Giáo trình Phương pháp nghiên cứu khoa học - Chương 10 đến Chương 19

pdf

346 trang huongle 2320

Download

Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Giáo trình Phương pháp nghiên cứu khoa học - Chương 10 đến Chương 19", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

giao_trinh_phuong_phap_nghien_cuu_khoa_hoc_chuong_10_den_chu.pdf

Nội dung text: Giáo trình Phương pháp nghiên cứu khoa học - Chương 10 đến Chương 19

Phương pháp nghiên cứu khoa học CH ƯƠ NG 10 THU TH P S LI U DÙNG CÁC THANG ðIM THÁI ð 10.1. CÁC CH C N ĂNG C A NH NG THANG ðIM THÁI ð Mt nhà nghiên c u dùng m t b n câu h i hay m t b n danh sách ph ng v n đ điu tra thái đ ng ưi tr l i v m t v n đ nào đĩ trong nghiên c u mơi tr ưng sinh thái nhân v ăn, cĩ th dùng m t lo t các câu h i ho c câu phát bi u ch n m t. ð làm v y, ta ph i xây d ng ho c l a ch n các câu h i ho c câu tr l i ph n ánh v n đ đang quan tâm. Ng ưi tr l i đưc yêu c u ch ra m c đ đ ng ý / khơng đ ng ý ho c hài lịng/khơng hài lịng bng cách ch n m c tr l i ho c m t s trong m t thang đim b ng s thích h p. Mt v n đ cĩ nhi u khía c nh. Ví d : thái đ c a c ng đ ng v i vi c cung c p m t d ch v c th nào đĩ bao g m thái đ c a h v i nhu c u c a dch v , cách phân ph i, v trí c a nĩ, trang thi t b cung c p cho ng ưi dùng, cách hành x , n ăng l c c a nhân viên, tác d ng và hi u qu c a d ch v vv Các ví d khác t ươ ng t nh ư thái đ c a nhân viên v i vi c qu n lý trong t ch c c a h , thái đ c a nhân viên v i vi c dơi th a và điu chuy n cơng vi c, thái đ c a y tá v i cheat và h p h i, thái đ c a ng ưi tiêu dùng vi m t s n ph m c th , thái đ c a sinh viên v i m t gi ng viên, thái đ ca nhân viên v i m t k ho ch chi n l ưc c a t ch c c a h cĩ th phân tích theo cùng m t cách. Ng ưi tr l i cĩ th cĩ các thái đ khác nhau đ i v i các v n đ khác nhau. Nghiên c u viên, khi xác đnh ch c ch n các thái đ theo cách thơng th ưng, c u trúc câu h i đưc thi t k đ tìm hi u thái đ c a ng ưi tr l i đi v i t t c các khía c nh này m t cách riêng bi t trên m t thang đim phân theo lo i ho c theo s . Gi i h n chính c a ph ươ ng pháp này là r t khĩ rút ra k lu n v thái đ chung c a ng ưi tr l i t các ph n h i. Ví d , gi 185
GS-TSKH Lê Huy Bá (Chủ biên) s b n mu n tìm hi u thái đ c a các sinh viên v m t gi ng viên nào đĩ. Cĩ r t nhi u khía c nh v gi ng d y: ni dung bài gi ng; cách t ch c các hc c ; kh n ăng c a gi ng viên trong các h c li u dùng giao ti p; bài và cách trình bày; hi u bi t v n đ ; trách nhi m; đúng gi ; vv. V i các khía cnh khác nhau, sinh viên cĩ th cĩ các đánh giá khác nhau. ðĩ là, m t gi ng viên cĩ th đưc sinh viên đánh giá r t cao v hi u bi t và kh n ăng v chuyên mơn c a cơ giáo nh ưng l i khơng cho là ng ưi truy n đ t t t. Hơn n a, sinh viên cĩ th cĩ nh ng quan đim r t khác nhau v cùng m t khía c nh trong vi c gi ng d y c a m t giáo viên nào đĩ. M t s sinh viên cho r ng gi ng viên là ng ưi truy n đ t t t và s khác thì l i khơng cho nh ư th . V n đ chính là làm sao ta cĩ th tìm ra thái đ “chung” c a sinh viên v gi ng viên? Làm sao ta cĩ th k t h p các ph n h i t nh ng khía c nh khác nhau c a m t v n đ đ đưa ra m t ch s ph n nh m t thái đ chung v v n đ đĩ? Các thang đánh giá thái đ đĩng m t vai trị quan tr ng đ vưt qua khĩ kh ăn này. Các thang đánh giá thái đ đo l ưng c ưng đ c a thái đ t nh ng ng ưi tr l i v các khía c nh khác nhau c a m t tình hu ng hay m t v n đ và cung c p các k thu t đ k t h p các thái đ v nh ng khía c nh khác nhau thành m t ch s chung. ðiu này gi m r i ro c a m t vi c ng ưi tr li bày t quan đim l i b nh h ưng c a quan đim t m t ho c hai khía cnh c a tình hu ng hay v n đ này. 10.2. CÁC KHĨ KH ĂN TRONG VI C PHÁT TRI N THANG ðÁNH GIÁ THÁI ð Cĩ ba khĩ kh ăn chính trong vi c phát tri n thang đánh giá thái đ : 1. Ta ph i đ c p đ n nh ng khía c nh nào c a v n đ hay tình hu ng khi tìm cách ưc l ưng m t thái đ ? Ví d , trong các ví d nêu trên, khía cnh nào c a vi c gi ng d y nên đưc nêu lên trong m t thang đánh giá thái đ sinh viên v i gi ng viên c a h ? 2. Chúng ta ph i theo quy trình nào đ k t h p các khía c nh khác nhau nh m cĩ m t cái nhìn t ng quát? 186
Phương pháp nghiên cứu khoa học 3. Làm sao ta cĩ th đ m b o r ng m t thang đánh giá nào đĩ cĩ th th c s đo l ưng đưc cái c n đo? Vn đ đ u tiên và c c k ỳ quan tr ng vì nĩ quy t đ nh v n đ th ba: Ph m vi mà m t nh n đ nh ph n ánh đưc v n đ chính ph thu c ch y u vào giá tr c a m t thang đánh giá. B n cĩ th gi i quy t v n đ th ba b ng cách đm b o nh n đ nh c a b n v các khía c nh khác nhau cĩ m t m i liên h h p lý v i v n đ chính đang nghiên c u. Liên h càng l n, giá tr càng cao. Các thang đánh giá khác nhau (Likert, Thurstone, Guttman) cung cp câu tr l i cho khĩ kh ăn th hai. Nĩ h ưng d n b n quá trình k p h p các thái đ đ i v i nh ng khía c nh khác nhau c a m t v n đ thơng qua đ khĩ c a t ng quy trình, thay đi tu ỳ t ng thang đánh giá. Ví d , thang đánh giá Guttman khĩ làm h ơn thang đáng giá Likert nhi u. 10.3. CÁC LO I THANG ðÁNH GIÁ THÁI ð Cĩ ba lo i thang đánh giá thái đ chính: 1. Thang đánh giá t ng hay cịn đưc g i là thang đánh giá Likert; 2. Thang đánh giá các kho ng t ươ ng đươ ng hay cịn đưc g i là thang đánh giá Thurstone 3. Thang đánh giá tích l ũy hay cịn đưc g i là thang đánh giá Guttman. 10.3.1. Thang đánh giá t ng (hay thang đánh giá Likert) Thang đánh giá t ng, đưc bi t nhi u h ơn d ưi tên thang đánh giá Likert, d làm nh t. Thang đánh giá này d a trên gi đ nh m i nh n đ nh / kho n trong thang đánh giá cĩ m t “giá tr thái đ ”, “quan tr ng” ho c “tr ng l ưng” t ươ ng đươ ng ph n ánh thái đ v v n đ đang h i. Gi đ nh này c ũng là gi i h n chính c a thang đáng giá này vì các nh n đ nh trên m t thang đánh giá hi m khi cĩ giá tr t ươ ng đươ ng. Ví d , trong ví d c a hình 10.1 và 10.2, “hi u bi t v n đ ” thì khơng quan tr ng v m t m c đ mà nĩ th hi n thái đ c a sinh viên v i m t càn b chuyên trách mơi tr ưng “ đã 187
GS-TSKH Lê Huy Bá (Chủ biên) làm đưc nhi u th ” hay “m t s nhân viên thích, m t s khơng”, nh ưng trong thang đáng giá Likert, m i m c đưc coi nh ư cĩ cùng “tr ng l ưng”. Mt nhân viên cĩ th khơng b ăn kho ăn vi c li u m t cán b qu n lý mơi tr ưng làm đưc nhi u th khơng, mà quan tâm h ơn đn “hi u bi t v n đ ”, “ giao ti p t t” và “bi t cách làm vi c” Sao Rt Rt ðng Khơng Gi ng viên: cũng khơng đng ý ý đng ý đưc đng ý 1 Hi u rõ v n đ 2. Khơng h ăng hái cơng tác 3. Quan tâm đn m i ng ưi 4. ðịi h i vơ lí 5. Giao ti p kém 6. Bi t cách làm vi c 7. Cĩ th gi i thích nh ng ý t ưng khĩ b ng t ng đơn gi n 8. Khĩ ti p c n 9. ðưc m t s nhân viên thích, m t s khơng 10. Khĩ hịa đng Hình 10.1 Ví d v thang đáng giá theo lo i 188
Phương pháp nghiên cứu khoa học Cán b qu n lý mơi tr ưng 7 6 5 4 3 2 1 1. Bi t rõ v n đ 7 6 5 4 3 2 1 2. H ăng hái cơng vi c 7 6 5 4 3 2 1 3. Khơng quan tâm nhân viên 7 6 5 4 3 2 1 4. ðịi h i quá nhi u 7 6 5 4 3 2 1 5. Giao ti p t t 7 6 5 4 3 2 1 6. Bi t cách qu n lý 7 6 5 4 3 2 1 7. Cĩ th gi i thích nh ng ý t ưng khĩ b ng t ng đơn gi n 7 6 5 4 3 2 1 8. Nhân viên khĩ g p 7 6 5 4 3 2 1 9. ðưc m t s nhân viên thích, mt s khơng 7 6 5 4 3 2 1 10. ðã cĩ nhi u thành tích 7 6 5 4 3 2 1 Hình 10.2. Ví d thang đánh giá b ng s cĩ 7 đim. Vi c ghi nh r ng thang đánh giá Likert khơng ưc l ưng b n ch t thái đ là r t quan tr ng. Nĩ giúp đ t nh ng ph n h i khác nhau trong m i liên h ln nhau theo c ưng đ c a thái đ c a h đ i v i m t v n đ : Nĩ ch ra c ưng đ c a m t quan đim ph n h i trong m i liên h v i m t cái khác. 10.3.2. Các cân nh c trong vi c xây d ng m t thang đánh giá Likert Cĩ nhi u v n đ c n cân nh c khi xây d ng thang đánh giá Likert. ðu tiên, hãy quy t đ nh li u thái đ đưc ta ưc l ưng đưc x p vào lo i mt, hai hay ba h ưng ( đĩ là, li u b n mu n x p vào các v trí tích c c, tiêu cc, trung tính trong dân s nghiên c u) cĩ chú ý đ n thái đ c a h v i v n đ đang nghiên c u. K đĩ, li u b n mu n dùng cách phân chia theo s th 189
GS-TSKH Lê Huy Bá (Chủ biên) t hay theo lo i. Nĩ tùy thu c vào vi c b n đốn xem dân s đang nghiên cu t mình trình bày t t h ơn theo cách phân chia theo s th t hay theo lo i. Quy t đ nh s đim hay s l ưng các lo i trong m t phân chia theo lo i tùy vào vi c b n mu n ưc l ưng c ưng đ c a thái đ đang h i và kh năng phân bi t c a đ i t ưng qu n chúng đưc h i tinh t đ n m c nào. Hình 10.1 cho th y m t cách phân chia theo ch lo i cĩ 5 đim và 3 h ưng và Hình 10.2 minh h a cách phân chia theo s th t cĩ 7 đim và m t hưng. ðơi khi, nghiên c u viên phát tri n nh ng nh n đ nh ph n ánh quan đim v m t v n đ theo nh ng m c đ khác nhau (Hình 10.3). Trong ví d này, m t ng ưi tr l i đưc yêu c u ch n l a nh n đ nh nào mơ t t t nh t. 1: Gi ng viên a. Bi t v n đ rt rõ b. Bi t v n đ rõ c. Cĩ ki n th c tươ ng đi v v n đ này d. Khơng bi t vn đ e. Cĩ ki n th c r t kém v v n đ Hình 10.3. Ví d v thang đánh giá b ng nh ng nh n đ nh ph n ánh các thái đ khác nhau đ i v i v n đ 10.3.3. Quy trình th c hi n m t thang đánh giá Likert a. Tính tốn các t l đim thái đ Gi s b n đang phát tri n m t b n câu h i / b n danh sách ph ng v n đ ưc l ưng thái đ c a m t l p h c v gi ng viên c a h . Nh ư v y, gi s bn quy t đ nh dùng thang đánh giá thái đ theo lo i v i n ăm lo i (cũng cĩ th dùng m t s l n h ơn hay m t s nh h ơn). 190
