Giáo trình Phẩm chất nhà báo trong sự nghiệp văn chương Vũ Bằng

Nội dung text: Giáo trình Phẩm chất nhà báo trong sự nghiệp văn chương Vũ Bằng

1. Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học Xã hội và Nhân văn 28 (2012) 9‐17 Phẩm chất nhà báo trong sự nghiệp văn chương Vũ Bằng Đỗ Thị Ngọc Chi Trường Trung học Phổ thông Chuyên Ngoại ngữ, Trường Đại học Ngoại ngữ, Đại học Quốc gia Hà Nội, Đường Phạm Văn Đồng, Cầu Giấy, Hà Nội, Việt Nam Nhận ngày 22 tháng 02 năm 2012 Tóm tắt: Nghĩ về truyền thống của nền báo chí cách mạng Việt Nam, suy ngẫm về Vũ Bằng, người đọc nhận thấy những phẩm chất cao quý của một nhà báo trong ngòi bút của ông. Đó là một con người có những quan niệm đúng đắn về nghề nghiệp, một nhà báo hay kể tội mình, thành thực với mảng sáng tối trong con người mình. Hơn hết, dũng khí là phẩm chất nhà báo đặc biệt trong con người ông. Vũ Bằng đã dựng được bức tranh chân thực về diện mạo báo chí Việt Nam trong già nửa thế kỷ XX. Từ khóa: Báo chí cách mạng Việt Nam, Vũ Bằng, “Bốn mươi năm nói láo”, quan niệm đúng đắn về nghề nghiệp, phẩm chất nhà báo trong sự nghiệp văn chương Vũ Bằng. “Người mẹ nào sanh con ra lại chẳng muốn Nhà văn Vũ Bằng (1914-1984) tên thật là cho con sau này ăn nên làm ra, có vai có vế, Vũ Đăng Bằng, quê gốc ở Lương Ngọc, Hải nhưng Mẹ ơi, con đành chịu bất hiếu với Mẹ: nếu Dương, sinh tại Hà Nội. Từ nhỏ, ông đã được trở lại làm người, con cứ lại xin làm báo” [1].* mẹ gửi vào trường học Albert Sarraut - một Kết thúc cuốn hồi ký về nghề nghiệp - Bốn trường trung học Pháp nổi tiếng với mong mươi năm nói láo, Vũ Bằng đã có những lời muốn Vũ Bằng sẽ trở thành một thầy thuốc. tâm huyết đến gan ruột như thế. Giờ đây nghiên Không làm theo nguyện ước của mẹ, khi còn ngồi trên ghế nhà trường, Vũ Bằng đã nhanh cứu về Vũ Bằng nghĩa là đã đặt chân lên “địa chóng tiếp cận với văn hóa phương Tây và nghề hạt” đã được “cày đi xới lại” nhiều lần. Tuy viết báo - một nghề hoàn toàn mới lạ với trí nhiên việc khám phá về ông chưa có điểm dừng thức Việt Nam thời đó. Năm 16 tuổi, nhà văn bởi những nhà văn- nhà báo lớn luôn nhận được đã say mê viết văn, viết báo và là cộng tác viên tầm đón đợi mạnh mẽ từ bạn đọc. Ở bài viết thường xuyên của những tờ báo nổi tiếng lúc đó này, chúng tôi muốn nhìn tác phẩm của ông như tạp chí Hữu Thanh và nhật báo Trung Bắc dưới ánh sáng lý luận từ góc độ báo chí Tân Văn. Cùng thời gian này, ông trình làng tập Nghĩ về truyền thống của nền báo chí Cách tùy bút châm biến Lọ văn - được người đọc Mạng Việt Nam, thắp một nén nhang tưởng nhớ đương thời xếp ngang hàng với Essais của nhà đến Vũ Bằng, suy ngẫm về tác phẩm của ông, văn Pháp Montaigne. Đặc biệt, với Miếng ngon người cầm bút hôm nay càng thấm thía hơn Hà Nội, Thương nhớ mười hai, Bốn mươi năm nhiều bài học bổ ích nói láo, nhà văn đã hoàn toàn chinh phục người ___ đọc và khẳng định được vị trí độc đáo của mình. Theo nhà báo Thượng Sỹ - bạn chí cốt * ĐT: 84-906195119 E-mail: ngocchi_ht98@yahoo.co.uk của Vũ Bằng thì tác phẩm của Vũ Bằng đã 9
2. 10 Đ.T.N. Chi / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học Xã hội và Nhân văn 28 (2012) 9‐17 được in có khoảng hai chục cuốn gồm đủ các Như vậy, trong nhận thức của nhà báo Vũ loại: tùy bút, phóng sự, truyện dài, truyện ngắn, Bằng về nghề nghiệp đã có bước tiến dài, một sự dịch thuật, hồi ký, khảo luận nhưng nếu được thay đổi lớn. Từ việc chỉ coi báo chí là một trò tuyển chọn, thu thập những bài đã đăng rải rác chơi đến việc coi báo chí là một vũ khí, một lực trên khắp báo chí suốt gần nửa thế kỷ thì ít nhất lượng để đấu tranh “cải tạo xã hội”, đâu phải nhà cũng được khoảng một trăm cuốn nữa. Có thể báo nào cũng làm được? Trong phần thứ năm của nói, sức viết của nhà văn, nhà báo Vũ Bằng thật tập sách Bốn mươi năm nói láo, dưới đề mục là lớn! “Báo là gì?”, những quan điểm, luận thuyết, suy nghĩ của Vũ Bằng về nghề nghiệp đã thực sự tạo một gương mặt Vũ Bằng trong làng báo và trong 1. Một quan niệm đúng đắn về nghề nghiệp mắt