Giáo trình Một số vấn đề về truyền thông đại chúng, văn hóa đại chúng và văn hóa truyền thông trong kỷ nguyên kỹ thuật số - Đặng Thị Thu Hương

Nội dung text: Giáo trình Một số vấn đề về truyền thông đại chúng, văn hóa đại chúng và văn hóa truyền thông trong kỷ nguyên kỹ thuật số - Đặng Thị Thu Hương

1. MỘT S Ố V ẤN ĐỀ V Ề TRUY ỀN THÔNG ĐẠ I CHÚNG, V ĂN HÓA ĐẠI CHÚNG VÀ V ĂN HÓA TRUY ỀN THÔNG TRONG K Ỷ NGUYÊN K Ỹ THU ẬT S Ố ∗ TS. Đặng Th ị Thu H ươ ng ∗∗ Bài vi t này h th ng l i quan im c a các tr ng phái nghiên c u truy n thông n i bt trong th k XX tìm hi u v m i quan h n i t i và tác ng qua l i gi a truy n thông i chúng, v n hoá i chúng và v n hoá truy n thông. ng th i, tìm hi u l ch s nghiên c u v hi u qu và tác ng c a truy n thông i chúng i v i công chúng, bài vi t s nêu b t vai trò c a truy n thông i chúng i v i s thay i v nh n th c, hành vi và l i s ng c a con ng i. T ó, bài vi t t v n v vai trò, và trách nhi m c a truy n thông i chúng Vi t Nam trong vi c gi gìn và phát huy b n s c v n hoá Vi t trong th i k h i nh p qu c t và toàn c u hóa c a k nguyên k thu t s . 1. Truy ền thông đạ i chúng, v ăn hóa đạ i chúng và v ăn hóa truy ền thông Truy n thông là quá trình liên t c, qua ó chúng ta hi u c ng i khác, và làm cho ng i khác hi u c chúng ta (Martin P. Adersen 1959 trích theo Frank Dance 1970). Truy n thông ra i và phát tri n do nhu c u khách quan c a xã h i v thông tin giao ti p ca loài ng i, do trình và iu ki n KT-XH c ng nh s phát tri n c a khoa h c k thu t. Truy n thông i chúng là m t d ng th c truy n thông c bi t trong l ch s loài ng i - khi mà ng i truy n thông tin có th truy n t i thông ip cho ông o qu n chúng v s l ng và r ng kh p v a lý - iu mà các cách th c truy n thông tr c ó không th nào có c. Nói theo Lerner (1957 trích theo Tr n H u Quang 2008), thì s chuy n ti p t các h th ng truy n thông truy n mi ng sang các h th ng truy n thông i chúng chính là m t trong nh ng iu ki n và c im c a quá trình chuy n i t xã h i c truy n sang xã h i hi n i. ∗ Tr ng i h c KHXH&NV, HQGHN
2. Còn v n hóa là khái ni m mang n i hàm r ng l n v i r t nhi u cách hi u khác nhau, liên quan n m i m t i s ng v t ch t và tinh th n c a con ng i. Ngay t n m 1952, hai nhà nhân lo i h c ng i M là Alfred Kroeber và Clyde Kluckhohn (1952) ã th ng kê c 164 nh ngh a khác nhau v v n hóa. 50 n m sau, T ch c Giáo d c, Khoa h c và Vn hóa th gi i (UNESCO 2002) a ra nh ngh a: Vn hóa nên c c p n nh là mt t p h p c a nh ng c tr ng v tâm h n, v t ch t, tri th c và xúc c m c a m t xã h i hay m t nhóm ng i trong xã h i và nó ch a ng, ngoài v n h c và ngh thu t, c cách sng, ph ơ ng th c chung s ng, h th ng giá tr , truy n th ng và c tin. Vn hóa là s n ph m c a loài ng i, c hình thành và phát tri n trong m i quan h thích nghi gi a con ng i v i t nhiên, gi a con ng i v i xã h i, và c ng chính v n hóa li tham gia vào vi c t o nên con ng i, duy trì s phát tri n b n v ng cho xã h i. V n hóa, theo cách hi u c a xã h i h c và nhân h c, không ph i ch liên quan n i s ng tinh th n mà còn là l i s ng, bao g m c ph ơ ng th c s n xu t và công ngh , kh i tri th c và cách to ra tri th c, cách suy ngh và c m xúc, cách sinh ho t và gi i trí, cách giáo d c và ào to con ng i. V n hóa c truy n t th h này sang th h khác thông qua quá trình xã hi hóa - ho t ng không ch bó h p trong m i quan h giao ti p tr c ti p gi a cá nhân vi gia ình và c ng ng xã h i (nh nhà tr ng hay làng xóm), mà còn thông qua các mi quan h giao ti p gián ti p gi a con ng i v i các ph ơ ng ti n truy n thông i chúng. Nói theo James Wilson và Stan Le Roy Wilson (1998) trong m i quan h gi a v n hóa và truy n thông, v n hóa là m t h th ng nh m sáng t o, chuy n giao, l u tr và ch bi n thông tin, và s i ch xuyên su t t t c các n n v n hóa là truy n thông và giao ti p. “V n hóa i chúng” (mass culture) hay v n hóa ph thông (popular culture) là n n vn hóa có các s n ph m c s n xu t hàng lo t b ng k thu t công nghi p và c a ra th tr ng vì quy n l i c a qu ng i ng i tiêu dùng (Strinati 1995). V n hóa i chúng theo cách hi u c a các nhà nghiên c u ph ơ ng Tây là n n v n hóa c a m t xã h i i chúng - xã h i c hình thành vào cu i th k 19 d i tác ng c a quá trình công nghi p hóa kéo theo s gia t ng v s l ng ng i lao ng; s phát tri n m nh m c a ho t ng sn xu t hàng hóa hàng lo t r i tiêu th theo c ơ ch th tr ng; s m r ng v không gian
