Giáo trình Một số thủ pháp nhằm tăng cường tính biểu cảm trong ngôn ngữ báo chí

Nội dung text: Giáo trình Một số thủ pháp nhằm tăng cường tính biểu cảm trong ngôn ngữ báo chí

1. MT S TH PHÁP NH M T NG C NG TÍNH BI U C M TRONG NGÔN NG BÁO CHÍ Nh chúng ta u bi t, ch c n ng quan tr ng hàng u c a báo chí là thông tin. Nh ng n u trong ngôn ng báo chí ng i vi t ch dùng các t ng , cách di n t có tính ch t khuôn m u ph n ánh các s vi c, hi n tng, v n , thì thông tin khó tránh kh i khô c ng, ơn iu, th m chí t nh t. kh c ph c các nh c im này, các tác gi ã s d ng khá nhi u nh ng th pháp nh m t ng c ng tính bi u c m khác nhau; và nh ó, thông tin c a h tr nên sinh ng, h p d n, d c và d ti p thu h ơn i v i c gi . Qua kh o sát s ơ b , các th pháp nh m t ng c ng tính bi u c m cho ngôn ng báo chí có th chia thành m t s lo i chính nh sau: 1. Dùng t ng h i tho i T " h i tho i " ây c hi u theo ngh a r ng, t c là nó không ch bao hàm các t thu c v n t v ng c a ngôn ng v n hoá c dùng c bi t trong l i nói mi ng, trong sinh ho t hàng ngày, mà còn g m c m t s t thông t c và t lóng, vì nh ng t thu c hai lo i sau này c ng ch c chuyên dùng trong kh u ng . Ví d : " Bng c p y ng i, anh v n ch là m t nhân viên quèn ". ( Hà N i m i ch nh t, 22 / 11 /1998 ); " ã qua ngày r m mà nhi u công s v n còn vng hoe . in tho i réo mt ngh v n không có ai tr l i ". ( Nhà báo và Công lu n, s 10 / 1998 ); " Vòng u th 17 là vòng u " bc mùi " nh t k t u gi i. Nh ng quan sát viên kh ng nh r ng cách mà Th a Thiên - Hu " ch t " trên sân Hà N i còn " thô " h ơn so v i cách mà Công an Hà N i ã " nm " trên sân
2. T Do - tr n u mà BTC gi i ã lôi hai i ra " chém ", và b d lu n ph n ng v cách " chém " n a v i ". ( Lao ng, 25 / 5 /2001 ); " Th c t thì Tú ch ng có xu g nào góp v n ". ( An ninh th gi i, 6 / 3 / 1998 ); " Tôi v i nháy anh b n ng nghi p u ng m t h ơi h t c c cà phê en, hp t p n xe máy, dông th ng ". ( lao ng, 4 / 3 /1998 ) Hi n nay, xu h ng chung trên th gi i là h i tho i hoá ngôn ng báo chí nó ơn gi n h ơn, g n g i h ơn v i cu c s ng th ng ngày. Chính vì th , t ng ( và th m chí c cú pháp ) c a ngôn ng h i tho i c dùng t ng cng tính bi u c m trong các bài vi t ngày càng phong phú và a d ng. Tuy nhiên, h i tho i hoá ngôn ng báo chí không có ngh a là chúng ta c phép bê nguyên xi ngôn ng i th ng v i t t c cái dáng v thô ráp, xù xì, gai góc c a nó vào trong tác ph m báo chí. Vì dù th nào i ch ng na, ngôn ng trên trang báo ph i là m t th ngôn ng ã c g t gi a, c tr i qua s nhào n n c a tác gi và ph i t t i m t s chu n m c nh t nh v v n hoá. Vì th , tình trng l m d ng quá m c các t ng thu c ti ng lóng hay các t ng thô t c ang di n ra m t s nhà báo và m t s t báo ( nh t là các t báo dành cho thi u niên nhi ng ) là r t áng lo ng i, cn c quan tâm úng m c và không ch m tr 1. 2. Dùng t ng vay m ưn t ti ng n ưc ngoài Nh ng t ng d c vay m n t các ngôn ng n - Âu có th c gi nguyên d ng hay phiên âm. Ví d : " H ơn m t chút h s là " Speaker " ( v n hoá, 18 / 1 /1998 ); " Tôi th y không ít ng i gi n d mang nh ng b rát p nh ng qu th c dó không ph i là cái p modern hi n i mà m t nét p r t riêng, cái p c a m t phong cách gi n d " ( V n hoá- T t 1999 );
