Giáo trình Những mâu thuẫn trong đào tạo ngành công tác xã hội ở Việt Nam hiện nay - Lê Hải Thanh

Nội dung text: Giáo trình Những mâu thuẫn trong đào tạo ngành công tác xã hội ở Việt Nam hiện nay - Lê Hải Thanh

1. Kỷ yếu Hội thảo ngày CTXH thế giới 2009 - "Nhân viên xã hội - Tác nhân của sự thay đổi" NHỮNG MÂU THUẪN TRONG ĐÀO TẠO NGÀNH CÔNG TÁC XÃ HỘI Ở VIỆT NAM HIỆN NAY TS. Lê Hải Thanh Trường ĐHKHXH&NV – ĐHQG TP. Hồ Chí Minh Công tác xã hội vừa là một khoa học vừa là một nghề chuyên môn của thế giới hiện đại. Công tác xã hội ra đời từ giữa thế kỷ 19, trước hết là ở Anh, Mỹ, Thụy Diển và phát triển rất nhanh trên toàn cầu. Ngày nay, hầu hết các nước trên thế giới đều có trường, khoa đào tạo Công tác xã hội ở nhiều trình độ khác nhau. Các nước ở châu Á như Ấn Độ, Philippines, Thái Lan, Hồng Kông , đều có trường chuyên ngành công tác xã hội và đào tạo cả trình độ tiến sĩ khoa học. Trên thế giới đã hình thành từ lâu hai tổ chức quốc tế lớn nhất của ngành công tác xã hội, đó là Hiệp hội quốc tế các trường công tác xã hội và Hiệp hội quốc tế nhân viên công tác xã hội. Tại Đại hội lần thứ 32 của ngành công tác xã hội thế giới vào tháng 10/2004 tại Adelaide (Australia) đã ra lời kêu gọi toàn thế giới hãy phát triển nhanh, mạnh ngành công tác xã hội trong bối cảnh toàn cầu hóa. Trước sự phát triển nhanh của khoa học và công nghệ hiện đại, sự phát triển cũng như khủng hoảng của nền kinh tế thế giới, công tác xã hội ngày càng có vị trí quan trọng trong việc tạo dựng, ổn định và phát triển xã hội bền vững. Nguồn nhân lực về công tác xã hội đang trở thành vấn đề cấp bách cho mọi quốc gia hiện nay. Vài nét về đào tạo Công tác xã hội ở Việt Nam Công tác xã hội đã du nhập vào Việt Nam vào nửa cuối thế kỷ 19 dưới nhiều hình thức khác nhau, nhưng đào tạo nguồn nhân lực chính quy cho ngành khoa học này thì mãi đến giữa thế kỷ 20 mới được tổ chức với sự ra đời của trường cán sự xã hội Caritas (1947) và sau đó là Trường công tác xã hội quốc gia (1969). Sau 1975, việc đào tạo công tác xã hội bị gián đọan. Thập niên 90 của thế kỷ trước, các trường đi tiên phong trong đào tạo nguồn nhân lực cho công tác xã hội được biết đến như Đại học Mở-Bán công TP. Hồ Chí Minh, Đại học Công đoàn, Đại học Lao động-Xã hội, Đại Đại học Đồng Tháp 71
2. Kỷ yếu Hội thảo ngày CTXH thế giới 2009 - "Nhân viên xã hội - Tác nhân của sự thay đổi" học Đà Lạt và phải lấy các tên gọi khác nhau như Phụ nữ học, Phát triển cộng đồng, và phải mượn mã số của ngành Xã hội học Một sự kiện mang tính pháp lý cho việc đào tạo ngành công tác xã hội ở Việt Nam là ngày 11/10/2004, Bộ Giáo dục và Đào tạo đã ban hành Quyết định và Khung chương trình cũng như mã ngành đào tạo cho công tác xã hội. Qua 5 năm thực thi Quyết định số 35/2004-QĐ-BGD&ĐT, việc đào tạo ngành công tác xã hội tại Việt Nam đã có bước phát triển “đột biến”. Hiện nay có 281 trường đại học và cao đẳng trong cả nước tiến hành đào tạo cử nhân công tác xã hội, với số lượng sinh viên đang theo học khoảng 5.000 