3. nh ti n b v giao thông và thông tin; quá trình ô th hóa và t p trung dân c t i các ô th , ng th i v i s hình thành i s ng chính tr dân ch . N n v n hóa này có i t ng th h ng là i a s dân chúng - nh ng ng i có trình giáo d c m c t ơ ng i, và c ph c p, truy n bá r ng rãi thông qua các ph ơ ng ti n truy n thông i chúng (PTTT C) nh báo chí, phát thanh và ngày nay là truy n hình và internet. Vn hóa i chúng g n li n v i s xu t hi n c a công nghi p v n hóa (culture industry) – thu t ng xu t hi n l n u tiên trong bài ti u lu n kinh in ‘Công nghi p v n hóa: Bi n ch ng c a th i i khai sáng” c a Max Horkheimer và Theodor Andorno vào nm 1947, trong ó, 2 i di n tiêu bi u c a tr ng phát Frankfurt cho r ng, v n hóa ã c th ơ ng ph m hóa, c con ng i mua bán, và nó d ng nh m t i kh n ng óng vai trò phê phán mang tính tr u t ng. H cho r ng v n hóa i chúng thu c v n n v n hóa công nghi p, trong ó, nguyên t c th ơ ng nghi p thay th cho nguyên t c ngh thu t, òi h i c a th tr ng thay th cho yêu c u v tinh th n, và iu này khi n cho v n hóa i chúng tr nên t m th ng, ch mang ý ngh a minh h a, không có quan h gì t i tính chân th c ho c giá tr ngh thu t. Các h c gi c a tr ng phái Frankfurt cho r ng, công chúng là nh ng ng i tiêu th th ng không có kh n ng kháng tr c s thuy t ph c c a các PTTT C; là các cá nhân ang b bi n thành nh ng kh i i chúng (masses), ch bi t làm theo ng i khác, và không còn óc phê phán. Theo h , tính i chúng trong các s n ph m v n hóa i chúng xét v m t ý th c h , i di n cho s sáng t o mang tính c m tính c a t p oàn chi m h u t bn v n hóa xã h i, là s l a d i, ch ng i chúng m t cách công khai c a ch ngh a c c quy n trong xã h i t b n thông qua các ho t ng gi i trí. Nói cách khác, tính i chúng ca v n hóa i chúng không ph i do qu ng i qu n chúng quy t nh, không ph i n y sinh t nhu c u c a b n thân qu ng i qu n chúng nhân dân, và vì v y, tính i chúng c a vn hóa i chúng n m ngoài i chúng. Các h c gi c a tr ng phái Frankfurt phê phán các c tr ng c a v n hóa i chúng g m: xu h ng hàng hóa hóa, xu h ng k thu t hóa, xu h ng tiêu chu n hóa và xu h ng áp t hóa.
4. Cng c n ph i nói thêm r ng, tr c khi tr ng phái Frankfurt lên ti ng phê phán mnh m công nghi p v n hóa, F.R.Leavis và m t s nhà nghiên c u khác nh Q. D.Leavis và T.S. Eliot c ng ã ch trích ‘v n hóa i chúng’, trên l p tr ng c a v n hóa tinh hoa (elite culture). Trong tác ph m ‘Mass Civilization and Minority Culture’ (1930), Leavis cho r ng v n hóa i chúng không có giá tr th m m nh v n hóa tinh hoa – lo i vn hóa c gìn gi thông qua v n h c, ngh thu t, âm nh c và t t ng, lo i v n hóa ch do m t s ít ng i t o ra và m t s ít ng i có kh n ng th ng th c và chiêm nghi m; vn hóa i chúng là t m th ng và gi i trí phàm t c vì ‘v n hóa i chúng’ là lo i v n hóa tiêu dùng dành cho i chúng có trình v n hóa th p Ông và nh ng ng i c ng s cho rng th ơ ng m i là m i hi m h a c ơ b n c a v n hóa, trong khi ó, th ơ ng m i l i g n li n vi s n ph m i chúng và v n hóa i chúng. Khác bi t v i tr ng phái Frankfurt v l p tr ng quan im, tr ng phái Birmingham (Anh), v i các i di n tiêu bi u là Raymond Wiliams, Stuart Hall, Tony Bennett, Janet Wollacott và John Fiske l i cho r ng v n hóa i chúng có 3 c tr ng tiêu bi u là: không mang tính kinh