coù yù nghóa chính trò vaø xaõ hoäi lôùn khoâng deã maø côûi ngay ñöôïc. Xung ñoät kòch phaùt trieån tôùi ñænh cao nhaát thì môùi coù theå keát thuùc ñöôïc. Nhöõng ngöôøi vieát kòch gioûi thöôøng khoâng ñeå cho tö töôûng sai thua ngay. Noù thua keo naøy laïi baøy keo khaùc lôùn hôn vaø cöù nhö theá ñeán moät traän thua lôùn, noù môùi chòu quî haún. Ñoù laø caùch phaùt trieån xung ñoät. Ngöôøi vieát kòch phaûi bieát caùch phaùt trieån xung ñoät, ñaåy noù cao daàn qua caùc söï bieán ñeán ñænh cao nhaát haõy giaûi quyeát. Ñænh cao nhaát cuûa xung ñoät ñoù, töùc laø cao traøo chuùng ta ñaõ noùi ôû treân. Cao traøo chính laø luùc xung ñoät kòch phaùt trieån ñeán möùc caêng thaúng nhaát, laø luùc tính caùch nhaân vaät loä ra roõ nhaát. Cho neân cao traøo raát quan troïng ñeå theå hieän tính caùch nhaân vaät vaø noùi leân tö töôûng cuûa vôû. Muoán keát thuùc moät vôû kòch cho coù söùc thuyeát phuïc thì coâng vieäc quan troïng voâ cuøng laø kieán truùc cao traøo. Cuoäc ñaáu tranh ñeán luùc ñoù laø quyeát lieät nhaát vaø buoäc nhaân vaät chính (hoaëc caùc nhaân vaät chính) phaûi choïn laáy moät trong hai con ñöôøng ñaët ra tröôùc maét mình. Maø khi nhaân vaät chính ñaõ choïn xong thì cuõng nhanh choùng daãn ñeán keát thuùc. Tuy nhieân nhieàu khi cao traøo khoâng daãn ngay ñeán keát thuùc. Taùc giaû môû roäng, keùo daøi cao traøo. Nhöng duø sao cao traøo cuõng taïo nhöõng tieàn ñeà caàn thieát cho keát thuùc. Thí duï ôû vôû Haêmleùt cuûa Seâchxpia, söï bieán môû ñaàu laø khi hoàn cha baùo cho Haêmleùt bieát mình bò aùm saùt vaø ñoøi con phaûi röûa thuø. Haêmleùt ñieàu tra ñeå xaùc minh cho ñuùng toäi cuûa chuù. Nhöng chaøng coøn chöa coâng khai toá caùo chuyeän aáy ra. Cuoäc ñaáu tranh cöù taêng daàn cho ñeán khi chaøng phaûi thi haønh moät bieän phaùp quyeát lieät: toå chöùc dieãn troø ñeå chuù (vua tieám ngoâi) vaø meï xem vöøa ñeå xaùc minh moät laàn cuoái vaø vöøa ñeå toá caùo toäi cuûa chuù tröôùc taát caû moïi ngöôøi. Ñoù laø cao traøo cuûa vôû Haêmleùt, vì luùc ñoù chaøng coâng khai ñöùng ñoái laäp vôùi vua môùi vaø nhö theá thì chaøng khoâng coøn soáng noåi ñöôïc nöõa (söï bieán keát thuùc: Haêmleùt cheát vaø toaøn boä caùi chính quyeàn taøn baïo cuûa Ñan Maïch cuõng suïp ñoå theo). ÔÛ vôû Caäu Vania nhöõng xung ñoät tieán leân daàn daàn ôû hai hoài ñaàu. ÔÛ hoài thöù ba, hai söï bieán Xeâreâbiakoáp quyeát ñònh baùn dinh cô vaø Axtroáp ngoû tình yeâu vôùi EÂleâna ñaõ taùc ñoäng maïnh ñeán Vania vaø ñaõ ñaåy xung ñoät kòch tôùi cao traøo. Caäu Vania ñaõ noåi daäy maïnh meõ, baén vaøo anh reå. Töùc nöôùc thì vôõ bôø! Phaùt suùng baén tröôït cuûa Vania laøm loä nguyeân hình moïi maâu thuaãn trong gia ñình naøy. Ñoù laø keát quaû cuûa vieäc ñaáu tranh tö töôûng trong loøng Vania ñaõ tôùi möùc lieàu lónh, tuyeät voïng. Vaø ôû cao traøo ñoù Vania phaûi choïn moät trong hai con ñöôøng: töï töû hoaëc ñaàu haøng. Vaø do nhu nhöôïc, heøn yeáu caäu ñaõ choïn con ñöôøng ñaàu haøng. Vôû kòch pheâ phaùn kòch lieät söï nhu nhöôïc, heøn yeáu cuûa giôùi tri thöùc Nga thôøi ñoù maø Vania laø ñaïi dieän tieâu bieåu. 1 Chuyeån daãn theo Nguyeãn Nam. Tìm hieåu ngheä thuaät vieát kòch. Sñd, tr. 113 55
20. Cao traøo khoâng phaûi chæ laø keát quaû cuûa nhöõng söï bieán maø cuûa söï phaùt trieån taát yeáu cuûa xung ñoät, laø keát quaû taát yeáu cuûa quaù trình phaùt trieån maâu thuaãn. Cao traøo bao giôø cuõng coù söùc haáp daãn maïnh meõ, kheâu gôïi söï chuù yù ñaëc bieät cuûa khaùn giaû. Thí duï cao traøo ôû vôû Haêmleùt, khi Haêmleùt noùi lôøi ñoäc thoaïi: “soáng hay khoâng soáng” hoaëc khi Haêmleùt dieãn troø ñeå vaïch maët vua, hoaëc cao traøo ôû vôû Caäu Vania, khi Vania noåi xung quaùt maéng roài laáy suùng baén vaøo anh reå. Chuùng ta ñaõ baøn ñeán xung ñoät, ñeán cao traøo vaø baây giôø ñeán phaàn quan troïng khoâng keùm laø keát thuùc moät vôû kòch. Nhieàu ngöôøi cho raèng môû ñaàu moät vôû kòch môùi khoù chöù keát thuùc thì khoâng khoù laém. Traùi