độc giả - một Vũ Bằng có quan niệm rất nghiêm túc về nghề nghiệp, luôn trăn trở để sống Đằng sau những trang hồi ký về nghề và viết tốt hơn. Từ đây cũng bắt đầu một giai đoạn nghiệp, người đọc luôn nhận thấy ở Vũ Bằng - đấu tranh thực sự, đấu tranh không khoan nhượng một nhà báo có những quan niệm rất đúng đắn, bằng báo chí, bằng ngòi bút của các nhà văn- nhà nghiêm túc về “nghề nói láo” mà ông sớm dấn báo thế hệ Vũ Bằng. Cho đến nay, người làm báo thân và theo đuổi suốt cuộc đời. Vượt qua đương thời và có lẽ cả hậu thế nữa, vẫn phục ông, những nhận thức ấu trĩ, sai lầm ban đầu khi học tập ông bởi những quan niệm đúng đắn: “báo quan niệm về nghề nghiệp như: “làm báo là nói chí là môn văn hóa phản ánh sinh động nhất, đầy láo ăn tiền”, mê nghề báo chỉ vì “nó là một đủ nhất tính chất của một chế độ, cho một chế độ nghề đã oai mà là hốt bạc”; “làm cái anh nhà xã hội”, đặc biệt báo chí phải “trung thành với lí báo oai biết mấy, danh giá bao nhiêu”; “làm tưởng chống áp bức chuộng tiến bộ và quyền lợi báo là trò chơi, ai muốn viết gì thì viết, quăng tinh thần đã ủy thác cho nó; báo chí luôn có tính bài vào tòa soạn rồi in ra, thế là xong, không năng đấu tranh và dựng xây” [1]. cần phải có đường lối chánh trị, không cần phải có quan điểm, lập trường” [1]. Vượt qua 2. “Nói láo” mà hóa ra nói thật nhiều biến cố, tác động ghê gớm, xảy ra với các tờ báo: báo này đổ, báo kia lại lên, người viết Xưa nay, có người vẫn gọi nghề làm báo là báo thì kẻ mất người còn, người lại đi xa Đó nghề “nói láo ăn tiền”. Với nhà báoVũ Bằng, là những “cú huých” đánh động vào cách nhìn, mặc dù vào nghề đã lâu, vậy mà mỗi lần nghĩ vào tâm hồn nhà báo Vũ Bằng tạo nên những về kí ức nghề nghiệp, ông vẫn nhận ngay là thay đổi lớn về nhận thức nghề nghiệp trong mình làm nghề “nói láo”. Vì thế tác giả đã lấy ông. Theo đó, Vũ Bằng nhận thức sâu sắc về nhan đề tập ký ức nghề nghiệp là Bốn mươi vấn đề: vận mệnh dân tộc, danh dự đất nước trở năm nói láo chứ không đề là “Bốn mươi năm thành vấn đề cấp thiết trong đấu tranh bằng báo làm báo”. Bởi Vũ Bằng nhận thấy rằng: “nói chí và văn chương. Ông cho rằng “thà chịu khổ láo” là một vinh dự, làm nghề “nói láo” là làm sở”, thiếu thốn hiểm nghèo chớ không chịu vì một nghề đặc biệt cao quý, lãnh một sứ mạng tình người Pháp hay vì tiền của họ mà thay đổi quan trọng là “hướng dẫn dư luận phụng sự lập trường, chí hướng. Lúc này, với Vũ Bằng, lớn mạnh vào bực thứ tư trên trái đất này” [1]. làm báo là tất cả những sự thiêng liêng, cao cả: Là một nhà văn, một tiểu thuyết gia, một “làm báo là làm một cái gì lớn lao, nói lên được người mà Vũ Ngọc Phan trong “Nhà văn hiện phẩm chất văn minh, hoặc ưu việt, hoặc thoái hóa đại” xếp vào cây bút phóng sự tả chân xuất của một chế độ và hơn thế nữa, mổ xẻ tình tiết, sắc(1), Vũ Bằng đã cho độc giả thấy những tư tâm tư của con người, đi sâu vào khía cạnh trớ ___ trêu, uẩn khúc và giả tạo của một chế độ chống (1) lại chế độ ấy, nếu cần, làm cho xã hội vươn lên và Vũ Ngọc Phan, Nhà văn hiện đại - Vũ Ngọc Phan đã xếp Vũ Bằng vào hạng các tiểu thuyết gia tại chương Tiểu cho giống nòi tồn tại và tiến bộ” [1]. thuyết tả chân. Trong chương này, có bốn nhà văn được đề
3. Đ.T.N. Chi / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học Xã hội và Nhân văn 28 (2012) 9‐17 11 liệu quý chân thực, đầy thú vị về nghề báo. thấu hiểu hơn ai hết tình hình báo chí của một “Nói láo” mà là nói thật, sự thật về đời sống đất nước trong lửa đạn: “chiến tranh tàn khốc báo chí Việt Nam trong già nửa thế kỷ XX. “Đó nào có muốn cây có trồi, bông có trái, người có là lịch sử của một kiếp sống, gắn theo nhiều con, xuân có bướm, khói lửa tràn lan từ hậu người, cùng theo đuổi một nghề và cùng nuôi phương” và rồi “sự hiện diện của người Mỹ ở một hoài bão như nhau” [1]. Dưới ngòi bút Vũ Việt Nam đã rõ rệt hơn. Pháp bắt đầu lúng Bằng, bao nhiêu cái thăng trầm được mất, cái túng. Báo chí của ta đã trải qua một thời kỳ đặc hay cái dở của mấy chục tờ báo có tên tuổi trải biệt