in, có tính sáng t o c a ng i tiêu dùng trong quá trình ti p nh n s n ph m v n hóa, và xóa nhòa ranh gi i gi a ngh thu t cao c p và v n hóa bình dân. Gi thái l c quan v i v n hóa i chúng, các h c gi c a tr ng phái Birmingham kh ng nh s tích c c, ch ng sáng t o c a qu n chúng, c ng nh cao tính ngh thu t và xúc c m th m m c a qu n chúng trong quá trình tiêu dùng và th h ng s n ph m v n hóa i chúng. H ng th i m r ng n i hàm c a thu t ng ‘v n hóa’ và kh ng nh, v n hóa là th c ti n mà c ng là kinh nghi m, vì v y, nghiên c u v n hóa không ch gi i h n trong s n ph m v n hóa, mà còn là toàn b quá trình s n xu t, phân ph i, và tiêu th s n ph m v n hóa. Vn hóa, bao g m c v n hóa v t ch t và tinh th n, luôn ti p bi n và quá trình này di n ra nhanh chóng do các nguyên nhân ch y u g m phát minh, khám phá, ph bi n và khuy ch tán. V i s ra i c a báo in, radio, truy n hình, và internet, th k XX là th k mà các PTTT C có nh ng b c phát tri n m nh m , t o ti n cho s phát tri n c a xã hi thông tin trong n n kinh t tri th c th k XXI. Các PTTT C là tác nhân c ơ b n t o
5. nên v n hóa i chúng (Mai Qu nh Nam, 2010). Và nói nh K. Tuner (1984), thì v n hóa i chúng và truy n thông i chúng có m i quan h c ng sinh ph thu c l n nhau m t cách m t thi t, và chính s liên k t ch t ch này ã làm xu t hi n v n hóa truy n thông (media culture) - hình th c v n hóa hình thành và ch u s ch nh b i c tr ng c a chính bn thân các PTTT C. D i nh h ng c a các PTTT C, bi n i m nh m nh t c a v n hóa hi n nay c nhi u nhà nghiên c u lên ti ng c nh báo là s ti p bi n t v n hóa c sang v n hóa nghe nhìn, t v n hóa bút m c sang v n hóa m ng, t v n hóa tinh hoa sang vn hóa tiêu dùng, v n hành theo quy lu t c a th tr ng v i xu h ng ch y u là ngh thu t hóa hàng hóa và hàng hóa hóa ngh thu t. Nói cách khác, các PTTT C không ch là kênh chuyên ch nh ng v n v n hóa ngh thu t, phát tán các s n ph m c a ngành công nghi p v n hóa, mà b n thân nó là môi tr ng v n hóa s ng ng tác ng hàng ngày, hàng gi lên t ng thành viên trong c ng ng xã h i. Th k XXI ang ch ng ki n s chuy n mình c a v n hóa truy n thông, v i s chuy n bi n v k thu t t k thu t analog sang k thu t s , t o nên s thay i t truy n thông i chúng sang phi i chúng hóa truy n thông i chúng thông qua các thi t b và kênh giao ti p cá nhân hi n i (iPods, Facebook, Blogs ). Các kênh truy n thông r i r c, riêng r ang tr nên h i t , tích h p và a ph ơ ng ti n. Dòng ch y thông tin không ph i mt chi u, hai chi u mà a chi u t o nên th i i bùng n thông tin, trong ó nhi u giá tr tt x u an xen nhau và khó ki m soát h ơn bao gi h t Di n m o m i c a truy n thông i chúng ang t o nên làn sóng m i v v n hóa truy n thông, và ng c tr l i, tác ng n s thay i v v n hóa, xã h i, kinh t và c chính tr c a xã h i loài ng i. Dù ch a th cân o ong m nh ng nh h ng c a n n v n hóa i chúng M , nh ng s xâm th c c a nó d a trên m ng l i truy n thông i chúng toàn c u là có th c. Sc lôi cu n c a n n v n hóa này ang tr thành m t lo i công c vô cùng h u hi u trong vi c phát tán s c m nh m m c a M , v i thông ip i kèm là bi u t ng c a các giá tr i cùng ch ngh a cá nhân và t do ngôn lu n. M hi n là n c thu hút nhi u di dân nh t th gi i (g p 6 l n so v i n c ng th 2 là c), là n c xu t kh u phim nh, ch ơ ng trình truy n hình l n nh t th gi i (kh ng ch 75% th tr ng truy n hình và trên 60% th tr ng