Phương pháp nghiên cứu khoa học Cán b qu n lý mơi tr ưng: SA A U D SD 1 Hi u rõ v n đ (+) 5 4 3 2 1 2 Khơng nhi t tình cơng tác (-) 1 2 3 4 5 3 Quan tâm nhân viên (+) 5 4 3 2 1 4 Cĩ yêu c u vơ lý (-) 1 2 3 4 5 5 Giao ti p kém (-) 6 Bi t cách truy n đ t ý t ưng cơng vi c (+) 7 Cĩ th gi i thích v n đ khĩ b ng t đơn gi n (+) 8 Khĩ ti p c n (-) 9 ðưc m t s nhân viên thích, m t s khơng (+/-) 10 Khĩ hịa đng (-) SA: R t đ ng ý, A; ð ng ý, U: Khơng ch c, D: Khơng đ ng ý, SD: R t khơng đng ý Hình 10.4: Cho đim các câu tích c c và tiêu c c. Trong ví d trên, câu s 1 là m t nh n đ nh tích c c, do v y, n u m t ng ưi tr l i đánh vào “r t đ ng ý”, ta gi thi t rng ng ưi đĩ ta cĩ m t thái đ tích c c v v n đ này h ơn ng ưi đánh d u vào “ đng ý”, vv Do v y, ng ưi đánh d u vào “r t đ ng ý” cĩ thái đ tích c c nh t cho v i t t c nh ng ng ưi cĩ câu tr l i khác. Do đĩ, ng ưi này cĩ s đim cao nh t, 5, vì ch cĩ 5 lo i tr l i. N u cĩ b n lo i tr l i, b n cĩ th n đ nh đim 4. Th t s r ng, ta cĩ th n đ nh b t k ỳ s đim nào mi n là c ưng đ c a mơ hình tr l i đưc ph n ánh trong đim và đim cao nh t đưc n đ nh cho tr l i cĩ c ưng đ cao nh t. b. L p quy trình Bưc 1 To l p ho c c u trúc các nh n đ nh ph n ánh thái đ v v n đ chính đang h i. Các nh n đ nh ph i đưc di n đ t đ ph n ánh 191
GS-TSKH Lê Huy Bá (Chủ biên) thái đ tích c c và tiêu c c v i v n đ , đĩ là, chúng ng h , c ũng nh ư ch ng l i v n đ . (N u thang đánh giá m t chi u, b n ch c n các nh n đ nh tích c c). Ch c ch n r ng các nh n đ nh ph i cĩ liên k h p lý v i v n đ chính. B n c ũng c n quy t đ nh li u b n mu n ng ưi ta tr l i theo thang đáng giá theo s th c t hay theo lo i Bưc 2 Dùng các nh n đ nh này v i m t ít ng ưi Bưc 3 Phân tích các ph n h i b ng cách n đ nh tr ng s – mt giá tr s – cho các ph n h i. Các giá tr s này đưc n đ nh khác nhau tùy theo các nh n đ nh tích c c và tiêu c c. V i m t nh n đ nh tích cc, ph n h i cĩ thái đ thu n l i nh t cĩ đim cao nh t. Ví d : Trong m t thang đánh giá cĩ 5 đim hay 5 lo i, 5 đưc n đ nh cho thái đ thu n l i nh t và 1 cho ph n h i cĩ thái đ ít thu n l i nh t. Ng ưc l i, m t ng ưi r t đ ng ý v i m t nh n đ nh tiêu c c s đưc cho đim ng ưc l i, ví d 1 đưc n đ nh cho ph n h i mà ng ưi tr l i r t đ ng ý v i m t nh n đ nh tiêu c c và 5 cho tr l i mà cơ/anh ta r t ph n đ i. Bưc 4 Tính tốn đim thái đ c a t ng ph n h i b ng cách thêm vào nh ng giá tr s h c đưc n đ nh b ưc 3 cho các ph n h i do cơ/anh ta đư a ra cho t ng nh n đ nh Bưc 5 So sánh các đim c a t t c các ph n h i cho m i m c đ nh n ra nh ng m c khơng th tách b ch. Nh ng nh n đ nh khơng th tách bch khơng giúp b n phân bi t nh ng ph n h i theo thái đ vì ph n l n tr l i chúng gi ng nhau (xem sách vi t chuyên v ưc lưng thái đ ). Bưc 6 Lo i b nh ng m c khơng th tách b ch. Bưc 7 Cu trúc m t b n ph ng v n, b n danh sách tr l i b ng t p h p các nh n đ nh / m c đưc ch n l c. Hình 10.5. Quy trình xây d ng thang đánh giá Likert 192
Phương pháp nghiên cứu khoa học Nh n đ nh s 2 là m t nh n đ nh tiêu c c. Trong tr ưng h p m t ng ưi đánh d u vào “r t khơng đ ng ý” cĩ thái đ tích c c nh t v i m c này, do đĩ, đưc n đ nh đim cao nh t, 5. M t khác, m t ng ưi tr l i đánh du vào “r t đ ng ý” cĩ thái đ ít tích c c nh t v i m c này và do đĩ đưc n đ nh đim th p nh t, 1. Ta c ũng theo h th ng cho đim nh ư th nh ng nh n đ nh khác. Lưu ý câu 9, luơn cĩ nh ng ng ưi thích m t gi ng viên nào đĩ và m t s thì khơng, do v y, lo i nh n đ nh này trung tính. Khơng cĩ lý do gì đ gp chung nĩ vì m i ng ưi th ưng tr l i gi ng nhau. ð minh h a cách tính tốn đim thái đ cá nhân, chúng ta l y ví d hai ph n h i đánh d u các nh n đ nh khác nhau mà ta đi di n trong ví d này b ng # và @ (xem hình 10.6). Cán b qu n lý mơi trưng: SA A U D SD 1 Hi u rõ v n đ (+) @ # 2 Khơng nhi t tình cơng vi c (-) # @ 3 Quan tâm nhân viên viên (+) @ # 4 Cĩ yêu c u vơ lý (-) # @ 5 Giao ti p kém (-) # @ 6 Bi t cách truy n đ t ý t ưng (+) @ # Cĩ th gi i thích v n đ khĩ b ng t đơn gi n 7 @ # (+) 8 Khĩ ti p c n (-) @# ðưc m t s nhân viên thích, m t s khơng (+/- 9 @# ) 10 Khĩ hịa đng (-) # @ SA: R t đ ng ý, A: ð ng ý, U: Khơng ch c, D: Khơng đ ng ý, SD: R t khơng đng ý Hình 10.6. Tính tốn đim thái đ 193
GS-TSKH Lê Huy Bá (Chủ biên) Tính tốn trên đim thái đ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Ph n h i @ = 5 + 5 + 4 + 5 + 4 + 5 + 5 + 2 + 2 + 5 + = 42 Ph n h i # = 1 + 2 + 2 + 1 + 1 + 3 + 4 + 2 + 2 + 1 + = 19 Phân tích cho r ng, nĩi chung, ph n h i @ cĩ thái đ tích c c “h ơn” vi gi ng viên là ph n h i #. B n khơng th nĩi r ng thái đ c a ph n h i @ tích c c g p đơi (42/19 = 2.21) so v i ph n h i #. ðim thái đ ch đ t nh ng ph n h i vào v trí t ươ ng đi v i m t cái khác. Nh r ng thang đánh giá Likert khơng ưc l ưng th c ch t thái đ mà giúp b n phân lo i m t nhĩm các cá nhân t trên xu ng hay t d ưi lên v thái đ c a h đ i v i vn đ đang h i. 10.3.4. Thang đánh giá cĩ kho ng t ươ ng đươ ng (hay Thurstone) ð v ưt qua khĩ kh ăn c a thang đánh giá Likert, thang đánh giá Thurstone tính tốn m t “tr ng s ” hay m t “giá tr thái đ ” cho t ng nh n đnh. Tr ng s (t ươ ng đươ ng v i giá tr median) cho m i nh n đ nh đưc tính tốn d a trên c ơ s đánh giá đưc n đ nh b i m t h i đ ng. T ng nh n đnh cĩ câu tr l i đ ng ý (cho tr l i kh ng đ nh) đưc cho m t đim thái đ t ươ ng đươ ng v i “giá tr thái đ ” c a nh n đ nh này. Quá trình c u trúc thang đánh giá Thurstone nh ư sau: Bưc 1 To l p ho c c u trúc các nh n đ nh ph n ánh thái đ v v n đ đang h i. Bưc 2 Ch n h i đ ng am hi u l ĩnh v c mà ta c n kh o sát thái đ . Bưc 3 Gi nh ng nh n đ nh cho h i đ ng này, yêu c u đánh giá đ quan tr ng c a nh n đ nh ph n ánh thái đ v i v n đ đang đưc nghiên c u. Yêu c u h phân lo i t ng nh n đ nh cho m t thang đánh giá 11 đim. Bưc 4 Da trên đánh giá c a h i đ ng, tính tốn giá tr median c a đánh giá cho t ng m c. 194
Phương pháp nghiên cứu khoa học Bưc 5 Nu đánh giá c a h i đ ng r i đ u trên thang đánh giá, điu này cho th y ngay c gi a các chuyên gia c ũng khơng cĩ s nh t trí v mc đ mà nh n đ nh ph n ánh thái đ v i v n đ đang nghi v n. Lo i b nh ng nh n đ nh nh ư v y. Bưc 6 T nh ng nh n đ nh cịn l i, ch n nh ng m c ph n ánh t t nh t thái đ v i các khía c nh khác nhau c a v n đ . Bưc 7 Xây d ng m t b n câu h i / b n danh sách ph ng v n bao g m nh ng m c đưc ch n l a. Hình 10.7. Quy trình xây d ng m t thang đánh giá Thurstone Ưu đim chính c a thang đánh giá này là, đ quan tr ng c a t ng nh n đ nh đưc h i đ ng quy t đ nh, nĩ ph n ánh “tuy t đ i” h ơn là thái đ tươ ng đi c a ng ưi tr l i. Do v y, thang đánh giá này cĩ kh n ăng ch rõ cưng đ c a thái đ và b t k ỳ s s thay đ i nào trong c ưng đ mà nghiên cu này tái t o l i. M t khác, khĩ xây d ng thang đánh giá này và ch trích ch y u là h i đ ng và ng ưi tr l i cĩ th ưc đ nh t m quan tr ng c a m t nh n đnh c th nào đĩ khác nhau, và do v y s khơng ph n ánh đưc thái đ ng ưi tr l i. 10.3.5. Thang đánh giá tích l ũy (hay thang đánh giá Guttman) Thang đánh giá Guttman là m t trong nh ng thang đánh giá khĩ xây dng nh t và do v y ít dùng nh t. Thang đánh giá này khơng m y liên quan đn nh ng ng ưi m i nghiên c u v y nên, khơng đưc th o lu n trong quy n sách này. ð bi t thêm thơng tin v thang đánh giá này, xin tham kh o nh ng sách chuyên v các thang đánh giá. 10.3.6. M i liên h gi a thang đánh giá thái đ và thang đánh giá ưc l ưng Các thang đánh giá thái đ khác nhau s d ng nh ng thang đánh giá ưc l ưng khác nhau. Vi c bi t đưc thang đánh giá thái đ nào thu c v thang đánh giá ưc l ưng nào thì r t quan tr ng vì nĩ giúp cho b n di n 195
GS-TSKH Lê Huy Bá (Chủ biên) dch đưc s đim c a ng ưi tr l i. B ng 10.1 cho th y quan h c a các thang đánh giá thái đ v i các thang đánh giá ưc l ưng Bng 10.1. Mi liên h thang đánh giá thái đ và thang đánh giá ưc l ưng Thang đánh giá thái đ Thang đánh giá ưc l ưng Thang đ đánh giá Likert Thang đánh giá theo s th t Thang đánh giá Thurstone Thang đánh giá kho ng cách Thang đánh giá Guttman Thang đánh giá t l TI U K T Thang đánh giá thái đ đ ưc l ưng các thái đ v m t v n đ nào đĩ. Ưu đim c a nĩ là tìm kh n ăng cĩ th k t h p các thái đ đ i v i nh ng khía c nh khác nhau c a v n đ và cung c p m t ch s ph n ánh đưc thái đ t ng quát. Cĩ nh ng khĩ kh ăn khi phát tri n m t thang đánh giá thái đ. Các khía c nh nào nên đưc đ c p khi ưc l ưng các thái đ v mt v n đ nào đĩ? Làm sao nh ng ph n h i t m t ng ưi tr l i ta cĩ th kt h p đ xác đ nh m t thái đ t ng quát? Làm sao ta cĩ th ch n ch n phát tri n m t thang đánh giá th c s ưc l ưng đưc thái đ đ i v i v n đ đang nghi v n. Cĩ ba lo i thang đánh giá đ ưc l ưng thái đ : thang đánh giá Likert, Thurstone và Guttman. Thang đánh giá Likert ph bi n nh t vì nĩ d xây dng. Gi đ nh ch y u c a thang đánh giá là m i nh n đ nh đ u “quan tr ng nh ư nhau”. S “quan tr ng” c a t ng m c trong thang đánh giá Thurstone đưc m t h i đ ng xác đ nh. S p x p các nh n đ nh theo m t th c t tích l ũy hồn h o là khĩ kh ăn ch y u c a vi c phát tri n thang đánh giá Guttman. 196
