Giáo trình Một góc nhìn về tính văn hóa của hệ thống truyền thôngv- Nguyễn Hòa

Nội dung text: Giáo trình Một góc nhìn về tính văn hóa của hệ thống truyền thôngv- Nguyễn Hòa

1. MỘT GÓC NHÌN V Ề TÍNH V ĂN HÓA CỦA H Ệ TH ỐNG TRUY ỀN THÔNG ∗ Nhà báo Nguy ễn Hoà∗∗ Chúng ta ang s ng trong m t th i i mà s ph c t p c a nó ã và ang cho th y, d ưng nh ư quy n ưc l a ch n - m t tiêu chí mang ý ngh a nhân v n, ưc di n gi i theo nhi u cách th c khác nhau. Tình tr ng “nhi u cách th c” c a s l a ch n có cn nguyên sâu xa t khuynh h ưng tinh th n, t m c tiêu chính tr - kinh t , t l i ích mi qu c gia theo ui Và không có ý ngh a nào khác, tình tr ng ph c t p c a s l a ch n ã hình thành nên m t th gi i mà ó, t vi c kh ng nh h th ng giá tr v n hóa riêng c a m i qu c gia trong khi v a c g ng gi gìn b n s c riêng c a mình, v a c g ng h c h i không m t ph ươ ng h ưng gi a s quay cu ng y hp d n c a xu th toàn c u hóa, ã d n n các chuy n d ch v n hóa a d ng, sinh ng nh ưng không kém ph n ph c t p. Nh ư câu chuy n nhà th ơ Anh Ng c t ng k : M y n m nay ông sinh sng Hà N i nh ưng hàng ngày v n trông nhà cho con trai n ưc Anh. Ch ng là gia ình con trai nhà th ơ ang s ng Anh, nhà th ơ th ưng xuyên g p g , trò chuy n v i con cháu qua integrated camera. Hàng ngày, tr ưc khi i làm và ư a con n tr ưng, con trai ông t s n camera và k t n i internet. Nhà th ơ Anh Ng c Hà N i, thi tho ng li ngó vào màn hình “trông nhà” giúp con! V i th , trên th gi i hôm nay, không gian sinh t n v n hóa c a con ng ưi ã m r ng h ơn tr ưc, m t m t do tính t t y u c a s phát tri n, m t m t do con ng ưi có kh n ng th c hi n. T i u th k XXI, h u nh ư trên th gi i không còn nh ng n n vn hóa l a ch n “b quan t a c ng” làm nguyên t c sinh t n. Qu c t hóa ã giúp các nn v n hóa t ng c ưng chi u kích riêng, m ra c ơ h i ti p xúc, h c h i và m mang. Tính ch t th c d ng (theo ý ngh a nghiêm túc ca khái ni m này, ôi khi ưc hi u nh ư s thích nghi) c a v n hóa trong th i i m i ã ư a t i m t s chuy n d ch ∗ Báo Nhân dân
2. trong v n hóa dân t c, nh t là m t s n ưc châu Á, châu Phi. Trong khi các dân t c có chí h ưng lành m nh ang h ưng n nhau h c h i, phát tri n, thì nh ng con ng ưi có ý chí v ươ n lên hoàn thi n mình, s ng có ích h ơn, c ng hòa nh p v i xu hưng ó, h tìm ki m, nâng cao hi u bi t Và áp ng các nhu c u y, trong cu c sng nhân lo i ã hình thành m t công c quan tr ng có kh nng h tr , cung c p, ph bi n thông tin và tri th c, ó là h th ng báo chí, v i t ư cách là t p h p nh ng ph ươ ng ti n hi n i khác nhau, t báo vi t, báo nói n báo hình, báo in t . H th ng ó có kh n ng ho t ng 24h/24h hàng ngày, c p nh t và soi r i vào m i l nh v c, m i s vt - hi n t ưng, m i ngóc ngách c a cu c s ng xã h i - con ng ưi. n m c có l , các qu c gia có h th ng truy n thông phát tri n, m t ng ưi dù c g ng n th nào cng khó có th theo dõi, n m b t, khái quát toàn b thông tin m i ưc công b trong ngày ngay t i n ưc mình. Vi t Nam c ng v y, ch sau kho ng m ưi n m, chúng ta ã ưc ch ng ki n s phát tri n v ưt b c, n u không nói là phi th ưng, c a h th ng truy n thông. S phát tri n y không ch th hi n qua hàng tr m t báo có kích c khác nhau và luôn ưc ch m chút sao cho th t b t m t hay qua n m b y ch c “kênh” truy n hình