laïi Tseâkhoáp cho raèng keát thuùc khoù hôn môû ñaàu nhieàu. Quaù trình vieát kòch chính laø quaù trình nhaän thöùc cuoäc soáng vaø ngöôøi vieát phaûi töï suy nghó tìm lôøi giaûi ñaùp cho nhöõng caâu hoûi maø mình ñaët ra. Ñaëc ñieåm cuûa söï môû nuùt laø phaûi môû cho heát nuùt, khoâng theå coù chuyeän nöûa vôøi, laøm khaùn giaû muoán hieåu sao thì hieåu. Nhöng neân nhôù môû ôû ñaây laø môû caùi nuùt maø ta ñaõ thaét ôû ñaàu vôû. Cuoäc ñôøi cuûa caùc nhaân vaät sau khi vôû kòch keát thuùc coøn tieáp dieãn, nhöng hoï ñaõ böôùc sang moät giai ñoaïn khaùc, moät cuoäc ñaáu tranh khaùc vaø daønh cho moät vôû kòch khaùc. Ñöøng neân hieåu keát thuùc moät caùch ñôn giaûn. Hai beân ñaáu tranh phaûi coù moät beân ñöôïc moät beân thua. Coù khi chaúng beân naøo thaéng haún hoaëc thua haún caû. Nhöng phaûi ñaït ñöôïc muïc ñích tö töôûng, phaûi coù moät tö töôûng ñöôïc khaúng ñònh coù moät tö töôûng bò pheâ phaùn. Cuoäc ñaáu tranh tö töôûng khaùc cuoäc ñaáu tranh vaät chaát: nhaân vaät xaáu coù khi vaãn chöa bò tröøng trò, nhöng tö töôûng cuûa y ñaõ bò ñaäp tan, pheâ phaùn ñeán cuøng tröôùc maët khaùn giaû roài. Cuoäc ñôøi khoâng ñôn giaûn. Ngöôøi xaáu khoâng phaûi bao giôø cuõng thua, cuõng bò tröøng phaït. Ngöôøi toát khoâng phaûi bao giôø cuõng thaéng, cuõng ñöôïc höôûng aân. Caùi chính laø tö töôûng sai bao giöø cuõng thua vaø tö töôûng ñuùng bao giôø cuõng thaéng. Nhieàu anh huøng tuy thaát baïi nhöng vaãn ñöôïc quaàn chuùng caûm phuïc vaø noi theo. Hoï thaát baïi nhöng tö töôûng hoï ñaõ thaéng. Traùi laïi ôû nhöõng vôû kòch thoâ sô, coù khi keát thuùc vôû kòch, nhaân vaät phaûn dieän bò tuø, nhaân vaät chính dieän ñöôïc khen thöôûng, nhöng ngöôøi xem vaãn thaáy thaûn nhieân ñoái vôùi tö töôûng cuûa nhöõng nhaân vaät ñoù. Vì taùc giaû ñeå nhaân vaät sai thua nhöng vaãn chöa ñaùnh quî tö töôûng sai ñoù, ñeå nhaân vaät ñuùng thaéng nhöng vaãn chöa khaúng ñònh ñöôïc maïnh meõ tö töôûng ñuùng ñoù. PHUÏ LUÏC: Moät soá caáu truùc tieâu bieåu Bi kòch Nhöõng keû cöôùp cuûa Sinlô (Ñöùc) Nhaân vaät chính: Kaùc Mo moät sinh vieân ñi hoïc xa nhaø haêng haùi, soáng coù lyù töôûng, muoán coù cuoäc soáng yeân oån haïnh phuùc vôùi ngöôøi yeâu ôû queâ höông nhöng laïi uaát öùc vì thaáy ñaïo ñöùc cuûa xaõ hoäi thôøi aáy xaáu xa. Hoài moät: tình huoáng ban ñaàu: anh mô öôùc choùng ñeán ngaøy veà queâ gaëp ngöôøi yeâu. Moät ngöôøi baïn caêm giaän xaõ hoäi baát coâng, ñònh toå chöùc moät ñaûng cöôùp vaø tôùi môøi Kaùc Mo caàm ñaàu. Anh töø choái. Söï bieán môû ñaàu: anh nhaän ñöôïc thö cuûa cha (thö giaû, möu cuûa Phrank) töø con. Anh uaát öùc noãi baát coâng ñoù nhaän ñöùng ñaàu ñaûng cöôùp. Hoài hai: (phaùt trieån) 56
21. Tình huoáng: Kaùc Mo ñau khoå vì thaáy ñoàng ñaûng taøn aùc quaù. Moät teân cöôùp ñeán vui veû keå chuyeän vöøa quaêng moät em beù vaøo löûa. Kaùc Mo quaùt ñuoåi haén ñi. Söï bieán: Coù tin baùo ñaûng cöôùp ñang bò quaân chính phuû vaây, Kaùc Mo töùc giaän daãn quaân ñi chieán ñaáu. Hoài ba: (tieáp tuïc phaùt trieån) Tình huoáng: ñaûng cöôùp ñaõ ñeán ñaùnh tan quaân chính phuû, tieán tôùi bôø soâng Ña-nuyùp. Noãi ñau khoå tuyeät voïng cuûa Kaùc Mo caøng taêng, thaáy mình ngaøy caøng ñi saâu vaøo con ñöôøng cöôùp boùc. Chaøng quuyeát ñònh boû ñaûng cöôùp. Söï bieán: Coù tin baùo baïn thaân cuûa chaøng bò gieát, chaøng caêm giaän ñöùng tröôùc thi haøi cuûa baïn theà seõ khoâng boû ñaûng cöôùp, roài daãn quaân tieán veà queâ nhaø. Hoài boán: (tieáp tuïc phaùt trieån) Tình huoáng: veà ñeán ñaát queâ höông roài gaëp laïi ngöôøi yeâu, Kaùc Mo caøng theøm khaùt ñöôïc cuoäc soáng löông thieän vaø yeân oån. Söï bieán trung taâm: Gaëp cha bò Phrank haõm haïi, ñang luùc haáp hoái, chaøng caêm giaän theà quyeát traû thuø cho cha roài haï leänh taán coâng laâu ñaøi. Hoài naêm: (Cao traøo vaø keát thuùc) Noãi nghi ngôø, ñaáu tranh tö töôûng cuûa Kaùc Mo leân cao ñoä ôû lôùp gaëp cha vaø ngöôøi yeâu. Vaø chaøng quyeát boû ñaûng cöôùp, cuøng ngöôøi