Giáo trình Một số cách tiếp cận nghiên cứu sức khỏe đô thị

Nội dung text: Giáo trình Một số cách tiếp cận nghiên cứu sức khỏe đô thị

1. Một s ố cách ti ếp c ận nghiên c ứu s ức kh ỏe đô th ị Đoàn Ph ươ ng Thúy (*) Tóm t ắt: Các đô th ị đang không ng ừng phát tri ển ở m ọi qu ốc gia trên toàn th ế gi ới, ng ười dân s ống t ại các khu v ực này cũng đang ti ếp t ục t ăng lên t ừng ngày. Chính s ự phát tri ển công nghi ệp hi ện đạ i, suy thoái môi tr ường t ự nhiên, thói quen sinh ho ạt, c ư dân đông đúc t ại các khu đô th ị đã và đang gây ra nh ững v ấn đề n ổi c ộm v ề s ức kh ỏe cho ng ười dân nơi đây. Nội dung bài vi ết khái quát m ột s ố quan ni ệm và lý thuy ết v ề s ức kh ỏe, đồ ng th ời t ổng quan các cách ti ếp c ận nghiên c ứu sức kh ỏe đô th ị trong b ối c ảnh đô th ị hóa, bi ến đổ i khí h ậu và bi ến đổ i xã h ội hi ện nay. Từ khóa: Sức kh ỏe y t ế, Chăm sóc s ức kh ỏe, Nghiên c ứu s ức kh ỏe, Khu v ực đô th ị Trong ti ến trình c ủa lịch s ử nhân lo ại, I. Các quan ni ệm và lý thuy ết v ề s ức kh ỏe rất nhiều thành t ựu to l ớn, có giá tr ị c ủa Sức kh ỏe y t ế được nghiên c ứu t ừ loài ng ười được t ập trung ở các đô th ị. Đô nhi ều h ướng ti ếp c ận c ủa các ngành khoa th ị đóng vai trò là trung tâm v ăn hóa, kinh học khác nhau. Vi ệc đị nh ngh ĩa s ức kh ỏe tế, chính tr ị, v ăn hóa - xã h ội; là đầu tàu cùng v ới nh ững ph ạm vi nghiên c ứu cho động l ực ti ến b ộ và v ăn minh xã h ội. chúng đang còn nhi ều tranh cãi. Tuy Tuy nhiên, đô th ị c ũng đặ t ra nhiều v ấn đề nhiên, đã có m ột s ự nh ất trí chung r ằng nan gi ải v ề môi tr ường, xã h ội h ơn so v ới cần ph ải xem xét s ức kh ỏe nh ư m ột nhân khu v ực nông thôn do h ệ qu ả của quá trình tố quan tr ọng trong vi ệc đánh giá ch ất đô th ị hóa nhanh; và đòi h ỏi ph ải có lượng s ống c ủa m ột xã h ội. S ự nh ất trí còn nh ững gi ải pháp c ấp bách cho nh ững v ấn ( th ể hi ện ở ch ỗ th ừa nh ận nh ững thu ật ng ữ đề đó, trong đó có v ấn đề s ức kh ỏe. liên quan đến s ức kh ỏe nh ư s ự m ạnh kh ỏe, Có th ể nói, s ức kh ỏe và vi ệc ch ăm sóc ốm y ếu, b ệnh t ật là nh ững khái ni ệm r ất sức kh ỏe c ủa ng ười dân đô thị là m ột khó xác định. trong nh ững thành t ố quan tr ọng trong nh ững nghiên c ứu v ề phát tri ển đô th ị. C ải Thêm vào đó, các quá trình sinh h ọc thi ện, t ăng c ường ch ăm sóc s ức kh ỏe đô và hi ện t ượng sinh h ọc di ễn ra bên trong th ị là m ột nhi ệm v ụ ph ức t ạp và đòi h ỏi nh ững khái ni ệm trên đây đã và đang ch ịu ti ếp c ận, gi ải quy ết đa ph ươ ng di ện (Louis sự chi ph ối ngày càng t ăng c ủa nh ững Jonah Opit, 1993). thay đổi v ề kinh t ế, chính tr ị, xã h ội và c ả văn hóa. Điều này được gi ải thích b ởi l ẽ, các v ấn đề s ức kh ỏe hay b ệnh t ật không (*) ThS., Vi ện Xã h ội h ọc, Vi ện Hàn lâm KHXH tồn t ại m ột cách tr ừu t ượng mà luôn g ắn Vi ệt Nam; Email: mail.thuydp@gmail.com với các điều ki ện s ống khác nhau c ủa
