Giáo trình Nghiên cứu về con người Việt Nam trong lịch sử và hiện nay - Phạm Công Nhất

Nội dung text: Giáo trình Nghiên cứu về con người Việt Nam trong lịch sử và hiện nay - Phạm Công Nhất

1. Nghiên cứu về con người Việt Nam trong lịch sử và hiện nay Phạm Công Nhất* Tóm tắt: Nghiên cứu về con người Việt Nam xuất hiện khá sớm trong lịch sử. Lĩnh vực nghiên cứu này tuy có nhiều thành tựu nhưng cũng còn hạn chế. Để nâng cao hiệu quả trong nghiên cứu về con người Việt Nam cần xác định rõ mục tiêu, chiến lược nghiên cứu đẩy mạnh trao đổi hợp tác quốc tế, xây dựng hệ thống phương pháp nghiên cứu phù hợp với thông lệ và những chuẩn mực của phần lớn các quốc gia trên thế giới. Từ khóa: Con người; Việt Nam; nghiên cứu; đổi mới; hội nhập quốc tế. 1. Mở đầu quốc gia có một nền lịch sử và văn hiến lâu đời. Do điều kiện lịch sử, nước Việt Nam Con người là vốn quý nhất (tài sản quý luôn tiến hành đấu tranh liên tục để dựng giá nhất) của mỗi quốc gia trong quá trình nước và giữ nước. Điều đó đã luôn thôi phát triển. Việc đánh giá đúng đắn và đầy thúc các nhà tư tưởng đi sâu nghiên cứu và đủ về đặc điểm và sức mạnh của con người tìm hiểu những ưu điểm và chỉ ra các nhược của mỗi quốc gia trong những giai đoạn điểm của con người Việt Nam.(*) khác nhau có ý nghĩa hết sức quan trọng giúp quốc gia đó phát huy tốt nguồn lực Ngay từ thế kỉ thứ XIII, Trần Quốc Tuấn quý giá này trong quá trình phát triển. Việt (1228 - 1300) trong bài “Hịch tướng sĩ” nổi Nam đang trong quá trình đổi mới và hội tiếng đã chỉ rõ rằng, Việt Nam là một dân nhập quốc tế. Việc nghiên cứu về con người tộc nhỏ bé nên muốn giành thắng lợi trong Việt Nam hiện nay càng có ý nghĩa quan đấu tranh chống giặc ngoại xâm thì cần phát trọng. Bởi vì điều đó giúp cho chúng ta huy sức mạnh đoàn kết dân tộc. Chính tư nhận diện rõ hơn về con người Việt Nam từ tưởng chính trị “lòng dân không chia”, “cả đó đề xuất được các giải pháp nhằm phát nước góp sức” chống giặc của Trần Quốc huy có hiệu quả nguồn lực con người trong Tuấn là nền tảng xây dựng quân đội trong quá trình phát triển. Tuy nhiên, nghiên cứu thời Trần [9, tr.189]. Đến thế kỷ thứ XIV, về con người Việt Nam còn nhiều hạn chế. Nguyễn Trãi (1380 - 1422) trong “Bình Bài viết phân tích khái quát tình hình Ngô đại cáo” một lần nữa cũng nhắc đến nghiên cứu về con người Việt Nam trong sức mạnh con người Việt Nam. Mở đầu tác lịch sử và hiện nay có hiệu quả hơn. phẩm bất hủ này Nguyễn Trãi khẳng định khả năng và sức mạnh của con người Việt 2. Nghiên cứu về con người Việt Nam trong lịch sử (*) Phó giáo sư, tiến sĩ, Trường Đại học Khoa học Xã Dù là một dân tộc có đất không rộng, hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội. người không đông song Việt Nam lại là một ĐT: 0909491989. Email: nhatpc2010@gmail.com 96