người. Sự phát triển rất nhanh chóng này là chỉ báo cho biết nhu cầu xã hội về nguồn nhân lực cho ngành công tác xã hội ở nước ta là rất lớn và thể hiện sự cố gắng, nổ lực của các trường cũng như của Bộ Giáo dục và Đào tạo trong việc đáp ứng nhu cầu phát triển kinh tế - xã hội của quốc gia. Nhưng cũng từ đây đã đặt ra nhiều vấn đề bất cập trong hệ thống đào tạo ngành công tác xã hội ở Việt Nam hiện nay. Những mâu thuẫn chủ yếu trong đào tạo ngành công tác xã hội hiện nay. 1. Mâu thuẫn trong nhận thức với thực tế phát triển kinh tế - xã hội của đất nước và của thế giới. Thứ nhất, không nhận thức được vai trò, vị trí và tầm quan trọng của khoa học công tác xã hội. Coi công tác xã hội như một hành vi từ thiện tự phát. Thứ hai, trong khi các nước trên thế giới và khu vực đã tổ chức đào tạo nguồn nhân lực cho công tác xã hội cả trăm năm nay thì nước ta mới chính thức đào tạo được 5 năm. Sự chậm trễ này là do yếu tố nhận thức không theo kịp với sự phát triển xã hội. Thứ ba, khi nhận thức ra, cho phép và cấp mã ngành đào tạo, nhưng lại không cấp mã nghề công tác xã hội. Vậy mở ngành đào tạo công tác xã hội để làm gì? Tư cách pháp nhân của nhân viên công tác xã hội ở đâu? (cũng tương tự như cho phép đẻ con nhưng không công nhận sự tồn tại của đứa con). Thứ tư, khi nhận thức ra nhu cầu to lớn của xã hội về công tác xã hội lại không nhận thức được con đường, bước đi và các phương thức, biện pháp để tổ chức và quản lý đào tạo. Đại học Đồng Tháp 72
3. Kỷ yếu Hội thảo ngày CTXH thế giới 2009 - "Nhân viên xã hội - Tác nhân của sự thay đổi" 2. Mâu thuẫn giữa nhu cầu của xã hội và khả năng đáp ứng của các trường đại học và cao đẳng Quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa để phát triển đất nước đã làm bùng nổ các vấn đề xã hội. Đó là sự thay đổi trong cấu trúc xã hội, là sự khủng hoảng gia đình, khoảng cách giàu nghèo, trẻ em cơ nhở, người già neo đơn, là những căn bệnh thế kỷ, là mại dâm, ma túy, Những vấn đề này hiện hữu trong đời sống và tạo nên nhu cầu cần phải giải quyết cấp bách. Theo số liệu thông kê cùa Nguyễn Thị Oanh, một nhà công tác xã hội, thì trong các cơ quan Nhà nước của Việt Nam, như Bộ LĐTB&XH, Hội liên hiệp Phụ nữ VN, Đoàn TNCS- HCM, Mặt trận Tổ quốc,vv đang cần khoảng 40.000 đến 50.000 nhân viên công tác xã hội2. Mặt khác, khi đời sống kinh tế - xã hội ngày càng được nâng cao, vấn đề an sinh xã hội. dịch vụ xã hội và những yêu cầu về giải trí, văn hoá càng được nâng lên, do đó, hoạt động của công tác xã hội ngày càng là một nhu cầu cấp bách, đòi hỏi một số lượng lớn nguồn nhân lực để đáp ứng cho nhu cầu phát triển. Theo tính toán của trường Đại học Lao động – Xã hội3, chỉ riêng ngành Lao động – Thương binh và Xã hội, trung bình mỗi xã, phường cần 01 NVXH, quân, huyện cần 02 NVXH, sở cần 2 NVXH và mỗi trung tâm cần 04 NVXH có trình độ đại học và số NVXH này được bố trí tại 9.976 xã phường, 625 quận huyện, 64 tỉnh thành và hàng trăm trung tâm thì chúng ta cần có 12.000 NVXH có trình độ đại học. Đó là