2. Một số cŸch tiếp cận§ 35 nh ững nhóm ng ười c ụ th ể khác nhau. M ỗi Tr ường phái c ủa thuy ết xung đột v ề y xã h ội đề u có m ột đặ c tr ưng để nh ận bi ết học và s ức kh ỏe nh ấn m ạnh r ằng, s ự và lý gi ải được các khái ni ệm v ề s ức kh ỏe không bình đẳng trong xã h ội đã ảnh và b ệnh t ật. Cách gi ải thích này ph ụ thu ộc hưởng đế n mô hình b ệnh t ật và ch ăm sóc ch ặt ch ẽ vào h ệ th ống các bi ểu t ượng v ề sức kh ỏe. S ự m ất cân đố i, không bình th ế gi ới, v ề s ự s ống và cái ch ết, v ề h ệ đẳng v ề sức kh ỏe chính là hậu qu ả của s ự th ống tôn giáo và giá tr ị c ũng nh ư nh ững phân t ầng xã h ội, phân bi ệt ch ủng t ộc và mối liên quan đến môi tr ường s ống. Do giai c ấp. Đố i v ới nh ững ng ười theo thuy ết vậy, khái ni ệm s ức kh ỏe và b ệnh t ật không xung đột, s ức kh ỏe t ốt c ũng là m ột giá tr ị ph ải là nh ững th ực t ế b ất bi ến, chúng là cao nh ư nh ững ngu ồn giá tr ị khác trong xã nh ững khái ni ệm động, bi ến đổ i theo s ự hội (nh ư quy ền l ực, s ự giàu có v ề c ủa c ải, thay đổi c ủa c ấu trúc xã h ội. uy tín xã h ội ) đã b ị phân chia m ột cách không đồng đề u trong xã h ội. Quan ni ệm v ề s ức kh ỏe ở ph ươ ng Đông được xây d ựng trên n ền t ảng c ủa Talcott Parsons là một trong những Tri ết h ọc ph ươ ng Đông, l ấy âm d ươ ng để ng ười có công xây d ựng n ền t ảng c ủa gi ải thích ngu ồn g ốc s ự v ận độ ng trong v ũ khoa h ọc xã h ội v ề s ức kh ỏe. Đóng góp lý tr ụ c ũng nh ư nh ững ho ạt độ ng sinh lý - thuy ết quan tr ọng c ủa Talcott Parsons v ới bệnh lý c ủa con ng ười. Y h ọc ph ươ ng tư cách là nhà xã h ội h ọc và là ng ười đứ ng Đông (mà đại di ện là Trung Qu ốc và Ấn đầu tr ường phái ch ức n ăng là s ự kh ẳng Độ) kh ẳng đị nh con ng ười kh ỏe m ạnh là định c ủa ông v ề vai trò c ủa s ự đau ốm nh ờ s ự t ồn t ại cân b ằng c ủa v ũ tr ụ. Bệnh (sick role). Với Talcott Parsons, b ệnh t ật tật là k ết qu ả c ủa thói quen và l ối s ống trái cũng được coi là m ột ki ểu l ệch l ạc xã h ội với t ự nhiên, là bi ểu hi ện c ủa s ự m ất cân đặc bi ệt theo ngh ĩa ng ười ốm hành động bằng trong c ơ th ể. không theo nh ững chu ẩn m ực nh ất đị nh. Còn theo phươ ng pháp ti ếp c ận mác Khi đề c ập tới c ơ s ở lý lu ận ti ếp c ận xít và Liên Xô (c ũ), nhi ều tác gi ả đã gi ải nghiên c ứu s ức kh ỏe đô th ị, một s ố lý thích s ự ch ăm sóc s ức kh ỏe nh ư là m ột thuy ết c ơ b ản nghiên c ứu v ề đô th ị đã bộ ph ận c ủa ph ươ ng th ức s ản xu ất. Điều được v ận d ụng để nghiên c ứu nh ư: lý đó có ngh ĩa là các hành vi s ức kh ỏe v ốn thuy ết hi ện đạ i hóa; lý thuy ết thiên v ị đô là nh ững hành động chính tr ị, b ởi trong th ị; lý thuy ết v ề hành động xã h ội mỗi giai đoạn c ủa s ự phát tri ển kinh t ế-xã Lý thuy ết thiên v ị đô th ị c ố g ắng gi ải hội, các hành vi này có nh ững thay đổ i để thích cho tình tr ạng đô th ị hóa “quá m ức” đạt t ới s ự ch ăm sóc s ức kh ỏe t ốt nh ất. ở các n ước đang phát tri ển, đó là vi ệc t ập Tổ ch ức Y t ế th ế gi ới (WHO) xác trung quá m ức các ngu ồn l ực phát tri ển định tình tr ạng s ức kh ỏe t ốt không ch ỉ là vào các khu v ực đô th ị, trong khi b ỏ quên tình tr ạng không có ốm đau, b ệnh t ật mà các vùng nông thôn l ạc h ậu (York W. còn là s ự kh ỏe m ạnh c ả v ề th ể ch ất, tinh Bradshaw, 1987). th ần và có m ối quan h ệ, m ạng l ưới xã h ội Trong lý thuy ết v ề hành động xã h ội, vững ch ắc, t ốt đẹ p. Ch ăm sóc s ức kh ỏe là hành động xã h ội được hi ểu là s ự trao đổ i quy ền c ơ b ản c ủa con ng ười. Chính sách tr ực ti ếp gi ữa các cá nhân c ũng nh ư các về y t ế, s ức kh ỏe góp ph ần đả m b ảo công khuôn mẫu quan h ệ được c ấu trúc hóa bên bằng xã h ội, và th ậm chí góp ph ần quan trên các nhóm, t ổ ch ức, thi ết ch ế và xã tr ọng trong quá trình gi ảm nghèo. hội. M ột th ực t ế có th ể quan sát được