hoang mang vì tình thế rối ren gây ra thất dọc suốt bốn mươi năm của thế kỷ XX được bại liên tiếp của quân đội Pháp” [1]. Nhưng hiện lên một cách thuyết phục, sắc sảo, có lý có trong ngay chính thời đại binh lửa ấy, người tình. Như một chứng nhân, một người hoạt đọc cũng được chứng kiến tình cảm của những động dài hơi (kể từ khi mới bắt đầu lớn lên đến người dân nơi tản cư với những người làm báo khi lìa đời vẫn chưa chịu quẳng bút), Vũ Bằng lao động ở khu Ba: “Những ngày kháng chiến đã khắc họa rất rõ một bức tranh chân thực về đầu tiên ở hậu phương thật là cực khổ nhưng diện mạo báo chí Việt Nam: từ “Báo tếu” đến cũng thật là vui lạ ( ) Ngày tháng nặng nề “Báo đấu tranh”, từ “Báo xây dựng” đến “Báo trôi, đời sống thiếu thốn đủ mọi cách nhưng hại”. Cũng nhờ trang viết của Vũ Bằng, người lòng người hả hê như chết mà sống lại đồng đọc hiểu hơn sự ra đời, hoạt động, phát triển bào thương xót nhau như ruột thịt; người dân của phong trào Đông Tây, Tiểu thuyết thứ bảy, giúp đỡ nhau thực tình; anh lính ho thì người Trung Việt Tân Văn .Ông đã dựng nên dòng dân thấy ngực mình đau nhói” [1]. Những biến chảy báo giới nước ta bằng những tư liệu quý hiếm với bức tranh báo chí khá sống động mà chuyển đến chóng mặt trong cơn lốc báo chí ngày nay chúng ta nên nhìn ngắm lại. Nếu có thời Mỹ - Ngụy mà Vũ Bằng gọi là thời kì Báo thời kì ta quên nó hoặc không công bằng với hại và những biến cố xảy ra trước những tác nó, vô hình chung chúng ta đã làm nghèo đi, động ghê gớm của tình hình chính trị, xã hội, thậm chí đánh mất một mảng quan trọng của văn hóa trong nước cũng như thế giới, báo này đời sống tinh thần và trí tuệ dân tộc nước nhà. đổ, báo kia lại lên tất cả được Vũ Bằng kể lại một cách chân thực. Bức tranh sinh động của diện mạo báo chí công khai, tự do nước nhà được Vũ Bằng đặt Có thể nói, hiếm thấy tác phẩm văn học nào trong bầu khí quyển của những biến động lịch dựng lại bức tranh toàn diện về hiện thực đời sử văn nghệ dân tộc và cả tình hình chính trị - sống báo giới Việt Nam hơn Bốn mươi năm nói xã hội đầy phức tạp của một đất nước có chiến láo. Đọc tác phẩm của Vũ Bằng, người đọc có tranh. Có lẽ không thể thống kê hết những dòng cảm giác như đang đọc báo chí Việt Nam trong chữ như những tư liệu quý của Vũ Bằng. Hãy già nửa thế kỷ XX. Hơn thế, không chỉ xây nghe ông ghi về hoạt động của tờ Vịt Đực: “Báo dựng bức tranh lịch sử báo chí nước nhà trong Vịt Đực không nghỉ một số nào. Trụ sở từ sự vận động của các sự kiện đã và đang diễn ra, đường Cột Cờ dọn lại phố nhà thương Phủ Vũ Bằng còn tạo nên hình ảnh của báo chí ngày Doãn trên một cái gác bé nhỏ, oi bức. Nhớ vì mai. Nhà văn thấm thía: “nước còn hay mất, chi tiêu ít, mà cũng may là có một vài sự việc dân tộc sướng hay khổ là ở trong tay thanh xảy ra, báo lên lần lần” [1]. Nhà báo ấy cũng niên” [1]. Vũ Bằng tỏ ra tin tưởng vào diện mạo của báo chí Việt Nam trong tương lai bởi có những con người nhất là các “thanh niên cập đến là: Nguyễn Công Hoan, Nguyễn Đình Lạp, Vũ Bằng và Tô Hoài. Nguyễn Công Hoan được Vũ Ngọc thương mến” trong nghề báo biết học hỏi, biết Phan viết trong 29 trang, Nguyễn Đình Lạp được viết cầu tiến và không bạc bẽo với những đàn anh trong 6 trang, Tô Hoài 15 trang và Vũ Bằng được viết về nghề báo. Vũ Bằng khẳng định và hy vọng trong 19 trang. Tuy Vũ Ngọc Phan còn dè dặt khi viết về bộ mặt của báo chí trong tương lai bằng một Vũ Bằng nhưng chứng tỏ từ năm 40 của thế kỉ XX, Vũ Bằng đã thuộc lớp nhà văn có hạng. niềm vui phơi phới: “Rừng có không biết bao