chưa kể các ngành, các lĩnh vực khác trong cả nước. Điều đó cho thấy nhu cầu xã hội về nguồn nhân lực công tác xã hội là rất lớn. Trong khi đó, trong tổng số 28 trường đai học và cao đẳng có đào tạo chuyên ngành công tác xã hội chỉ có 01 tiến sĩ, 30 thạc sĩ đúng chuyên ngành CTXH, trung bình một cơ sở đào tạo chỉ có 01 thạc sĩ. Với số lượng giảng viên này không thể nào đáp ứng được nhu cầu to lớn nói trên. Điều cốt tử trong đào tạo sinh viên CTXH là thực hành, trong đó kiểm huấn viên giữ vai trò quyết định. Hiện nay, đội ngũ kiểm huấn viên đúng nghĩa trên cả nước chỉ đếm trên đầu ngón tay. Chúng ta thiếu trầm trọng kiểm huấn viên trường học và kiểm huấn viên cơ sở xã hội, do vậy việc thực hành CTXH không được lượng giá chính xác và nếu có cũng chỉ mang tính hình thức. Đại học Đồng Tháp 73
4. Kỷ yếu Hội thảo ngày CTXH thế giới 2009 - "Nhân viên xã hội - Tác nhân của sự thay đổi" Việc thiết lập mạng lưới cơ sở để tổ chức thực hành vẫn còn nhiều lúng túng và chưa đáp ứng được yêu cầu. Riêng trên địa bàn thành phố Hồ Chí Minh có trên 200 cơ sở xã hội, nhưng việc thực hành nghề CTXH cho sinh viên của một số trường cũng chỉ loanh quanh những cơ sở lớn khá nổi tiếng. Cơ sở vật chất, đặc biệt là nguồn tài chính cho đào tạo ngành CTXH là vô cùng hạn chế. Nguồn tài chính có được của các cơ sở đào tạo chủ yếu là từ ngân sách ít ỏi của Nhà nước. Trong khi đó, nguyên tắc hoạt động của ngành CTXH là phi lợi nhuận, vì vậy, mọi chi phí cho quá trình hoạt động đó phải dựa vào ngân sách và quy định tài chính của trường. Ví dụ ở trường ĐHKHXH&NV TP. HCM: Học phần thực hành CTXH với cá nhân có 04 tín chỉ (quy về lý thuyết) cho 01 lớp 70 sinh viên với 04 giáo viên hướng dẫn thực hành tại cơ sở, theo quy định là 12 tín chỉ và phải làm việc với số tiết là 180 tiết = 10 ngày x 04 giáo viên = 40 ngày. Nhưng khi Nhà trường chi trả thù lao giảng dạy lại quy về 4 tín chỉ lý thuyết = 60 tiết x 25.000/tiết = 1.500.000 cho cả 04 giáo viên. Đó là chưa kể các phòng thí nghiệm, các trang thiết bị công nghệ thực hành CTXH hiện đại thì chưa có một cơ sở đào tạo nào ở Việt Nam có được. 3. Mâu thuẫn giữa chương trình đào tạo với đòi hỏi của thực tiễn xã hội Chương trình đào tạo ngành CTXH của các trường hiện nay bắt buộc phải dựa vào Chương trình khung của Bộ Giáo dục và Đào tạo ban hành năm 2004, trong đó 70% số tín chỉ do Bộ GD&ĐT thiết kế (phần cứng), còn lại 30% (phần mềm) do các cơ sở đào tạo thiết kế sao cho phù hợp với đặc thù của lĩnh vực chuyên ngành của trường mình và đặc điểm vùng miền. Nhìn chung, nội dung chương trình đào tạo CTXH ở nước ta khá hiện đại, có sự tiếp thu và hội nhập với nội dung chương trình đào tạo CTXH trên thế giới. Tuy nhiên, ở vấn đề này có những bất cập: Thứ nhất, với 70% phần cứng do Bộ GD&ĐT áp đặt, chỉ còn 30% cho cơ sở đào tạo, về thực chất, việc đào tạo CTXH là theo một khuôn mẫu chung, cứng nhắc trong cả nước. Thứ hai, chương trình đào tạo này chỉ nặng về lý thuyết, ít thực hành và hầu như không có đào tạo kỹ năng. Đại học Đồng Tháp 74