Phương pháp nghiên cứu khoa học CH ƯƠ NG 11 THI T L P ð TIN C Y VÀ GIÁ TR CA M T CƠNG C NGHIÊN C U QU N TR MƠI TR ƯNG 11.1. GI I THI U Sau khi ph ng v n, các câu tr l i là n n t ng cho nh ng tìm ki m và kt lu n c a b n. Nh ng câu h i này t o thành “ đu vào” cho nh ng k t lu n c a b n (“ đ u ra”). “ ð u vào” này tr i qua m t chu i các b ưc - ch n mu, thu th p thơng tin, x lý s li u, áp d ng các quy trình th ng kê và vi t báo cáo – và cách th c hi n t t cà nh ng vi c này cĩ th nh h ưng đ n tính chính xác và ch t l ưng các k t lu n c a b n. Vì v y khi nghiên c u viên đnh xác minh (và vì ng ưi đ c cĩ câu h i) ch t l ưng c a k t qu , đĩ là, tìm cách xác minh giá tr . Vì s thi u chính xác cĩ th x y ra trong b t k ỳ giai đon nào c a m t nghiên c u, khái ni m giá tr cĩ th áp d ng cho tồn b hay b t k ỳ b ưc nào c a quá trình nghiên c u. Chúng ta cĩ th nĩi v giá tr c a m t đ c ươ ng nghiên c u, chi n l ưc l y m u đưc dùng, k t lu n rút ra, các quy trình th ng kê hay quy trình ưc l ưng đưc dùng. Nĩi r ng ra, cĩ hai vi n c nh cho giá tr . 1. ðiu tra nghiên c u này đang đưc cung c p câu tr l i cho các câu hi nghiên c u cĩ đưc th c hi n khơng? 2. Nu cĩ, li u nĩ cĩ đang cung c p cho các câu tr l i này b ng cách dùng nh ng ph ươ ng pháp và quy trình thích h p khơng? Trong chươ ng này, chúng ta quan tâm đn khái ni m c a giá tr khi đưc dùng trong các quy trình ưc l ưng. 11.2. KHÁI NI M GIÁ TR ð xem xét khái ni m giá tr , chúng ta hãy xem m t ví d r t đơn gi n. Gi s b n xây d ng m t nghiên c u đ xác đ nh nhu c u v sinh mơi tr ưng c a m t c ng đ ng. 197
GS-TSKH Lê Huy Bá (Chủ biên) Mu n v y, b n ph i phát tri n m t b ng ph ng v n. Ph n l n các câu hi trong b ng ph ng v n cĩ liên quan đn thái đ c a c ng đ ng nghiên cu v i các d ch v v sinh mơi tr ưng mà h đưc cung c p. L ưu ý r ng mc tiêu c a b n là tìm hi u nhu c u mơi tr ưng xanh s ch nh ưng b ng ph ng v n thì tìm hi u v thái đ c a ng ưi tr l i v các dch v mơi tr ưng, do đĩ, cơng c này khơng ưc l ưng cái mà nĩ đưc thi t k ra đ ưc l ưng. Tác gi tình c b t g p vài ví d t ươ ng t trong sinh viên và nh ng nghiên c u viên cĩ k n ăng kém. Vì th , v m t quy trình ưc l ưng, giá tr là kh n ăng c a mt cơng c đ ưc l ưng cái mà cơng c đĩ đưc thi t k ra đ đo. “Giá tr đưc đnh ngh ĩa là m c đ đ nghiên c u viên đo l ưng cái anh ta đ nh đo” (Smith, 1991; 106). Theo Kerlinger: “ ðnh ngh ĩa thơng th ưng nh t c a giá tr đưc cơ đ ng l i b ng m t câu h i: “Cĩ ph i chúng ta đang đo l ưng cái mà chúng ta đnh đo khơng?” (1973; 457). Babbie vi t “ giá tr ph n ánh mc đ mà m t s đo l ưng b ng kinh nghi m cĩ th ph n ánh th a đáng ý ngh ĩa đích th c c a ý t ưng đang đưc quan tâm (1990:133). Nh ng đ nh ngh ĩa này làm n y sinh m t vài câu h i: Ai quy t đ nh cơng c đang đo l ưng đang s d ng? Làm sao xác đnh đưc cơng c đang dùng là phù h p? Hi n nhiên r ng, tr l i cho cho h i đ u chính là ng ưi thi t k ra cu c nghiên c u và các chuyên gia trong l ĩnh vc đĩ. Câu h i th hai c c kỳ quan tr ng. D a vào đâu mà nghiên c u viên ho c chuyên gia cĩ th phán xét? Trong khoa h c qu n lý mơi tr ưng nĩi riêng và khoa h c xã h i nĩi chung, cĩ v nh ư cĩ hai cách ti p c n vi c xác đ nh giá tr c a m t cơng c nghiên cu: logic và b ng ch ng th ng kê. Vi c xác đ nh giá tr thơng qua logic ng ý r ng, vi c ch ng minh tính đúng đ n c a t ng câu h i cĩ liên quan đn m c tiêu c a nghiên c u trong khi các quá trình th ng kê cung cp các b ng ch ng khơng th bác b đưc b ng cách tính tốn h s t ươ ng quan gi a câu h i và các bi n s k t qu . Vi c xác đ nh m i liên h h p lý gi a các câu h i và m c đích v a d v a khĩ. Nĩ d c m nh n vì r ng t 198
Phương pháp nghiên cứu khoa học bn d nhìn th y m t m i liên h nào đĩ, và khĩ vì phán xét c a b n cĩ th thi u s ng h c a các chuyên gia và b ng ch ng th ng kê đ thuy t ph c ng ưi khác. Xác đ nh m i liên h h p lý gi a các câu h i và m c tiêu thì d hơn khi câu h i liên quan đn nh ng v n đ rõ ràng. Ví d , t ươ ng đi d xác đnh giá tr c a các câu h i n u b n mu n tìm hi u v tu i, thu nh p, chi u cao hay cân n ng, nh ưng vi c xác đ nh li u m t lo t các câu h i hi u qu ca m t chươ ng trình, thái đ c a m t nhĩm ng ưi đ i v i m t v n đ nào đĩ, hay m c đ hài lịng c a m t nhĩm ng ưi tiêu dùng đi v i d ch v do mt t ch c nào đĩ cung c p thì khĩ h ơn nhi u. Khi cĩ nh ng khái ni m ít c th h ơn, nh ư đ h u hi u, thái đ , s th a mãn, b n c n h i vài câu h i đ bao trùm các khía c nh khác nhau v n đ c a khái ni m và ch ng minh rng các câu đưc h i th t s đo l ưng nĩ. Trong tr ưng h p này, giá tr khĩ xác đnh h ơn Xin nh r ng, khái ni m giá tr chu n xác ch thích h p v i m t cơng c c th nào đĩ và nĩ là m t tr ng thái lý t ưng mà nh ng nhà nghiên c u nh m đ t t i. 11.3. CÁC LO I GIÁ TR Cĩ ba lo i giá tr : 1. Giá tr b m t và n i dung; 2. Giá tr d báo và đng quy; 3. Giá tr c u trúc. 11.3.1. Giá tr b m t và giá tr n i dung Nh n xét r ng m t cơng c đang đo l ưng cái mà nĩ đnh làm, đu tiên, ph i d a trên m i liên h logic gi a các câu h i và các m c tiêu c a nghiên c u. Vì th , m t trong nh ng ưu đim chính c a lo i giá tr này là nĩ d dùng. T ng câu h i hay đ m c trong thang đánh giá ph i cĩ m i liên h hp lý v i m t m c tiêu nào đĩ. Vi c xác đ nh m i liên h này đưc g i là giá tr b m t. Vi c các câu h i hay đ m c tồn b v n đ hay thái đ đang 199
GS-TSKH Lê Huy Bá (Chủ biên) ưc l ưng c ũng quan tr ng t ươ ng đươ ng. Vi c đánh giá các m c c a cơng c theo khía c nh này đưc g i là giá tr n i dung . Thêm n a, s bao trùm ca v n đ hay thái đ này ph i cân b ng, đĩ là, t ng khía c nh nên cĩ đưc trình bày đy đ và gi ng nhau trong các câu h i hay các m c. Giá tr n i dung đưc xét đốn trên c ơ s ph m vi mà nh ng nh n đ nh hay câu h i đ i di n v n đ đưc ưc l ưng, khi đưc xét đốn b i nh ng nhà nghiên c u và các chuyên gia trong l ĩnh v c này. Dù d đưa ra lý l h p lý đ xác đ nh giá tr , v n cĩ vài khĩ kh ăn c th : 1. S suy đốn d a trên logic khách quan, do đĩ, ta khơng th rút ra các kt lu n rõ ràng. Nh ng ng ưi khác nhau cĩ nh ng quan đim khác nhau v giá tr n i dung và b m t c a m t cơng c . 2. Ph m vi mà các câu h i ph n ánh m c tiêu c a m t nghiên c u cĩ th khác nhau. N u nhà nghiên c u thay th m t câu h i này b ng m t câu hi khác, đ v ng ch c c a m i liên h cĩ th b thay đ i. Do v y, giá tr hay hồn c nh c a nĩ cĩ th thay đ i theo các câu h i đưc l a ch n cho mt cơng c nào đĩ. 11.3.2. Giá tr d báo và giá tr đ ng quy “Trong tr ưng h p khi m t thang đánh giá đưc phát tri n nh ư m t ch s c a m t s tiêu chu n quan sát, giá tr c a thang đánh giá cĩ th đưc điu tra b ng cách xem xét m t ch s ho t đ ng t t nh ư th nào” (Moser và Kalton, 1971). Gi s b n đang phát tri n m t cơng c đ xác đ nh s thích hp c a các ng c viên cho m t v trí ngh nghi p. Giá tr c a cơng c cĩ th đưc xác đ nh b ng cách so sánh nĩ v i m t hình th c đánh giá khác, ví d, b ng m t nhà tâm lý h c, ho c v i m t quan sát trong t ươ ng lai các ng c viên này làm cơng vi c t t nh ư th nào. N u c hai đánh giá t ươ ng t nhau, cơng c đưc dùng đ đánh giá cĩ th đưc cho r ng cĩ giá tr cao hơn. Nhng cách đánh giá này xác đnh hai lo i giá tr : d báo và giá tr đng quy . Giá tr d báo đưc quy t đ nh b i m c đ m t cơng c d báo k t qu nào đĩ. 200
Phương pháp nghiên cứu khoa học Giá tr đ ng quy đưc đánh giá b i vi c cơng c đĩ so sánh v i m t hình th c đánh giá khác đã đng th i làm t t nh ư th nào. “Cĩ th di n đ t cĩ giá tr d báo d ưi d ng h s t ươ ng quan gi a tình hu ng đưc d báo và các tiêu chu n. M t h s nh ư v y đưc g i là h s giá tr ” (Burns, 1994). 11.3.3. Giá tr c u trúc Giá tr c u trúc là m t k thu t tinh t h ơn đ xác đ nh giá tr c a m t cơng c . Nĩ d a trên các quy trình th ng kê. Nĩ đưc đ nh rõ b ng cách xác đnh ch c ch n đĩng gĩp c a t ng c u trúc đ n bi n t ng quan sát đưc c a mt hi n t ưng. Gi s r ng b n quan tâm đ n vi c th c hi n m t nghiên c u đ tìm ra mc đ th a mãn cơng vi c gi a nhân viên và các t ch c. B n xem xét tình tr ng, b n ch t cơng vi c, ti n cơng nh ư là ba y u t quan tr ng nh t ch th s th a mãn trong cơng vi c. T đĩ, b n thi t l p các câu h i nh m xác đ nh ch c ch n, cân nh c đ n t m quan tr ng c a t ng y u t đ n s th a mãn trong cơng vi c đĩ. Sau khi th tr ưc ho c phân tích s li u, b n dùng các quy trình th ng kê đ xác đ nh đĩng gĩp c a t ng c u trúc (hi n tr ng ch t th i, s c ch u t i ơ nhi m, b n ch t thành ph n mơi tr ưng, kh n ăng t làm sch ) đ n bi n t ng (m c đ th a mãn ch n ph ươ ng pháp x lý hay qu n lý ch t th i). ðĩng gĩp c a t ng y u t đ n bi n t ng là m t ch s v m c đ giá tr c a cơng c . Bi n này càng nh n đưc nhi u s đĩng gĩp c a các cu trúc, thì giá tr này c a cơng c càng cao. Mt trong nh ng b t l i chính c a giá tr c u trúc là ng ưi nghiên cu ph i bi t các quy trình th ng kê tốn h c phù h p và c n thi t (xem ph n sau). 11.4. KHÁI NI M V ð TIN C Y C A CƠNG C NGHIÊN CU Chúng ta s d ng “ đ tin c y” r t th ưng xuyên trong cu c s ng. Khi chúng ta nĩi ng ưi này đáng tin, chúng ta hàm ý gì? Chúng ta hàm ý là 201