3. " Ông ta không làm cho m t t báo c th nào mà ch h p tác làm nh ng chuyên san v i t ngh s , th m chí còn b i móc hay lng xê vô ti v cho m t ai ó v i m c ích ch là có ti n " ( Ti n Phong, 21 / 5 / 2002 ); " Tôi v n không thích táo nh ng th y táo ngon mua vài qu dùng làm ét xe cho b a c ơm chi u " ( Lao ng, Xuân M u D n, 1998 ) Trong s các t c vay m n t các ngôn ng n - Âu, có khá nhi u t ã ph n nào thích nghi v i chu n m c c a ti ng Vi t cho nên c s dng khá r ng rãi. Tuy nhiên, ng i ta v n d dàng nh n th y cái ngu n gc ngo i lo i c a chúng, ch ng h n nh : apphe, xêmina, makettinh, kiôt Còn các t Hán - Vi t thì c dùng quá ph c p và ã tr thành m t b ph n không th thi u c a ti ng Vi t. Song, không vì th mà ng i ta không nh n th y kh n ng t ng c ng tính bi u c m c a chúng. Ví d : " Quý h tinh b t quý h a " ( V n hoá, 25 / 2 /1998 ); " V phía ch quan , c ng nên th ng th n nhìn nh n nh ng y u kém , b t cp ca ta trong l nh v c này " ( Tu i tr Th ô, s 6 / 1998 ) Vi c s d ng các t ng vay m n t ti ng n c ngoài c n có ch ng mc tránh gây ph n c m cho ng i c, vì s xu t hi n quá nhi u các t không thu n Vi t trong m t v n b n báo chí không ch làm cho ngôn ng ca nó có v không trong sáng mà còn t o n t ng r ng ng i vi t mu n " khoe ch ". Bên c nh ó, nh ng t ng c l a ch n ph i có nhng u th th t s n i tr i so v i các t ho c nh ng cách di n t t ơ ng ơ ng trong ti ng Vi t ( Ch ng h n nh di n t khái ni m rõ ràng, y , chính xác hơn; ho c có v âm thanh nghe g i c m h ơn ) và ng th i ph i t ơ ng i quen thu c i v i công chúng ( t c c dùng th ng xuyên trong giao ti p ) không gây c n tr gì áng k cho quá trình nh n th c c a c gi . 3. Dùng thu t ng
4. Các thu t ng , xét theo t thân, là nh ng t trung tính, t c không mang sc thái bi u c m. Th nh ng, khi c k t h p hài hoà v i các t khuôn mu, chúng l i có kh n ng t ng c ng tính bi u c m r t áng k . Ví d : " V i bi u t ng v s c m nh vô song, h là hình nh nói s ng u xu t chúng: chúa s ơn lâm. B ng t duy , b ng hành ng th c ti n, con ng i luôn vn hoá hoá th gi i xung quanh" ( Ngôn ng và i s ng, s 2 / 1998 ); " S thành công c a nh ng hng m c u tiên s t o nên s h p d n, thu hút các nhà u t vào liên doanh, liên k t có th tri n khai d án " ( Nhân dân h ng tháng, s 5 / 1998 ); " Ít thích lý lu n tr u t ng, t bi n, kinh vi n, giàu óc th c t , n m b t nhanh k thu t, g n lý lu n v i tình c m, v g n cái chân ch t, bình d ó cng là nét khu bi t c a v n hoá Nam B " ( Th thao và V n hoá, Xuân Mu D n / 1998 ); " ây là m t b c ngo t vì t tr c n nay ng LDP c m quy n v n ch tr ơ ng c t gi m thâm th ng ngân sách b ng m i giá " ( Hà N i m i cu i