6. phát thanh th gi i), s n ph m in nh do Hollywood s n xu t m c dù ch chi m 6% s lng phim nh th gi i nh ng l i chi m t i 80% th tr ng in nh toàn c u (Nguy t Hng 2011). Sau khi Hollywood dùng phim nh bán ‘gi c m ơ M ’ cho toàn th gi i, ngành công nghi p gi i trí Hàn Qu c c ng ã và ang tri t s d ng v n hóa ngh thu t ph c v cho các tham v ng th ơ ng m i c a mình. T m nh h ng c a v n hóa i chúng Hàn Qu c bao g m K-Pop, phim truy n tâm lý xã h i và th i trang phát tri n vô cùng sâu rng kh p châu Á. Nh t B n c ng là m t trong nh ng n c thành công trong vi c phát tri n v n hóa i chúng. Phim ho t hình Nh t B n chi m 65% th ph n doanh thu t công nghi p truy n hình trên toàn th gi i, v i tr giá 2,000 t Yên, và truy n tranh c a Nh t thu ti 3,9 t USD, t ơ ng ơ ng v i ngành công nghi p in n c a Nh t B n vào n m 2007 (Nguy n Xuân Th ng 2011). Thích ng v i xu th chung c a khu v c và th gi i, ngành công nghi p v n hóa c a Vi t Nam c ng ang b c u hình thành. Các doanh nghi p s n xu t và kinh doanh các sn ph m b ng, a, phim nh, sách báo, phát tri n r ng kh p. C n c có 745 c ơ quan báo in và 67 ài PT-TH trung ơ ng và a ph ơ ng, phát sóng 180 kênh qu ng bá và 75 kênh truy n hình tr ti n, ch a k 46 t báo in t và hàng ngàn trang tin in t c a các cơ quan, ơ n v , doanh nghi p N m 2011, Vi t Nam ã xu t kh u c 308.000 b n sách và g n 6 tri u t báo, t p chí v i kim ng ch xu t kh u t 3,9 tri u USD, nhi u kênh phát thanh và truy n hình Vi t Nam c ng ang v ơ n ra th gi i Phim Vi t Nam, bao gm c phim c a các hãng t nhân c ng ã tham gia festival phim và tranh tài các gi i th ng phim qu c t . Vi t Nam b t u là im n c a m t s festival v n hóa qu c t , và ang c bi t n nh m t t n c, ch không ph i m t cu c chi n tranh (ch dùng c a c Th tr ng ngo i giao Lê Mai). Tuy nhiên, ngành công nghi p v n hóa Vi t Nam còn thi u ngu n l c và n ng l c, ch a áp ng c các yêu c u và chu n qu c t , ch a t o c nh ng d u n l n trong lòng công chúng th ng th c. Trong khi ó, quá trình toàn c u hóa ã và ang tr thành m t xu th khách quan, tr c h t trong l nh v c kinh t , r i tác ng m nh lên m i m t i s ng xã hôi, c bi t là
7. vn hóa. Lan truy n ch y u trên các PTTT C, l i c thúc y thêm b i cu c cách mng s hóa, xu h ng toàn c u hóa v n hóa m t m t em v n hóa c a các dân t c xích l i gn nhau h ơn, m t khác a n nhi u nguy c ơ, trong ó, n i b t nh t và c nhi u nhà nghiên c u quan ng i nh t là s ph ơ ng Tây hóa v n hóa b n a, d n t i nguy c ơ làm lu m các giá tr v n hóa truy n th ng, làm cho v n hoá dân t c b ng hóa hay tri t tiêu. Vy, các PTTT C, c bi t trong th i i k thu t s , th c s có vai trò tác ng nh th nào i v i i s ng v n hóa xã h i? Gi i áp câu h i này, ngành truy n thông i chúng có th xác nh rõ h ơn trách nhi m, và nhi m v c a mình trong quá trình h i nh p toàn cu. 2. Vai trò tác động c ủa các PTTT ĐC t ới đờ i s ống v ăn hóa xã h ội Khó mà hình dung cu c s ng c a chúng ta trong xã h i hi n i mà thi u v ng các PTTT C. Truy n thông k t n i chúng ta v i th gi i, giúp chúng ta liên h c v i th c t xã h i r ng rãi, a chi u n m ngoài môi tr ng xung quanh bên c nh ta hàng ngày. Truy n thông góp m t ph n quan tr ng trong s phát tri n c a chúng ta, xây d ng s hi u bi t ca chúng ta v chính b n thân mình và th gi i. Nhi u nhà nghiên c u truy n thông ã nh n m nh v vai trò c a truy n thông i chúng trong i s ng xã h i, không ch ơn thu n là ho t ng truy n t thông tin, mà còn có nhi m v xây d ng, duy trì và phát tri n nn v n hóa. Nghiên c u v nh h ng c a các PTTT C i v i công chúng là ho t ng c hình thành t u th k XX, và trong giai on t th p niên 20 n th p niên 40, các PTTT C ã t ng c ánh giá là ‘ph ơ ng ti n c a th ng ’ (Gripsrud 2002). H c thuy t ‘m i kim tiêm’ (hypodermic-needle model/ magic bullet theory) hình thành trên c ơ s lý lu n là các PTTT C ã ‘chích’ các thông ip i kèm giá tr , quan im, cách ngh và cách i x tr c ti p vào u c a kh i i chúng không có óc phê phán và kh n ng ‘ch ng ’. Theo J. Gripsrud (2002), s phát tri n c a m t s PTTT C th i ó nh phim nh, a ghi âm, t p chí, ti vi ã góp ph n hình thành m t b n s c ‘thanh niên’ th i th ng: qu n jean, áo khoác da, ki u tóc uôi v t (ducktail), và i xe mô tô. Thu t ng nhóm (gangs) và thu t ng tâm lý nhóm (gang mentality) c ng c hình thành vào th i gian này.