GS-TSKH Lê Huy Bá (Chủ biên) ng ưi đĩ cĩ th trơng c y đưc, nh t quán, cĩ th đốn tr ưc đưc, khơng d thay đ i và trung th c. Khái ni m đ tin c y cĩ liên quan đn cơng c nghiên c u cĩ ngh ĩa tươ ng t : n u m t cơng c nghiên c u nh t quán và n đ nh, và do v y, cĩ th d đốn đưc và chính xác, ta nĩi nĩ đáng tin. M c đ thích h p và n đnh c a cơng c càng l n, nĩ càng cĩ đ tin c y cao. Do đĩ, “m t thang đánh giá hay m t phép th đáng tin đ n ph m vi mà vi c l p l i đo l ưng cùng m t điu ki n khơng đ i, s cho cùng m t k t qu ” (Moser và Kalton, 1989: 353). Khái ni m đ tin c y cùa m t cơng c nghiên c u cĩ th đưc nhìn t hai khía c nh: ð tin c y đưc đ n đâu và đ khơng th tin c y đưc đ n đâu? Khía c nh đ u nh m t i kh n ăng c a m t cơng c đ thu đưc nh ng đo l ưng nh t quán. Khi b n thu th p cùng m t b thơng tin h ơn m t ln, s d ng cùng cơng c , ra cùng k t qu , d ưi cùng điu ki n nh ư nhau, cơng c này đưc coi là đáng tin c y. Khía c nh th hai nh m t i m c đ khơng nh t quán trong vi c đo l ưng do m t cơng c th c hi n, đĩ là, m c đ sai bi t trong vi c đo l ưng khi b n thu th p cùng m t t p s li u h ơn mt l n, dùng cùng cơng c trong cùng nh ng điu ki n t ươ ng t . Vì th , mc đ khơng nh t quán trong các đo l ưng khác nhau là m t ch s m c khơng chính xác. “Sai l m” này ph n ánh s khơng đáng tin c y c a m t cơng c . Do v y, kh n ăng tin c y là s đúng đ n hay đ chính xác trong vi c đo l ưng do m t cơng c nghiên c u th c hi n. M c đ “sai l m” trong vi c đo l ưng càng th p, kh n ăng tin c y càng cao. Chúng ta hãy l y m t ví d , gi s b n phát tri n m t b n câu h i đ xác đnh ch c ch n n n x rác trong m t c ng đ ng nào đĩ. B n dùng bn câu hi này và nh n th y n n x rác ph bi n m c đ , ví d , là n ăm ph n tr ăm tng s gia đình. N u b n làm nh ư v y v i m t cu c điu tra khác dùng cùng mt b n câu h i, trên cùng m t dân s d ưi cùng m t điu ki n, và khám phá ra m c đ x rác trong cng đ ng y, ví d , m ưi l ăm ph n tr ăm, b n câu h i 202
Phương pháp nghiên cứu khoa học đĩ khơng th đưa ra m t k t qu cĩ th so sánh đưc, điu đĩ cĩ ngh ĩa là nĩ khơng đáng tin. S khác bi t gi a hai t p k t qu càng ít, kh n ăng tin c y c a cơng c càng cao. M t s ví d khác, b n phân tích hàm l ưng kim lo i n ng trong mơi tr ưng n ưc b ng ph ươ ng pháp “kích ho t n ơtron, sau 3 l n phân tích cùng m t m u n ưc nh ưng sai s l n h ơn 7%, ta nĩi ph ươ ng pháp này khơng đáng tin c y. 11.5. CÁC Y U T NH H ƯNG ð N KH N ĂNG TIN C Y C A MT CƠNG C NGHIÊN C U Trong các mơn qu n lý mơi tr ưng c ũng nh ư sinh thái nhân văn khĩ cĩ th cĩ m t cơng c nghiên c u cĩ đ tin c y 100 ph n tr ăm, khơng ch do trên th c t khơng cĩ m t cơng c đo cĩ đ chính xác tuy t đ i nh ư v y, mà cịn do nghiên c u c a b n khĩ cĩ kh n ăng kh ng ch các y u t mơi tr ưng ngo i c nh nh h ưng đ n kh n ăng tin c y. M t vài trong các y u t đĩ là T ng c a câu h i – ch m t s m ơ h nh trong t ng c a các câu h i ho c nh n đ nh cĩ th nh h ưng đ n kh n ăng tin c y c a m t cơng c nghiên c u vì ng ưi tr l i cĩ th di n d ch các câu h i khác nhau nh ng th i đim khác nhau, d n đ n các ph n h i khác nhau. Cách b trí – trong tr ưng h p m t cơng c đưc dùng trong m t cu c ph ng v n, b t k ỳ thay đ i nào trong cách b trí vào th i đim l p l i ph ng v n đ u cĩ th nh h ưng đ n ph n h i c a ng ưi tr l i, mà nĩ s tác đng đ n kh n ăng tin c y. Tâm tr ng ng ưi tr l i – mt s thay đ i trong tâm tr ng ng ưi tr li khi tr l i các câu h i cĩ th nh h ưng đ n kh n ăng tin c y c a cơng c đĩ. Bn ch t c a giao ti p – trong m t tình hu ng ph ng v n, giao ti p gi a ng ưi đưc ph ng v n và ph ng v n viên cĩ th nh h ưng r t l n đ n ph n h i. Trong su t quá trình l p l i ph ng v n, các câu tr l i đưa ra cĩ 203
GS-TSKH Lê Huy Bá (Chủ biên) th khác nhau do s thay đ i trong giao ti p, mà nĩ cĩ th nh h ưng đ n kh n ăng tin c y. nh h ưng h i quy c a m t cơng c – khi m t cơng c nghiên c u đưc dùng đ đo l ưng các thái đ đ i v i m t v n đ , m t s ng ưi tr l i, sau khi b c l quan đim c a mình, cĩ th c m th y mình quá tiêu c c ho c quá tích c c đ i v i v n đ đĩ. L n th hai, h cĩ th bi u đ t quan đim ca mình khác đi, làm nh h ưng đ n kh n ăng tin c y. 11.6. CÁC PH ƯƠ NG PHÁP XÁC ðNH KH N ĂNG TIN C Y C A MT CƠNG C Cĩ m t s cách xác đ nh kh n ăng tin c y c a mt cơng c . Các quy trình khác nhau này cĩ th đưc phân làm hai nhĩm: 1. Các quy trình nh t quán bên ngồi 2. Các quy trình nh t quán bên trong 11.6.1 Các quy trình nh t quán bên ngồi Các quy trình nh t quán bên ngồi so sánh các k t qu th tích l ũy v i nhau nh ư m t cách th c xác đ nh kh n ăng tin c y c a m t đo l ưng. Hai ph ươ ng pháp đĩ nh ư sau: Th /th l i – đây là m t ph ươ ng pháp th ưng đưc dùng đ xác đnh kh n ăng tin c y c a m t cơng c nghiên c u. Trong phép th / th l i (phép th cĩ th l p l i), m t cơng c đưc dùng m t l n, và l n n a, các điu ki n gi ng nhau ho c t ươ ng t . T s gi a các đim s c a th và th li (ho c t t c s phát hi n khác, ví d , s ph bi n c a n n x rác n ơi cơng cng, m t b nh mơi tr ưng ho c m t t l b nh do ng đ c mơi tr ưng) là ch s c a kh n ăng tin c y c a cơng c đĩ. Giá tr c a t s càng l n, kh năng tin c y c a cơng c càng cao. Ph ươ ng trình: 204
Phương pháp nghiên cứu khoa học (ðim th )/(Th l i) = 1 ho c (ðim th )/(Th l i) = 0 T s là 1 ch ra 100% kh n ăng tin c y (khơng khác bi t gi a th và th l i) và b t k ỳ m t đ l ch nào khác cho bi t kh n ăng tin c y c a cơng c kém h ơn. Giá tr c a t s này càng th p, kh n ăng tin c y c a cơng c càng kém. Nĩi cách khác, khác bi t gi a các đim s th và th l i b ng 0 là mt ch s c a 100% khơng th tin c y. Khác bi t gi a các đim th / tìm ra càng l n, kh n ăng khơng th tin c y c a cơng c càng l n. Ưu đim chính ca quy trình th /th l i là nĩ cho phép cơng c t so sánh v i chính mình, do v y, tránh các khĩ kh ăn n y sinh, khi ta dùng các cơng c khác. Nh ưc đim chính là m t ng ưi tr l i cĩ th nh l i nh ng tr l i mà ng ưi ph ng v n đã đư a ra l n đ u, mà nĩ cĩ th nh h ưng đ n kh n ăng tin c y c a cơng c . Khi m t cơng c tác đ ng tr l i b n ch t (khi cơng c ch cho ng ưi tr l i v cái ng ưi nghiên c u đang tìm ki m), ph ươ ng pháp này s khơng cung c p m t s đánh giá chính xác v kh n ăng tin c y c a nĩ. M t cách v ưt qua tr ng i này là t ăng quãng th i gian gi a hai l n th , nh ưng điu này cĩ th nh h ưng đ n kh n ăng tin cy vì nh ng lý do khác, nh ư s chín ch n c a ng ưi tr l i, vi c khĩ cĩ th cĩ nh ng điu ki n tươ ng t nh ư nh ng điu khi n khi ta th c hi n cu c ph ng v n đ u. Các d ng song song c a cùng phép th – trong quy trình này, ng ưi nghiên c u xây d ng hai cơng c đ đo l ưng cùng m t hi n t ưng. Hai cơng c này đưc áp d ng cho hai nhĩm qu n th nghiên c u t ươ ng t . Các kt qu thu đưc t m t phép th cĩ th đem so sánh v i nh ng gì thu đưc t cái cịn l i. N u chúng t ươ ng t nhau, ta cho r ng các cơng c này đáng tin c y. Ưu đim chính c a quy trình này là chúng ta khơng ch u đ ng nh ng vn đ do vi c g i nh l i đã th y trong trong quy trình th /th l i. Ngồi ra, ta khơng yêu c u m t quãng th i gian gi a hai l n th . Nh ưc đim là 205
GS-TSKH Lê Huy Bá (Chủ biên) ng ưi nghiên c u c n xây d ng hai cơng c , thay vì m t. H ơn n a, r t khĩ xây d ng hai cơng c cĩ th so sánh đưc s đo l ưng c a chúng cùng mt hi n t ưng. C ũng khĩ t ươ ng t đ cĩ kh n ăng so sánh đưc hai nhĩm dân c ư và hai điu ki n th c hi n phép th . Ví d , cùng phân tích hàm lưng KLN trong đ t ta cĩ th dùng ph ươ ng pháp quang ph h p thu nguyên t đ ng th i v i ph ươ ng pháp “Kích ho t n ơtron”. K t qu 2 ph ươ ng pháp phân tích cĩ th gi ng nhau nh ưng cĩ th khác nhau. ðiu đĩ rt khĩ so sánh. Cho nên khi cĩ s li u phân tích ngưi ta luơn luơn ghi chú: theo ph ươ ng pháp nào! 11.6.2. Các quy trình nh t quán bên trong Ý t ưng phía sau c a các quy trình nh t quán bên trong là các m c đo lưng cùng m t hi n t ưng s cho các k t qu t ươ ng t . Ph ươ ng pháp sau th ưng đưc dùng đ ưc l ưng kh n ăng tin c y c a m t cơng c . K thu t c t đơi – k thu t này đưc thi t k đ làm t ươ ng quan phân n a c a các m c v i phân n a cịn l i và nĩ thích h p cho các cơng c đo l ưng thái đ cho m t v n đ hay hi n t ưng. Các câu h i ho c nh n đnh đưc chia đơi theo cách đ b t k ỳ hai câu h i ho c nh n đ nh đ đo lưng cùng m t khía c nh thành hai n a khác nhau. Các đim cĩ đưc b ng cách làm hai n a này t ươ ng quan v i nhau. Kh n ăng tin c y đưc tính tốn bng cách dùng “t ươ ng quan moment s n ph m” gi a s đim thu đưc t hai n a này. Vì t ươ ng quan moment s n ph m đưc tính tốn ch d a trên mt n a cơng c , đ đánh giá kh n ăng tin c y c a tồn b , nĩ c n ph i đưc ch nh s a. Nĩ đưc bi t nh ư kh n ăng tin c y đưc t ăng c ưng . Kh năng tin c y đưc t ăng c ưng cho tồn b cơng c đưc tính tốn b ng m t cơng th c đưc g i là cơng th c Spearman-Brown. (S đưc gi i thi u k hơn t p 2) TI U K T Khái ni m giá tr đ c p đ n ch t l ưng và cĩ th đưc áp d ng cho bt k ỳ khía c nh nào c a quá trình nghiên c u. ði v i các quá trình ưc 206
Phương pháp nghiên cứu khoa học lưng, nĩ liên quan đn vi c li u cơng c nghiên c u cĩ đo l ưng cái mà nĩ to ra đ đo. Cĩ hai cách ti p c n đưc dùng đ xác đ nh giá tr c a m t cơng c : xác đ nh m i liên h logic gi a các m c tiêu c a nghiên c u và các câu hi đưc dùng trong m t cơng c , và vi c dùng các phân tích th ng kê đ chúng minh m i liên h này. Cĩ ba lo i giá tr : b m t và n i dung, đ ng quy và d đốn, và giá tr c u trúc. Kh n ăng tin c y c a m t cơng c đ c p đ n kh n ăng t o ra các đo lưng nh t quán nh ng điu ki n gi ng ho c t ươ ng t nhau cho cùng đi tưng qu n th nghiên c u và thu đưc các k t qu t ươ ng t , chúng ta nĩi rng cơng c này “ đáng tin”. Các k t qu càng t ươ ng t nhau, kh n ăng tin cy càng l n. Chúng ta cĩ th nhìn kh n ăng tin c y t hai phía: kh n ăng tin c y (m c đ chính xác) và kh n ăng khơng th tin c y (m c đ khơng chính xác). Trong nghiên c u đ u tr c qu n lý mơi tr ưng, s m ơ h trong t ng c a các câu h i, thay đ i hồn c nh thu th p s li u, tâm tr ng ng ưi tr li khi cung c p thơng tin, b n ch t c a giao ti p gi a ph ng v n viên và ng ưi đưc ph ng v n, và nh h ưng thối b c a m t cơng c , là nh ng yu t cĩ th nh h ưng đ n kh n ăng tin c y c a m t cơng c nghiên c u. Cĩ nh ng quy trình nh t quán bên ngồi và bên trong đ xác đ nh kh năng tin c y. Th / th l i và các th song song c a cùng m t phép th là hai quy trình xác đnh kh n ăng tin c y bên ngồi c a m t cơng c , trong khi k thu t c t n a đưc phân lo i v các quy trình nh t quán bên trong. Câu h i: 1. Gi thi t là gì? 2. Các ch c n ăng c a m t gi thi t là gì? 3. ðc đim c a m t gi thi t là gì? 4. Cĩ bao nhiêu lo i gi thi t? nĩi rõ t ng lo i gi thi t? 5. Sai sĩt trong vi c ki m tra m t gi thi t là gì? 6. Mi quan h gi a gi thi t và khoa h c là gì? 7. Cách đt m t gi thi t là gì? 8. Tiêu chu n ch đ o trong m t gi thi t nghiên c u là gì? 9. Phán đốn trong gi thi t nghiên c u khoa h c c n ph i đ m b o yêu cu gì? 207