2. Phạm Công Nhất Nam với tư cách là chủ nhân của một đất Jullet - Septembre. 1904. Hanoi, Imp F.H) nước độc lập có chủ quyền ngang hàng với (Nghiên cứu bước đầu về lịch sử Annam qua các quốc gia lớn ở phía Bắc nước ta: “Như các nguồn tư liệu của Annam) [ 3, tr.32 - 35] nước Đại Việt ta từ trước/Vốn xưng nền Mặc dù số lượng công trình nghiên cứu văn hiến đã lâu/Nước non bờ cõi đã chia/Phong tục Bắc Nam cũng khác/Từ về con người Việt Nam thời kỳ này chưa Triệu, Đinh, Lý, Trần, bao đời xây nền độc nhiều, song với cách tiếp cận nghiên cứu lập/Cùng Hán, Đường, Tống, Nguyên; mỗi khá mới mẻ (chủ yếu sử dụng phương pháp bên hùng cứ một phương/Tuy mạnh yếu có thực chứng thay cho các phương pháp lúc khác nhau/Song hào kiệt thời nào cũng nghiên cứu truyền thống suy đoán dựa trên có” [11, tr.63 - 64]. Theo Nguyễn Trãi, dân kinh nghiệm quan sát bản thân) nên các kết tộc Việt Nam đã biết tạo ra sức mạnh của quả nghiên cứu về con người Việt Nam của khối đại đoàn kết và nhờ khối đại đoàn kết các nhà nghiên cứu Pháp thời kỳ này đã tạo này với phương châm “lấy yếu thắng ra những kết quả mới trong việc mô tả về mạnh”, “lấy ít địch nhiều” nên đã dành đặc điểm thể chất, tâm lí, tâm thần và xã hội thắng lợi trong các cuộc chiến tranh vệ của con người Việt Nam. Những kết quả quốc vĩ đại. nghiên cứu đó là tiền đề quan trọng cho các Nghiên cứu về con người Việt Nam còn nghiên cứu về con người Việt Nam trong thể hiện ở nhiều tác phẩm khác của các nhà các giai đoạn tiếp theo. tư tưởng Việt Nam. Công trình nghiên cứu Vào đầu thế kỷ XX, cùng với sự tiếp thu sâu về con người Việt Nam nhưng do chịu và phát triển các khoa học chuyên ngành, tri ảnh hưởng bởi ý thức hệ phong kiến nên thức về con người nói chung và về con nghiên cứu về con người Việt Nam trong người Việt Nam nói riêng đã được tích lũy lịch sử thời phong kiến thường mang tính ngày một phong phú hơn. Những nghiên tản mạn, chưa hệ thống. cứu về con người Việt Nam được thực hiện Việc nghiên cứu về con người Việt Nam từ nhiều góc độ như: triết học, văn hóa học, một cách bài bản chỉ mới thực sự bắt đầu sử học, khảo cổ học, y học, dân tộc học, xã bằng các công trình nghiên cứu của các nhà hội học, tâm lý học, đạo đức học, nhân trắc nghiên cứu trong và ngoài Việt Nam từ nửa học Các kết quả nghiên cứu về con người đầu thế kỷ XIX (khi có sự du nhập và giao Việt Nam thời kỳ này gắn liền với tên tuổi thoa văn hóa phương Tây vào Việt Nam). của nhiều nhà nghiên cứu trong nước như Mở đầu cho các nghiên cứu về con người Trần Trọng Kim, Đào Duy Anh Ở các Việt Nam thời kỳ này phải kể đến các nhà công trình nghiên cứu này lần đầu tiên nghiên cứu Pháp, như: Bell Combe với trong lịch sử, con người Việt Nam đã được cuốn Bibliographie Annamique (Thư mục mô tả và đánh giá trên nhiều phương diện An nam) (Paris, 1862), Barbié du Bocage (từ đặc điểm cư trú đến các đặc điểm về cấu với cuốn Bibliographie Annamite (Thư mục trúc giải phẫu, sinh lý, tâm lý và xã hội). An nam) (Paris, 1867), Cadière L.et Pelliot Nhiều tác giả đã chỉ ra tính đồng nhất và P. với cuốn Première etude sur Les soures khác biệt của con người Việt Nam giữa các Annamites de L'histoire d'Annam (BEFEO, giới, các vùng miền, các thời đại. Trong 97
3. Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 7(104) - 2016 cuốn Việt Nam sử lược, Trần Trọng Kim và muốn chuộng hòa bình, nhưng mà đã đi mô tả về đặc điểm con người Việt Nam như ra trận mạc thì cũng có sự can đảm, biết giữ sau: “Người Việt Nam ta có hai ngón chân kỷ luật. Đàn bà thì hay làm lụng và đảm cái giao lại với nhau nên Tàu mới gọi là đang, khéo chân, khéo tay, làm được đủ Giao chỉ” sau nhiều đời biến hóa thay đổi mọi việc mà lại lấy việc gia đạo làm trọng, và thành người Việt Nam ngày nay” [5, hết lòng chiều chồng, nuôi con, thường giữ tr.13]. Về đặc điểm nhân chủng và hình thái được các đức tính rất quý và tiết, nghĩa, học Trần Trọng Kim cho rằng: “Người Việt cần, kiệm. Người Việt Nam từ Bắc chí Nam thuộc về loại da vàng, nhưng mà Nam, đều theo một phong tục, nói một thứ người nào phải đi làm lụng dầm mưa dãi tiếng, cùng giữ một kỷ niệm thật là cái tính nắng lắm, thì nước da ngăm ngăm đen, đồng nhất của một dân tộc từ đầu nước đến người nào nhàn nhạ phong lưu, ở trong nhà cuối nước” [5, tr.14]. luôn, thì nước da trắng như màu ngà cũ. Đào Duy Anh trong cuốn Việt Nam văn Trạc người thấp nhỏ hơn người Tàu, mà lăn hóa sử cương đã mô tả về con người Việt lẳn con người, chứ không to béo. Mặt thì Nam như sau: “Xét tính chất người Việt xương xương, trông hơi bèn bẹt, trán thì Nam ngày nay thì ta thấy người Việt Nam cao và rộng, mắt thì hơi xếch về đàng đuôi, là giống ngắn đầu (chỉ suất 28,2), mình thấp hai gò má thì cao, mũi hơi tẹt, môi hơi dày, (1,58m), chân tay nhỏ, mặt xương, lưỡng răng thì to mà lại nhuộm đen. Râu thì thưa quyền cao, mắt đen và hơi xếch, mũi hơi mà ít, tóc thì nhiều và dài, đen và hơi cứng. tẹt, môi hơi dày, tóc đen và hơi cứng, râu Dáng điệu đi đứng nhẹ nhàng và xem ra bộ cứng và thưa, dáng thì đi nhẹ nhàng và chắc vững vàng chắc chắn. Áo quần thì dài rộng, đàn ông thì búi tóc và quấn khăn vành rây, chắn. Song đem địa phương mà so sánh thì mặc áo dài quá gối, tay áo thì chật, ống ở bắc Việt và ở phía bắc Trung Việt người quần thì rộng. Đàn bà ở Bắc Việt và phía ta có dáng mạnh mẽ và cao (1m59); còn bắc Trung Việt thì đội khăn, mà ở chỗ đường trong thì người thường yếu và thấp thành thị thì mặc quần, còn ở nhà quê thì hơn (1m57). Sự sai biệt ấy tất là vì bị ảnh hay mặc váy. Ở phía nam Trung Việt và hưởng bởi địa thế và khí hậu mà sinh ra. Nam Việt thì đàn bàn mặc quần cả, và búi Tuy nhiên, người Việt Nam vẫn là một tóc, chứ không đội khăn bao giờ” [5, tr.14]. chủng loại thuần chất nếu ta đem xét về Về đặc điểm tâm lý và nhận thức, ông viết: sinh hoạt và văn hóa thì lại càng thấy rõ “Người Việt Nam có các tính tốt và các tính lắm. Về tính chất tinh thần thì người Việt xấu. Đại khái trí tuệ thì minh mẫn, học Nam đại khái thông minh, nhưng xưa nay chóng hiểu, khéo chân tay, nhiều người rất ít người có trí tuệ lỗi lạc, phi thường. sáng dạ, nhớ lâu, lại có tính hiếu học, trọng Sức kí ức thì phát đạt lắm, mà giàu trí nghệ sự học thức quý sự lễ phép, mến điều đạo thuật hơn trí khoa học, giàu trực giác hơn đức lấy sự nhân, nghĩa, lễ, trí, tín, làm 5 luận lí. Phần nhiều người có tính ham học, đạo thường cho sự ăn ở. Tuy vậy vẫn hay song thích văn chương phù hoa hơn là thực có tính tinh vặt, cũng có khi quỷ quyệt và học, thích thành sáo và hình thức hơn là tư hay bài bác nhạo chế. Thường thì nhút nhát tưởng hoạt động. Não tưởng tượng thường 98