4. 12 Đ.T.N. Chi / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học Xã hội và Nhân văn 28 (2012) 9‐17 nhiêu cây cối: cây này chết đi, cây kia lại mọc giả trên những trang viết), người đọc nhận ra lên, nhưng các cây chết đi và những lá vàng kế chân dung của những nhà văn - những người tiếp rụng xuống hết mùa này qua mùa khác không làm báo với ông một thuở. Kì diệu thay, đó là phải là làm việc vô ích mà chính là để hòa vào với những chân dung được dệt nên từ nỗi nhớ - đất rồi ải đi, mủn đi, để làm màu cho đất, nuôi chân dung hồi ức, hoài niệm. Họ là những bạn những cây lớn đâm chồi nảy lộc” [1]. bè cùng thế hệ, những đồng nghiệp gần gũi thân Vũ Bằng không chỉ dựng lại bức tranh hiện tình, những người cùng hội cùng thuyền nay thực đời sống báo chí Việt Nam mà ông còn kẻ còn người mất, kẻ Bắc người Nam. Tình phác họa được chân dung những nhà văn - nhà cảm thiêng liêng ấy đã theo Vũ Bằng suốt cuộc báo có tên tuổi như Thanh Châu, Ngọc Giao, đời. Cho nên khi cầm bút ghi lại một quãng đời Trần Huyền Trân, Tô Hoài, Thâm Tâm, đặc biệt sôi động, đầy biến cố của mình trên làng báo, là Nguyễn Tuân, Ngô Tất Tố, Nam Cao, Vũ Vũ Bằng không thể không nhắc tới họ như một Trọng Phụng . Con người đó luôn nhớ tiếc, sự tri ân. Khi đọc những dòng tiếc nhớ, trân trân trọng về một thời làm báo với những bạn trọng của Vũ Bằng về một thời làm báo với bạn bè, văn nhân một thuở. Chúng ta có cảm giác, bè, đồng nghiệp giữa đất Hà Thành, ta nhận ra khắp trang viết của Vũ Bằng đâu đâu cũng thấy những tình cảm không nhỏ mà Vũ Bằng dành được khoác bằng chiếc áo nhớ thương. Vũ cho các nhà văn - nhà báo tên tuổi như Thanh Bằng đã “kéo nỗi nhớ thương ấy đi qua nhiều Châu, Ngọc Giao, Trần Huyền Trân, Tô Hoài, tác phẩm, rót đầy vào mỗi trang viết, rõ thấm Thâm Tâm và đặc biệt với với Nguyễn Tuân, vào từng con chữ” [2]. Nỗi nhớ ấy có căn Ngô Tất Tố, Nam Cao, Vũ Trọng Phụng Ông nguyên bởi Vũ Bằng xa quê hương trong hoàn khắc họa chân dung về họ thật tự nhiên, chân cảnh đặc biệt. Đất nước phân đôi hai miền thực và đầy tôn trọng. Có lẽ khi viết về những Nam- Bắc. Năm 1954, Vũ Bằng nhận nhiệm vụ dòng này về họ, Vũ Bằng muốn lấy cái kỉ niệm là một chiến sĩ tình báo hoạt động cách mạng của những năm tháng không thể quên để khỏa trong lòng địch. Đã có 40 năm gắn bó với Hà lấp phần nào cái trống vắng nơi phồn hoa đô thị Nội- Bắc Việt, nhà văn đã thân thuộc với không Sài Gòn mà ông đang sống, đặc biệt với những gian văn hóa nơi đây. Hà Nội- Bắc Việt đã“hóa biến chuyển đến chóng mặt trong cơn lốc báo tâm hồn” thành máu xương không thể thiếu chí thời Mỹ - ngụy, thời kỳ “báo hại”. Đây trong cơ thể Vũ Bằng. Như một cây non đang không chỉ là cách ông ôn lại những kỷ niệm của phát triển đầy sức sống trên vùng châu thổ thích một thời mà còn là cách để nhà văn bộc lộ niềm hợp nay bị đánh bật rễ sang mảnh đất khác, Sài khao khát tự do dân chủ và sự ý thức, tranh đấu Gòn với Vũ Bằng chỉ là nơi duy trì sự sống và không nguôi cho thân phận của những người dân hoạt động cách mạng. Tâm hồn ông luôn hướng ở một nước bị nô lệ, bị áp bức. về nơi ông sinh ta và lớn lên mà ở đó có gia Chân dung của cả một thế hệ những nhà đình, bạn bè đồng nghiệp, có những năm tháng văn- nhà báo thế kỷ XX dưới ngòi bút Vũ Bằng không thể nào quên của một thời ông đã từng được hiện lên với chất đời thường sắc nét. Ông sống và viết. Vì thế nỗi sầu xứ của Vũ Bằng đặt họ vào trong những quan hệ thông thường mang bóng hình của một con người đơn côi của đời sống hằng ngày: quan hệ với vợ con, luôn “giơ hai bàn tay lên đếm, đếm một tháng, gia đình, quan hệ với ông chủ, đặc biệt quan hệ một ngày, một năm, một đời” [3] trong vòm trời với gánh nặng áo cơm. Đọc những dòng chữ thương nhớ. Con người ấy bơ vơ trên khắp mọi của Vũ Bằng khi viết về vấn đề này, ta chợt nhớ nẻo đường của hiện tại nên nhớ về gia đình, bạn đến hình ảnh những trí thức tiểu tư sản nghèo bè đồng nghiệp thực chất là cuộc hành trình tìm trong mối lo cơm áo gạo tiền đã được khá nhiều lại con người của chính mình trong mấy chục những cây bút đề cập. Nếu như Xuân Diệu thừa năm về trước. Đằng sau chân dung tinh thần nhận: “Nỗi đời cay cực đang giơ vuốt. Cơm áo của Vũ Bằng (qua sự phơi trải nỗi niềm của tác không đùa với khách thơ” thì Vũ Bằng viết về