8. Không ch hình thành nên m t l i s ng m i, các PTTT C còn tác ng tr c ti p n công chúng, và ‘ iu khi n’ h . Ví d kinh in c a ra là chơ ng trình ‘ Cu c chi n tranh gi a các th gi i’ c phát trên sóng ài CBS vào Ch nh t, ngày 30.10.1938, khi n cho hàng tri u thính gi b s c khi ài loan tin v s xâm nh p c a ng i t Sao H a. Hàng ngàn thính gi b ch y ra kh i nhà, trong khi nhi u ng i v i vàng óng lên xe ôtô ch y tr n1. Ngày hôm sau, t New York Daily News ch y l n hàng ch ‘ Cu c chi n tranh gi trên phát thanh ã kích ng s ho ng lo n trên toàn n c M ’ (Agree, Ault và Emery 1994, tr.209). Tuy h c thuy t ‘m i kim tiêm’ ã mô t c m t s bi u hi n v tác ng c a truy n thông i v i i s ng v n hóa xã h i, các h c gi c a tr ng phái Frankfurt ch a làm rõ c nh h ng c a cùng m t thông ip trên các PTT C i v i các cá nhân khác nhau, ng th i, không ánh giá c kh n ng tri lu n c a công chúng trong quá trình ti p nh n thông tin t các PTTT C. i l p v i quan im ‘m i kim tiêm’, trong kho ng th i gian t th p niên 40-70 c a th k tr c, m t s h c thuy t l i cho r ng các PTTT C không có nhi u nh h ng lên con ng i tr phi nó bi u t thành cái mà ng i ó ã ngh , c bi t n u chúng k t h p vi nh ng tác ng c a ng i lãnh o quan im (opinion leaders). H c thuy t ‘ Dòng hai bc c a truy n thông ’ (Lazarsfeld và Katz) xu t hi n v i quan im c ơ b n là bên c nh kênh truy n thông i chúng, t ng cá nhân ng i ti p nh n còn có các m i quan h liên cá nhân v i các thành viên khác trong gia ình, b n bè, ng nghi p Và vì v y, tác ng ca các PTTT C không mang tính tr c ti p nh h c thuy t ‘m i kim tiêm’ ã ch ra, mà luôn thông qua b l c c a các b c trung gian - nh ng ng i có uy tín trong c ng ng. Nói cách khác, chính môi tr ng (gia ình, nhà tr ng, các nhóm quan h xã h i, ) c a ng i ti p nh n thông tin quy t nh quá trình ng i ó ti p nh n thông tin t các PTTT C, ch không ph i t các PTTT C. Vì v y, h c thuy t này còn c g i là h c thuy t v ‘ nh h ng h n ch c a truy n thông ’ (Limited-Effects Theory). 1 Ch ơ ng trình phát thanh do Orson Wellers th c hi n trên ài CBS, tái hi n l i ti u thuy t ‘Cu c chi n gi a các th gi i’ c a H.G. Wells. M u ch ơ ng trình, ài ã thông báo r ng ây ch là câu chuy n d a trên ti u thuy t, nh ng nhi u thính gi không nghe on gi i thi u m u.
9. Tuy nhiên, vào th i im h c thuy t này ra i, s ph bi n và m c th ng tr c a các ph ơ ng ti n truy n thông v n còn h n ch . H ơn n a, quá trình truy n thông trong th c t ph c t p h ơn nhi u so v i mô hình truy n thông ‘hai b c’ mà các h c thuy t gia xu t. Bên c nh ó, h c thuy t v “ nh h ng h n ch c a truy n thông ” c a ra d a trên k t qu iu tra xã h i h c, trong khi nhi u nhà nghiên c u b n kho n v giá tr c a ph ơ ng pháp nghiên c u nh l ng này trong vi c t o l p lý thuy t xã h i, khi cho r ng nó gi n l c hoá s ph c t p c a nghiên c u truy n thông. Trong kho ng th p niên 70-80, nghiên c u tác ng c a truy n thông i v i xã h i không ch bó h p trong nh ng nghiên c u th c nghi m (empirical) mà còn xu t hi n nhi u hng nghiên c u phê phán (critical theory), nghiên c u di n gi i (interpretative theory). Các h c gi quan tâm nhi u h ơn n m i quan h gi a truy n thông i chúng v i tri th c, quan im, nh n th c v n hóa c ng nh nh h ng c a b o l c và tình d c trên truy n thông t i công chúng, c bi t là gi i tr , thông qua vi c nghiên c u v n i dung thông ip truy n thông, v quá trình truy n thông, quá trình s n xu t các s n ph m truy n thông, cách th c ti p c n và s d ng các PTTT C c a công chúng Nhi u nghiên c u ch ra nh h ng rõ nét c a truy n thông i v i nh ng ng i ‘nghi n’ ti vi, và cho r ng, h có th b ‘tha hoá’ v thái , ni m tin và thói quen v n hóa bi nh ng nhân v t th ng c xu t hi n trên truy n hình (Bryant & Thompson 2002). Các nhà nghiên c u c ng ch ra nh h ng c bi t c a truy n thông i chúng t i nhóm công chúng nh y c m, ví d nh tr nh và thanh thi u niên (Bryant & Thompson, 2002; McCombs & Shaw 1972; McLuhan 1964). Nh ng lo ng i v n i dung b o l c và tình d c trên các PTTT C là v n tranh lu n sôi n i trong các nguyên c u c a Court 1984, Harris 1994, Bryant & Thompson 2002. Các nhà nghiên c u ã ch ra nh h ng to l n c a truy n thông i v i ng i ti p nh n thông tin, trong ó Joseph Nye, ng i a ra thu t ng ‘s c m nh m m’ (soft power) vào n m 1990 ã t ng vi t: “ tr c khi b c t ng Berlin sp vào n m 1989, nó ã b xuyên th ng b i truy n hình và phim nh ” (Thu L ng 2010).