tu n, 21 / 2 /1998 ) Hi n nay, do khoa h c k thu t phát tri n m nh, nhi u l nh v c nghiên cu m i ra i, cho nên s l ng thu t ng gia t ng nhanh chóng và chúng xu t hi n v i m t ngày càng dày trên các báo. 4. Dùng t ng a ph ươ ng Các t ng a ph ơ ng luôn mang m d u n riêng v l i n ti ng nói ca m t c ng ng ng i g n li n v i m t vùng t, vì th chúng làm cho câu v n có s c thái m i l , ôi khi khá giàu s c g i. Các t ng a ph ơ ng có th g p trong ngôn ng c a tác gi c ng nh trong ngôn ng nhân v t. Ví d :
5. "c mong sao n âu ta c ng g p nh ng cái ch nh ( xóm, ti ng Ngh An - H A.) nh Liên Trì, b t g p nh ng con ng i t ch nh ra i " ( Lao ng, 4 / 4 / 2002 ); " Hu ơi, bi t v mô bây ch ? " ( Gia ình, s 5 / 2000 ); " Bà Ngô Th C a ( 67 tu i ) - H i tr ng H i Ph n làng c gi u s xu h ": " úng là có chuy n ó thi t, c ng là do i s ng mà ra c . Nói mô xa, ch nhìn sang m y làng bên tê núi là êm n m t i thân mu n khóc h t nc m t. Nh ng nói gì thì nói, m y ch c n m gi i phóng lên, làng C Dù ã thay i nhi u l m r i. Tr c ph n vì ói, ph i n n, ph n vì u ng nc c, gái trai, già tr làng ni u b ng phình to nh b ng ch a, m t bng, da chì " ( Lao ng, 20 / 3 / 2003 ); D dàng nh n th y là trong ngôn ng nhân v t, t ng a ph ơ ng xu t hi n m t cách t nhiên nh là s ph n ánh chân xác l i n ti ng nói c a h , vì th tính bi u c m c a chúng có v nh không c cao b ng so v i các t ng a ph ơ ng c chu n b k l ng v m i ph ơ ng di n trong ngôn ng tác gi . 5. S d ng ch t li u v n h c Các ch t li u v n h c có m t r ng rãi trong h u h t các th lo i báo chí, theo nhi u cách th c khác nhau. Nh ng nh ng cách th c th ng g p nh t là vay m n c t truy n, hình nh hay t ng , cách di n t t các tác ph m v n hc2. Ví d : " Trong ti u thuy t " t v hoang " c a nhà v n Xô Vi t Sôlôkhôp có miêu t m t ông ch t ch nông trang Nagunôp không ch u c ti ng gáy ca con gà nhà m t m hàng xóm. C úng lúc ông ng say thì ph i b ng th c vì con gà nhà n c t ti ng gáy. Nó gáy m i oai v , m i thách th c, m i trêu ng ơ i. Không ch u n i ti ng con gà, ông ch t ch m i dùng quy n hành tìm n nhà n bóp ch t con gà.
6. Vi ông b n tôi thì l i khác, ông l i mang con gà nhà mình n gáy thiên h . Thói i v n v y, con gà t c nhau ti ng gáy t t sinh l m chuy n, tr c h t là chuy n s di n, sau n hao ti n t n c a. Ông b n tôi là ch m t công ty nh . Ng i ta tán ông nên a hàng i tri n lãm qu c gia, hàng c a ông ph i n i ti ng c n c. N i ti ng trong nhà coi nh v t, nh áo g m i êm " ( Nông nghi p Vi t Nam, 10 / 4 / 2002 ); " C ng Sài Gòn: âu là gót chân A-sin ? ( Tu i tr TP HCM 27 / 5 /2001 ); " B n quy n âm nh c: - cu c chi n c a chàng ôn kihôtê ch ng l i ci xay gió ( Gia ình và Xã h i, s 34 / 2002 ); " Ngày 15 / 5 Leverkusen s ch ơi tr n chung k t tranh cúp c v i Schaltre 04 tr c khi g p Real Madrid trong tr n tranh cúp C1. Không bi t câu l c b này thi u ra sao. C u chúc cho c m ơ ban u c a h c không tr thành " mi ng da l a " ( Ti n phong, 12 / 5 /2002 ); " Bu n vui c ng m t h i này chùa H ơ ng "; " Li vui có m t khúc này " ( Hà N i m i cu i tu n, 21 / 2 /1998 ); " Ngh ch ơi c ng l m công phu " ( u t , 9/ 3 /1998 ); " iu l b o hi m có nh ng quy nh theo ki u " sng ch t m c bay " ( Gia ình và Xã h i , s 68 / 2001 ); V i i bóng Liverpool : Không có n ơi nào p nh Rôma " ( Th thao và v n hoá, 20 / 2 /2001 ) 6. S d ng thành ng , t c ng , danh ngôn cùng các bi n th c a chúng Các ph ơ ng ti n ngôn ng này th ng có ý ngh a rõ ràng, d hi u, l i xu t hi n v i t n s cao trong ho t ng giao ti p th ng ngày ( nh t là thành ng , t c ng ) 3, cho nên vi c s d ng chúng r t thu n l i i v i c ng i vi t l n ng i c.Ví d :
7. " Gi n cá chém th t " ( Lao ng, 14 /5 /2001 ); " Nh t c n th , nh c n giang " ( Nhân dân h ng tháng, tháng 5 / 1998 ); "Cái n t ánh ch t không ch a " ( Thanh niên, 15 / 3 /1998 ); " Làm vua ch ơi lan, làm quan ch ơi trà " ( Tu i tr TP HCM, 22 / 1 / 2001 ); " u xuôi, uôi ch a l t " ( Nhà báo và Công lu n, s 10 /1998 ); " Tên c p Nguy n V n Thi ã t ng hai l n vào tù vì t i " c ng ot tài sn công dân " nay v a ra tù c vài tháng, m c dù có s c kho nh ng v n không ch u lao ng ki m s ng m t cách l ơ ng thi n mà v n m c ch ng " ng a quen ng c " ( Ti n phong, 21 / 5 /2001 ); " Xung quanh v n nhà t này, c cán b nhà n c và nhân dân u kêu kh , kêu c c vì còn nh ng k cơ h i " c n c béo cò ", l i d ng các k h mà làm n b t chính " ( Tu i tr TP HCM, 20 / 1 /2002 ); " Th y, mua danh ba v n nh ng bán danh ch c n n m b y n m t ch c l h i không ra gì " ( Th thao và V n hoá, s 18 / 2001 ); " Hãy nói cho tôi bi t, b n yêu nh th nào, tôi s nói b n là ng i ra sao " ( Th gi i tr , s 34 /1997 ); " Có m t danh nhân ã nói, i ý r ng: " Hnh phúc là m t th n c hoa mà khi ban phát cho ng i khác v n con v ơ ng l i vài gi t " ( Thanh niên, 16 / 10 / 2000 ); Kh o sát cho th y, vi c s d ng thành ng , t c ng ang là th pháp t ng cng giá tr bi u c m c a dùng nh t hi n nay trên nhi u t báo. 5. Ch ơi ch Các tr ng h p ch ơi ch g p không nhi u trong các tác ph m báo chí. Vì so v i các th pháp t o giá tr bi u c m khác, vi c ch ơi ch khó kh n h ơn, òi h i ng i vi t nhi u ph i có s tìm tòi, khám phá công phu h ơn. Ví d : " Pháp M hp tác hay hp tát ? ( Nhân dân, s 73 / 1972 );
8. " n ho v n hoá " ( Hà N i m i, T t Nhâm Ng , 2002 ); " G p nhau ui d n " ( u t , 12 / 1 /2002 ); " Nhi u ng i ng i u tranh vì h bi t r ng h u qu h s ph i gánh ch u là " tránh âu " " ( Lao ng, 15 / 3 /1998 ); " C u ph i ch u ít nh t m t l n ti ng ch i th vì cán ph i chân a i bên c nh khi d ng èn n cái l p Anh v n àm tho i; nh ng " tho i hoài mà v n c b lo i " ( Áo tr ng, s 7 / 2000 ) Th c t kh o sát cho th y, trong báo chí cách m ng Vi t Nam, ng i ch ơi ch th ng xuyên, hi u qu và t o nên h n m t phong cách riêng, là Ch t ch H Chí Minh.4 Còn các tác gi khác, vi c ch ơi ch th ng c dùng r t h n ch , mang n ng