5. Đ.T.N. Chi / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học Xã hội và Nhân văn 28 (2012) 9‐17 13 điều đó với đầy đủ những cung bậc hiện thực nghiên cứu văn hóa, văn học của ta còn mắc nợ sắc nét và cả sự cảm thông sâu sắc. Hãy nghe với những tên tuổi như Nguyễn Văn Vĩnh, Vũ Vũ Bằng chia sẻ về đời sống của nhà thơ Thâm Đình Long, Thanh Châu thì những trang văn Tâm: “Anh Thâm Tâm lúc ấy ở Nhà Diêm với của Vũ Bằng về những cây bút này thật là đại gia đình. Mấy em gái sống bằng nghề đóng những tư liệu quý và bổ ích cho những ai muốn sách mướn cho các nhà xuất bản, kiếm ăn chật tiếp tục nghiên cứu về cuộc đời cũng như sự vật. Được đồng nào, anh chỉ mang về cho gia nghiệp của họ. Đằng sau những dòng chữ của đình được một ít còn phải trả lại anh em nên Vũ Bằng, người đọc cảm nhận được phẩm chất trong nhà ít khi có đủ tiền tiêu Thâm Tâm phải của một nhà phê bình toát ra từ ngòi bút của vay trước tiền của nhà báo [1]. So với Thâm ông với sự am hiểu sâu sắc và nghệ thuật viết Tâm, Trần Huyền Trân và Nam Cao còn đáng chân dung văn học đầy tài năng, sắc sảo. Chẳng thương hơn. Theo lời kể của Vũ Bằng, Trần hạn, Vũ Bằng nhận xét về Thanh Châu: “Thanh Huyền Trân “viết truyện thì hay và thơ thì tuyệt Châu vừa viết Tiểu thuyết thứ bảy vừa học nhưng thông thường mỗi tháng phải nhịn ăn ít thêm, lúc nào cũng cầu tiến, lúc nào cũng phục nhất năm, sáu ngày”. Cũng qua trang văn Vũ thiện, và có một cái tính đáng khen là không có Bằng, ta biết đến đằng sau một Nam Cao - cây tiền không sao, chớ phàm đã viết thì phải thích, bút hiện thực phê phán xuất sắc là người chớ không viết miễn cưỡng” [1]. Vũ Bằng cắt “nghèo nhất tỉnh Nam Định, bần cùng bất đắc nghĩa vì sao lúc ra ngoài kháng chiến Thanh chí lắm mới chịu hớt tóc vì tiền chi tiêu trong Châu cho ra đời không nhiều tác phẩm bởi nhà, anh phải tính toán từng đồng xu Ngoài Thanh Châu không mấy tha thiết đến danh số nhuận bút hàng tháng, tất cả gia đình anh tiếng, đến tiền tài. Anh còn trẻ, lại đủ xài, cho trông vào một giàn trầu mà bà anh vừa ăn vừa nên anh muốn sống cho mình nhiều hơn, sống đem ra chợ bán lấy tiền nuôi thêm các cháu” với nội tâm một mặt, và mặt khác hưởng lạc, [1]. Vũ Trọng Phụng cũng vậy: thật nghèo khổ, nhưng luôn luôn gìn giữ chớ không sa đọa. Vũ túng quẫn. Vũ Bằng viết về ông vua phóng sự Bằng đánh giá cao tài năng của Thanh Châu. đất Bắc đầy lòng cảm thông và trắc ẩn. Qua Ông khâm phục Thanh Châu ở sự đọc nhiều mà dòng hồi ức của Vũ Bằng, Vũ Trọng Phụng lại có tâm hồn nghệ sĩ, đặc biệt sự việc gì cũng hiện lên “phủ phục xuống giường như con voi rung cảm mà lại viết rất nhanh, rất khỏe. Ngoài viết tiếp, mắt hiếng hẳn đi mà lưỡi lè ra như ra, Vũ Bằng giúp chúng ta hiểu hơn về đóng con thằn lằn ( ) vừa viết vừa chửi thề sao góp của Vũ Đình Long với sự phát triển và hoạt mình lại khổ đến thế này, cứ phải viết mới có động của Tiểu thuyết thứ bảy. Trong hồi ức của tiền sanh sống”. Vũ Bằng còn rất rõ câu nói của Vũ Bằng, Vũ Đình Long là một người tự tay Vũ Trọng Phụng: Nếu mỗi ngày tôi có một làm hết các công việc của báo: từ việc đọc các miếng bít tết để ăn thì đâu có phải sống khổ sở bài của độc giả đến cách sắp đặt trang báo, như vậy [1]. trình bày tranh vẽ, và chọn lựa tiểu thuyết Tàu, Khi viết về mỗi nhà văn- nhà báo, Vũ Bằng Tây để dịch. Một nhà báo lớn, tài năng như Vũ không quên khẳng định những đóng góp của họ Bằng cũng phải thừa nhận đã đọc được rất vào nền văn học và báo chí Việt Nam. Vũ Bằng nhiều điều hữu ích từ Vũ Đình Long. Tài năng khẳng định “anh em văn nghệ sỹ góp công vào của Nguyễn Văn Vĩnh cũng xứng đáng với lời việc xây dựng ba tờ báo đó thật đông và kỳ lạ, y ngợi ca hết mực của Vũ Bằng: “Thú thực cho như một cảnh vườn có trăm hoa đua nở” [1]. đến bây giờ, tôi sợ nhiều người nhưng chưa sợ Có những đánh giá của Vũ Bằng về các nhà gì như sợ cái tài viết của Nguyễn Văn Vĩnh. Tôi văn, nhà báo ra đời vào thập kỷ 60, 70 của thế vẫn chưa thấy có ai viết báo nhiều loại khác kỷ XX nhưng phải đến nhiều năm sau giới nhau một cách tài tình và nghĩa lý như ông nghiên cứu mới đạt được, thậm chí cho đến bây Vĩnh” [1]. giờ, nó vẫn còn đang mới mẻ. Nếu như giới