4. Phạm Công Nhất bị não thực tiễn hòa hoãn bớt đi nên dân tộc Về phương diện tiếp cận đối tượng Việt Nam ít người mộng tưởng, mà phán nghiên cứu, do việc phát triển và phân đoán thường có vẻ thiết thực lắm. Sức làm ngành các khoa học ngày càng trở nên sâu việc khó nhọc nhất là người ở miền Bắc, thì sắc nên việc nghiên cứu con người về Việt ít dân tộc bì kịp. Cảm giác hơi chậm chạp Nam được triển khai trên nhiều phương song giỏi chịu đau đớn, cực khổ và hay diện khác nhau. Ngoài các bộ môn khoa nhẫn nhục. Tính khí cũng hơi nông nổi, học truyền thống như triết học, sử học hay không bền chí và hay thất vọng, hay khoe văn hóa học thì đã xuất hiện thêm nhiều bộ khoang trang hoàng bề ngoài, ưa hư danh môn khoa học mới nghiên cứu về con người và thích chơi cờ bạc. Thường thì nhút nhát Việt Nam, trong đó đáng chú ý nhất là một và chuộng hòa bình, nhưng ngộ sự thì cũng số bộ môn như tâm lí học, y học, chính trị biết hy sinh vì đại nghĩa. Não sáng tác thì ít, học, kinh tế học, nhân trắc học nhưng mà bắt chước, thích ứng và dung hóa Về phương pháp nghiên cứu, do cách thì rất tài. Người Việt Nam lại rất trọng lễ thức tiếp cận nghiên cứu nhiều chiều nên giáo, song cũng có não tinh vặt, hay bài bác nghiên cứu về con người Việt Nam không chế nhạo. Đó là lược kể những tính chất còn hạn chế bởi một số phương pháp tinh thần phổ thông nhất của người Việt nghiên cứu truyền thống (chủ yếu là Nam, cũng có tính nguyên lai từ thượng cổ phương pháp suy luận dựa vào kinh nghiệm mà thay đổi chút ít, cũng có tính do lịch sử của bản thân nhà nghiên cứu hoặc cộng và trạng thái xã hội hun đúc dần mà thành, đồng). Hệ thống các phương pháp nghiên cho nên ta đừng nên xem những tính ấy là cứu về con người Việt Nam hiện nay khá bất di, bất dịch)” [1, tr.22 - 24]. phong phú. Ngoài một số phương pháp Như vậy, ngay từ cuối thế kỷ XIX đầu nghiên cứu chung, được hầu hết các ngành thế kỷ XX, nhiều người đã nghiên cứu về khoa học sử dụng (như lịch sử, logic, phân con người Việt Nam tương đối có hệ thống. tích, tổng hợp) còn có các phương pháp chuyên ngành. Một nét mới trong việc sử Tuy nhiên, do chưa tiếp cận được nhiều với dụng các phương pháp nghiên cứu con các tri thức khoa học liên ngành nên nghiên người Việt Nam hiện nay là xu hướng sử cứu về con người Việt Nam lúc này nhìn dụng ngày càng nhiều và phổ biến hơn các chung, vẫn chưa toàn diện, chưa đầy đủ. phương pháp nghiên cứu thực nghiệm như 3. Nghiên cứu về con người Việt Nam điều tra xã hội học, trắc nghiệm tâm lí, thần hiện nay kinh và các phương pháp trắc nghiệm sinh thể khác Nói như Hồ Bá Thâm thì việc Sau Cách mạng tháng Tám (1945) đến nghiên cứu con người Việt Nam hiện về cơ nay, việc nghiên cứu về con người Việt bản đã được thể hiện ở ba cấp độ cơ bản: Nam đã có nhiều nét mới cả về phương cấp độ triết học về con người (chủ nghĩa diện tiếp cận đối tượng nghiên cứu, duy vật nhân văn); cấp độ một khoa học phương pháp nghiên cứu và những kết tổng quát về con người (như nhân học quả đạt được. chẳng hạn); và cấp độ liên ngành các ngành 99
5. Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 7(104) - 2016 khoa học nghiên cứu cụ thể có liên quan tới nghiên cứu nhiều khi còn lạc hậu. Các kết con người, trong đó việc nghiên cứu con quả nghiên cứu rất khó kiểm chứng để đảm người Việt Nam hiện nay dưới góc độ triết bảo độ tin cậy về mặt khoa học. Chẳng hạn, học được coi là phương pháp luận tích hợp có nhiều công trình nghiên cứu chỉ ra con tính chất tổng quát và định hướng [12]. người Việt Nam cần cù, thông minh song lại không chỉ ra được các căn cứ để chứng Về kết quả nghiên cứu, do sử dụng các minh tính chất cần cù, thông minh của con phương pháp nghiên cứu hiện đại (trong đó người Việt Nam. Nhiều kết luận nghiên cứu chú trọng các phương pháp thực nghiệm) về con người Việt Nam hiện nay đều dựa nên đã nghiên cứu về con người Việt Nam vào các kết luận của các nghiên cứu đi đã có nhiều kết quả. Có thể nhận thấy các trước mà chưa được chứng minh hoặc kiểm kết quả nghiên cứu nổi bật sau đây: Một là, chứng về mặt khoa học nên tính thuyết số lượng tác giả và công trình nghiên cứu phục của các nghiên cứu này chưa cao. Còn trong và ngoài nước về con người Việt Nam thiếu tính liên kết trong nghiên cứu. Đây là ngày càng nhiều. Hai là, kết quả nghiên cứu một thực tế trong bức tranh hoạt động về con người Việt Nam tương đối đầy đủ nghiên cứu khoa học ở Việt Nam hiện nay hơn và được đề cập, dưới góc độ của nhiều nói chung, trong đó có cả thực trạng nghiên khoa học khác nhau: triết học, văn hóa, cứu về con người Việt Nam nói riêng. chính trị, kinh tế, tâm lí, sinh lý học thần Những năm gần đây, sự đầu tư và định kinh, sinh trắc học, nhân chủng học hướng nghiên cứu mạnh mẽ của Nhà nước Nghiên cứu về con người Việt Nam được đã góp phần khắc phục một phần tính manh thực hiện không chỉ là bằng sự suy luận mún trong nghiên cứu con người Việt Nam. kinh nghiệm thuần túy mà còn là bằng việc Tuy nhiên, nhìn trên bề rộng thì các công thu thập bằng chứng khoa học, nhất là bằng trình nghiên cứu này còn mang nhiều tính chứng trong các khoa học thực nghiệm. Ba tự phát, các kết quả nghiên cứu có được là, đánh giá những ưu điểm và nhược điểm thường chồng chéo, mâu thuẫn, ít bổ sung về con người Việt Nam được trình bày đầy và hỗ trợ nhau theo cùng một hướng đủ và khách quan hơn. Bốn là, bước đầu có nghiên cứu thống nhất. Chưa xây dựng phối hợp với các tổ chức quốc tế như Ngân được đội ngũ chuyên gia (nhóm nghiên hàng Thế giới (WB), chương trình Phát cứu mạnh) tầm cỡ có khả năng giao lưu triển Liên Hợp Quốc (UNDP) để nghiên trao đổi và hợp tác với các nhà nghiên cứu cứu về con người Việt Nam hiện nay. Với trong và ngoài nước. việc áp dụng đa dạng các phương pháp Để khắc phục những hạn chế trên, việc nghiên cứu hiện đại, các kết quả nghiên cứu nghiên cứu con người Việt Nam cần được thường phản ánh khá chính xác thực trạng đổi mới và đẩy mạnh hơn nữa. Cụ thể là: năng lực về thể chất, tâm sinh lý và trí tuệ Thứ nhất, cần xác định mục tiêu nghiên của con người Việt Nam. cứu con người Việt Nam trước hết là làm rõ Bên cạnh những kết quả đạt được thì điểm mạnh và điểm yếu của con người Việt việc nghiên cứu con về người Việt Nam Nam với tư cách là nguồn lực quan trọng còn nhiều hạn chế. Các phương pháp bậc nhất của quá trình đổi mới, công nghiệp 100