yeâu troán ñi tìm moät nôi yeân thaân maø soáng. Söï bieán cao traøo: Nhöng ñaûng cöôùp ngaên laïi vaø nhaéc chaøng lôøi theà tröôùc thi haøi baïn. Kaùc Mo nhôù laïi nhöõng moái thuø xöa vaø chaøng ñaâm cheát ngöôøi yeâu, ñeå ngaên laïi moïi yù nghó boû ñaûng cöôùp. Söï bieán keát thuùc: Nhöng sau ñoù chaøng laïi caûm thaáy ñau ñôùn hoái haän, rôøi ñaûng cöôùp, ñem noäp mình cho chính phuû ñeå bò haønh hình. Nhaän xeùt: 1. Chuùng ta thaáy vôû bi kòch naøy cuûa Sinlô mieâu taû moät böôùc ngoaët lôùn trong cuoäc ñôøi cuûa Kaùc Mo, töø moät sinh vieân haêng haùi, yeâu coâng lyù, ñeán choã phaûi cheát trong aùo töû tuø. Böôùc ngoaët lôùn naøy dieãn ra qua moät böôùc ngoaët nhoû ôû moãi hoài. 2. Ñaëc ñieåm cuûa vôû naøy: yeáu toá moãi hoài ñeàu laëp laïi, ngaøy caøng taêng. Moãi hoài ñeàu baét ñaàu baèng taâm traïng muoán soáng löông thieän cuûa Kaùc Mo vaø sau moät söï bieán laïi keát thuùc baèng haønh vi ñi saâu theâm vaøo ñaûng cöôùp. Hoài moät anh nhaän lôøi ñöùng ñaàu. Hoài hai daãn quaân ñi chieán ñaáu. Hoài ba thì khoâng rôøi ñaûng cöôùp vaø tieán quaân veà queâ nhaø. Hoài boán thì anh theà quyeát traû thuø cho cha. Hoài naêm anh gieát ngöôøi yeâu vaø cao traøo ñoù daãn ñeán keát thuùc. 3. Sin lô laø nhaø thô, ñi saâu vaøo taâm traïng Kaùc Mo qua nhieàu lôøi thoaïi lôùn. 4. Nhaân vaät chính vaø keû thuø chính (Phrank) khoâng chaïm traùn nhau laàn naøo. Haøi kòch Giooùc Ñaêng Ñanh cuûa Moâlie (Phaùp) Nhaân vaät chính: Giooùc Ñaêng Ñanh, moät thöông nhaân giaøu coù, haùm danh, laáy vôï laø con moät gia ñình quyù toäc sa suùt. Hoài moät: Ñaêng Ñanh vì noãi vôï khinh mình, ngaïi caû khoâng giaùm vaøo nhaø nöõa. Bieát vôï coù tình yù vôùi Kliñaêngñrô anh ñònh doø. Söï bieán môû ñaàu: Vôï vaø tình nhaân (cuøng boá meï) khoân kheùo thoaùt ñöôïc. Anh töï an uûi “Thoâi, taïi mình daïi thì mình phaûi chòu thoâi”. 57
22. Hoài hai: ÖÙc chuyeän laàn tröôùc, laàn naøy anh coá rình vôï, baét gaëp vôï ñang gaëp rieâng nhaân tình. Anh cho goïi boá meï vôï ñeán. Söï bieán phaùt trieån: Nhöng vôï laäp möu (giaû ñaùnh nhaân tình nhöng laïi truùng choàng!) choái phaêng ñi khieán anh beõ maët tröôùc boá meï vôï. Anh ñau ñôùn “chaúng leõ mình cöù chòu nhuïc maø khoâng vaïch ñöôïc toäi cuûa vôï hay sao?” Hoài ba: (Cao traøo vaø keát thuùc) Ban ñaàu anh laïi rình vôï vaø laàn naøy baét ñöôïc quaû tang vôï ñang tình töï vôùi nhaân tình coøn ñang noùi xaáu anh nöõa. Anh khoaù traùi cöûa laïi cho goïi oâng baø nhaïc. Nhöng vôï laäp möu cuøng ñöùa ôû gaùi löøa anh, thoaùt ra ñöôïc vaø chính anh laïi bò nhoát ôû trong. Oâng baø nhaïc tôùi, vôï anh moàn naêm mieäng möôøi toá caùo anh say röôïu vaø ghen haõo. Anh cöùng hoïng vaø ñaønh phaûi xin loãi vôï tröôùc maët oâng baø nhaïc. Anh tuyeät voïng “soá mình gaêp phaûi vôï hö. Ñaønh chòu vaäy thoâi. Hoaï chaêng chæ coù caùch ñaâm ñaàu xuoáng soâng töï töû!” (Nhöng anh ñaâu daùm). Nhaän xeùt: 1. ÔÛ moãi hoài ñeàu laëp laïi tình huoáng ñoù nhöng ngaøy caøng taêng theâm. 2. Böôùc ngoaët ôû ñaây laø töø anh choàng öôn heøn, töø choã coù yù ñònh ñaáu tranh, ñeán choã thoâi khoâng ñaáu tranh nöõa. Qua vôû kòch, qua haønh ñoäng kòch, ta thaáy roõ tính caùch cuûa Ñaêng Ñanh vaø thaáy roõ tö töôûng cuûa taùc giaû cheá dieãu nhöõng keû tö saûn muoán hoïc ñoøi quyù toäc, tuy thaáy nhuïc nhöng khoâng giaùm caét boû quan heä vôùi quyù toäc. Hai vôû treân laø tieâu bieåu cho loaïi kòch kieán truùc ñôn giaûn, phoå bieán ôû chaâu AÂu theá kyû 17-18. Vôû Meâloâ Thaùp Nel cuûa A. Ñuyma (Phaùp) Kòch Meâloâ laø loaïi kòch thònh haønh ôû giai ñoaïn ñaàu cuûa xaõ hoäi tö saûn, chöùa ñöïng moät luaân lyù ñôn giaûn, xaây döïng caâu truyeän ñaày ly kyø raéc roái do ñoù voâ cuøng haáp daãn tuy tö töôûng khoâng coù gì saâu saéc. Kòch Meâloâ duøng raát nhieàu yeáu toá ngaãu nhieân, quaù nhieàu laø ñaèng khaùc, khieán vôû kòch coù veû bòa ñaët, ít chaát hieän thöïc. Tuy nhieân kòch Meâloâ cuõng cung caáp cho chuùng ta nhöõng kinh nghieäm