GS-TSKH Lê Huy Bá (Chủ biên) 10. Phán đốn trong gi thi t nghiên c u khoa h c chia làm m y lo i? Tài li u tham kh o: 1. VŨ CAO ðÀM, 2003, Phươ ng Pháp Lu n Nghiên C u Khoa H c, Nhà xu t b n KH & KT. Hà N i. 2. NGUY N NG C KI NG, 1996, Th ng kê h c trong nghiên c u khoa h c, NXB Giáo D c. 3. NGUY N V ĂN LÊ, 2001, Ph ươ ng pháp lu n nghiên c u khoa h c, NXB Giáo D c. 4. TRUNG NGUYÊN, 2005, Ph ươ ng Pháp Lu n Nghiên C u Khoa Hc (C m nang h ưng d n t ng b ưc dành cho ng ưi b t đ u) . Nhà xu t b n Lao đ ng - Xã h i. Hà N i. 5. NGUY N THANH PH ƯƠ NG, 2000, Bài gi ng mơn ph ươ ng pháp nghiên c u khoa h c, ði H c C n Th ơ 6. PGS.TS. Nguy n B o V , ThS. Nguy n Huy Tài, Giáo trình ph ươ ng pháp nghiên c u khoa h c – ði h c C n Th ơ 7. DƯƠ NG THI U T NG, 2002, Ph ươ ng Pháp Nghiên C u Khoa Hc Giáo D c và Tâm Lý , Nhà xu t b n ð i H c Qu c Gia TP H Chí Minh. H Chí Minh. 208
GS-TSKH Lê Huy Bá (Chủ biên) CH ƯƠ NG 12 LY M U 12.1. KHÁI NI M L Y M U Chúng ta l y m t ví d đơn gi n đ gi i thích khái ni m l y m u. Gi s b n mu n ưc l ưng chi u cao trung bình c a m t lu ng ngơ. Cĩ hai cách làm điu đĩ. Ph ươ ng pháp th nh t là b n đo t t c các cây ngơ trong lu ng đĩ c ng l i, r i chia cho s l ưng cây ngơ trong lu ng đĩ ( đnh ngh ĩa trung bình). Ph ươ ng pháp th hai là ch n m t s cây đ i di n, đo, cng l i, r i chia cho s cây đã đo, cĩ th cho phép b n d đốn chi u cao trung bình c a cây ngơ trên c lu ng. Ví d khác: gi s b n mu n bi t thu nh p trung bình c a các gia đình trong m t thành ph . B n cĩ th theo các quy trình nêu trên, nh ưng hãy t ưng t ưng cơng s c và ngu n l c c n ti t đ đi đ n t ng gia đình trong thành ph tìm hi u thu nh p c a h ! B n cĩ th theo cách th hai, b ng cách ch n vài gia đình đ làm n n cho yêu c u ca mình và sau đĩ l p m t d đốn cho thu nh p trung bình c a các gia đình trong thành ph . M t ví d n a là k t qu m t cu c b u c : k t qu s đưc quy t đ nh sau khi b phi u vào ngày b u c , nh ưng ng ưi ta th ưng d đốn k t qu d a trên nh ng cu c th ăm dị ý ki n. Nh ng th ăm dị d a trên m t nhĩm ng ưi r t nh đưc h i v ưu tiên b phi u c a h . D a trên nh ng k t qu này, ng ưi ta đưa ra d đốn v k t qu . Do v y, l y m u là m t quá trình ch n l a m t (ho c m t vài) m u t mt t p h p l n h ơn (Dân s l y m u) đ t o ra nh ng d đốn hay d báo v m t s th t, tình tr ng hay k t qu c a t p h p l n h ơn đĩ. M t m u là mt t p h p con c a qu n th nghiên c u mà b n quan tâm. 208
Phương pháp nghiên cứu khoa học Mẫu Dân số lấy mẫu Tìm ra thống kê mẫu Hình 12.1. Khái ni m l y m u Quá trình ch n m u đ i di n t tồn b qu n th cĩ nh ng ưu và nh ưc đim. Ưu đim là nĩ ti t ki m th i gian c ũng nh ư các ngu n l c tài chính và nhân s . Tuy th , nh ưc đim là b n khơng tìm đưc s li u th c t v các đ t đim c a mà b n quan tâm, mà ch cĩ th d đốn ho c d báo chúng. Do đĩ, cĩ th t n t i sai l m trong d đốn c a b n. Do v y, l y m u là m t s đánh đ i gi a đưc và m t. Trong khi v mt m t nào đĩ, b n ti t ki m đưc th i gian và ngu n l c, b n cĩ th làm tn h i đ n m c đ chính xác c a nh ng cái b n tìm đưc. Thơng qua vi c ly m u, b n khơng ch đánh giá đưc tình hu ng th c t ph bi n trong tồn b qu n th t m u đưc rút ra. N u b n xác đ nh ch c ch n ph n thơng tin t dân s m u t ng c ng và n u ph ươ ng pháp điu tra c a b n là đúng, nh ng cái b n tìm đưc s khá đúng. Tuy v y, n u b n ch n m u và dùng nĩ nh ư c ơ s đ t đĩ đánh giá tình tr ng trong tồn b qu n th , cĩ kh n ăng cĩ sai l m. 12.2. H TH NG THU T NG TRONG VI C L Y M U Mt l n n a, chúng ta hãy xem xét l i các ví d đưc dùng trên. Mc tiêu c a chúng ta là tìm ra chi u cao trung bình c a cây ngơ trong 209
GS-TSKH Lê Huy Bá (Chủ biên) lu ng, thu nh p trung bình c a các gia đình s ng trong thành ph , k t qu bu c cĩ th x y ra c a m t t nh hay m t qu c gia c th nào đĩ. Gi s rng, chúng ta ch n ph ươ ng pháp th hai, đĩ là, chúng ta ch n l a m t s cây đi di n hay khu v c b u c , đ đ t đưc các m c tiêu trên. Qu n th nghiên c u–lu ng ngơ /thành ph /khu v c b u c đ t đĩ, b n cĩ th ch n ra m t s cây ngơ/gia đình/c tri đ làm m u đ đ i di n cho c qu n th nghiên c u đĩ. Mu – nhĩm nh cây ngơ, gia đình, ho c c tri đ t đĩ b n thu lưm thơng tin t o nên d đốn v tu i trung bình, thu nh p trung bình hay kt qu b u c . Kích th ưc m u – S l ưng cây ngơ, gia đình, c tri đ b n thu th p thơng tin t đĩ. Ki u l y hay chi n l ưc l y m u - cách chúng ta ch n cây, gia đình, hay c tri. ðơ n v m u – tng cây, gia đình hay c tri t o n n t ng cho vi c ch n m u. Khung c a m u – mt danh sánh nh n di n t ng cây, gia đình hay c tri. Th ng kê m u – nh ng cái b n tìm đưc trên c ơ s thơng tin thu đưc t nh ng ng ưi tr l i (m u) ví d , chi u cao trung bình cây ngơ (tính tốn t thơng tin thu đưc t nh ng cây ngơ đưc đo); thu nh p trung bình c a các gia đình trong thành ph (tính tốn t thơng tin thu đưc t nh ng gia đình tham gia vào nghiên c u c a b n) và k t qu b u c k ỳ v ng (t nh ng ph n h i thu đưc t nh ng ng ưi đưc h i). Th ng kê m u là c ơ s đ d báo m c ph bi n c a m t tính ch t nào đĩ trong qu n th nghiên c u. Các thơng s hay trung bình qu n th – nh ng đ c đim qu n th bn mu n điu tra, là chi u cao cây ngơ, thu nh p trung bình c a các gia đình s ng trong m t thành ph , và k t qu k ỳ v ng c a cu c b u c . 210
Phương pháp nghiên cứu khoa học 12.3. NGUYÊN T C L Y M U Cĩ ba nguyên tc c ơ b n trong lý thuy t l y m u. ð gi i thích rõ nh ng nguyên t c này, chúng ta l y m t ví d r t đơn gi n. Gi s cĩ 4 đim ly m u ơ nhi m n ưc sơng Sài gịn: A, B, C và D. A 180mg BOD/l , B: 200, C: 230 và D: 250. Khi b n bi t đưc đ ơ nhi m BOD ca t ng đim ly m u, b n cĩ th tìm ra (tính tốn ra) đ ơ nhi m trung bình c a dịng sơng Sài Gịn b ng cách c ng 180+200+230+250 và chia cho 4. Ta cĩ đ ơ nhi m trung bình c a A, B, C và D là 215 mg BOD/l. Bây gi gi s chúng ta mu n ch n ra m t m u g m hai đim l y m u đ đưa ra m t d đốn v ơ nhi m trung bình c a b n đim. N u theo lý thuy t xác su t, chúng ta cĩ 6 t h p c a hai ph n t : A và B; A và C; A và D; B và C; B và D và C và D. Chúng ta l y t ng c p này ra đ tính trung bình m u: A+B = 180+200 = 380/2 = 190mgBOD/l A+C = 180+230 = 410/2 = 205 mgBOD/l A+D = 180+250 = 430/2 = 215mgBOD/l B+C = 200+230 = 430/2 = 215mgBOD/l B+D = 200+250 = 450/2 = 225 mgBOD/l C+D = 230+250 = 480/2 = 240 mgBOD/l Lưu ý r ng, trong ph n l n các tr ưng h p, đ ơ nhi m bi u th qua th s BOD trung bình (th ng kê m u) đưc tính tốn d a trên các m u cĩ hai ph n t thì khác nhau. Bây gi so sánh các th ng kê m u này v i trung bình c a b n l y m u trên sơng Sài gịn (thơng s qu n th ) là 215 mg/l. Trong t ng s sáu t h p, ch cĩ hai tr ưng h p là khơng cĩ khác bi t gi a th ng kê m u và trung bình qu n th . N ơi cĩ sai bi t, nĩ đưc cho là do m u và đưc g i là sai l m m u. M t l n n a, đ l n c a sai l m m u thay đ i đáng k . Chúng ta hãy l ưu tâm đn khác bi t trong th ng kê m u và trung bình qu n th cho t ng cái c a sáu ví d này. 211
GS-TSKH Lê Huy Bá (Chủ biên) Bng 12.1. Sai bi t gi a các th ng kê m u và trung bình qu n th nghiên cu Trung bình m u Trung bình qu n th Khác bi t gi a Mu (Th ng kê m u) (Thơng s qu n th ) (1) và (2) (1) (2) 1 190 215 -25 2 205 215 -15 3 215 215 0 4 215 215 0 5 225 215 +10 6 240 215 +25 Phân tích này g i ý m t nguyên t c r t quan tr ng trong vi c l y m u. Nguyên t c m t – Trong ph n l n các tr ưng h p khi ta th c hi n vi c l y m u, cĩ s khác bi t gi a th ng kê m u và trung bình th c c a qu n th nghiên c u mà nĩ cĩ th là do vi c ch n l a các ph n t c a m u. ð hi u nguyên t c th hai, chúng ta hãy ti p t c ví d trên nh ưng thay m u g m hai ph n t b ng m u ch a ba ph n t . Ta cĩ th rút ra b n t hp: A+B+C = 180+200+230 = 610/3 = 206,7 mgBOD/l A+B+D = 180+200+250 = 630/3 = 200,0 mgBOD/l A+C+D = 180+230+250 = 660/3 = 220,0 mgBOD/l B+C+D = 200+230+250 = 680/3 = 226,7 mgBOD/l Bây gi , chúng ta hãy so sánh s khác bi t gi a th ng kê m u và trung bình qu n th nghiên c u. 212