6. Phạm Công Nhất hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế; thứ không chỉ giúp chúng ta hiểu rõ hơn về con hai, cần xây dựng các chuẩn mới phù hợp người Việt Nam, mà còn cung cấp căn cứ với thông lệ quốc tế trong nghiên cứu con cho việc hoạch định chính sách phát triển người Việt Nam (chuẩn mới trong nghiên đất nước hiện nay. cứu con người Việt Nam ở đây không chỉ là Tài liệu tham khảo chuẩn về nội dung nghiên cứu, mà còn là chuẩn về phương pháp nghiên cứu, đặc biệt [1] Đào Duy Anh (2000), Việt Nam văn hóa sử các phương pháp nghiên cứu hiện đại); thứ cương, Nxb Hội Nhà văn, Hà Nội. ba, cần tăng cường quá trình trao đổi và [2] C.Mác và Ph.Ăngghen (1995), Toàn tập, hợp tác (trong nước và quốc tế) trong Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội. nghiên cứu con người Việt Nam; thứ tư, [3] Trịnh Kim Chi (2010), “Những công trình cần tạo lập các quan điểm cởi mở phù hợp thư mục Việt Nam thời Pháp thuộc”, Tạp với thông lệ quốc tế trong nghiên cứu con chí Thư viện Việt Nam, số 2 (22). người Việt Nam (cần có cơ chế phù hợp để [4] Dương Nghiệp Chí (Chủ biên) (2003), Thực các nhà khoa học trong và ngoài nước cùng trạng thể chất người Việt Nam từ 6 đến 20 tham gia nghiên cứu, đồng thời cần chấp tuổi (Thời điểm năm 2001), Nxb Thể dục nhận các quan điểm khác nhau trong nghiên Thể thao, Hà Nội. cứu con người Việt Nam, cần xác lập môi trường dân chủ trong nghiên cứu khoa học, [5] Trần Trọng Kim (1999), Việt Nam sử lược, cần tránh thái độ kì thị đối với các kết quả Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội nghiên cứu chưa phù hợp). [6] Nguyễn Ngọc Hà (2012), Đặc điểm tư duy 4. Kết luận và lối sống của con người Việt Nam hiện nay và những vấn đề đặt ra trước yêu cầu Nghiên cứu con người Việt Nam xuất đổi mới và hội nhập quốc tế, Nxb Khoa hiện khá sớm. Qua các giai đoạn lịch sử học xã hội, Hà Nội. việc nghiên cứu về con người Việt Nam đã đem lại các kết quả khác nhau, phản ánh [7] Phạm Minh Hạc (2001), Nghiên cứu con điều kiện và nhận thức ở từng giai đoạn. người và nguồn nhân lực đi vào công Trong giai đoạn hiện nay, việc nghiên cứu nghiệp hóa, hiện đại hóa, Nxb Chính trị về con người Việt Nam sẽ đạt được những quốc gia, Hà Nội. thành tựu quan trọng nhưng cũng còn nhiều [8] Nguyễn Văn Huyên (2002), Mấy vấn đề hạn chế. Để đạt được nhiều kết quả hơn triết học xã hội và phát triển con người, trong nghiên cứu về con người Việt Nam Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội. hiện nay không chỉ cần xác định rõ mục [9] Nguyễn Tài Thư (Chủ biên) (1993), Lịch sử tiêu, nội dung, mà còn cần phải xây dựng tư tưởng Việt Nam, t.1, Nxb Khoa học xã được hệ thống phương pháp nghiên cứu hội, Hà Nội. mới phù hợp với thông lệ và những chuẩn mực trong nghiên cứu con người của phần [10] Lê Nam Trà (Chủ biên) (1996), Kết quả lớn các quốc gia trên thế giới. Nghiên cứu bước đầu nghiên cứu một số chỉ tiêu sinh về con người Việt Nam là chủ đề cần được học người Việt Nam, Nxb Y học, Hà Nội. quan tâm và coi trọng hơn nữa. Bởi vì, kết [11] Nguyễn Trãi (1976), Toàn tập, Nhà xuất quả nghiên cứu về con người Việt Nam bản Khoa học xã hội, Hà Nội. 101