k thu t s hay truy n hình cáp , mà còn th hi n qua vô s báo in t có kh n ng ưa tin nhanh chóng t i t ng phút v m i s ki n, th m chí công chúng có th ti p xúc v i tin t c qua video-clip c a các website, vô tuy n truy n hình internet Nh ư v y, s phát tri n h th ng truy n thông ã giúp công chúng m r ng không gian thu nh n tin t c và tri th c, làm phong phú ph ươ ng ti n gi i trí, ưc ti p xúc m t cách a di n, a d ng v i m i bi n chuy n trong i s ng xã h i c a dân t c mình, c a nhân lo i. Và s không có gì ph i bàn n u s phát tri n ó không s m b c l m t s v n c n quan tâm; trong ó có v n liên quan t i quan ni m và hành vi v n hóa mà n u không ch n ch nh k p th i, có th tác ng tiêu c c t i quan ni m và ho t ng s ng c a con ng ưi. Tr ưc h t, có m t th c t là truy n thông hi n i không thu n túy ưa tin hay bình lu n mà còn là ho t ng kinh doanh, trên hai ph ươ ng di n: kinh doanh báo chí và là ph ươ ng ti n qu ng bá c a gi i kinh doanh. V b n ch t, mu n kinh doanh có lãi,
3. ng ưi ta ph i làm th nào có th bán ưc nhi u hàng, c th là làm sao bán ưc nhi u báo, làm sao có nhi u ng ưi b t TV, truy c p internet. Vì th , ng ưi làm truy n thông ph i tìm m i cách cung c p th t nhi u thông tin, ch t o ra nhi u “chiêu, trò” nh m t ng s h p d n, “ ánh” vào tâm lý ti p nh n c a công chúng và kích thích h . Rt cu c, mu n hay không thì h th ng truy n thông hi n i c ng tr thành “cái thùng không áy”, hàng ngày luôn luôn c n và ng n không bi t bao nhiêu ki u lo i thông tin. Nhìn vào th c tr ng c a nó có th th y, h th ng truy n thông hi n i Vi t Nam cng không n m ngoài c im này. Bên m t s tòa so n có yêu c u nghiêm ng t trong ư a tin, phát ngôn i di n, d ưng nh ư a s tòa so n u c khai thác, công b tin t c theo nguyên t c: “càng c p nh t càng t t, càng gi t gân càng hay”. B i th , vi c khai thác s ki n - hi n t ưng b t th ưng, khai thác thông tin qu ng cáo, tranh ua ch p th i gian ưa tin, cùng vai trò là ph ươ ng ti n giúp gi i kinh doanh qu ng bá hàng hóa, ã bi n h th ng truy n thông hi n i thành m t “th l c” trong sinh ho t xã h i mà ó, s lành m nh ã và ang t n t i cùng vô s h n ái . Và t góc v n hóa, có th nh n di n tình tr ng này trên hai bình di n: 1. Tính v ăn hóa trong vi ệc đưa tin, đề c ập các v ấn đề xã h ội - con ng ười Ph i nói r ng, vi c ua tranh ưa tin và bình lu n v s ki n - hi n t ưng b t th ưng ã ư a t i m t h qu là tình tr ng “ch p gi t”, n i lên là “ch p gi t” thông tin v án, tin t c liên quan n ng ưi n i ti ng, ho c các s - v có th tác ng n s hi u k và lôi cu n s ông. Nh ư v n th y lâu nay, sau khi m t v án nghiêm tr ng x y ra là h u h t các báo u c g ng khai thác thông tin, và tin t c v v án ch m tr trên trang nh t c a m t s t báo v i nh ng chapeau gi t gân. Có l do không b ng lòng v i thông tin v di n bi n v án, ng ưi ta còn c khai thác c các thông tin h t s c t nh i v i ng ưi trong cu c. Vi c m t t báo lùng s c khai thác tin t c liên quan t i i t ư nn nhân c a v án r i ưa lên m t báo m t cách chi ti t n u không nói là xúc ph m ng ưi trong cu c thì c ng h t s c ph n c m, r t c n phê phán. Không rõ do mu n th hi n tinh th n làm báo xông xáo, hay do mu n t ng s l ưng phát hành mà có tr ưng