Phương pháp nghiên cứu khoa học Bng 12.2 . Sai bi t gi a các th ng kê m u và trung bình qu n th nghiên c u Trung bình qu n th Trung bình m u Khác bi t gi a Mu nghiên c u (1) (1) và (2) (2) 1 206,7 215 -8,3 2 210,0 215 -5,0 3 220,0 215 +5,0 4 226,7 215 +11,7 So sánh s khác bi t gi a sai bi t đưc tính tốn trong b ng này và bng tr ưc. Trong b ng đ u, sai bi t gi a th ng kê m u và trung bình qu n th nghiên c u n m trong kho ng t -25,0 đn +25,0 mg/l, trong khi b ng hai, nĩ gi a –8,9 đn +11,7 mg/l. Sai bi t gi a th ng kê m u và trung bình qu n th nghiên c u gi m đi b n th hai. S gi m b t này là do vi c gia tăng kích c m u. Do v y, điu này d n đ n nguyên t c th hai. Nguyên t c hai – Kích c m u càng l n, đ chính xác cho d đốn ca trung bình dân s càng cao. Nguyên t c th ba c a vi c l y m u đ c bi t quan tr ng vì nĩ là c ơ s cho m t s chi n l ưc l y m u. ð hi u rõ nguyên t c này, chúng ta hãy cùng ti p t c ví d trên nh ưng dùng s li u h ơi khác đi m t chút. Gi s m c đ ơ nhi m c a b n v trí này khác nhau đánh k : A = 180 B = 260 C = 320 và D = 400. Nĩi cách khác, chúng ta hình dung m t dân s, n ơi mà m c đ ơ nhi m m t khúc sơng chúng làm ta quan tâm – khác nhau đáng k . Chúng ta th c hi n cùng m t quy trình, ch n m u cĩ hai ví trí và sau đĩ là mu cĩ ba ví trí. N u chúng ta th c hi n cùng quy trình đã mơ t trên, chúng ta s nh n th y s khác bi t v ơ nhi m trung bình trong tr ưng 213
GS-TSKH Lê Huy Bá (Chủ biên) hp m u cĩ hai đim l y, bi n thiên gi a –70 và +70mg/l BOD, và trong tr ưng h p m u cĩ ba ph n t , bi n thiên gia –36,7 và +36,7. Trong c hai tr ưng h p, đon sai bi t đ u l n h ơn nh ng tính tốn tr ưc đây. ðiu này là do s sai bi t l n h ơn v đ ơ nhi m gi a 4 v trí khác nhau. Hay nĩi cách khác, dân s m u cĩ s khơng đ ng nh t l n h ơn v đ ơ nhi m. Nguyên t c ba – vi m t kích c m u cho tr ưc, s sai bi t trong mt bi n s đưc nghiên c u trong t p h p càng l n, thì s khác bi t gi a th ng kê m u và trung bình th t s c a t p h p càng l n. Vi c nh nh ng nguyên t c này r t quan tr ng khi b n đang quy t đnh kích c m u c n thi t cho m t mc chính xác c th , và cho m t chi n l ưc l y m u thích h p nh t cho nghiên c u c a mình. 12.4. CÁC Y U T NH H ƯNG ð N NH NG K T LU N RÚT RA T M U Nh ng nguyên t c trên g i ý r ng cĩ hai y u t nh h ưng đ n đ tin cy c a các k t lu n rút ra t m t m u nào đĩ. 1. Kích c m u – nh ng cái tìm đưc d a trên nh ng m u l n h ơn cĩ đ tin c y cao h ơn khi d a trên các m u nh . M t quy t c là khi kích c mu càng l n, đ chính xác càng cao. 2. Quy mơ c a bi n s m u – s bi n thiên c a đc tính đang nghiên cu trong t p h p càng l n, tính khơng ch c ch n càng cao (theo t chuyên mơn, v i m t kích c m u cho tr ưc, trong các ưc l ưng c a b n, đ l ch chu n càng l n, sai s chu n càng cao) N u m t t p h p đ ng nh t v đ c tính đưc nghiên cu, m t m u nh c ũng cĩ th cho ưc l ưng khá t t, nh ưng n u nĩ khơng đ ng nh t (CV l n), đ cĩ cùng m t đ chính xác nh ư vy, b n c n ch n m u cĩ kích th ưc l n h ơn. ðươ ng nhiên, n u m i ph n t trong t p h p gi ng nhau, thì vi c ch n l c, ngay c ch m t ph n t thơi cũng s cho ra ưc l ưng hịn tồn chính xác. Nguyên t c: v i kích c m u cho tr ưc, đ bi n thiên c a c a đ c đim đang đưc nghiên c u trong t p hp càng cao, tính khơng ch c ch n càng l n. 214
Phương pháp nghiên cứu khoa học 12.5. CÁC M C TIÊU TRONG VI C CH N M U Trong vi c ch n m u, hãy luơn c g ng: ðt đ chính xác cao nh t trong các ưc l ưng c a b n v i m t kích c m u cho tr ưc. Tránh đnh ki n trong vi c ch n m u. ðnh ki n trong vi c ch n m u cĩ th cĩ n u: + L y m u b ng m t ph ươ ng pháp ng u nhiên nào đĩ, ví d , n u s ch n l a b nh h ưng c ý hay vơ th c c a ch n l a c a con ng ưi. + Khung c a m u – danh sách, danh m c ho c các ghi chép t p h p qu n th khác – đưc dùng nh ư n n t ng c a vi c ch n l a, khơng bao hàm qu n th m u m t cách chính xác và đy đ . + M t b ph n c a qu n th m u khơng th tìm ra ho c t ch i c ng tác. 12.6. CÁC HÌNH TH C L Y M U Các chi n l ưc l y m u cĩ th đưc phân lo i thành 3 nhĩm khác nhau: Các ki u l y m u xác su t ng u nhiên; Các ki u l y m u xác su t khơng ng u nhiên; và Các ki u l y m u “h n h p”. ð hi u rõ các ki u này, ta s th o lu n t ng cái riêng bi t. 12.7. CÁC KI U L Y M U XÁC SU T NG U NHIÊN Vi ki u l y m u đưc g i là m u xác su t hay ng u nhiên, m i ph n t trong t p h p đ u cĩ c ơ h i t ươ ng đươ ng và đc l p nhau trong quá trình s ch n l a. ðiu đĩ nĩi r ng xác su t l a ch n c a m i ph n t trong t p hp là gi ng nhau, cĩ ngh ĩa là, vi c ch n l a m t ph n t trong m u khơng b nh h ưng b i các cân nh c khác nh ư s ưa thích cá nhân. Khái ni m 215
GS-TSKH Lê Huy Bá (Chủ biên) đc l p cĩ ngh ĩa r ng, vic ch n l a m t ph n t này khơng tùy thu c vào vi c ch n l a ph n t khác trong vi c l y m u: s l a ch n hay t ch i c a mt ph n t khơng b nh h ưng b i vi c g p vào hay b lo i tr c a m t cái khác. ð gi i thích khái ni m này, chúng ta hãy quay v ví d v l p hc. Gi s cĩ 80 sinh viên trong l p. Gi thi t r ng 20 trong s h t ch i tham gia nghiên c u. B n mu n tồn b t p h p 80 sinh viên trong nghiên cu c a b n nh ưng 20 t ch i tham d , b n ch cĩ th s d ng m t m u 60. 20 sinh viên t ch i tham gia cĩ th cĩ tình c m m nh m v i các v n đ bn đang kh o sát, nh ưng nh ng gì b n tìm đưc khơng ph n ánh quan đim ca h . Vi c lo i h ra kh i nghiên c u c a b n cĩ ngh ĩa r ng t ng ng ưi trong 80 sinh viên khơng cĩ đưc c ơ h i đưc l a ch n nh ư nhau. Do v y, mu c a b n khơng đai di n cho tồn b l p. Cũng cĩ th áp d ng t ươ ng t cho m t c ng đ ng. Trong m t c ng đng, ngồi vi c t ch i tham gia, chúng ta gi s r ng b n khơng th đ nh danh t t c c ư dân s trong c ng đ ng. N u m t ph n l n c ư dân khơng th đưc bao g m trong t p h p m u b i vì h khơng th nh n d ng đưc ho c t ch i tham gia, thì b t k ỳ m u nào đưc rút ra c ũng s khơng cho t ng ph n t trong dân s m u m t c ơ h i t ươ ng đươ ng nhau trong vi c đưc l a ch n trong m u đĩ. Do v y, m u đnh l y s khơng đ i di n cho tồn b cng đ ng. ð hi u rõ khái ni m v c ơ h i đ c l p trong vi c ch n l a, chúng ta hãy gi s r ng ta đang điu tra đ tài mơi tr ưng nhân v ăn. Trong quá trình ly m u cĩ n ăm sinh viên trong l p là b n r t thân. N u m t trong s h đưc l a ch n nh ưng t ch i tham gia vì b n ng ưi cịn l i khơng đưc l a ch n, và do đĩ, b n b ép bu c ph i ch n c n ăm ho c khơng cĩ ai c thì mu c a b n s khơng đưc coi là m t m u đ c l p vì vi c l a ch n m t ng ưi này tùy thu c vào s la ch n nh ng ng ưi khác. Vi c t ươ ng t c ũng cĩ th x y ra trong m t c ng đ ng khi m t nhĩm nh nĩi r ng ho c t t c bn h ho c khơng m t ai trong h s tham gia vào nghiên c u. Trong 216
Phương pháp nghiên cứu khoa học tr ưng h p này, b n b bu c ph i bao g m ho c lo i b m t ph n c a dân s mu, m u này khơng đưc xem là đc l p và do v y, khơng đ i di n cho dân s đưc l y m u. Mt m u cĩ th đưc xem là m t m u xác su t (ng u nhiên) và do th , đi di n cho dân s đang đưc nghiên c u khi th a mãn c hai điu ki n này. N u khơng, cĩ th cĩ đnh ki n đ nh ki n trong nghiên c u. Cĩ hai ưu đim c a m u xác xu t. ng u nhiên: Vì nĩ đi di n cho tồn b dân s m u, các suy lu n rút ra t nh ng mu nh ư v y cĩ th đưc t ng quát hĩa cho tồn b t p h p đưc l y m u. Vài phép th th ng kê d a trên lý thuy t xác su t ch cĩ th đưc dùng cho s li u đưc thu th p t các m u ng u nhiên. 12.8. CÁC PH ƯƠ NG PHÁP CH N M T M U NG U NHIÊN Trong các ph ươ ng pháp mà b n cĩ th dùng đ ch n l a m t m u ng u nhiên, cĩ ba cách th ưng dùng nh t, đĩ là: Rút th ăm – nu t p h p g c c a b n nh , m t cách d là b ng cách dùng các m nh gi y r i, đánh s cho t ng ph n t , cho t t c m nh gi y vào trong m t h p, đon nh t chúng lên t ng mi ng m t mà khơng nhìn. Cho đn khi s m nh gi y t ươ ng đươ ng v i kích c m u b n quy đnh tr ưc. Ph ươ ng pháp này đưc dùng trong x s . Các ch ươ ng trình máy tính Bn các s ng u nhiên – ph n l n các sách v ph ươ ng pháp lu n nghiên c u và xác su t bao gi c ũng cĩ m t b ng các s đưc t o ng u nhiên trong ph n ph l c (ví d , xem b ng 12.3). Bn cĩ th dùng các b n đĩ theo quy trình đưc mơ t trong b ng này. Quy trình ch n l a m u b ng cách dùng m t b ng các s ng u nhiên nh ư sau: Bưc 1 : Xác đnh t ng s các ph n t trong m u c n nghiên c u, ví d, 50, 100, 430, 795, 1265. T ng s các ph n t trong t p h p nghiên c u 217
GS-TSKH Lê Huy Bá (Chủ biên) cĩ th lên đn b n ch s hay h ơn (n u t p h p g c là 9 ho c ít h ơn, nĩ là mt ch s ; n u t p h p g c là 99 ho c ít h ơn, nĩ là hai ch s ). Bưc 2 : ðánh s m i ph n t b t đ u t 1. Bưc 3 : N u b ng các s ng u nhiên đưc h ơn m t trang gi y, ch n trang b t đ u b ng cách ng u nhiên. M t l n n a, v i cách ng u nhiên, ta ch n m t dịng hay c t nào đĩ làm đim b t đ u và b t ngu n t đĩ theo hưng đ nh s n. Bưc 4 : C ăn c theo s l ưng ch s c a t p h p g c, ch n ng u nhiên cùng s lưng c t ho c dịng c a các ch s t b ng này. Bưc 5 : Quy t đ nh kích c m u. Bưc 6 : Ch n s l ưng ph n t yêu c u cho m u c a b n t b n này. Nu b n tình c ch n m t s hai l n, hãy b nĩ đi và di chuy n đ n cái k bên. ðiu này cĩ th x y ra vì b ng các s ng u nhiên đưc t o thành b ng cách l y m u thay th . Bng 12.3. Ch n m u b ng cách dùng b ng các s ng u nhiên 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 48461 14952 72619 73689 52059 37086 60050 86192 67049 64739 2 76534 38149 49692 31366 52093 15422 20498 33901 10319 43397 3 70437 25861 38504 14752 23757 29660 67844 78815 23758 86814 4 59584 03370 42806 11393 71722 93804 09095 07856 55589 50063 5 04285 58554 16085 51555 27501 73883 33427 33343 45507 50063 6 77340 10412 69189 85171 29802 44785 86368 02583 96483 76553 7 59183 62687 91778 80354 23512 97219 65921 02035 59487 91403 8 91800 04281 39979 03927 82564 28777 59049 97532 54540 79472 9 12066 24817 81099 48940 69554 55925 48379 12866 41232 21580 10 69907 91751 53512 23748 65906 91385 84983 27915 48491 91068 218