10. Nhi u nghiên c u cho r ng các kênh truy n thông tác ng m nh n v i công chúng thông qua vi c ‘thi t l p ch ơ ng trình ngh s ’ (McCombs và Shaw, 1972), t c là qua cách truy n thông l a ch n ‘tin ni b t’ và cách truy n thông làm n i b t tin t c này. Thông qua vi c l a ch n và a tin hàng ngày, ng i cung c p tin t c nh h ng s chú ý c a công chúng và tác ng lên nh n th c c a h v v n gì là quan tr ng nh t, hay v n nào quan tr ng h ơn v n nào. Nhi u nghiên c u khác kh ng nh truy n thông i chúng không áp t công chúng ‘ngh cái gì’ nh ng thành công trong vi c tác ng n iu mà ng i ta ngh n. Các PTTT C là m t ph n c u thành cu c s ng hàng ngày c a chúng ta, xâm nh p vào m i ngóc ngách c a cu c s ng, công khai len l i và b n b tác ng, và góp m t ph n quan tr ng làm thay i nh n th c và hành vi c a các cá nhân trong xã h i. Truy n thông k thu t s v i th m nh c a s lan to nhanh chóng, và r ng kh p, a ph ơ ng ti n và h i t, ch ng và t ơ ng tác, d sao chép, l u gi và truy n bá ang t o ra s c m nh m i cho truy n thông hi n i. Tác ng c a truy n thông k thu t s i v i i s ng v n hoá xã hi hi n nay nh th nào? Trong b i c nh h i nh p toàn c u và th i i k thu t s , báo chí truy n thông Vi t Nam c n ph i làm gì phát huy n n v n hóa Vi t, m b o s hài hòa gi a vi c b o t n các giá tr v n hóa truy n th ng v i vi c phát tri n các giá tr m i g n li n v i quá trình y m nh công nghi p hóa, hi n i hóa và h i nh p qu c t ? 3. Truy ền thông k ỹ thu ật s ố và tác động c ủa nó t ới đờ i s ống v ăn hóa hi ện nay Trong các nhân t làm ‘ph ng’ th gi i c T. Friedman (2005) c p t i, tính ch t s, di ng, cá nhân và o c xem là nh ng y u t quan tr ng nh t, và tr c ti p nh t làm thay i i s ng v n hoá xã h i toàn c u, hình thành nên xu h ng cá nhân hóa, dân ch hóa, a d ng các hình th c giao ti p, a d ng các hình th c v n hóa gi i trí, và hình thành mt th gi i o. S phát tri n c a in tho i di d ng và m ng internet ang có xu h ng chi ph i ng c tr l i thói quen sinh ho t c a b n thân ng i s d ng, v i t cách không ch là thi t b liên l c, mà còn là ph ơ ng ti n giúp qu n lý cu c s ng, trao i ki n th c, thông tin và gi i trí, Theo th ng kê m i nht, Vi t Nam có g n 130 tri u thuê bao in tho i di ng,
11. trong ó có 13 tri u thuê bao 3G. Toàn qu c có trên 31 tri u ng i s d ng Internet, t mt 35%. Internet ã v t qua radio và báo gi y tr thành ph ơ ng ti n thông tin c s d ng hàng ngày ph bi n t i Vi t Nam v i t l 42%. Bên c nh 97% ng i vào mng c tin t c, có t i 52% s d ng Internet c p nh t thông tin trên các trang m ng xã h i (Facebook, Zing ) và t l công chúng vào m ng gi i trí khá cao: 38% ch ơi game tr c tuy n, 57% nghe nh c, 45% xem video và hình nh thú v trên internet (Báo cáo c a B Thông tin và Truy n thông 2011). Các ph ơ ng ti n truy n thông k thu t s m ra nhi u ho t ng h p d n, cu n hút gi i tr , và t o ra hàng lo t các nhu c u m i. Cùng v i chi c di ng ngày càng a d ng, a ch c n ng và d ch v , nhi u nhu c u bên l khác n y sinh nh ch ơi game, cá và d ch v gi i trí. V i s phát tri n c a m ng internet, m i ng i u có c ơ h i tr thành nhà v n, nhà báo online, vi t blog, hay ch ng ng t i các video clip lên YouTube. Trong khi bn s c v n hóa Vi t cao tính c ng ng, thì các ph ơ ng ti n truy n thông m i l i thúc y quá trình cao ‘cái tôi’ cá nhân (Bùi Quang Th ng, 2006). Bên c nh ó, iu ki n ‘riêng t ’ và ‘cá nhân’ khi ti p c n v i thông tin và gi i trí hi n nay khi n nhi u b c ph huynh lo ng i con em mình s m ti p xúc v i v n hóa ‘ en’ trên m ng internet mà không ki m soát c. Chính quá trình cá nhân hóa này ã thay i các hình th c sinh ho t v n hóa, và thách th c các giá tr v n hóa c ng ng truy n th ng. S ra i c a công ngh k thu t s ã và ang bi n th gi i hi n nay thành m t th gi i in t , v i các lo i email, e-book, e-learning, e-business, e-marketing . d n n nhi u thay i trong ho t ng giao ti p và ho t ng xã h i. M t th gi i m i, m t không gian m i c hình thành - c dân c a th gi i này c g i là ‘c dân m ng’. C dân mng ti p nh n t t c nh ng gì ang t n t i, và có th sáng t o ra nh ng gì h mu n trong môi tr ng internet. Cái th gi i ‘ o’ mà internet em l i c ng ang ngày m t tác ng lên th gi i ‘th c’ c a con ng i. Nhi u c dân m ng say mê v i th gi i o th m chí còn h ơn th gi i th c mà h ang s ng. H ang cho mình b b nh ‘nghi n internet”, dành nhi u th i gian chat chit, ch ơi game online, hay th hi n cá nhân ‘ o’ c a mình trên m ng hơn là cho các sinh ho t th c c a i th ng.