3. 36 Th“ng tin Khoa học xž hội, số 10.2016 trong m ọi tình hu ống cá nhân và c ộng nhi ều vào s ự tác độ ng c ủa môi tr ường bên đồng hàng ngày là hành động xã h ội c ủa ngoài, đặc bi ệt là môi tr ường xã h ội. con ng ười di ễn ra theo nh ững quy t ắc nh ất định và trong nh ững hình thái nh ất đị nh, Vấn đề s ức kh ỏe và hành vi ch ăm sóc nh ững quy t ắc và hình thái này có s ự b ất sức kh ỏe c ủa c ư dân đô th ị trong b ối c ảnh bi ến t ươ ng đối. Để hi ểu được hành động và đô th ị hóa và bi ến đổ i xã h ội được ti ếp c ận hành vi s ức kh ỏe c ủa con ng ười, xã h ội h ọc nghiên c ứu t ừ tác độ ng c ủa nhi ều nhân t ố đề xu ất ba khái ni ệm c ơ b ản: “ý khác nhau: v ấn đề v ề điều ki ện môi tr ường ngh ĩa”, “chu ẩn m ức” và “giá tr ị” (Irwin M. sống và c ơ h ội ti ếp c ận v ới d ịch v ụ chăm Rosenstock, 1974). D ựa trên nh ững khái sóc s ức kh ỏe y t ế c ủa c ư dân, các y ếu t ố niệm có tính ch ất tiên nghi ệm được trình cá nhân, gia đình, c ộng đồ ng (mức s ống, bày ở trên, xã h ội h ọc hành động xã h ội trình độ h ọc v ấn, ngh ề nghi ệp, ngu ồn l ực đư a ra m ột s ố ti ền đề nghiên c ứu nh ư sau: gia đình, các đặc điểm v ăn hóa, thói quen ). Ngoài ra, còn có cách ti ếp c ận v ề - Con ng ười hành động trong các tình sự b ất bình đẳng trong ti ếp c ận các d ịch hu ống nh ất đị nh trên c ơ s ở c ủa các ý vụ ch ăm sóc s ức kh ỏe gi ữa các nhóm xã ngh ĩa mà h ọ t ự g ắn vào các hành động c ủa hội có thu nh ập khác nhau ở đô th ị. bản thân và đối tác. Một khung nghiên c ứu v ề s ức kh ỏe đô - Khi đi vào các tình hu ống hành động th ị đã được áp d ụng trong nhi ều nghiên cụ th ể, m ỗi ng ười đề u đã có m ột tri th ức cứu v ề s ức kh ỏe đô th ị t ừ c ả ba h ướng ti ếp hàng ngày được c ấu trúc hóa tr ước đó. cận (ti ếp c ận nghiên c ứu s ức kh ỏe môi Th ế gi ới trong đó ng ười ta hành động đã tr ường; ti ếp c ận nghiên c ứu v ăn hóa sức là m ột th ế gi ới v ăn hóa, được lý gi ải. kh ỏe và hành vi; ti ếp c ận nghiên c ứu b ất - Hành động là m ột quá trình có tính bình đẳng xã h ội trong ti ếp c ận d ịch v ụ y lý gi ải, di ễn ra m ột cách m ới/ khác đi đối tế - ch ăm sóc s ức kh ỏe). Đó là khung với hành động. Trong quá trình đó, các ý nghiên c ứu Các t ầng tác độ ng đế n s ức ngh ĩa c ấu trúc hóa nên nh ững k ỳ v ọng. kh ỏe (The determinants of health) c ủa - V ăn hóa là m ột h ệ th ống các chu ẩn Goran Dahlgren và Margaret Whitehead. mức và giá tr ị mà con ng ười có th ể hi ểu Các t ầng tác độ ng đến s ức kh ỏe được và ch ịu s ự d ẫn d ắt c ủa nó. II. Các h ướng ti ếp c ận nghiên c ứu s ức kh ỏe đô thị Trên th ế gi ới c ũng nh ư ở Vi ệt Nam hi ện nay, h ệ v ấn đề và ph ạm vi nghiên cứu s ức kh ỏe được xác đị nh trên c ơ s ở c ủa nh ận th ức lý lu ận, đó là s ức kh ỏe c ủa con ng ười luôn ch ịu s ự tác độ ng t ổng h ợp và ph ức t ạp c ủa các nhân t ố sinh h ọc-xã h ội. Nó được quy đị nh tr ước h ết b ởi ch ức n ăng của các h ệ th ống sinh lý và các quy định đặc thù sinh h ọc (nh ư gi ới tính, l ứa tu ổi, sự di truy ền và th ể tr ạng b ẩm sinh ). Bên Ngu ồn: Goran Dahlgren, Margaret cạnh đó, s ức kh ỏe c ũng ph ụ thu ộc r ất Whitehead, 1991.