Phương pháp nghiên cứu khoa học 11 80467 04873 54053 25955 48518 13815 37707 68687 15570 08890 12 78057 67835 28302 45048 56761 97725 58438 91529 24645 18544 13 05648 39387 78191 88415 60269 94880 58812 42931 71898 61534 14 22304 39246 01350 99451 61862 78688 30339 60222 74152 25740 15 61346 50269 67005 40442 33100 16742 61640 21046 31909 72641 16 56790 37696 27965 30459 91011 51426 31006 77468 61029 57108 17 56411 48609 36698 42453 85061 43769 39948 87031 30767 13953 18 62098 12825 81744 28882 27369 88185 65846 92545 09065 22653 19 68775 06261 54265 16203 23340 84750 16317 88686 86842 00879 20 52679 19599 13687 74872 89181 01939 18447 10787 76246 80072 21 84096 87152 20719 25215 04349 54434 72344 93008 83282 31670 22 83964 55937 21417 49944 38356 98404 14850 17994 17161 98981 23 31191 75131 72386 11689 95727 05414 88727 45583 22568 77700 24 30545 68523 29850 67833 05622 89975 79042 27142 99257 32349 25 52573 91001 52315 26430 54175 30122 31796 98842 37600 26025 26 16586 81842 01076 99414 31574 94719 34656 80018 86988 79234 27 81841 88481 61191 25013 30272 23388 22463 65774 10029 58376 28 43563 66829 72838 08074 57080 15446 11034 98143 74898 26885 29 19945 84193 57581 77252 83604 45412 43556 27518 90572 00563 30 79374 23796 16919 99691 80276 32818 62953 78831 54395 30705 31 48503 26615 43980 09810 38289 66679 73799 48418 12647 40044 32 32049 65541 37937 41105 70106 89706 40829 40789 59457 00783 33 18547 71562 95493 34112 76895 46766 96395 31718 48302 45893 34 03180 96742 61486 43305 84183 99605 67803 13491 09243 29557 35 94822 24738 67749 83748 59799 25210 31093 62925 72061 69991 36 4330 60599 85828 19152 68499 27977 35611 96240 62747 89529 37 43770 81537 59527 95674 76692 86420 69930 10020 72881 12592 38 56908 77192 50623 41215 14311 42834 80651 93750 59957 31211 39 32787 07189 80539 75927 75475 73965 11796 72140 48944 74156 40 52441 78392 11733 57703 29133 71164 55355 31006 25526 55790 219
GS-TSKH Lê Huy Bá (Chủ biên) 41 22377 54723 18227 28449 04570 18882 00023 67101 06895 08915 42 18376 73460 88841 39602 34049 20589 05701 08249 74213 25220 43 53201 28610 87957 21497 64729 64983 71551 99016 87903 63875 44 34919 78801 59710 27396 02593 05665 11964 44134 00273 76358 45 33617 92159 21971 16901 57383 34262 41744 60891 57624 06962 46 70010 40964 98780 72418 52571 18415 64362 90637 38034 04909 47 19282 68447 35665 31530 59838 49181 21914 65742 89815 39231 48 91429 73328 13266 54898 68795 40948 80808 63887 89939 47938 49 97637 78393 33021 05867 86520 45363 43066 00988 64040 09803 50 95150 07625 05255 83254 93943 52325 93230 62668 79529 66964 (Ngu n: Rohlf và Sokal, Các b ng th ng kê, 1969, p.153) Chúng ta hãy l y m t ví d minh h a vi c s d ng b n các s ng u nhiên này. Chúng ta hãy gi s r ng t p h p g c g m 256 cá th . ðánh s cá th t 1 đ n 256. Ch n ng u nhiên trang b t đ u, s c t (1 đ n 10) hay s dịng t b ng này và sau đĩ xác đnh ba dịng s hay c t s . Gi s b n ch n c t s th chín và ba ch s sau cùng c a c t này (đưc g ch d ưi). Gi thi t r ng b n ch n 10 ph n tr ăm c a t p h p g c cho mu c a mình (25 ph n t ). Chúng ta hãy đi t i nh ng s đưc g ch d ưi trong c t th chín. S đ u tiên là 049 th p h ơn 256 (t ng dân s ), do đĩ ph n t th 49 là m t ph n trong m u c a b n. S th hai, 319, nhi u h ơn tng s các ph n t trong t p h p c a b n (256), do đĩ, b n khơng th ch p nh n ph n t th 319 trong m u. Cùng áp d ng nh ư th cho ph n t ti p theo, 758, và cho n ăm ph n t k ti p n a, 589, 507, 483, 487 và 540. Sau 540 là 232, và vì con s này n m trong khung c a m u, đĩ cĩ th đưc ch p nh n nh ư m t ph n c a m u. T ươ ng t th , n u b n theo xu ng cùng ba ch s trong cùng c t đĩ, b n ch n ra 052, 029, 065, 246, 161 tr ưc khi b n đi đn s 029 l n n a, vì ph n t th 29 đã đưc ch n r i, hãy đi đn s k ti p và c nh ư v y cho đ n khi ch n xong 25 ph n t . M t khi b n đã đi đn 220
Phương pháp nghiên cứu khoa học cu i c t, b n cĩ th di chuy n đ n c t k ti p ho c ch n l a ng u nhiên m t cái khác đ b t đ u quá trình ch n l a. Ví d , 25 ph n t sau đưc ch n t các c t th chin, m ưi và nhì trong b ng 12.3 Bng 12.4. Các ph n t đưc ch n b ng cách dùng b ng các s ng u nhiên Các ph n t đưc ch n l a # 49 232 52 29 65 246 161 243 61 213 34 40 * 63 68 108 72 25 234 44 211 156 220 231 (c t th 10) @ 149 246 # m u ch n t c t th 9 * m u ch n t c t th 10 @ m u ch n t c t th 2 (Ngu n: Rohlf và Sokal, 1969) Cĩ th tìm th y vài ch ươ ng trình máy tính đưc dùng ch n m u c n thi t. 12.9. S D NG CÁC H TH NG KHÁC ð CH N M U NG U NHIÊN Cĩ hai cách ch n m u ng u nhiên là ch n m u khơng thay th và ch n mu cĩ thay th . Gi s b n mu n ch n m t m u 20 sinh viên t t ng s 80, ta ch n sinh viên đu tiên ra kh i l p, thì xác su t đ ch n sinh viên đĩ là 1/80. Khi 221
GS-TSKH Lê Huy Bá (Chủ biên) bn ch n sinh viên th nhì, ch cĩ 79 cịn l i trong l p và xác su t ch n sinh viên th nhì này khơng ph i là 1/80 mà 1/79. Xác su t đ l a ch n sinh viên ti p theo là 1/78. Theo th i gian, b n ch n đưc sinh viên th 20, xác su t cho vi c ch n anh ho c cơ ta là 1/61. Cách l y m u này là ly m u khơng thay th . Nh ưng nĩ ng ưc l i đ nh ngh ĩa c ơ b n v s ng u nhiên hĩa: m i ph n t đ u cĩ c ơ h i đưc ch n l a t ươ ng đươ ng và đc l p nhau. h th ng th hai, đưc g i là ly m u cĩ thay th , ph n t đưc ch n l a đưc thay th trong t p h p ngu n, và n u nĩ đưc ch n l i l n n a, ng ưi ta b nĩ đi và ch n cái k ti p. N u t p h p ngu n l n, xác su t ch n l i cùng m t ph n t là r t nh . 12.10. KI U L Y M U XÁC SUT / NG U NHIÊN ðC TR ƯNG Cĩ ba ki u l y m u ng u nhiên th ưng dùng. Ly m u hồn tồn ng u nhiên (SRS) – ðây là ph ươ ng pháp ch n m u xác su t th ưng dùng nh t. Theo đ nh ngh ĩa c a s ng u nhiên hĩa, b i t ng ph n t trong t p h p đ u cĩ m t c ơ h i đưc chn l a t ươ ng đươ ng và đc l p nhau, m t m u hồn tồn ng u nhiên đưc ch n theo quy trình sau: Bưc 1 : ðnh danh các ph n t ho c các đơn v l y m u trong t p h p bng m t con s . Bưc 2 : Quy t đ nh kích c m u (n). Bưc 3 : Ch n (n) b ng cách dùng cách rút th ăm ng u nhiên, b ng các s ng u nhiên hay m t ch ươ ng trình máy tính. ð minh h a, chúng ta hãy l y ví d v l p h c. Cĩ 80 sinh viên trong lp, nên b ưc đ u tiên là đánh s t ng sinh viên t 1 đ n 80. Gi s b n quy t đ nh ch n m t m u cĩ 20 ph n t b ng cách dùng ph ươ ng pháp l y mu hồn tồn ng u nhiên. Ta dùng rút th ăm ng u nhiên, b ng các s ng u nhiên ho c ch ươ ng trình máy tính đ ch n ra 20 sinh viên. 20 sinh viên này s là c ơ s c a nghiên c u c a b n. 222
Phương pháp nghiên cứu khoa học Ly m u ng u nhiên theo lo i – nh ư đã nĩi, đ chính xác c a các d đốn c a b n ph thu c ph n l n vào m c đ kh n ăng bi n thiên hay s khơng đng nh t c a các đ c đim trong t p h p nghiên c u mà chúng tươ ng quan ch t ch v i đ c đim b n đang c g ng xác đ nh (nguyên t c ba). Do v y, v i m t kích c m u cho tr ưc, n u b ng cách nào đĩ, s b t đng nh t trong t p h p gi m b t, ta s cĩ nh ng d đốn v i đ chính xác cao h ơn. L y m u ng u nhiên theo lo i d a trên l p lu n này. Trong l y m u ng u nhiên theo lo i, ng ưi nghiên c u c g ng phân lo i t p h p theo cách mà t p h p trong cùng m t phân l p s đ ng nh t v đc đim mà d a vào đĩ ta phân lo i. M t đim r t quan tr ng là nh ng đ c đim đưc ch n làm c ơ s đ phân lo i cĩ th đ nh d ng d dàng trong t p hp đĩ. Ví d , đ phân lo i dân s d a tên gi i tính h ơn là trên tu i, thu nh p ho c thái đ . Vi c các đ c đim là c ơ s cho vi c phân lo i cĩ liên quan đn bi n chính mà ng ưi nghiên c u đang kh o sát c ũng r t quan tr ng. M t khi t p h p m u đưc phân chia thành các nhĩm khơng trùng lp, nhà nghiên c u ch n m t s l ưng các ph n t yêu c u t m i phân l p bng k thu t l y m u ng u nhiên hồn tồn. Cĩ hai ki u l y m u theo lo i: l y m u theo lo i theo t l và khơng theo t l . - Vi l y m u theo lo i theo t l , s l ưng ph n t t mi phân l p cĩ liên quan t ng t l c a nĩ trong t p h p g c đưc ch n, trong khi - Ph ươ ng pháp l y m u theo lo i khơng theo t l , ta khơng cân nh c ti kích c c a phân l p. Quy trình cho vi c ch n m u theo lo i đưc trình bày theo gi n đ trong b ng 12.5 Bưc 1: ð nh danh t t c các ph n t ho c các đơn v l y m u trong tp h p đưc l y m u. Bưc 2: Xác đ nh các phân l p khác nhau (k) mà ta mu n phân lo i tp h p vào đĩ. 223
GS-TSKH Lê Huy Bá (Chủ biên) Bưc 3: X p t ng ph n t vào trong phân l p thích h p. Bưc 4: ðánh s riêng r cho t ng ph n t trong m i phân l p Bưc 5: Xác đ nh kích c m u (n) Bưc 6: Quy t đ nh li u ta mu n ch n ph ươ ng pháp l y m u theo lo i theo t l hay khơng theo t l và hãy theo các b ưc sau Bng 12.5: Quy trình ch n m u theo lo i Bưc 7 Xác đnh s ph n t đưc Bưc 7 Xác đnh t l c a t ng ch n t t ng phân l p = phân l p trong t p h p kích c m u (n) nghiên c u (p) = s l ưng phân l p (k) S ph n t trong m i phân l p Kích c t p h p g c Bưc 8 Ch n s ph n t yêu c u t Bưc 8 Xác đnh s ph n t đưc mi phân l p v i k thu t l y ch n t t ng phân l p = mu hồn tồn ng u nhiên. (kích c m u) x (p). Bưc 9 Ch n s ph n t yêu c u t t ng phân l p b ng k thu t l y m u hồn tồn ng u nhiên. Ly m u theo lo i khơng theo t l . Ly m u theo lo i theo t l . Vì ph ươ ng pháp trên khơng quan tâm Vì m u đưc ch n theo t l c a đn kích c c a phân l p trong vi c kích c t ng phân l p trong t p ch n m u, nĩ đưc g i là ph ươ ng pháp hp, ph ươ ng pháp này g i là l y ly m u theo lo i khơng theo t l . mu theo lo i theo t l . Ch n m u theo c m – các k thu t ch n m u theo lo i và hồn tồn ng u nhiên d a trên kh n ăng nh n bi t t ng ph n t trong t p h p c a nhà nghiên c u. Làm điu này r t d n u nh ư t p h p g c đ l y m u nh , 224