6. 14 Đ.T.N. Chi / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học Xã hội và Nhân văn 28 (2012) 9‐17 Vẻ đẹp hình tượng của rất nhiều chân dung dòng. Vì vậy, trang văn là nơi để ông kí thác, văn học - báo chí được hiện lên qua những giãi bày tất cả. “định giá” đầy ý nghĩa nơi ngòi bút Vũ Bằng. Đóng vai trò là tác giả cuốn hồi ký nghề Với một người cả đời làm báo, từng trải và đặc nghiệp, Vũ Bằng trong Bốn mươi năm nói láo biệt am hiểu nghề báo chí, Vũ Bằng có cái riêng không quá “chăm bẵm” cái Tôi của mình. Đúng để tồn tại trong địa hạt văn học. Thông qua như lời nhận xét của một nhà phê bình: “Cái Tôi chân dung những nhà văn, nhà báo, Vũ Bằng đã của Vũ Bằng mịn màng giữa bao khuôn hình giúp người đọc hiểu và yêu thêm những cây bút khác. Ông thuật chuyện mình, chuyện bạn bè có tên tuổi của dân tộc. Người đọc, qua trang đồng nghiệp suốt đời làm báo thuê cho các nhà viết của Vũ Bằng, cũng cảm nhận rõ hơn tình tư sản nhưng ông không hề nói điều gì xúc phạm hình chính trị, văn học và báo chí nước ta nhất đến hệ thống báo chí ở phía bên kia chỗ đứng là từ đầu thế kỉ XX đến năm 1945 ở miền Bắc của ông” [4]. Nếu như người đọc cũng đã từng cũng như giai đoạn sau năm 1945 ở đô thị Sài biết đến một Vũ Bằng “vọc vạc, to béo” như lời Gòn tạm chiếm miền Nam. Đến lượt mình, miêu tả của Tô Hoài, một Vũ Bằng “mập tròn những chân dung nghệ sỹ được Vũ Bằng khắc quay, nước da ngăm đen, đôi mắt ti hí thật ranh họa cũng giúp ta nhận ra một Vũ Bằng- cây bút mãnh, nụ cười mỉa mai trào lộng nở trên đôi không thể thiếu được trong đội ngũ những môi thâm xì, là người nghịch nhất của làng văn người làm nên diện mạo văn học, văn hóa của Bắc Hà thời tiền chiến” như lời khắc họa của dân tộc Việt Nam đến thế kỷ XX. Nguyễn Vỹ thì ở bài viết này, chúng tôi không có ý định đi cắt nghĩa một Vũ Bằng với ngoại hình như thế mà muốn đi sâu vào thế giới tinh 3. Một nhà báo hay “kể tội” mình thần, vào “tiểu vũ trụ” đầy bí mật của một nhà Nếu như đây đó chúng ta vẫn bắt gặp những báo - người đã làm việc không cùng cho nghề cuốn gọi là “hồi ký” song nội dung chủ yếu là báo. Đó thực sự là bức chân dung của Vũ Bằng để thanh minh hoặc đánh bóng tên tuổi thì điều với nghề báo. Làm báo, đó là tất cả nhiệt thành đó sẽ rất khó gặp ở nhà văn- nhà báo Vũ Bằng. và tâm huyết của cuộc đời ông. Ngày nay, khi nhận thức về “bản chất Điều đặc biệt mà chúng tôi nhận thấy ở Vũ người”, chúng ta thường không dừng lại ở việc Bằng - ấy là một nhà báo luôn “tự giễu” mình, xem “con người là tổng hòa của các mối quan dũng cảm dám đối diện với những cái xấu trong hệ xã hội” mà tiến tới việc nhận thức sâu hơn bản thân mình. Bên trong mỗi con người, như “mỗi con người là một tiểu vũ trụ”. Điều này, đã nói, là cả một tiểu vũ trụ chứa đầy bí mật, là cũng có nghĩa là, cái Tôi cá nhân được đề cao, sự giao tranh của tốt - xấu, của rồng phượng lẫn thừa nhận “mỗi số phận chứa một phần lịch sử” rắn rết Tiến hành những cuộc tự kiểm thảo (Khchrapchenco). Thế giới nội tâm với những chính mình dưới sự điều khiển của “tòa án bí mật không cùng, càng ngày càng mời gọi con lương tâm” không phải ai cũng dám làm. Trước người đi sâu khám phá với những chiều kích đây, từ khi Tô Hoài nhận xét về Nam Cao - một khác nhau của nó. Những người nghệ sĩ, hơn ai nhà văn luôn trăn trở, day dứt để sống và viết hết là những người tiên phong đi sâu khám phá tốt hơn, Tô Hoài đã gọi Nam Cao bằng cái tên những bí mật nội tâm của bản thân mình và gửi đầy sự trìu mến và niềm ngưỡng vọng -“người gắm vào trong tác phẩm như một sự đề xuất trí thức trung thực vô ngần”. Nay, đứng trước cách lý giải riêng về cuộc sống. Vũ Bằng cũng nhà báo Vũ Bằng, chúng tôi cũng “mạn phép” vậy, sống với cả hai tư cách: tư cách một con mượn cách nói ấy của Tô Hoài để nói về Vũ người và tư cách một nhà văn - tình báo, chắc Bằng: Vũ Bằng - một nhà báo trung thực vô chắn ông có rất nhiều những nỗi niềm, những ngần! Theo chúng tôi, dám tiến hành những tâm sự không thể nói hết trong vài câu, vài cuộc xét duyệt tâm hồn như thế, còn có cả sự dũng cảm nơi Vũ Bằng nữa.