4. Một số cŸch tiếp cận§ 37 Theo Goran Dahlgren và Margaret nhi ều d ưới góc độ khoa h ọc xã h ội. Trong Whitehead, s ức kh ỏe c ủa con ng ười ch ịu các nghiên c ứu xã h ội h ọc, v ấn đề s ức tác động t ừ nhi ều y ếu t ố, t ừ v ĩ mô đế n vi kh ỏe được đặt trong b ối c ảnh s ự thay đổ i mô: mạng l ưới c ộng đồ ng xã h ội xung về môi tr ường s ống, tác độ ng c ủa bi ến đổ i quanh n ơi s ống c ủa các cá nhân đó; điều khí h ậu đến ng ười dân. S ức kh ỏe và b ệnh ki ện t ự nhiên và điều ki ện kinh t ế-xã h ội. tật là th ước đo để đánh giá hi ệu qu ả c ủa s ự kết h ợp các y ếu t ố v ăn hóa và sinh h ọc 1. Cách ti ếp c ận nghiên c ứu sức kh ỏe của nh ững nhóm dân c ư s ống trong môi - môi tr ường tr ường đó (D ẫn theo: Nguy ễn V ăn Th ắng, Sức kh ỏe môi tr ường đang là mối Đặng V ũ Trung, 2003: 54). quan tâm c ủa các nhà xã h ội h ọc nói Xã h ội h ọc y t ế quan tâm đến mối chung và xã h ội h ọc môi tr ường nói riêng. quan h ệ gi ữa v ăn hóa, sinh thái và y t ế Các nghiên c ứu xã h ội h ọc trên th ế gi ới trong nghiên c ứu các v ấn đề sức kh ỏe của quan tâm đến ba h ướng nghiên c ứu, bao con ng ười. Ở c ấp vi mô, xã h ội h ọc y t ế gồm: nh ững nguyên nhân xã h ội d ẫn đế n xem xét các tín ng ưỡng, t ập quán có vai bi ến đổ i khí h ậu, h ệ qu ả kinh t ế-xã h ội c ủa trò chi ph ối nh ững cách ứng x ử c ủa con bi ến đổ i khí h ậu, c ũng nh ư gi ảm thi ểu ảnh ng ười v ới b ệnh t ật. Ở c ấp v ĩ mô, xã h ội hưởng c ủa bi ến đổ i khí hậu (W. Neil học y t ế xem xét nh ững m ối quan h ệ Adger et al, 2009; Ulrich Beck, 2010; tươ ng tác gi ữa các nhóm ng ười trong c ộng Constance Lever-Tracy, 2008; Joseph J. đồng, s ự di dân và s ự m ất cân đố i v ề Molnar, 2010). Hi ện nay, nghiên c ứu xã ngu ồn tài nguyên mang tính toàn c ầu đối hội h ọc ch ủ y ếu h ướng vào thái độ môi với b ệnh t ật (Steven P. Brown, W. Leigh tr ường (environmental attitudes) qua vi ệc Thomas, 1996). S ức kh ỏe c ủa con ng ười tìm hi ểu thái độ c ủa c ộng đồ ng đố i v ới các ph ụ thu ộc vào kh ả n ăng xã h ội ki ểm soát vấn đề môi tr ường ảnh h ưởng đế n s ức sự t ươ ng tác gi ữa con ng ười với môi kh ỏe c ộng đồng, trong đó chú tr ọng đến tr ường. S ự ki ểm soát này bao g ồm duy trì các nhân t ố độ tu ổi, h ọc v ấn, t ư t ưởng một khí h ậu ổn đị nh và tính liên t ục c ủa chính tr ị. ngu ồn tài nguyên thiên nhiên, c ũng nh ư Jorge Hardoy và các c ộng s ự ch ỉ ra duy trì ch ức n ăng mang tính liên t ục c ủa rằng, ng ười dân nghèo đô th ị đặ c bi ệt ph ải các h ệ th ống t ự nhiên để có th ể ti ếp nh ận tr ải qua nh ững r ắc r ối với chính s ức kh ỏe các ch ất th ải c ủa xã h ội loài ng ười (Ph ạm của mình liên quan đến sinh s ản, các b ệnh Văn Lình, Võ V ăn Th ắng, 2008: 21). truy ền nhi ễm qua đường tiêu hóa, hô h ấp, Các nghiên c ứu xã h ội h ọc đã hướng các b ệnh tiêu ch ảy, s ốt vàng da và kí sinh đến m ột s ố v ấn đề chính v ề s ức kh ỏe c ộng đường ru ột (Jorge Hardoy et al, 1992). đồng c ư dân trong b ối c ảnh ô nhi ễm môi Ngoài ra, thu ốc lá và thói quen ăn u ống tr ường và biến đổ i khí h ậu nh ư: không h ợp lý cùng v ới vi ệc l ạm d ụng các - Đánh giá nguy c ơ d ịch b ệnh t ại các thu ốc ch ứa ch ất kích thích c ũng làm gia vùng d ễ bị t ổn th ươ ng do bi ến đổ i khí h ậu. tăng ch ứng b ệnh đau tim, ung th ư ph ổi và - Đánh giá th ực tr ạng s ức kh ỏe c ủa suy hô h ấp c ủa ng ười dân đô thị (Robert các nhóm c ư dân d ễ t ổn th ươ ng ở đô th ị Potter, Sally Lloyd-Evans, 1998). do bi ến đổ i khí h ậu nh ư ng ười nghèo, ph ụ Sức kh ỏe c ộng đồ ng là m ột v ấn đề h ết nữ, tr ẻ em suy dinh d ưỡng, ng ười già sức quan tr ọng trong nghiên c ứu v ề bi ến - Tìm hi ểu hành vi ứng x ử c ủa c ộng đổi khí h ậu, và hi ện nay ch ưa được chú ý đồng trong ch ăm sóc s ức kh ỏe ứng phó