12. Công ngh m i, c bi t là h th ng truy n thông i chúng m i, là m t trong nh ng công c quan tr ng t o iu ki n cho s thi t l p các m u hình m i c a s n ph m v n hóa, qu n lý và phát tán thông tin. Công chúng tr c ây ch bi t ti p nh n thông tin m t chi u, thì v i m ng Internet, b t u h c cách ‘ c t ơ ng tác’ - c và g i bình lu n, ph n bi n tc th i ngay trên m ng Các PTTT C m i ã giúp phá b ‘vòng xoáy c a s im l ng’, to c ơ ch m i ng i có c ơ h i phát tri n trí tu và phát huy ý th c cá nhân, v a t o cho con ng i kh n ng sáng t o, v a m ra nhi u c ơ h i qu n lý xã h i và h i nh p qu c t , giao l u t ơ ng tác v i nhau trong m t môi tru ng không còn b h n ch b i th i gian và không gian. M ng xã h i hay YouTube, ang t o nên n n báo chí công dân, có s c m nh không kém gì so v i các PTTT C truy n th ng. S v v n c a truy n thông i chúng khi n cho công chúng nhóm nh c ph c v d dàng h ơn, ng th i, c ng khi n cho truy n thông th c s i chúng tr nên vô cùng thách th c. “S tan v c a các ph ơ ng ti n truy n thông ang gây ra tình tr ng thi u nh t quán ho c c n ch n l c thông tin (nh s phân c c c a xã h i M ), nh ng m t khác l i t o ra hi n t ng phi t p trung hóa quy n l c và b o m r ng ang t n t i m t s th t tr n v n âu ó trong các m nh v ” (Friendman 2005, tr.75). Bên c nh ó, kh i l ng thông tin kh ng l c chuy n t i t c th i t ng giây phút trong th i i bùng n thông tin khi n con ng i khó có kh n ng ki m soát. Hi n tng thông tin thi u trung th c, bóp méo s th t, lèo lái thông tin, phát tán thông tin m t cách h n n và sai l ch khi n vi c ti p nh n thông tin trung th c, chính xác ang tr thành m t thách th c i v i công chúng th i i net. Ngày 6-2-2011, Chính ph ã thông qua Ngh nh 02/2011/N -CP v x ph t vi ph m hành chính trong ho t ng báo chí, xu t b n, trong ó có nêu rõ nh ng tr ng h p ho t ng báo chí không phép ho c thông tin sao chép, nh m m c ích gi t gân câu khách là vi ph m quy nh c a pháp lu t. Trong nm 2011, ã có 50 tr ng h p các c ơ quan báo chí in t , trang tin in t b Thanh tra B Thông tin và Truy n thông xem xét x lý sai ph m trong ho t ng cung c p thông tin, vi các l i vi ph m t p trung vi c thông tin sai s th t ho c thông tin vi ph m thu n phong m t c Vi t Nam (Báo cáo c a B Thông tin và Truy n thông 2011). Tuy nhiên,
13. nh ng tru ng h p b x ph t còn nh mu i b bi n so v i các sai ph m còn nhan nh n trên các trang m ng in t . Các PTTT C m i ang d n t o thành th h công chúng m i – th h @, v i nh ng khác bi t v l i t duy, m i quan tâm và s thích – và d n t o thành nhân t m i trong i sng v n hóa Vi t Nam. Công chúng không ơn gi n ch là qu ng i qu n chúng không bn s c, không ơn gi n ch là ‘khán-thính-c gi ’ th ng th h ng s n ph m truy n thông mà th c s là ng i s d ng, ng i tiêu dùng, ng i th m nh, ánh giá và là ng i ng sáng t o s n ph m truy n thông. M i quan h gi a th ơ ng m i, truy n thông và v n hóa tr nên a chi u, và mô hình 2 chi u gi a ng i truy n tin và ng i ti p nh n thông tin mà Lasswell và Shannon mô t ang tr nên quá ơ n gi n có th bi u t m i quan h a chi u ph c t p c a truy n thông trong k nguyên k thu t s . Thay cho l ời k ết Không th ph nh n s bi n i v n hóa ch u nh h ng l n t các PTTT C, trong ó, nguyên nhân sâu xa nh t là s phát tri n c a khoa h c k thu t. V n hóa bi n i do nh h ng c a PTTT C không ph i là hi n t ng cá bi t c a riêng