7. Đ.T.N. Chi / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học Xã hội và Nhân văn 28 (2012) 9‐17 15 Qua những trang viết, Vũ Bằng dường như Vũ Bằng muốn giễu cái bệnh “dốt mà không tự quá yêu, say cái đẹp nên ông cũng có cảm xúc, biết mình dốt”, “trưởng giả học làm sang” của thái độ mãnh liệt trước cái xấu. Một Vũ Bằng chính mình. nhiệt thành ngợi ca cái đẹp bao nhiêu thì cũng Nhại một câu nói của một bậc tiền nhân: có một Vũ Bằng phê phán, giễu nhại trước “Nghề báo đưa người ta đến bất cứ đâu”, Vũ những cái xấu bấy nhiêu, nhất là cái xấu của Bằng vận ngay để giễu những chuyện thực của chính mình! Nếu như ở hồi ký Cai, Vũ Bằng mình: “Nghề báo đưa người ta đến bất cứ nơi không chỉ dừng lại ở việc giãi bày những tâm tư đâu. Thì quả như thế thật: nghề báo đưa tôi đến tình cảm, nỗi niềm của mình trong quá khứ mà chỗ trốn học, nói dối, nhưng chưa đủ, nó còn thông qua việc tái hiện một cách đầy đủ và chân đưa tôi đi xa hơn thế nữa”. Chưa hết, Vũ Bằng thật những hành động, việc làm sai trái của còn tự phê phán thói nhát gan, giả dối nhưng lại mình, Vũ Bằng còn gián tiếp thể hiện thái độ “hợm một cây” của mình như sau: “Không chửi không đồng tình với những yếu kém, chưa hoàn Tây được như ai (vì tôi sợ bị Tây bắt ra Côn thiện trong chính bản thân. Đó là sự yếu kém, Đảo) tôi bèn buộc ngay lên cổ tôi một thứ bịnh: sa ngã và thái độ “thỏa hiệp” với những cái xấu bịnh chán đời. Tôi làm ra vẻ chán chường thế của chính ông. Đó là thói tự phụ, sĩ diện hão sự, uất ức vì những cảnh chướng tai gai mắt, đất của tuổi trẻ đã đẩy ông trượt nhanh vào sự sa nước lầm than, tìm đủ các cách trác táng hình đọa. Vì thế, trong tác phẩm Cai, ta nhận thấy hài, tìm đủ các cách để hủy hoại mình đi”(16). Vũ Bằng không ngần ngại tự nhận mình là: “kẻ Vũ Bằng cũng không ngại “lột mặt nạ” của kẻ rồ dại”, “thằng hủi”, “thằng bần cùng thối tự cho mình là quan trọng lắm, khi được phân thây”, “là quái gì chứ không phải là người” công làm “thư ký” với trách nhiệm sửa sang bài [5] như một sự phê phán trực tiếp bản thân vở: “Nghe thấy mang máng rằng làm thư ký tòa mình. Ở Bốn mươi năm nói láo, nhiệt tình phê soạn báo thì phải sửa văn người khác, tôi cũng phán, luôn “kể tội” mình ấy của Vũ Bằng được trịnh trọng gạch xóa, lộn câu đầu xuống đít, rồi bộc lộ một cách mạnh mẽ ở giọng điệu, văn tấm tắc tự cho mình là bảnh lắm” [1]. Đến với phong và cách sử dụng ngôn từ. Bốn mươi năm nói láo, bạn đọc có thể tìm thấy Nó tập trung trước hết vào bản thân ông. những dòng giễu nhại như thế có mặt dày đặc Điều này vô hình chung đã hỗ trợ đắc lực cho trong những chương đầu, đặc biệt là những việc bộc lộ chính con người Vũ Bằng. Hãy chương Vũ Bằng viết về thời tuổi trẻ đầy ngông nghe Vũ Bằng viết về sự kiện đầu tiên quan cuồng của ông, thời “báo tếu”. Rõ ràng, Vũ trọng đến với cuộc đời làm báo của ông: “Bài Bằng đã hoàn thành “bức biếm họa” về chân báo thứ nhất của tôi đã viết hồi Phạm Tất Đắc dung mình trước độc giả. xuất bản cuốn Chiêu hồn nước. Bài báo ấy vẻn vẹn có mấy câu đại khái. “Chúng tôi xin biếu quý báo cuốn sách nhỏ này, nếu tiện cho đăng 4. Dũng khí - phẩm chất của nhà báo Vũ Bằng mấy dòng sau đây: Sách Chiêu hồn nước của Phạm Tất Đắc đã có bán ở khắp các hiệu sách, Ý thức “bổn phận” và sứ mệnh người cầm rất hay, rất lâm ly, xin hải nội chư quân tử tìm bút, Vũ Bằng luôn luôn tỏ rõ dũng khí của đọc ngay kẻo hết”. Cái bài đặc biệt dờ dẫn đến người làm báo một cách khiêm nhường và kín thế mà có báo hồi ấy đăng lên thật. Tôi đọc đi đáo. Từ thời Pháp cai quản Hà Nội đến thời đọc lại mãi đến thuộc lòng; chưa đủ, tôi cắt ra hoạt động ở Sài Gòn Vũ Bằng không bao giờ dán vào anbum. Và từ đó tôi thấy mình là nhà “bẻ cong ngòi bút”. Ông luôn “đứng về phe báo thực sự mà chính tôi không tự biết, cũng nước mắt” nói lên bao nỗi oan khiên của những như ông Jourdain trong hài kịch “Trưởng giả con người lao động trong thế giới cần lao. Ông học làm sang” của Molie’re nói lên văn xuôi cho rằng “thà chịu khổ sở”, thiếu thốn hiểm mà không biết mình làm văn xuôi” [1]. Ở đây, nghèo chớ không chịu vì tình người Pháp hay vì