tính ng u h ng. 6. Dùng d u câu Các d u câu c ng là nh ng ph ơ ng ti n c d ng trong vi c t o nên giá tr bi u c m cho ngôn ng báo chí. Song ây, chúng tôi ch bàn n d u ngo c kép và d u ch m l ng ( d u ba ch m ) nh là hai lo i d u câu n i b t hơn c v ph ơ ng di n này. Dấu ngo ặc kép : Có giá tr bi u c m cao khi báo hi u r ng nh ng t ng nào ó c dùng không ph i v i ý ngh a hay phong cách thông d ng c a chúng. Nó mang n cho câu v n s c thái dí d m, hài h c ho c m a mai, châm bi m. Ví d : " Khán gi ã quá " no " v i nh ng gì c th ng th c và ang tìm m t " món n " khác h p kh u v h ơn " ( Gia ình và Xã h i, s 100 / 2001 ); " Trong êm x L ng giá rét, chúng tôi tình c g p t p 4, 5 cô gái " tóc xù m " ki u Hàn Qu c ng tr c quán Karaoke trên ng ông Kinh " phát ngôn " v i nh ng l i l , thô t c " ( Ti n phong, 9 / 1 /2002 ); " Tuy v y, không ph i c s m máy r i mu n b ơm lúc nào thì b ơm, mà còn ph i theo s phân ph i c a " tr ng dãy " . B t u vào hè n m nay, ông
9. Th ng, tr ng khu nhà, ã " lên l ch " phân ph i nh sau [ ]. Còn m t h không c b ơm nh ng ngày nào c ng c " c quy n " dùng xô múc nc dùng trong ngày. Phân ph i nh th hoá ra anh ta l i " b " nh t. Cái b công c ng su t ngày khô nh r n ráo " ( Nông nghi p Vi t Nam, 19 / 3 /2002 ); " C ng có ngh a r ng, dù ã r t c g ng nh ng m t l n n a, Công an và Vi n Ki m sát qu n Ki n An l i " ôm nh m " m t v n b n không có giá tr pháp lý ( Lao ng, 24 /5 /2001 ); " 61% l u h c sinh Vi t Nam " bc h ơi " sau khi t t nghi p. H i âu ? " ( Th thao và V n hoá, s 12 /2001 ) Dấu ch ấm l ửng : t ng c ng áng k tính bi u c m cho ngôn ng báo chí khi nó th c hi n ch c n ng làm giãn nh p câu v n, báo hi u s b t ng ho c g i m các nh h ng suy ngh khác nhau cho ng i c. Ví d : " Các nam ca s ngày càng p gái " ( Th thao và V n hoá, 17 / 6 / 2001); " V thành ph mua c " ( Lao ng, 24 /5 / 2002 ); " L i h a c ng ô nhi m " ( Lao ng, 21 / 5 / 2001 ); " Tôi i mua v " ( Gia ình và Xã h i, s 4 / 2001 ); " Nh ng n m t n ơi nh Kalona, làng truy n th ng Iowa, m t thành ph mi n Trung n c M mà còn dùng hàng Trung Qu c thì " ( Ti n phong, 15 / 4 / 2002 ); " Tôi r i làng, ng trên i cao nhìn xu ng th y Cam ngh a và Cam Chính có thân hình còng ngo t nh m t d u h i l n. D u h i gieo vào gi a tr i, t, vào bi t bao nhiêu thân ph n làng và khóc ngh n không có câu tr l i " ( Lao ng, 29 / 3 /2001 ) 7. Dùng n d
10. n d trong ngôn ng báo chí th ng mang tính ch t v n c nh. Nó là sáng t o riêng c a ng i vi t và in m d u n cá nhân. Ví d : " Các tân binh v i n i lo muôn thu : tr h ng " ( nhà báo và Công lu n, s 11 /1998 ); " Bóng á c t ng quân trong cu c chi n vùng v nh " ( Hà N i m i ch nh t, 22 /2 /1998 ); " Nh ng sáng ki n này có th giúp Vi t Nam lo i b nh ng gà trên con ng tr thành " im n c a thiên niên k m i " ( Gia ình và Xã h i, s 37 / 2002 ); '" Tr ng sa, tình yêu c a mt lính o lng sóng là anh em c phòng u vui " ( Ti n phong, 7 / 