4. hp m t s t báo và phóng viên nh ư vô c m, không quan tâm n n i au c a ng ưi khác? Ví d in hình cho tình tr ng “ch p gi t” là s ki n x y ra tháng 6.2011, sau khi tin “T phú dolla Ph m Nh t Hoàng, con trai ông Ph m Nh t V ưng, ng ưi giàu nh t Th tr ưng ch ng khoán”, và “Ng ưi yêu c a anh (t c Ph m Nh t Hoàng) là “hot girl” ni ti ng Sài Thành “Whitebear” ưc post lên internet, m t s báo in t ã v i vàng khai thác, th m chí d a theo thông tin này vi t bài iu tra. T ó bài Con trai ng i giàu nh t sàn ch ng khoán t tình gây s c ưc ưa lên m t s báo in t , di n àn. Ch n khi ông Ph m Nh t V ưng kh ng nh tin ó sai s th t, c ơ quan ch c n ng vào cu c, thì m i phát hi n ây là “tác ph m” c a m t cô bé 13 tu i ã h ư c u trêu ùa! T ươ ng t nh ư th , n m 2008, m t t báo l n c a Vi t Nam ng ti u ph m hài hưc hóa tình tr ng nhi u mu i khu v c c u B ng Ky, tác gi ti u ph m h ư c u chuy n n hoàng qu n v t Maria Sharapova i qua vùng này, th y m i ng ưi vung v t bt mu i ch l i ng là ang ch ơi qu n v t; th là vì c m ph c tinh th n th thao, Maria Sharapova ngh thành l p t i ây m t H c vi n qu n v t mang tên mình! V ưc tin nóng s t, Hãng UPI mau m n ch p v i loan tin. Ngay sau ó, m t t báo l n khác Vi t Nam khai thác tin t UPI vi t bài Khi các siêu sao bí m t n Vi t Nam rt hoành tráng, kèm nh và gi i thi u v Maria Sharapova, th m chí thông tin thêm ph n xác th c, bài báo còn b a: “M t quan ch c c a Liên oàn Qu n v t Vi t Nam cng ã xác nh n thông tin này nh ưng cho bi t r ng ó m i ch là nguy n v ng c a Sharapova và ph i c n r t nhi u th t c n a nh ưng hy v ng s ưc các c ơ quan ch c nng t o iu ki n”! c trên di n r ng, ph i nói là lâu nay h th ng truy n thông Vi t Nam ã và ang có m t s bi u hi n có th d n t i nghi ng ý ngh a v n hóa i v i ng ưi c, nu nhìn vào tên bài cùng các b c nh b t m t và thông tin i cùng, nh t là trên báo in t . Vào trang Vn hóa c a baomoi.com - m t website t ng h p, có th s g p vô s tin t c, i lo i nh ư: Phi Thanh Vân s b coi là gi t o n u m c kín , Phát ng t vì Trà Ng c H ng d o ph “kín trên h d i” , Hà H “nghi n r ng” sexy trong giá l nh ,
5. Bt ng v i nh bán nude c a L u H ơ ng Giang , Thúy Ngân nóng b ng trong trang ph c truy n th ng , “Siêu vòng m t” Li u Nham l b ng ng n m , Bng m t v i n hoàng n i y , Dơ ng Y n Ng c s không còn “l hàng”? , Cho b n trai s ng c là h ? Nguy n Kinh Thiên nude trong phim m i, Xuân Th sáng tác th ơ nh làm tình, vi t ti u thuy t nh k t hôn , Nh ng màn t t qu n h t h n c a sao Hoa ng , Hoàng Thùy Linh không th không sexy trên sân kh u và cùng v i vô s bài v vô b , ít tính v n hóa nh ư th , là tâm s và tuyên ngôn ôi khi có v ngông ng o c a m t s nhân v t ưc gi là “ngôi sao” ã làm nhi u lo n m t s chu n m c v n hóa lành m nh. Khó có th coi là có v n hóa khi báo chí tr thành n ơi ca s , ng ưi m u u n éo khoe mông khoe ng c; t o iu ki n cho m t s ng ưi phát ngôn ki u nh ư: “àn ông ưc khoe ng c, ti sao àn bà l i không?”, “Nhìn váy tôi, b n ng quá t ti v túi ti n c a mình!”, “Th ng S ơn không bao gi là im hay r ti n c ”. Khi các s c trong trình di n ngh thu t, các phô bày vô tình (c ý?) và các cu n sách vi ph m Lu t Xu t b n, các s ki n - hi n t ưng khác th ưng tr thành tài cho báo chí lùng s c, soi chi u, làm rùm beng m t cách thô thi n thì d ưng nh ư s “ph n tác