haáp daãn khaùn giaû. Hoài moät: Caûnh moät: ÔÛ quaùn röôïu, Buiriñaêng cöùu ñöôïc Philíp. Hai ngöôøi ñeàu nhaän ñöôïc giaáy môøi tôùi thaùp Nel laø nôi nghe ñoàn coù moät baø quyù toäc thöôøng môøi caùc chaøng trai ñeán ñoù tình töï xong roài gieát cheát. Caûnh hai: Thaùp Nel. Nöõ hoaøng tình töï xong vôùi Philíp roài gieát cheát Philíp. Buriñaêng nhaûy qua cöûa soå troán thoaùt. Hoài hai: Caûnh ba: Hoaøng cung. Nöõ hoaøng ñang hoïp vôùi quan trieàu baøn caùch giaûi quyeát nhöõng caùi xaùc quyù toäc troâi treân soâng Xen. Buriñaêng caûi trang laøm moät ngöôøi lang thang vaøo ñoaùn soá vaø nöõ hoaøng xöûng xoát vì thaáy Buriñaêng ñoaùn gì cuõng ñuùng. Caûnh boán: Phoøng tieáp khaùch rieâng cuûa Nöõ hoaøng. Nöõ hoaøng höùa seõ phong Buriñaêng laøm ñoång lyù vaên phoøng. Nhöng baø laïi muoán laáy ñöôïc ôû tay Goâtieâ vaät chöùng cuûa Buriñaêng göûi cho Goâtieâ. (Anh khoâng ngôø Goâtieâ laïi laø nhaân tình cuûa Nöõ hoaøng). Hoài ba: Caûnh naêm: Buriñaêng bò Goâtieâ baét. Caûnh saùu: Trong tuø. Buriñaêng gaëp gaùc tuø laø baïn cuõ cöùu thoaùt. 58
23. Hoài boán: Caûnh baûy: Buriñaêng ñöôïc laøm ñoång lyù vaên phoøng. Nhöng Nöõ hoaøng noùi vôùi Goâtieâ raèng chính Buriñaêng ñaõ gieát Philíp (Philíp laø em ruoät Goâtieâ). Buriñaêng ñònh gieát Nöõ hoaøng beøn môøi ñeán thaùp. Nhöng Nöõ hoaøng boá trí ngöôøi ñeå khi ñeán thaùp seõ gieát Buriñaêng. Hoài naêm: Caûnh taùm: Buriñaêng cho Goâtieâ bieát chính Nöõ hoaøng gieát cheát em cuûa haén vaø môøi Goâtieâ ñeán thaùp Nel. Sau ñoù tình côø Buriñaêng bieát ñöôïc chính Nöõ hoaøng laø nhaân tình cuõ cuûa mình vaø caû Philíp laãn Goâtieâ ñeàu laø con cuûa hoï ñaõ bò laïc töø laâu. Caûnh chín: Thaùp Nel. Nöõ hoaøng boá trí ñao phuû treân caàu thang chôø Buriñaêng. Nhöng Buriñaêng laïi vaøo loái khaùc. OÂng baùo cho nöõ hoaøng bieát Goâtieâ vaø caû Philíp laø con cuûa hoï. Nöõ hoaøng söûng soát, hoái haän. Nhöng vöøa luùc ñoù thì ñao phuû ôû caàu thang gieát cheát Goâtieâ. Vôû kòch keát thuùc, caû Nöõ hoaøng vaø Buriñaêng ñeàu bò baét. Nhaän xeùt: 1. Vôû kòch naøy duøng quaù nhieàu yeáu toá ngaãu nhieân. Buriñaêng vaøo tuø laïi gaëp gaùc nguïc laø ngöôøi quen cuõ. Nhaát laø ñoaïn cuoái ñaày ngaãu nhieân. 2. Xung ñoät ôû ñaây nheï tính tö töôûng. 3. Taùc giaû boá trí nhieàu caûnh eùo le gôïi toø moø, hoaûng sôï cho khaùn giaû. Ba vôû treân ñeàu vieát ôû theá kyû 18. Caùc tính caùch nhaân vaät ñeàu ñôn giaûn, roõ raøng vaø deã hieåu. Sang töø theá kyû 19, chuû nghóa hieän thöïc tieán maïnh, ñi saâu vaøo ñôøi soáng noâïi taâm con ngöôøi neân kòch phöùc taïp hôn. Caâu truyeän ngaøy caøng bôùt phaàn quan troïng maø chæ laø phöông tieâïn mieâu taû tính caùch vaø noùi leân tö töôûng taùc phaåm maø thoâi. Nguyeân taéc caáu truùc caâu truyeän kòch, chuùng ta thaáy roõ nhaát ôû nhöõng vôû kòch theá kyû 17-18 ôû Chaâu AÂu. Chuùng ta thöû neâu moät thí duï veà kieán truùc caâu truyeän kòch kieåu môùi. Vôû Ba chò em cuûa Tseâkhoáp (Nga) Hoài moät: Ba chò em Proâñoâroáp voán coù tri thöùc, ñöôïc höôûng moät neàn giaùo duïc chu ñaùo, soáng tinh teá vaø cao thöôïng, caûm thaáy ngoät ngaït giöõa moät tænh lî trì treä, laïc haäu, giöõa moät xaõ hoäi taàm thöôøng, thoâ tuïc vaø thaáp keùm. Hoï mong öôùc ñi Maùtxcôva. Moät ñôn vò ñeán ñoùng quaân ôû ñaây mang laïi cho hoï moät nieàm an uûi. Söï bieán môû ñaàu: Coâ daâu môùi tieâu bieåu cho söï taàm thöôøng len loûi vaøo gia ñình hoï. Hoài hai: Coâ daâu môùi trôû thaønh baø chuû vaø söï taàm thöôøng len vaøo ñaõ ngöï trò trong nhaøba chò em. Coâ em thöù hai Masa tuyeät voïng baùm laáy ñaïi taù chæ huy ñôn vò nhö moät ngöôøi cheát ñuoái vôù ñöôïc coïng rôm. Hai só quan Tudenbaéc vaø Soâlioâni ngoû tình vôùi coâ em uùt. Khoâng khí soáng caøng trôû neân ngoät ngaït vaø Maùtxcôva caøng coù söùc quyeán ruõ kyø laï. Hoài ba: OÂng anh caû caøng bò chìm vaøo vuõng buøn taàm thöôøng cuøng vôùi vôï. Coâ em uùt Irina nhaän lôøi laáy Tudenbaéc, moät thanh nieân xaáu trai nhöng trung thöïc vaø hi voïng seõ ñi thoaùt ñöôïc khoûi nôi naøy. Hoài boán: Tudenbaéc bò cheát trong moät cuoäc ñaáu suùng. Ñoaøn quaân ruùt ñi ñeán moät ñòa ñieåm khaùc. Ba coâ gaùi coøn laïi döïa vaøo nhau, an uûi nhau ñeå soáng cho heát cuoäc ñôøi ñau khoå giöõa moät xaõ hoäi taàm thöôøng, thoâ tuïc vaø thaáp keùm naøy. Nhaän xeùt: 59