5. Kỷ yếu Hội thảo ngày CTXH thế giới 2009 - "Nhân viên xã hội - Tác nhân của sự thay đổi" Thứ ba, chương trình đào tạo chưa xuất phát từ thực tiễn và chưa đáp ứng được nhu cầu của sự phát triển xã hội. 4. Mâu thuẫn giữa số lượng và chất lượng đào tạo Thứ nhất, số lượng người theo học ngành CTXH ngày càng tăng. Ước tính hiện có khoảng 5.000 người đang theo học bậc cử nhân (ĐH&CĐ), và tương lai còn tăng lên rất nhiều lần. Trong khi đó số lượng giảng viên được đào tạo đúng chuyên ngành CTXH chỉ có khoảng 30 người. Điều này dẫn đến hệ quả của chất lượng đào tạo là vô cùng quan ngại. Thứ hai, số lượng giáo trình, tài liệu tham khảo cho sinh viên chuyên ngành CTXH bằng tiếng Việt là vô cùng ít ỏi, đó là chưa nói đến chất lượng của giáo trình. Thứ ba, số lượng sinh viên biết ngoại ngữ để đọc tài liệu nước ngoài là rất hiếm hoi. (Trắc nghiệm với 94 sinh viên trúng tuyển vào ngành CTXH của trường ĐHKHXH&NV – ĐHQG-HCM năm 2009, chỉ có 01 em đạt yêu cầu). Chỉ với những lý do trên, chất lượng đào tạo ngành CTXH ở Việt Nam đang ở mức báo động cao nhất. Làm thế nào để giải quyết mâu thuẫn ? Phải khẳng định rằng, không có phép màu nào để có thể giải quyết ngay lập tức các mâu thuẫn nói trên của hệ thống đào tạo ngành CTXH, mà phải tìm ra mâu thuẫn chủ yếu, từng bước tạo ra đột phá để giải quyết vấn đề, bằng trách nhiệm, nổ lực của nhiều phía, nhiều cấp độ trong hệ thống. Theo chúng tôi, cần phải giải quyết ngay các vấn đề sau: Thứ nhất, Bộ Giáo dục và Đào tạo trực tiếp chỉ đạo mở ngay 02 lớp đào tạo thạc sĩ ngành công tác xã hội trong năm 2010, 01 lớp tại Hà Nội, 01 lớp tại thành phố Hồ Chí Minh với số lượng mỗi lớp 30 học viên. Đội ngũ giảng dạy cho các lớp này là những chuyên gia CTXH ở trong nước và đặc biệt là những chuyên gia CTXH nước ngoài mà bấy lâu nay có quan hệ với chúng ta. Mặt khác Bộ cũng ưu tiên đào tạo thạc sĩ, tiến sĩ theo Chương trình 322 và các chương trình hợp tác đào tạo khác với nước ngoài. Làm được việc này là bước đầu giải quyết mâu thuẫn thứ 2 và thứ 4. Đại học Đồng Tháp 75
6. Kỷ yếu Hội thảo ngày CTXH thế giới 2009 - "Nhân viên xã hội - Tác nhân của sự thay đổi" Thứ hai, thành lập một Hội đồng quốc gia biên soạn, dịch thuật giáo trình và tài liệu ngành CTXH. Thực hiện vấn đề này sẽ góp phần giải quyết mâu thuẫn thứ 4. Thứ ba, Bộ GD&ĐT nên trao quyền chủ động, quyền được chịu trách nhiệm hơn nữa cho các cơ sở đào tạo về việc xây dựng nội dung chương trình đào tạo, theo tỷ lệ ngược lại: 30/70. Làm được việc này sẽ góp phần giải quyết mâu thuẫn 3. Thứ tư, các trường phải chủ động liên kết, mở rộng quan hệ quốc tế nhằm trao đổi, hợp tác trên các lĩnh vực đào tạo, tài nguyên học tập, kinh nghiệm, vv Thứ năm, các trường tuyển sinh đầu vào ngành CTXH bắt buộc thí sinh phải thi khối D, hoặc xét tuyển phải ưu tiên về ngoại ngữ. Cuối cùng, Chính phủ nên ban hành ngay mã nghề công tác xã hội, tạo cơ sở pháp lý cho hoạt động của nghề CTXH, như tất cả các nghề trong xã hội. Đại học Đồng Tháp 76