d ng” l i có ý ngh a nhi u h ơn? Trên th c t , vi c làm này ch giúp s ki n và ng ưi trong cu c tr nên “n i ti ng”, công chúng thêm tò mò, k t qu ch là th a mãn nh ng th hi u không coi v n hóa nh ư là l sinh t n. 2. N ăng l ực v ăn hóa c ủa ng ười làm báo Nh ư ã nói, h th ng truy n thông hi n i là “cái thùng không áy” hàng ngày ng n không bi t bao nhiêu thông tin, vì th nó c n m t i ng ng ưi làm báo ông o, luôn có m t m i n ơi, m i th i im Và c n c vào tình tr ng, không là quá l i nu nói r ng, n ng l c v n hóa c a m t s ng ưi làm báo ( c bi t là ng ưi làm báo tr ) còn thi u h t. iu này không có gì là ng c nhiên, n u c n c vào l trình i t tr ưng ph thông, qua tr ưng i h c n m t tòa so n. ơ n c nh ư phóng viên v n hóa - v n ngh , nh ng ng ưi làm vi c t i các tòa so n ang ph i m nhi m m t công vi c ph c h p, a s thi u chuyên sâu. H có th vi t v v n h c, sân kh u, âm nh c, in nh, h i h a, th m chí c v tu ng, chèo, c i
6. lươ ng, múa r i, mà h u nh ư u bàng b c, ch ưa v ưt qua tri th c s ơ sài thu n p tr ưng i h c. Nh ư v i v n h c, th ưng thì sau khi m t cu n sách m i xu t b n, n ơi phát hành li n s n xu t m t bài gi i thi u v i danh ngh a thông cáo báo chí. Và sau bu i h p báo, không c n c tác ph m, m t s phóng viên “mông má” thông cáo báo chí kia r i in la li t trên m t báo. Phóng viên khác thì c lùng s c in tho i ph ng vn tác gi . Tác gi nói gì ghi n y, v n có bài v n p tòa so n. Còn khi m t ho t ng vn h c ưc t ch c, m t s phóng viên n d ch nh m soi mói xem có s c gì không, ai phát bi u “có v n ”, th m chí c m y chuy n ngoài v n h c nh ư i bi u n ngh ra sao, ai ưc m i, ai không ưc m i, c ng ưc làm rình rang trên m t báo. Cho nên, nu h i nhà báo vi t v sân kh u th nào là sân kh u hi n th c tâm lý, sân kh u t s bi n ch ng, th nào là ngh thu t o di n, và ngh thu t biên k ch, ngh thu t di n viên ch c không ít ng ưi khó ưa ra vài ch m phá c ơ b n; n u có h i nhà báo vi t v âm nh c th nào là khúc th c, là hòa âm, ph i khí, ch c không ít ng ưi khó có th phác h a d m ba iu; và n u h i nhà báo vi t v ngh thu t t o hình th nào là b c c, hòa s c, n t ưng, tr u t ưng, ch c không ít ng ưi s không bi t tr l i ra sao V y mà các nhà báo ó v n xông vào sinh ho t ngh thu t vi t, vi t theo nh ng gì tác gi nói l i h ơn là vi t t nh ng gì mình hi u. Th nên, có nhà báo th y ng ưi ta ghi chú Paganini là ngh s n i ti ng v i giai tho i ch ơi violon m t dây, c ng ghi chú Paganini là ngh s n i ti ng v i giai tho i ch ơi violon m t dây; khi ưc h i giai tho i ó c th là gì thì l c u. Th nên, có nhà báo chuyên v âm nh c xu t hi n trong cu c thi ca nh c t ưng thu t trên vô tuy n truy n hình, tr ưc sau ch loanh quanh vi vài nh n xét nh ư: “Em hát h ơi th p”, “Em hát h ơi cao”, “Hôm nay em m c r t p”, “trông em r t n tính”, “Em hát m y n t y r t t t”, “nhìn em rt nam tính” - các nh n xét không ph i là nhà báo chuyên v âm nh c c ng có th ưa ra. C ng t i các cu c thi ngh thu t, nên nh c t i m t vài v giám kh o trình di n phong cách b bã, c ra v “b i b m”, nói c ưi hô h , em l i hình nh r t khó coi. Th h i, khi t o iu ki n cho nh ng “th n t ưng” nh ư v y xu t hi n tr ưc công chúng ánh giá th m m c a thí sinh, thì ng ưi ta ã có ý nh xây d ng th hi u c a xã h i nh ư th nào?