24. 1. Caâu chuyeän khoâng coù gì haáp daãn, nhöng laïi laø moät caùi côù ñeå taùc giaû mieâu taû taâm söï cuûa nhöõng ngöôøi tri thöùc Nga nhu nhöôïc vaø beá taéc, coá thoaùt khoûi caùi hieän thöïc ñeâ tieän xaáu xa chung quanh. Khoâng coøn con ñöôøng naøo khaùc, hoï phaûi tìm loái thoaùt trong söï nhaãn nhuïc vaø mô töôûng vaäy ñeå coá giöõ moät nieàm tin naøo ñoù ñeå soáng. 2. Nhöõng söï bieán ôû ñaây haàu heát laø bình thöôøng neáu xeùt beà ngoaøi, nhöng laïi coù yù nghóa raát lôùn ñeán soá phaän caùc nhaân vaät. VIII. Theå kòch Töø thôøi coå ñaïi, ngöôøi ta ñaõ chia kòch thaønh hai theå lôùn: bi kòch vaø haøi kòch (Aristotte). Bi kòch vaø haøi kòch sôùm ñöôïc coi laø hai theå chính cuûa kòch, vì chuùng coù lieân quan vôùi nhöõng ñaëc ñieåm cuûa nhöõng maâu thuaãn .xung ñoät trong cuoäc soáng. Coù nhöõng maâu thuaãn, xung ñoät gaây cho ngöôøi ta söï sôï haõi, thöông taâm , coù maâu thuaãn, xung ñoät gaây cho ngöôøi ta söï buoàn cöôøi, haøi höôùc. Bi thaûm hay haøi höôùc laø do noäi dung cuûa maâu thuaãn xung ñoät, do baûn thaân tính caùch vaø caûnh ngoä cuûa con ngöôøi laâm vaøo tình traïng ñoù qui ñònh. Bi kòch Noäi dung cuûa caùi bi kòch bao giôø cuõng laø nhöõng vaán ñeà troïng ñaïi, lôùn lao cuûa xaõ hoäi vaø lòch söû nhö vaán ñeà lyù töôûng chính trò, vaán ñeà töï do, vaán ñeà coâng baèng, bình ñaúng vaø haïnh phuùc caù nhaân. Nhaân vaät cuûa bi kòch bao giôø cuõng laø nhöõng con ngöôøi tieân tieán, coù vai troø quan troïng trong moät giai ñoaïn lòch söû nhaát ñònh. Nhaân vaät cuûa bi kòch coå ñieån thöôøng laø nhöõng hoaøng töû, vua chuùa hoaëc töôùng lónh ñaày taøi ba anh duõng. Bi kòch caùch maïng xuaát hieän nhöõng anh huøng cuûa nhaân daân. Xung ñoät bi kòch laø xung ñoät tröïc dieän giöõa caùi ñeïp vaø caùi toaøn boä xaáu. Ôû ñaây, caùi ñeïp vaø caùi xaáu ñeàu muoán toû ra coù giaù trò toàn taïi hôïp phaùp, vaø ñeàu tìm moïi caùch ñeå duy trì söï toàn taïi cuûa mình. Chính vì vaäy maø xung ñoät trong bi kòch gay gaét khoâng khoan nhöôïng, khoâng hoaø giaûi, khoâng theå ruùt lui ñöôïc, xuaát phaùt töø nhöõng löïc löôïng ñoái khaùng nhau. Chính vì vaäy maø keát thuùc caùc vôû bi kòch laø haøng loaït nhöõng nhaân vaät bò cheát, keå caû chính dieän vaø phaûn dieän. Caùi cheát cuûa nhöõng nhaân vaät bi kòch coù taùc duïng thanh loïc taâm hoàn con ngöôøi. Noù kích thích nieàm caêm gheùt ñoái vôùi nhöõng theá löïc ñaõ loãi thôøi, xaáu xa, keâu goïi moïi ngöôøi ñoaøn keát ñaáu tranh choáng laïi nguoàn goác gaây ra caùi bi kòch trong xaõ hoäi, xaây döïng moät xaõ hoäi toát ñeïp hôn. Hình thöùc ñieån hình nhaát cuûa caùi bi kòch laø bi kòch cuûa caùi môùi. Aênghen ñaõ roõ: “Ñaây laø xung ñoät bi kòch giöõa yeâu saùch taát yeáu veà maët lòch söû vaø tình traïng khoâng taøi naøo thöïc hieän ñöôïc ñieàu ñoù trong thöïc tieãn”.1 Nhö vaäy, bi kòch ôû ñaây laø bi kòch cuûa caùi môùi, caùi tieán boä, caùi caùch maïng coøn ñang ôû theá yeáu. Ôû trong moät hoaøn caûnh lòch söû ñaõ naûy sinh nhöõng nhu caàu taát yeáu caàn thieát phaûi thay ñoåi nhöõng thieát cheá cuûa noù vì ñaõ giaø coãi, nhöng ñieàu kieän thöïc hieän nhu caàu laïi chöa chín muoài. Nhöng khoâng vì theá maø ngaõ loøng, lòch söû ñaõ hieán daâng nhöõng ngöôøi con öu tuù cuûa mình, nhöõng ngöôøi daùm ñoùn nhaän söù meänh cao quí laø hieán daâng tính maïng cuûa mình laøm ngoïn ñuoác saùng böøng tình caû moät daân toäc ñang coøn chìm ñaém trong ñeâm tröôøng ñen toái. Haøi kòch Xeùt ñeán cuøng baûn chaát cuûa caùi haøi kòch laø caùi xaáu, nhöng caùi xaáu khoâng ñaønh phaän xaáu. Caùi troáng roãng, caùi ñaõ loãi thôøi, caùi ñeâ tieän thöôøng tìm caùch che ñaäy baèng moät hình thöùc beân ngoaøi ñeïp ñeõ. Ñoái vôùi chuùng, loái mang maët naï laø moät bieän phaùp ñeå töï toàn taïi. Nhö vaäy, maâu thuaãn giöõa moät beân laø thöïc chaát cuûa moät hieän töôïng nhaát ñònh vaø moät beân laø caùi veû beà 1 C. Maùc – Ph.Aêngghen – V.I. Leânin. Veà vaên hoïc vaø ngheä thuaät, sñd, trang 378. 60