5. 38 Th“ng tin Khoa học xž hội, số 10.2016 với bi ến đổ i khí h ậu; nh ững t ập quán, tín ra quy ết đị nh thích h ợp” (Theo: Nancy ng ưỡng chi ph ối nh ư th ế nào đối v ới hành Berkman et al, 2010). vi c ủa con ng ười v ới b ệnh t ật; ki ến th ức Ý ngh ĩa c ủa v ăn hóa s ức kh ỏe được bản đị a trong ch ăm sóc s ức kh ỏe; kinh mở r ộng bao g ồm nhi ều n ăng l ực ph ức t ạp nghi ệm ch ữa b ệnh của ng ười dân trong và có s ự liên k ết v ới nhau, ph ụ thu ộc vào cộng đồ ng và vai trò c ủa ng ười ph ụ n ữ. cách ti ếp c ận có hi ệu qu ả v ới d ịch v ụ y t ế - Đánh giá tác động c ủa chính sách và công c ộng và nâng cao s ức kh ỏe hay các ch ươ ng trình can thi ệp lên v ấn đề không. M ột cách c ụ th ể, s ự liên quan gi ữa ch ăm sóc s ức kh ỏe. Nh ững ch ươ ng trình hi ểu bi ết v ề c ơ th ể và v ăn hóa s ức kh ỏe ch ăm sóc s ức kh ỏe luôn lôi cu ốn được s ự th ấp có th ể d ẫn đế n gi ảm tuân th ủ điều tr ị tham gia c ủa c ộng đồ ng. Tìm hi ểu nhu c ầu của b ệnh nhân, thi ếu hi ểu bi ết v ề b ệnh, của các c ộng đồ ng khác nhau, đặ c điểm v ề không tuân th ủ vi ệc t ự qu ản lý ch ăm sóc quan ni ệm, ni ềm tin c ủa c ộng đồ ng đó v ề và d ẫn đế n k ết qu ả điều tr ị kém. M ặt khác, sức kh ỏe và b ệnh t ật c ủa chính h ọ để có nh ững ng ười có v ăn hóa s ức kh ỏe th ấp ch ươ ng trình can thi ệp phù h ợp. Nhân h ọc cũng ít có kh ả n ăng th ực hi ện các hành vi y t ế s ẽ giúp tìm ra nh ững nhu c ầu và nâng cao sức kh ỏe và các ho ạt độ ng nh ững tr ường h ợp đặ c bi ệt c ủa nh ững phòng b ệnh. V ăn hóa s ức kh ỏe là m ột cộng đồ ng khác nhau, đặc điểm v ề quan ph ần quan tr ọng c ủa nâng cao s ức kh ỏe. ni ệm, ni ềm tin c ủa c ộng đồ ng đó v ề s ức Văn hóa s ức kh ỏe là ch ỉ s ố quan tr ọng kh ỏe và b ệnh t ật c ủa chính h ọ để có trong k ết qu ả giáo d ục s ức kh ỏe, m ột ch ươ ng trình can thi ệp hi ệu qu ả. trong các chi ến l ược nâng cao s ức kh ỏe, nỗ l ực hành động để hình thành và t ăng 2. Cách ti ếp cận nghiên c ứu văn hóa cường nh ững hi ểu bi ết v ề s ức kh ỏe. sức kh ỏe và hành vi s ức kh ỏe Hành vi s ức kh ỏe là m ột khái ni ệm Văn hóa s ức kh ỏe hay v ăn hóa y t ế quan tr ọng của v ăn hóa sức kh ỏe. Khái (Health literacy), c ũng có th ể gọi là n ăng ni ệm này để ch ỉ toàn b ộ các ứng x ử c ủa lực ho ặc hi ểu bi ết s ức kh ỏe, là m ột ch ủ đề con ng ười đố i v ới các ho ạt độ ng t ăng th ời s ự đang n ổi lên trong ch ươ ng trình cường, phòng ch ống và ch ữa tr ị b ệnh t ật; sức kh ỏe toàn c ầu. WHO nh ấn m ạnh v ăn đó là các ph ản ứng c ủa con ng ười tr ước hóa s ức kh ỏe liên quan đến s ự trao quy ền, nh ững v ấn đề s ức kh ỏe trong nh ững môi và t ổ ch ức này bắt đầ u có nhu c ầu h ỗ tr ợ tr ường s ống c ụ th ể, bao g ồm môi tr ường trao quy ền b ằng cách thi ết k ế các can tự nhiên và môi tr ường xã h ội. thi ệp v ăn hóa s ức kh ỏe d ựa vào nhu c ầu Các hành vi sức kh ỏe không ph ải là cộng đồ ng và nh ững v ấn đề ưu tiên trong các ứng x ử mang tính ng ẫu nhiên, mà nó bối c ảnh chính tr ị, v ăn hóa, xã h ội và s ự là s ự ph ản ánh các quan ni ệm, giá tr ị, các hài lòng c ủa c ộng đồ ng v ề kh ả n ăng nh ận chu ẩn m ực v ề s ức kh ỏe. Các hành vi ch ăm bi ết, hành động d ựa trên ki ến th ức, v ượt sóc s ức kh ỏe tiên ti ến, đáp ứng các chu ẩn qua rào c ản c ủa s ức kh ỏe (WHO, 2009). về t ăng c ường th ể l ực, phòng ch ống b ệnh tật, ch ữa tr ị đúng, k ịp th ời lại được coi Theo định ngh ĩa c ủa Vi ện Y h ọc M ỹ là các mô hình, là chu ẩn m ới cho các hành (Institute of Medicine): “V ăn hóa s ức vi ch ăm sóc s ức kh ỏe. kh ỏe là m ức độ n ăng l ực c ủa m ỗi cá nhân về đánh giá, phân tích và hi ểu các thông Điều khác bi ệt trong quan ni ệm v ề tin và d ịch v ụ y t ế c ơ b ản c ần thi ết để đưa hành vi s ức kh ỏe t ừ ti ếp c ận văn hóa là coi