8. 16 Đ.T.N. Chi / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học Xã hội và Nhân văn 28 (2012) 9‐17 tiền của họ mà thay đổi lập trường, chí hướng. một chiến sĩ trên mặt trận văn hóa. Dũng khí Trên nhiều trang viết, Vũ Bằng không giấu được người cầm bút của Vũ Bằng không chỉ bày tỏ nét trăn trở tinh thần một con người tuy chưa bao trên các trang báo mà còn bộc lộ không khoan giờ biết đến nghèo khổ nhưng luôn ý thức được nhượng trong những cuộc “đụng đầu” với rằng mình cũng chỉ là công dân, là người viết người Mỹ, người Pháp, người Nhật, ngay cả với báo của một đất nước bị áp bức, bị nô lệ. Người những nhân vật chóp bu trong hệ thống kiểm đọc vẫn còn nhớ rất rõ câu chuyện về thời Pháp duyệt của chế độ cũ Sài Gòn trước kia. thuộc, trong một lần, Vũ Bằng chạm trán trực tiếp với một nhân vật có uy quyền người Mỹ và giới làm văn làm báo đất Hà Thành: 5. Lời kết “Một hôm, tổng giám đốc người Mỹ - Trung thực vô ngần với những mảng sáng Gregory ở Sài Gòn ra Hà Nội, mời tôi sang tối trong chính con người mình; một quan niệm phòng thông tin nói chuyện, có Metcaffe và đúng đắn về nghề nghiệp; luôn trân trọng, tiếc Donell cùng dự thính. Sau một tiếng đồng hồ nhớ một thời làm báo với bạn bè, đồng nói chuyện về văn hóa văn nghệ, tâm lý của nghiệp đó là điểm hội tụ những phẩm chất của quảng đại quần chúng Việt Nam, Gregory đưa một nhà báo chân chính. Và chân dung nhà báo ra một đề nghị: dịch một ít sách vui của Mỹ cho Vũ Bằng còn được hoàn thiện hơn bởi vẻ đẹp: dân chúng đọc. Ông hỏi tôi đã đọc cuốn “L’ yêu nghề, tâm huyết với nghề nghiệp. Không có Oeuf et Moi” chưa, tôi gật đầu. Ông nhờ tôi gì là khó hiểu nếu trong mắt bạn đọc, đằng sau dịch. Tôi nói: một chân dung Vũ Bằng không giấu giếm kể về - Tôi không dịch. ngày xưa, lao vào hút xách chơi bời; dấn vào Gregory trợn tròn con mắt, hỏi: Sao lại các cuộc chơi đầy hưởng thụ; con người chưa không dịch?. có gan đặt chân trực tiếp vào đời sống kháng - Là vì thế này: Người Việt Nam cười khác chiến của dân tộc lại là người sống không cùng người Mỹ. Tôi không biết người Mỹ xem cuốn với nghề báo. Vũ Bằng đã thật sự chiếm trọn “L’Oerf et Moi”thì cười ra sao, chớ tôi dám tình cảm trong lòng bạn đọc bởi đức tính say chắc rằng, nếu dịch cuốn sách ấy ra thì người mê và nhập cuộc đó với nghề nghiệp. Ông luôn Việt Nam không thể nào cười được, dù có cù thổn thức, trăn trở day dứt với nghề cho đến hơi vào nách họ. Gregory lại tròn mắt lên: Sao lại thở cuối cùng: không cười? Thấy “tác phong Mỹ” của Gregory “Lúc ít tuổi, coi cái gì cũng là thường cả, lúc ấy hiện ra rõ rệt, tôi muốn sửng cồ lên ngay, không trân trọng, sự sống chỉ là một trò chơi, nhưng cố nén lòng, trả lời một cách châm biếm làm báo chỉ là giải trí; đến khi lớn tuổi, thâu nhưng lễ độ: được ý kinh nghiệm xót xa và kiến thức thông - Thưa ông Gregory, người Việt Nam không thường, manh nha nhận thức được các tầm lớn cười là vì họ không buồn cười. Thế thôi, và rộng và tất cả sự nghiêm trọng của nghề mình hết! Ông mời tôi đến đây là để nhờ tôi dịch thì mình đã già rồi ( ) Mẹ ơi, con đành chịu sách, chớ không phải tôi đến xin ông việc, hay bất hiếu với Mẹ: nếu trở lại làm người, con cứ để ông chất vấn tôi. Chào ông!” [1]. lại xin làm báo” [1]. Một câu chuyện nhỏ nhưng là bức thông Xưa vua Lê Thánh Tông có nói: “Giấy làm điệp lớn của Vũ Bằng gửi đến với người cầm ruộng, bút làm cày”. Vũ Bằng đã “cày” trên bút: dũng khí là phẩm chất quan trọng hàng đầu mảnh đất màu mỡ và gieo vào đó hạt giống tốt của người cầm bút, bởi báo chí không chỉ phản nhất của mình mà trái ngọt của nó, chính chúng ánh thông tin khách quan mà ngòi bút của nhà ta - những hậu thế của ông đang tận hưởng. Tôi báo chính là vũ khí quan trọng để đấu tranh cải tin rằng trong hành trang của những nhà báo tạo xã hội. Hơn ai hết, người cầm bút phải là chân chính hôm nay, sẽ mang theo không ít
9. Đ.T.N. Chi / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học Xã hội và Nhân văn 28 (2012) 9‐17 17 những bài học bổ ích từ ngòi bút Vũ Bằng- một [2] Văn Giá, Vũ Bằng- Bên trời thương nhớ, NXB Văn hóa bậc đàn anh trong báo giới. Thông tin, Hà Nội, 2001. [3] Tô Hoài, Vũ Bằng “Thương nhớ mười hai”, NXB Văn hóa thành phố Hồ Chí Minh, Hà Nội, 1991 Tài liệu tham khảo [4] Phạm Ngọc Luật, Cảm nhận khi đọc lại Bốn mươi năm nói láo (chuẩn bị cho tái bản lần đầu), báo Người Hà [1] Vũ Bằng, Bốn mươi năm nói láo, NXB Văn hóa Thông Nội ngày 22/06/1996. tin, Hà Nội, 2001. [5] Vũ Bằng, Cai, NXB Văn hóa Thông tin, Hà Nội, 2002. The qualities of a journalist in the career life of the writer Vu Bang Do Thi Ngoc Chi The Foreign Language Specialized School, VNU University of Languages and International Studies, Pham Van Dong street, Cau Giay, Hanoi, Vietnam Considering the traditions of the revolutionary journalism of Vietnam, studying about Vu Bang and his writings, we can find many noble values of a real journalist in his styles. Vu Bang was a writer who has proper points of view about his career, who often exposed his own mistakes, who were always honest, truthful with his inner darkness and lightness. He did draw a real picture of Vietnamese press through a half of the 20th century Key Words: The traditions of the revolutionary journalism of Vietnam, Vu Bang, “40 years of jokings”, points of view about his career, The qualities of a journalist in the career life of the writer Vu Bang.