25. ngoaøi maø hieän töôïng naøy muoán coù hoaëc giaû vôø coù, hoaëc coá taïo ra cho noù laø moät maâu thuaãn mang tính haøi kòch. Tieáng cöôøi baät ra khi caùi maët naï ñoät ngoät bò ñaùnh rôi. Trong haøi kòch, tieáng cöôøi nhö bò doàn neùn, kìm haõm, ñoät ngoät baät ra khi chuùng ta nhaän thöùc ñuùng baûn chaát öôn heøn cuûa ñoái töôïng. Haøi kòch khoâng chæ coù taùc duïng ñaùnh vaøo keû thuø cuûa lòch söû, maø coøn chæ ra thoùi öôn heøn cuûa con ngöôøi, cô sôû ñaïo ñöùc cuûa xaõ hoäi. Veà vaán ñeà naøy Beâlinxki ñaõ vieát: “Haøi kòch ñoøi hoûi phaûi coù caùi nhìn saâu saéc, nhaïy beùn vaøo nhöõng cô sôû cuûa neàn ñaïo ñöùc xaõ hoäi, vaø theâm nöõa coøn yeâu caàu ngheä só trong khi quan saùt nhöõng cô sôû ñoù, phaûi bieát vaän duïng khaû naêng lyù giaûi cuûa mình ñeå ñöùng cao hôn chuùng”.1 Bi kòch vaø haøi kòch laø hai hình thöùc cô baûn cuûa kòch. Hai hình thöùc naøy ñaõ ñaït ñöôïc nhöõng thaønh töïu cao töø thôøi coå Hi Laïp nhö nhöõng taùc phaåm cuûa Et-sil, Xaphoâel, Oriphind. Trong thôøi phuïc höng, bi kòch vaø haøi kòch ñöôïc phaùt trieån cuûa vôùi thieân taøi cuûa Seâchpia, ñeán theá kyû XVII, caùc nhaø vieát kòch noåi tieáng cuûa Phaùp laø Moâlie, Raxin, Cornaây, ñaõ tieáp tuïc saùng taùc bi kòch vaø haøi kòch. Theá kyû XVIII, XIX bi kòch vaø haøi kòch ñöôïc ra ñôøi ôû Ñöùc, vôùi teân tuoåi cuûa Leùtxinh, Gôùt, ô ûNga vôùi Puskin, Goâgoân, OÂ-xtroâtki ñaõ mang tôùi cho bi kòch vaø haøi kòch nhöõng thaønh töïu lôùn. Quùa trình phaùt trieån cuûa bi kòch vaø haøi kòch laø quùa trình thay ñoåi veà noäi dung vaø caû veà cô caáu cuûa theå loaïi. ÔÛ thôøi coå Hi Laïp, vaán ñeà noåi baät trong caùc bi kòch laø ñònh meänh. Ñònh meänh laø löïc löôïng thaàn bí thoáng trò con ngöôøi. Con ngöôøi khoâng thaéng ñöôïc ñònh meänh. Söï hi sinh cuûa con ngöôøi tröôùc uy löïc cuûa ñònh meänh ñoù laø bieåu hieän söï baát löïc cuûa con ngöôøi. Ñeán thôøi Seáchpia, noäi dung bi kòch phaûn aùnh ñaày ñuû cuoäc ñaáu tranh gay go cuûa thôøi ñaïi: giöõa phong kieán vôùi tö saûn ñeå daønh quyeàn laõnh ñaïo, söï tha hoùa cuûa xaõ hoäi do taùc haïi cuûa ñoàng tieàn Veà phöông dieän ngheä thuaät, quùa trình phaùt trieån cuûa bi kòch vaø haøi kòch cuõng laø quùa trình phaùt trieån veà hình thöùc ngheä thuaät. Trong bi kòch coå ñaïi ban ñoàng ca toàn taïi nhö moät nhaân vaät chính, nhaèm giôùi thieäu thuyeát minh cho caùc nhaân vaät, nhöng ñeán chuû nghóa Coå ñieån Phaùp theá kyû XVI,XVII thì ban ñoàng ca khoâng coøn nöõa vaø ñöôïc thay theá baèng nhöõng nhaân vaät phuï. Chuû nghóa Coå ñieån ñöa ra qui taéc tam nhaát trong kòch ñaõ moät thôøi raát noåi tieáng: Nhaát trí veà haønh ñoäng (haønh ñoäng khoâng thay ñoåi caâu truyeän xaûy ra). Nhaát trí veà thôøi gian (khoâng quùa 24 giôø). Nhaát trí veà ñòa ñieåm(caâu truyeän chæ dieãn ra taïi moät ñòa ñieåm). Veà moái quan heä giöõa caâu truyeän kòch vôùi tö töôûng chuû ñeà vaø nhaân vaät. Vaäy caùi naøo laø chính ? Caùi quyeát ñònh ñaàu tieân phaûi laø tö töôûng chuû ñeà. Coù tö töôûng chuû ñeà roài ta môùi ñi tìm nhaân vaät vaø qua soá phaän nhaân vaät noùi leân tö töôûng. Vieäc caáu truùc caâu truyeän kòch phaûi nhaèm veõ neân tính caùch nhaân vaät vaø theå hieän ñöôïc tö töôûng . Ba yeáu toá ñoù gaén boù chaët cheõ vôùi nhau moät caùch höõu cô. Cuøng vôùi söï phaùt trieån cuûa thöïc tieån xaõ hoäi vaø cuûa yù thöùc con ngöôøi, daàn daàn ngöôøi ta thaáy raèng cuoäc soáng laø raát phöùc taïp vaø ña daïng , trong ñoù coù söï xen keõ, söï thoáng nhaát cuûa 1 Daãn theo Boâ-reùp. Nhöõng phaïm truø myõ hoïc cô baûn. Tröôøng ñaïi hoïc toång hôïp haø noäi xuaát baûn, 1974, trang 515. 61