6. Một số cŸch tiếp cận§ 39 đó nh ư m ột hi ện t ượng c ủa nhóm xã h ội, đó đư a ra nh ững gi ải pháp can thi ệp cho ch ứ không đơn thu ần là m ột hi ện t ượng ch ất l ượng s ức kh ỏe t ốt h ơn. của cá nhân. Các hành vi đơ n l ẻ có th ể Nghiên c ứu v ề qu ản lý các tác độ ng được coi là m ột hành động ng ẫu nhiên, của bi ến đổ i khí h ậu t ới s ức kh ỏe con nh ưng m ột chu ỗi các hành vi, đặc bi ệt là ng ười c ủa Anthony Costello và c ộng s ự sự đồ ng d ạng và nh ững khác bi ệt v ề m ặt cho th ấy, bi ến đổ i khí h ậu gây ra nh ững hành vi ch ăm sóc s ức kh ỏe c ủa m ột hay hi ểm h ọa v ề s ức kh ỏe thông qua d ịch giữa các nhóm xã h ội khác thì l ại là các bệnh. Bi ến đổ i khí h ậu và ô nhi ễm môi vấn đề mang tính xã h ội. tr ường làm gia t ăng b ất bình đẳng giàu Mối quan h ệ gi ữa phát tri ển kinh t ế và nghèo và gây thêm gánh n ặng b ệnh t ật, sức kh ỏe con ng ười có ý ngh ĩa t ươ ng chi phí khám ch ữa b ệnh cho ng ười nghèo quan. Ở nh ững n ước nghèo, v ấn đề thu - nhóm ng ười d ễ b ị t ổn th ươ ng nh ất, v ới nh ập gi ải quy ết được điều ki ện v ệ sinh điều ki ện kinh t ế khó kh ăn và c ũng không kém, điều ki ện s ống và làm vi ệc nghèo được trang b ị đầ y đủ ki ến th ức để đố i phó nàn, thi ếu th ốn và dinh d ưỡng không đả m với bi ến đổ i khí h ậu, ô nhi ễm môi tr ường. bảo. M ột v ấn đề xã h ội đặ t ra trong s ự Vì v ậy, nh ững ch ươ ng trình can thi ệp y t ế phát tri ển kinh t ế đó là sự b ất bình đẳng cộng đồ ng là r ất c ần thi ết, đặ c bi ệt là đối trong thu nh ập; s ự b ất bình đẳng này có với nhóm ng ười nghèo trong xã h ội mối liên quan đến t ỷ su ất t ử vong - điều (Anthony Costello et al, 2009). M ột này đã được ch ứng minh trong m ột nghiên nghiên c ứu khác c ủa WHO c ũng ch ỉ ra cứu c ủa Angus Deation (2003). th ực tr ạng gia t ăng c ủa nh ững c ăn b ệnh không lây nhi ễm, đặ c bi ệt ở các n ước Theo các nghiên c ứu v ăn hóa s ức đang phát tri ển, đòi h ỏi ph ải có đị nh kh ỏe và hành vi s ức kh ỏe, các y ếu t ố sau hướng nh ận th ức đúng đắ n v ề dinh d ưỡng đây c ũng ảnh h ưởng nhi ều đế n hành vi và rèn luy ện thân th ể c ủa con ng ười. C ăn sức kh ỏe c ủa ng ười dân: i) T ăng tr ưởng nguyên c ủa bùng phát các c ăn b ệnh không kinh t ế (tạo c ơ s ở v ững ch ắc h ơn cho quá lây nhi ễm hi ện nay là do s ử d ụng th ực trình ch ăm sóc s ức kh ỏe c ủa ng ười dân); ph ẩm không an toàn, l ạm d ụng các ch ất ii) Kinh t ế th ị tr ường (cũng đồ ng ngh ĩa kích thích và s ự l ỏng l ẻo v ề s ức kh ỏe th ể với nh ững thay đổ i l ớn trong h ệ th ống an ch ất l ẫn tinh th ần c ủa con ng ười hi ện đạ i sinh xã h ội, nh ất là l ĩnh v ực y t ế, giáo d ục; (Xem: Amalia W., 2005). Do đó, các gi ải tạo ra nhi ều lo ại hình d ịch v ụ xã h ội m ới pháp t ập trung vào m ột s ố v ấn đề nh ư: và ng ười dân đã d ần d ần làm quen, trong đó có thông tin, truy ền thông đạ i chúng); - Nh ận th ức, thái độ c ủa ng ười dân v ề iii) Các ch ươ ng trình kinh t ế-xã h ội (đã bi ến đổ i khí h ậu, ô nhi ễm môi tr ường, v ệ tập trung h ơn cho cộng đồ ng, tuy hi ệu qu ả sinh n ước s ạch, an toàn th ực ph ẩm, các ch ưa cao nh ưng đã