qu c gia nào, mà là hi n t ng có tính ch t toàn c u. Th gi i hôm nay ang b c vào k nguyên truy n thông mi, khi các PTTT C tr c tuy n hi n i ang ti p t c thu hút ngày càng nhi u ng i s dng h ơn v i nh ng tính nng cung c p thông tin nhanh nh y, toàn di n, phong phú, tr c ti p và t ơ ng tác. Vn hóa truy n thông, chính vì v y, c n ph i c xây d ng trên n n t ng giá tr và tính liên t c l ch s , kh ơi d y các kh n ng sáng t o c a công chúng, và ph c v công chúng. Ngh quy t trung ơ ng 5 khóa VIII ã kh ng nh ‘ i m i t duy v phát tri n v n hóa, coi v n hóa là n n t ng tinh th n c a xã h i, v a là m c tiêu, v a là ng l c thúc y s phát tri n kinh t - xã h i” . Không th ánh ng v n hóa i chúng v i khuynh hng thu ơng m i hóa, t m th ng hóa và dung t c hóa n n v n hóa. Do v y, truy n thông i chúng ph i óng vai trò then ch t trong vi c phát tri n ngành công nghi p v n hóa Vi t Nam, nâng cao tính kháng cho n n v n hóa dân t c tr c nh ng nh h ng tiêu c c c a
14. toàn c u hóa v n hóa, ng th i h n ch tác ng tiêu c c c a xu h ng th ơ ng m i hóa vn hóa và th ơ ng m i hóa báo chí. Tài li ệu tham kh ảo 1. J. Bryant và S.Thompson, 2002. Fundamental of Media Effects , 1 st ed. New York: McGraw-Hill Higher Education. 2. M.E. McCombs. & D.L. Shaw, 1972. The agenda-setting function of mass media . Public Opinion Quarterly, 36:2, 176 – 187. 3. J.H. Court. 1984. Sex and violence: A ripple effect . In N.M. Malamuth & E. Donnerstein (Eds.), Pornography and sexual aggression, 143-172. Orlando, FL: Academic Press. 4. F. E.X. Dance, 1970. The ‘Concept’ of Communication. The Journal of Communication , vol.20, June 1970, p.201-210. 5. J. Gripsrud, 2002. Understanding Media Culture . London: Arnold 6. T. L. Friedman, 2005. The World is Flat . Farrar, Straus and Giroux. 7. R.J. Harris, 1994. The impact of sexually explicit media . In J. Bryant & D. Zillmann (eds). Media Effects: Advances in Theory and Research, 505. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates. 8. Nguy t H ng, 2011. Trung Qu c ch a ph i i th c a M v s c m nh m m. t Vi t Online. My-ve-suc-manh-mem/20112/127964.datviet 9. A.L.Kroeber và C.Kluckhohn, 1952. Culture: A critical Rreview of Concepts and Definitions . New York: Vintage Books. 10. M. McLuhan, 1964. Understanding Media: The extensions of Man . 1 st ed. New Yorrk: McGraw-Hill. 11. Thu L ng, 2010. V khí ‘m m’ có s c phá kh ng . Tu n Vietnamnet. 8.4.2010. 12. Mai Qu nh Nam, 2010. Truy n thông i chúng: t ơ ng tác v n hóa. In trong: Báo chí – Nh ng v n lý lu n và th c ti n, t p 7. NXB HQGHN, tr.81-88. 13. D. Strinati, 1995. An Introductrion to Theories of Popular Culture . Routledge
15. 14. Bùi Quang Th ng, 2006. Tác ng c a nh ng ph ơ ng ti n truy n thông m i i v i i s ng v n hóa c a c dân ô th Vi t Nam. tài nghiên c u c p B - B V n hóa Thông tin. 15. Nguy n Xuân Th ng. Phát tri n các s n ph m và d ch v v n hóa trong iu ki n kinh t th tr ng và h i nh p qu c t . Tp chí Khoa h c Xã h i Vi t Nam . Vi n Khoa h c và Xã h i Vi t Nam s 2 (45) n m 2011. 16. K. Tuner, 1984. Mass Media and Popular Culture . Chicago: Science Research. 17. UNESCO, 2002. Universal Declaration on Cultural Diversity. 18. Tr n Qu c V ng (ch biên), 1997. Cơ s v n hóa Vi t Nam . NXB HQGHN. 19. J. Wilson và S. L. R. Wilson, 1998. Mass Media, Mass Culture . NXB McGraw-Hill, Inc.