26. nhieàu yeáu toá maâu thuaãn vôùi nhau. Chính Seáchxpia ñaõ nhìn thaáy söï thoáng nhaát maâu thuaãn ñoù cuûa cuoäc soáng, vì vaäy Seáchpia ñaõ ñöa vaøo caùc bi kòch cuûa mình nhöõng yeáu toá haøi höôùc. Vôùi söï ra ñôøi cuûa chuû nghóa laõng maïn theá kyû XIX, moïi khuoân khoå cuûa chuû nghóa Coå ñieån, chuû nghóa qui phaïm ñeàu bò phaù vôû. Söï phaân chia moät caùch raïch roøi bi kòch vaø haøi kòch cuõng bò phuû nhaän. Ngöôøi ta saùng taùc theo theå kòch hoãn hôïp, ñoù laø söï ra ñôøi cuûa kòch Ñôram. Noäi dung caâu truyeän trong kòch Ñôram khoâng phaûi ñöôïc laáy trong caùc saùch vôû töø xöa hay trong thaàn thoaïi Hi Laïp maø laø nhöõng caâu truyeän ñöông thôøi hoaëc nhöõng caâu truyeän ñöôïc ruùt ra töø lòch söû daân toäc. Nhaân vaät trong kòch Ñôram cuõng laø nhöõng con ngöôøi bình thöôøng trong cuoäc soáng. Ngoân ngöõ cuõng coù söï thay ñoåi : Neáu nhö tröôùc kia ngöôøi ta vieát kòch baèng thô, thì daàn daàn vôùi kòch Ñôram ngoân ngöõ vaên xuoâi ñaõ ñi vaøo kòch. Vôùi nhöõng thay ñoåi nhö vaäy, kòch Ñôram ñaõ mang ñöôïc nhieàu hôi thôû cuûa cuoäc soáng hieän thöïc, laøm cho kòch coù tính chaát ñaïi chuùng hôn. IX. Coâng vieäc cuoái cuøng: ngoân ngöõ Boá cuïc xong, ñaõ coù moät caâu truyeän coù ñaàu coù ñuoâi, tìm ra ñöôïc quaù trình dieãn bieán cuûa haønh ñoäng kòch vaø höôùng giaûi quyeát cuï theå cho xung ñoät laø ñaõ ñöôïc moät thaéng lôïi coù tính chaát quyeát ñònh. Boá cuïc môùi chæ laø boä xöông, ñoù chöa laø ngöôøi, coøn phaûi ñaép theâm thòt, boïc theâm da, cho doøng maùu chaïy nöõa môùi thaønh ñöôïc con ngöôøi thöïc söï. Ngoân ngöõ chính laø thòt, laø da, laø doøng maùu cuûa moät vôû kòch. Kòch laø haønh ñoäng, nhöng haønh ñoäng coù lôøi laø cô sôû. Lôøi noùi cuûa nhöõng nhaân vaät trong kòch phaûi gaàn vôùi cuoäc soáng nhöng phaûi mang tính vaên hoïc. Gorki töøng noùi: “Khuyeát ñieåm chung ñaùng buoàn cuûa kòch baûn chuùng ta tröôùc heát laø ôû choã ngoân ngöõ quaù ngheøo naøn, khoâ khan, khoâng coù caù tính vaø thieáu nhöïa soáng. Moïi nhaân vaät ñeàu aên noùi gioáng nhau, haønh vaên nhö nhau, ñôn ñieäu, daøi doøng, khaùc vôùi ngoân ngöõ sinh ñoäng haøng ngaøy.”1 Ñaïo dieãn Dakhava ñaõ nhaän xeùt: “Trong caùc vôû kòch cuûa oâng, Gorki khoâng bao giôø cho pheùp coù caùi chuyeän noùi ñeå maø noùi. Oâng khoâng bao giôø söû duïng lôøi noùi cuûa nhaân vaät naøo ñoù ñeå phaùt bieåu yù nghó cuûa baûn thaân taùc giaû. ÔÛ Gorki moïi nhaân vaät chæ noùi leân yù nghó cuûa hoï chöù khoâng noùi leân yù nghó cuûa taùc giaû (tuy coù khi hai loaïi yù nghó ñoù truøng nhau). Trong kòch Gorki, nhöõng nhaân vaät chæ noùi nhöõng gì hoï caàn thieát phaûi noùi, caàn thieát cho chính baûn thaân nhaân vaät chöù khoâng phaûi ai khaùc. Vaø nhaát ñònh laø caàn thieát, caàn thieát cho moät coâng vieäc quan troïng naøo ñoù maø nhaân vaät caàn phaûi thöïc hieän. Vì vaäy lôøi vaên cuûa Gorki bao giôø cuõng laø nhöõng haønh ñoäng baèng lôøi noùi”2. Quan troïng nhaát laø tính haønh ñoäng. Chuùng ta ñeàu bieát haønh ñoäng laø phöông tieän chuû yeáu cuûa kòch. Taùc giaû ñeå caùc nhaân vaät haønh ñoäng ñeå veõ neân tính caùch cuûa hoï vaø noùi leân tö töôûng cuûa vôû kòch. Haønh ñoäng trong kòch coù theå khoâng lôøi vaø coù theå coù lôøi, nhöng haønh ñoäng coù lôøi laø chính, vaø qua lôøi noùi ngöôøi ta thaáy roõ haønh ñoäng cuûa nhaân vaät aáy nhaát. Lôøi noùi laø moät coâng cuï ñeå taùc ñoäng ñeán taâm lyù nhöõng ngöôøi khaùc. Tröôùc heát lôøi noùi phaûi ñeà ñaït moät muïc ñích, ñeå taùc ñoäng ñeán moät muïc tieâu. Maø muïc tieâu ñoù khoâng phaûi laø vaät chaát: caùi baøn caùi gheá maø laø tö töôûng tình caûm con ngöôøi. Muïc 1 Chuyeån daãn theo Nguyeãn Nam. Tìm hieåu ngheä thuaät vieát kòch. Sñd, tr. 134. 2 Chuyeån daãn theo Nguyeãn Nam. Tìm hieåu ngheä thuaät vieát kòch. Sñd, tr.134 62