đóng góp đáng k ể cho bệnh lây nhi ễm và các b ệnh nan y, mãn sự phát tri ển kinh t ế-xã h ội nói chung). tính, ch ất l ượng dịch v ụ y t ế, bình đẳng trong ti ếp c ận các d ịch v ụ y t ế. Các nghiên c ứu v ề văn hóa s ức kh ỏe - Hành vi v ề l ối s ống đô th ị: ăn u ống, và hành vi s ức kh ỏe cá nhân t ập trung vào lạm d ụng ch ất kích thích, thói quen sinh phân tích, đánh giá ki ến th ức, thái độ, kh ả ho ạt và các ho ạt độ ng th ể ch ất. năng ứng phó và kết qu ả là hành vi s ức kh ỏe c ủa con ng ười d ưới các tác độ ng đa - Kh ả n ăng ứng phó v ới các v ấn đề v ề tầng c ủa bi ến đổ i môi tr ường, xã h ội; t ừ sức kh ỏe: bi ến đổ i khí h ậu, ô nhi ễm môi
7. 40 Th“ng tin Khoa học xž hội, số 10.2016 tr ường, tình tr ạng b ệnh t ật, thay đổ i l ối sự công b ằng trong ch ăm sóc s ức kh ỏe sống hay ch ưa. Tình tr ạng s ức kh ỏe và kh ả n ăng ti ếp 3. Cách ti ếp c ận nghiên c ứu bất bình cận các d ịch v ụ xã h ội, trong đó có ti ếp đẳng xã h ội trong ti ếp c ận d ịch v ụ y t ế - cận các dịch v ụ y t ế của ng ười dân, ch ịu ch ăm sóc s ức kh ỏe ảnh h ưởng b ởi các y ếu t ố quy ết đị nh s ức Tất c ả các xã h ội (c ả quá kh ứ l ẫn hi ện kh ỏe và điều ki ện xã h ội n ơi họ s ống và tại) đề u được đặ c tr ưng b ởi các khác làm vi ệc, còn g ọi là các y ếu t ố quy ết đị nh bi ệt xã h ội. Đó là m ột quá trình trong đó xã h ội. Các y ếu t ố quy ết đị nh xã h ội này con ng ười t ạo nên kho ảng cách do ứng x ử có th ể là nguyên nhân gây nên s ự b ất bình khác nhau b ởi các đị a v ị, vai trò và nh ững đẳng trong ti ếp c ận các d ịch v ụ xã h ội và đặc điểm khác. S ự khác bi ệt xã h ội, chu ẩn dịch v ụ y t ế c ủa ng ười dân. bị cho bất bình đẳng xã h ội, là m ột điều Các nghiên c ứu v ề bình đẳng y t ế, s ức ki ện trong đó con ng ười có c ơ h ội không kh ỏe th ường ti ếp c ận nghiên c ứu nguyên ngang b ằng v ề s ử d ụng c ủa c ải, quy ền l ực nhân-kết qu ả c ủa s ự b ất bình đẳng, ch ỉ ra và uy tín. S ự khác bi ệt ấy chính là ti ền đề sự b ất bình đẳng trong ti ếp c ận các d ịch của b ất bình đẳng xã h ội. vụ y t ế, ch ăm sóc s ức kh ỏe gi ữa các nhóm xã h ội khác nhau, đồ ng th ời đưa ra gi ải Sức kh ỏe là m ối quan tâm hàng đầu pháp nh ằm nâng cao quy ền l ợi c ủa các của m ỗi cá nhân và có tác động sâu s ắc nhóm y ếu th ế thông qua các ch ươ ng trình đến s ự phát tri ển kinh t ế-chính tr ị c ủa m ỗi can thi ệp y t ế c ộng đồ ng. Nghiên c ứu c ủa qu ốc gia. Ng ười dân có s ức kh ỏe s ẽ làm Michael Marmot (2007) cho r ằng, mu ốn tăng kh ả n ăng t ạo ra ngu ồn c ủa c ải cho gi ải quy ết được g ốc r ễ b ất bình đẳng trong qu ốc gia và ng ược l ại. Th ế nh ưng, m ột t ỷ y t ế, ch ăm sóc s ức kh ỏe c ần ph ải “trao lệ l ớn ng ười dân trên th ế gi ới v ẫn đang quy ền” và gi ải phóng s ự “tự do” của các ph ải s ống trong tình tr ạng thi ếu th ốn v ề cá nhân, nhóm xã h ội. Nghiên c ứu hàm ý lươ ng th ực, th ực ph ẩm, ngu ồn n ước s ạch đã đến lúc c ần gi ải quy ết v ấn đề c ấp bách và các điều ki ện v ệ sinh không được b ảo về b ất bình đẳng trong y t ế-sức kh ỏe. đảm. Điều này đã tác động tiêu c ực đế n sức kh ỏe c ủa m ột b ộ ph ận không nh ỏ * * * ng ười dân. Bên c ạnh đó, s ự phân bi ệt đố i xử gi ữa các nhóm xã h ội khác nhau v ẫn Sức kh ỏe là m ột trong nh ững y ếu t ố đang tồn t ại, d ẫn đế n s ự không ngang ảnh h ưởng quan tr ọng đế n quá trình phát bằng nhau v ề ch ất l ượng cu ộc s ống nói tri ển c ủa c ộng đồ ng, qu ốc gia. Cùng v ới chung và ti ếp c ận các d ịch v ụ ch ăm sóc sự phát tri ển c ủa kinh t ế-xã h ội, đờ i s ống sức kh ỏe nói