3/ 2002 ); " Vàng tr ng lên ngôi " ( Lao ng, 19 / 2 / 2002 ) Có th nói, không theo ui m c ích khám phá và ph n ánh th gi i m t cách hình nh nh trong v n h c ngh thu t, nhà báo s d ng n d nh m t ph ơ ng ti n i l p v i khuôn m u, m t ph ơ ng ti n nh m ánh l c h ng s chú ý c a c gi nh ng l i gây c n t ng l n. 8. Nói d a, trích d n ây, tác gi ch ra ngu n g c, xu t x c a nh ng cách di n t g i c m nào ó mà anh ta vay m n nh m thông báo cho c gi bi t r ng: anh ta ch ng tình v i nh ng ki u nói y ch không ph i ch u trách nhi m v ch t lng c a s g i c m trong chúng. Và chính cái th pháp nói d a, trích d n nh v y ã làm cho gi ng iu câu v n b t i cái s c thái ch quan, tr nên mm m i, nh nhàng, và thông tin hàm ch a trong nó c ng có xác th c cao h ơn. Ví d : " Giai t ng nh tôi, mua cái xe làm ph ơ ng ti n b ơ n ch i ( nói nh ông Gorki, v vai trò c a v n h c dân gian ) là " cho lao ng c nh nhàng h ơn " thì " ( Lao ng, 4/ 3 /1998 );
11. " Nói theo cách c a nhà th ơ Evgheni Evtushenko , không nên h th p ph n xu ng b ng àn ông! " ( V n hoá, 8 / 3 /1998 ); " Dân chúng g i h là bi n, lâu ngày thành quen nên g i là Bi n H " ( Nhà báo và Công lu n, s 13 /1998 ); " Ng i àn bà y tuy còn chút nhan s c, nh ng nói theo ngôn ng c a gi i tr , c ng thu c lo i quá " át " r i " (Tu i tr Th ô, 12 / 3 / 2000 ) " Tôi i tìm mua cho con gái m t chi c àn Organ Yamaha " made in Japan " chính hi u, t i m t Duty Free Shop ( c a hàng mi n thu ) trên ph " in t " ( theo cách g i c a nh ng ng i Vi t ây " ( Lao ng, 24 / 6 1998 ) Khi s d ng b t k th pháp nào nh m t ng c ng tính bi u c m cho ngôn ng báo chí ( mà nh ng cái k trên ch là m t s tiêu bi u ), ng i vi t ph i l u ý t i m t lo t các yêu c u nh : úng lúc, úng ch , úng li u l ng ( không ph i v i th lo i báo chí nào c ng có th v n d ng chúng; và v i các th lo i có th v n d ng thì m c v n d ng c ng khác nhau ) nh ng có l yêu c u ang c t ra b c thi t h ơn c là ph i th hi n s c l p, sáng to. Chính s tìm tòi, sáng t o s s n sinh ra s m i m v n là c i ngu n c a s h p d n.Th c t cho th y, n u ng i vi t ch bi t l p l i ng i khác m t cách máy móc thì các hình th c bi u c m mà anh ta a ra không ch m t i du n cá nhân mà còn m t i c tính hi u qu . Ch c n ng bi u c m c a chúng b vô hi u hoá và chúng d n d n tr thành khuôn m u. Trong th c t chúng ta ã g p không ít tr ng h p nh v y. Ch ng h n, t câu hát " Em ơi ,Hà N i ph " ng i ta ã " tái b n " thành tiêu c a m t lo t các bài báo khác nhau: nào là " Em ơi, Hà N i m ", nào là " Em ơi, Hà N i shop ",
12. ri thì " Em ơi , Hà l i n c ", v . v.; r i t tiêu truy n ng n " Có m t êm nh th " c a Nguy n Th Minh Th ng i ta ã c i biên thành " Có mt t p th nh th ", " Có m t lò võ nh th ", " Có m t ki u ào t o cán b nh th " i v i các tr ng h p ki u này, ch có vay m n l n u tiên là c ng i c h ng ng, vì nó c áo và m i l . Còn s l p l i l n th hai, l n th ba r t d gây c m giác nhàm chán.