27. ñích cuûa lôøi noùi laø ñaùnh vaøo tö töôûng vaø tình caûm cuûa ngöôøi khaùc, nhaèm thay ñoåi hoaëc nhaán maïnh tö töôûng tình caûm ñoù. Thí duï chuùng ta ñi laøm veà noùi moät caâu ñôn giaûn “Meät quaù!” chính laø ñeå gôïi loøng thöông caûm cuûa vôï con hoaëc laø ñeå maøo ñaàu böôùc sang moät vaán ñeà naøo ñoù ñeå vôï con caàn chuù yù Do ñoù, ñoái thoaïi phaûi theå hieän moät cuoäc ñaáu tranh. Ngay ñoäc thoaïi cuõng vaäy. Moät nhaø lyù luaän ñaõ noùi: ñoäc thoaïi phaûi laø cuoäc ñaáu tranh giöõa traùi tim vaø khoái oùc. Nhöng ngoân ngöõ ôû kòch laø lôøi noùi cuûa con ngöôøi coù khaùc vôùi ngoân ngöõ vieát. Choã khaùc nhau caên baûn giöõa lôøi noùi vaø vaên vieát laø ôû ngöôøi noùi ñaùnh ngay tröïc tieáp vaøo ngöôøi nghe. Coøn ngöôøi vieát thì khoâng theá, khoâng theå duøng daùng ñieäu, cöû chæ hoã trôï, cuõng khoâng luoân luoân theo doõi ñöôïc phaûn öùng taïi choã cuûa ñoái töôïng. Thí duï chuùng ta noùi vôùi ai, noùi xong caâu ñaàu chuùng ta thaêm doø phaûn öùng cuûa ngöôøi nghe roài môùi noùi tieáp. Vöøa noùi vöøa thaêm doø phaûn öùng cuûa ñoái töôïng. Coøn ngöôøi vieát thì khoâng coù khaû naêng ñoù. Choã khaùc nhau caên baûn ñoù taïo thaønh lôøi noùi coù tính chaát tuyø cô öùng bieán vaø nhieàu luùc noùi lôõ ra caû nhöõng ñieàu maø neáu vieát thì chaúng bao giôø vieát ra. Chính do ñoù, lôøi noùi theå hieän cuï theå hôn tö töôûng vaø tình caûm thöïc cuûa con ngöôøi, hoaøn caûnh vaø taâm traïng luùc ñoù cuûa anh ta, ñoàng thôøi cuõng goïn hôn vì coøn coù cöû chæ, gioïng noùi, caùch nhìn phuø trôï theâm. Yeâu caàu thöù hai cuûa ngoân ngöõ kòch laø phaûi theå hieän tính caùch. Cuøng moät muïc ñích nhöng moãi ngöôøi noùi moät caùch khaùc nhau khoâng ai gioáng ai. Ôû nhöõng taùc giaû keùm ai noùi cuõng nhö ai, baø meï giaø maø noùi nhö moät anh caùn boä, moät noâng daân noùi chaúng khaùc gì moät trí thöùc! Coøn ôû taùc giaû gioûi veà ngoân ngöõ thì nhaân vaät chæ noùi moät caâu, chuùng ta khoâng nhöõng ñaõ bieát muïc ñích cuûa hoï, maø coøn bieát caû tuoåi taùc, ngheà nghieäp, tính tình, taâm traïng, quan heä cuûa ngöôøi ñoù vôùi ngöôøi tieáp chuyeän hoï. Yeâu caàu theå hieän haønh ñoäng vaø yeâu caàu theå hieän tính caùch gaén boù chaët cheõ vôùi nhau. Vaø caùch haønh ñoäng laø tuyø tính caùch, caùch noùi cuõng vaäy. Cho neân neáu moät lôøi noùi theå hieän ñöôïc ñuùng haønh ñoâïng thì cuõng theå hieän ñöôïc ñuùng tính caùch. A.Toânx-toâi noùi raèng, khi ñaõ nhìn thaáy thaâït roõ nhaân vaät thì coù theå thaáy ñöôïc trong hoaøn caûnh naøo, hoï seõ noùi theá naøo vaø nhaø vaên chæ caàn ghi laáy thoâi. Giöõa tö töôûng, tình caûm vôùi ngoân ngöõ coù quan heä gaàn guõi. Tö töôûng , tình caûm quyeát ñònh lôøi noùi. Nhöng lôøi noùi khoâng boäc loä tröïc tieáp heát tö töôûng tình caûm maø chæ phaûn aùnh giaùn tieáp maø thoâi. Vì khi nhaân vaïât noùi, anh ta taùc ñoäng ñeán tö töôûng tình caûm ngöôøi nghe laø chính, nhöng ñoàng thôøi cuõng loä tö töôûng tình caûm thaät cuûa mình. Ngay caû khi taùc giaû ñeå anh ta taâm söï, lôøi taâm söï ñoù cuõng nhaèm taùc ñoäng vaøo taâm lyù ngöôøi nghe, hoaëc ñeå gôïi loøng thöông, hoaëc ñeå chia seû noãi vui möøng, hoaëc ñeå truyeàn ñaït moät kinh nghieäm, ñeå thuyeát phuïc gì ñoù. Nhö chuùng ta ñaõ coù dòp baøn ñeán ôû ñoaïn noùi veà haønh ñoäng beân trong vaø haønh ñoïâng beân ngoaøi. Coù khi ngöôøi ta nghó theá naøy laïi noùi khaùc, coù khi ñang vui laïi than thôû hoaëc ñang buoàn laïi laøm ra veû töôi tænh. Khoâng phaûi chæ ngöôøi xaáu môùi noùi doái, maø nhieàu khi ngöôøi toát cuõng phaûi noùi doái hoaëc phaûi che daáu tình caûm thöïc cuûa mình. Vaên hoïc ngaøy xöa thöôøng ngaây thô, cöù ñeå nhaân vaät noùi ñuùng loøng cuûa hoï. Ngheä thuaät thôøi hieän thöïc pheâ phaùn ñeå cho nhaân vaät noùi khaùc vôùi yù nghó. Ñoù laø moät böôùc tieán heát söùc lôùn ñi saâu khaùm phaù con ngöôøi. Ngöôøi vieát kòch muoán vieát ñöôïc nhöõng lôøi coù chieàu saâu, coù chöùa ñöïng noäi dung taâm lyù phong phuù caàn phaûi quan saùt kyõ cuoäc soáng, tìm thaáy moái lieân quan vaø ñoàng thôøi caû söï khaùc nhau giöõa taâm traïng thöïc vaø lôøi noùi ra ngoaøi. 63