7. Nhân ây c ng xin nh c t i s ra m t i hình th c m i c a báo chí hi n i, ó là “phóng viên v n phòng” - nh ng ng ưi su t ngày “ôm máy tính l ưt web” ki m thông tin, và th c hành các thao tác r t áng phê phán. ó là vi c h tùy ti n l y bài v t báo khác r i t l i nhan , b a bãi c t xén, s a sang theo ý mình công b . M t s tác gi r t ph n n khi th y “ a con tinh th n” tái xu t hi n trên báo chí v i hình hài không nguyên v n, ý t b xuyên t c, hành v n l ng c ng, l p lu n ngô nghê. V i ng ưi vi t tham lu n này, m t l n b tòa so n n tùy ti n c t xén bài v ng l i, khi ch t v n thì nh n ưc tr l i: ó là “quy n biên t p c a tòa so n”! Và ng ưi ta ch rút bài sau khi không tr l i ưc câu h i: “Tòa so n có quy n gì khi tôi không g i bài n?”. Bên c nh ó, c n k t i m t s báo in t , trang in t c a m t s báo in th ưng copy - paste bài v t báo khác mà quên ghi tên tác gi , quên d n ngu n c th , dưi bài ghi m y ch : “theo ND”, “theo TT”, “theo TN” V i các hi n t ưng trên, ph i nói r ng “cái thùng không áy” c a h th ng truy n thông hi n i ã y m t s ng ưi làm báo và m t s tòa so n t i thao tác thi u o c ngh nghi p. Song, n ng l c v n hóa c a ng ưi làm báo m i ch là m t m t c a v n , m t còn l i là biên t p viên và ng ưi quy t nh công b bài báo. n m t s tòa so n Vi t Nam, có th g p nh ng biên t p viên v a t t nghi p i h c vài ba n m, ch ưa t ng vi t m t bài báo, ch ưa bi t t in ti ng Vi t m t m i ra sao, không bi t m t cu n sách chuyên ngành trong l nh v c h có nhi m v biên t p vuông tròn nh ư th nào, nh ưng vn “thò bàn phím” s a sang bài v ưc g i n. Th nên, m t Giáo s ư m i có th vi t trên báo r ng, vì kiêng tên c a Lý Bí nên ng ưi Vi t g i qu bí là qu b u (!), còn mt nhà nghiên c u v n hóa khác thì g i chuy n bi u di n n ưc ngoài c a r i n ưc nưc là “ti p bi n v n hóa” (!). Có th còn nguyên nhân khác, nh ưng tình tr ng sai sót tri th c, s d ng t ng tùy ti n, thi u nh y c m tr ưc nhi u v n kinh t - chính tr - xã h i - v n hóa, mà báo chí th hi n lâu nay, có nguyên nhân tr c ti p t n ng l c chuyên môn và quan ni m c a biên t p viên cùng ng ưi duy t ng bài v . T các hi n t ưng trên, hoàn toàn có th t ra câu h i: N u th t s quan tâm t i s phát tri n v n hóa, th t s quan tâm t i quá trình phát tri n lành m nh c a xã h i và
8. con ng ưi thì báo chí có ng t i các lo i bài v , c ng nh ư có th c hành các th pháp không phù h p v i yêu c u ngh nghi p, nh ư v y hay không? Câu h i càng có ý ngh a hơn n u bi t r ng n g n ây, tình tr ng không nh ng không ưc ch n ch nh mà còn có xu h ưng tr m tr ng! Xét t ph ươ ng di n nào, h th ng truy n thông v n là m t trong các l nh v c ho t ng v n hóa tinh th n c a xã h i. Vì th , cái g i là “quy n l c th t ư” s gi m thi u ý ngh a xã h i - con ng ưi n u h th ng truy n thông không phát huy ưc tính v n hóa trong ho t ng c a mình. Nói cách khác, “quy n l c th t ư” ch th t s là m t “quy n lc” khi h th ng truy n thông áp ng ưc yêu c u v n hóa c a s phát tri n. Cho nên, ng ưi làm báo và h th ng báo chí ng v i t huy n ho c v “quy n l c th t ư” khi còn có nh ng hành x ngh nghi p thi u v n hóa. Thi t ngh , n u coi vi c áp ng nhu c u v n hóa và s phát tri n xã h i - con ng ưi là m c ích ho t ng c a truy n thông thì tr ưc h t, t thân truy n thông ph i là m t h th ng mang tính v n hóa. làm ưc iu ó, t ng ưi có trách nhi m t i phóng viên, biên t p viên c a m i ơn v truy n thông c n xây d ng nh n th c úng n v vai trò truy n bá v n hóa, áp ng nhu c u v n hóa, h ưng t i công chúng và xã h i v i tinh th n l ươ ng thi n trí th c. Tính kh th c a òi h i này ph thu c vào s t ý th c, vào n ng l c, s hi u bi t và nhãn quan v n hóa c a m i ng ưi làm báo. Còn kinh doanh ư? C ng là iu kh th , nh ưng c n phân bi t s khác nhau gi a kinh doanh m t cách có v n hóa v i kinh doanh bt ch p các chu n m c v n hóa tìm ki m l i nhu n.