riêng. vật ch ất c ủa ng ười dân được nâng cao, v ấn đề ch ăm sóc s ức kh ỏe tr ở thành v ấn đề S ức kh ỏe là quy ền c ơ b ản c ủa con hàng đầu trong chi ến l ược y t ế qu ốc gia ở ng ười. S ự b ất bình đẳng, s ự nghèo đói, các n ước trên th ế gi ới c ũng nh ư ở Vi ệt nạn bóc l ột, b ạo l ực và b ất công là Nam, đặc bi ệt ở các khu v ực đô th ị. Bài nguyên nhân chính gây ra b ệnh t ật, ch ết vi ết này hy v ọng góp ph ần g ợi m ở nh ững chóc cho ng ười nghèo. Khi nói đến s ức nghiên c ứu v ề s ức kh ỏe đô th ị sâu r ộng kh ỏe cho m ọi ng ười, điều đó có ngh ĩa hơn, và phát tri ển nh ững ch ươ ng trình can là ph ải xem xét xem m ọi ng ười dân đã có thi ệp s ức kh ỏe c ộng đồ ng
   
8. Một số cŸch tiếp cận§ 41 Tài li ệu tham kh ảo equity: From root causes to fair 1. Amalia Waxman (2005), “Why a outcomes”, 370(9593): 1153-1163. global strategy on diet, physical 11. Michael Senior, Bruce Viveash activity and health?”, Nutrition and (1998), Health and Illness , Macmillan Fitness: Mental Health, Aging, and the Press Ltd., London. Implementation of a Healthy Diet and 12. Mildred Blaxter (2003), Health and Physical Activity Lifestyle , Vol.95: lifestyles , Routledge. 162-166, Karger Publishers. 13. Nancy D. Berkman, Terry C. Davis and 2. Angus Deation (2003), “Health, Lauren McCormack (2010), “Health inequality and economic literacy: What is it?”, Journal of development”, Journal of Economic Health communication, 15(S2): 9-19. literature , 41(1): 113-158. 14. Nguy ễn V ăn Th ắng, Đặ ng V ũ Trung 3. Anthony Costello, et al (2009), (2003), Nhân h ọc y t ế ứng d ụng , Nxb. “Managing the health effects of Đại h ọc Y t ế công c ộng Hà N ội, Hà N ội. climate change”, The Lancet , 15. Ph ạm V ăn Lình, Võ V ăn Th ắng 373(9676): 1693-1733. (2008), Nhân h ọc y t ế, Nxb. Đại học Y 4. Constance Lever-Tracy (2008), Dược Hu ế, Hu ế. “Global warming and 16. Robert B. Potter, Sally Lloyd-Evans, sociology”, Current Sociology, 56(3): (1998), The City in the Developing 445-466. World , Longman Harlow. 5. Goran Dahlgren, Margaret Whitehead 17. Steven P. Brown and W. Leigh (1991), Policies and strategies to Thomas (1996), “A new look at promote social equity in health , psychological climate and its Institute for Future studies, Stockholm. relationship to job involvement, effort, and performance”, Journal of Applied 6. Irwin M. Rosenstock (1974), “The psychology , 81(4): 358-368. health belief model and preventive health behavior”, Health Education & 18. Ulrich Beck (2010), “Climate for Behavior , 2(4): 354-386. change, or how to create a green modernity?”, Theory, Culture & 7. Jorge Hardoy, Diana Mitlin, David Society , 27(2-3): 254-266. Satterthwaite (1992), The Future city , 19. World Health Organization Island Press, Washington D.C. (2009), World health statistics , World 8. Joseph J. Molnar (2010), “Climate Health Organization. change and societal response: 20. W. Neil Adger, et al (2009), “Are livelihoods, communities and the there social limits to adaptation to environment”, Rural Sociology , 75(1): 1-16. climate change?”, Climate change , 93(3- 9. Louis Jonah Opit (1993), “The 4): 335-354. measurement of health service 21. York W. Bradshaw (1987), outcomes”, Oxford textbook of public “Urbanization and health , 3. Underdevelopment: A Global study of 10. Michael Marmot, on behalf of the Modernization, Urban Bias and Commission on Social Determinants Economic Dependency”, American of Health (2007), “Achieving health Sociology Review, 52(2): 224-239.