Phương pháp nghiên cứu khoa học nh ưng n u t p h p đĩ l n nh ư trong tr ưng h p c a m t thành ph , bang, hay qu c gia, vi c xác đ nh t ng đơn v l y m u s khĩ kh ăn và t n kém. Trong nh ng tr ưng h p này, vi c s d ng l y m u theo c m s thích h p hơn. Ly m u theo c m d a trên kh n ăng c a nhà nghiên c u đ phân chia tp h p đưc l y m u thành t ng nhĩm, g i là c m, và sau đĩ ch n các ph n t trong t ng c m b ng k thu t l y m u hồn tồn ng u nhiên. Các cm cĩ th hình thành trên c ơ s t ươ ng c n v m t đ a lý, ho c m t đ t đim chung nào đĩ cĩ liên quan đn bi n ch y u c a nghiên c u (nh ư trong l y mu theo lo i). Tùy theo m c đ chia c m, đơi khi vi c l y m u đưc th c hi n nh ng m c đ khác nhau. Nh ng m c đ này h p thành nh ng giai đon khác nhau (m t, hai hay nhi u giai đon) c a vi c chia c m, s đưc gi i thích sau. Ví d b n mu n điu tra thái đ c a h c sinh trung h c Úc đ i v i vn đ giáo d c mơi tr ưng. C n ưc ta đã cĩ các giáo d c mơi tr ưng b c cao. H ơn n a, cĩ nhi u lo i hình khác nhau nh ư, các tr ưng đi h c khoa hc t nhiên, đi h c k thu t mơi tr ưng, đi h c khoa h c xã h i và nhân văn, cao đng và các tr ưng cao đng c ng đ ng đ u cĩ ch ươ ng trình giáo dc mơi tr ưng. Trong t ng h c viên, cĩ nhi u ch ươ ng trình b c đ i h c và cao h c. T ng ch ươ ng trình h c kéo dài kho ng ba đ n b n năm. B n cĩ th hình dung ra đ l n c a nhi m v . Trong tr ưng h p này, l y m u theo cm r t h u d ng đ ch n m t m u ng u nhiên. Mc đ đ u tiên c a l y m u theo c m cĩ th mi n hay vùng lãnh th . Các c m cĩ th đưc nhĩm theo các đ c đim đ m b o kh năng so sánh c a chúng theo s l ưng sinh viên. N u vi c này khơng d , b n cĩ th quy t đ nh ch n t t c các mi n (B c, Trung, Nam hay ðơng Nam B , Tây Nam B ) và vùng lãnh th và ch n m t m u nào đĩ c p h c viên. Ví d, v i k thu t hồn tồn ng u nhiên, ta cĩ th ch n m t h c vi n t m t nhĩm trong t ng mi n, vd, m t vi n đ i h c, m t viên đi h c k thu t, m t tr ưng cao đ ng, m t tr ưng cao đ ng c ng đ ng. ðiu này d a trên gi 225
GS-TSKH Lê Huy Bá (Chủ biên) đnh r ng các h c vi n trong cùng m t nhĩm t ươ ng đi gi ng nhau v h s ơ sinh viên. Sau đĩ, trong m t h c vi n, d a trên c ơ s ng u nhiên, ta ch n mt hay nhi u ch ươ ng trình h c (k thu t MT, qu n lý MT hay KHMT) tùy theo kh n ăng. Trong m t ch ươ ng trình h c, ví d QLMT ta ch n m t các sinh viên h c t i m t n ăm c th nào đĩ. Ta cĩ th th c hi n thêm l a ch n v t l sinh viên nào đĩ. Quá trình ch n m u theo cách này đưc g i là ly mu theo c m nhi u b ưc. 12.11. CÁC KI U L Y M U XÁC SU T KHƠNG NG U NHIÊN Các ki u l y m u xác su t khơng ng u nhiên khơng theo lý thuy t xác su t trong vi c ch n nh ng ph n t t t p h p ngu n. Các ki u l y m u xác su t khơng ng u nhiên khi ta khơng bi t hay khơng th đ nh danh riêng r mt s ph n t trong m t t p h p nào đĩ. Trong nh ng tình hu ng nh ư v y, vi c ch n các ph n t tùy thu c vào nh ng cân nh c khác. Cĩ b n ki u khơng ng u nhiên th ưng đưc dùng trong nh ng nghiên c u đ nh l ưng và đnh tính, mà m i ki u đ u d a trên nh ng cân nh c khác nhau: ly m u theo h n ng ch; ly m u tình c ; ly m u cĩ m c đích ho c cĩ ch ý; và ly m u trên các đi t ưng nghiên c u khác nhau: đi h c, đi h c k thu t, cao đng, cao đng c ng đ ng. 12.11.1. L y m u theo h n ng ch Cân nh c ch đ o cho vi c l y m u theo h n ng ch là vi c nhà nghiên cu d dàng ti p c n đ n dân s m u. Ngồi vi c ti n l i, anh ta đưc h ưng 226
Phương pháp nghiên cứu khoa học dn b i đ c tính cĩ th xác đ nh đưc, nh ư gi i tính ho c ch ng t c, c a t p hp đưc quan tâm. M u đưc ch n t n ơi thu n tiên cho ng ưi nghiên c u và b t k ỳ khi nào ta th y m t ng ưi v i nh ng đ c đim liên quan cĩ th xác đnh đưc, ta đ u yêu c u ng ưi đĩ tham d nghiên c u. Quá trình này ti p t c cho đ n khi ng ưi nghiên c u cĩ th liên h đ l ưng ng ưi tr l i yêu c u (h n ng ch). Gi s r ng b n mu n ch n m u 20 nam sinh viên đ tìm ra tu i trung bình c a nam sinh viên trong l p b n. B n quy t đ nh đ ng t i c a l p, vì điu đĩ thu n ti n, và b t k ỳ khi nào cĩ m t nam sinh viên đn l p, hãy h i tu i anh ta. Quá trình này ti p t c cho đ n khi b n h i đưc tu i c a 20 nam sinh viên. Ví d khác, b n mu n bi t thái đ c a sinh viên đi v i ch tr ươ ng c m x rác. ð ng t i m t n ơi thu n tiên, và b t k ỳ khi nào b n nhìn th y m t vinh viên th dân nào đĩ, hãy h i thơng tin yêu c u b ng b t k ỳ cách nào b n th c hi n cho vi c nghiên c u. Ki u l y m u này cĩ nh ng ưu đim là ph ươ ng pháp ch n m u ít tn kém nh t, b n khơng c n b t k ỳ thơng tin gì nh ư khung c a m u, t ng s các ph n t , v trí c a h , các thơng tin khác v dân s m u, và nĩ đm b o bao g m lo i ng ưi b n c n. Nh ưc đim ca ph ươ ng pháp này là mu thu đưc khơng ph i là m t m u xác su t, nh ng gì tìm đưc khơng th t ng quát hĩa cho tồn b t p h p ngu n; nh ng cá nhân d ti p c n nh t cĩ th cĩ nh ng đ c đim chung gi ng nhau, và do v y, khơng th t s đ i di n cho tồn b t p h p g c. 12.11.2. L y m u tình c Vi c l y m u tình c c ũng d a trên vi c d ti p c n t p h p đưc l y mu. Trong khi l y m u theo h n ng ch ph i đi theo m t m u cĩ ý đ nh. Trong khi l y m u theo h n ng ch bao g m nh ng đ i t ưng cĩ nh ng đ c đim hi n hi n/cĩ th quan sát đưc, l y m u tình c khơng làm nh ư th . Ph ươ ng pháp l y m u này ph bi n trong vi c nghiên c u qu n lý mơi tr ưng đ ng th i hành vi ng x mơi tr ưng. Ít nhi u gì, nĩ c ũng cĩ nh ng ưu nh ưc đim nh ư l y m u theo h n ng ch. Vì b n khơng đưc h ưng d n 227
GS-TSKH Lê Huy Bá (Chủ biên) bi nh ng đ c tính hi n nhiên, nên m t s ng ưi b n liên h cĩ th khơng cĩ thơng tin c n thi t. 12.11.3. L y m u cĩ m c đích hay ch ý Cân nh c ch y u trong vi c l y m u cĩ ch đích là s đánh giá t ng ưi nghiên c u nh ư ng ưi cung c p thơng tin t t nh t đ hồn thành m c tiêu c a nghiên c u. Ng ưi nghiên c u ch đi đ n nh ng ng ưi nào mà theo quan đim c a ng ưi nghiên c u cĩ th cĩ thơng tin theo yêu c u và vui lịng chia s nĩ. Ki u l y m u này c c k h u d ng khi b n mu n xây d ng m t l n lp li quá kh , mơ t m t hi n t ưng hay phát tri n cái gì ít đưc bi t đ n. 12.11.4. L y m u theo m ng l ưi – chu i Ly m u qu c u tuy t là quá trình ch n m u b ng cách dùng m ng lưi / h i. B t đ u v i vi c ch n l a m t ít cá nhân trong m t nhĩm hay mt t ch c và thu th p t h thơng tin yêu c u. Sau đĩ, h đưc nh nh n di n nh ng ng ưi khác trong nhĩm ho c t ch c, và nh ng ng ưi do h ch n tr thành m t ph n c a m u. Thu th p thơng tin t nh ng ng ưi này và sau đĩ nh ng ng ưi này đưc yêu c u nh n nhi n nh ng thành viên khác trong nhĩm, và l n l ưt nh ư v y, nh ng ng ưi đưc nh n di n tr thành c ơ s c a vi c thu th p thơng tin ti p theo. Quá trình này ti p t c cho đn khi đ t đưc s ng ưi c n thi t ho c đ n đim bão hịa. B ng cách này, ta tìm ki m thơng tin. K thu t l y m u này h u d ng n u b n ch bi t ít v nhĩm hay t ch c b n mu n nghiên c u, vì b n ch c n liên h v i m t ít thành viên, nh ng ng ưi này s h ưng b n đ n nh ng thành viên khác c a nhĩm đĩ. Ph ươ ng pháp ch n m u này h u d ng khi ta nghiên c u nh ng ki u giao ti p, cách ra quy t đ nh ho c s truy n bá ki n th c mơi tr ưng trong m t nhĩm nào đĩ. Tuy th , ph ươ ng pháp này c ũng cĩ nh ng nh ưc đim vi c ch n l a tồn b m u d a trên tên vi c ch n l a c a các cá nhân giai đon đu. N u h thu c v m t bè phái c th nào đĩ ho c cĩ nh ng thiên ki n 228
Phương pháp nghiên cứu khoa học mnh m , nghiên c u cĩ th b l ch l c. ðiu này th hi n khi điu tra đánh giá tác đng mơi tr ưng hay s d ng tài nguyên m t đ i ph ươ ng, c ũng nh ư khĩ dùng k thu t này khi m u t ươ ng đi l n. 12.11.5. Các ki u l y m u “h n h p” và ki u l y m u đ i xng Ly m u đ i x ng đưc phân trong lo i “l y m u h n h p” vì nĩ cĩ nh ng tính ch t c a c hai ki u l y m u ng u nhiên và khơng ng u nhiên Trong ki u l y m u h n h p, đu tiên, khung c a vi c l y m u đưc chia thành m t s phân khúc, g i là kho ng. Sau đĩ, t kho ng đ u tiên, ta dùng k thu t l y m u ng u nhiên hồn tồn đ ch n m t ph n t . Vi c ch n l a các ph n t ti p sau t các kho ng khác tùy thu c vào tr t t c a các ph n t đưc ch n trong kho ng đ u. N u trong kho ng đ u ta ch n ph n t th n ăm, thì nh ng ph n t th n ăm c a t ng kho ng ti p sau c ũng s đưc ch n. L ưu ý r ng, vi c ch n m t ph n t kho ng đ u tiên d a trên cơ s ng u nhiên, nh ưng vi c ch n l a các ph n t các kho ng ti p sau tùy thu c vào s ch n l a c a cái đ u tiên. Do v y, khơng th đưc phân lo i là m t m u ng u nhiên đưc. Vì lý do này, nĩ đưc phân lo i nh ư “cách ly m u h n h p”. Quy trình dùng trong l y m u đ i x ng nh ư sau: Bưc 1: Chu n b danh sách t t c các ph n t trong t p h p nghiên cu (N) Bưc 2: Xác đ nh kích c m u (n). Bưc 3: Xác đ nh đ r ng c a kho ng = T p h p t ng / kích c m u = k. Bưc 4: Dùng ph ươ ng pháp l y m u ng u nhiên hồn tồn, ch n m t ph n t kho ng đ u tiên (th t th n). Bưc 5, ch n nh ng ph n t cĩ th t gi ng nhau t m i kho ng ti p sau. Dù cho quy trình chung cho vi c ch n m u theo ki u đ i x ng đưc mơ t trên, ng ưi ta cĩ th bi n th nĩ b ng cách ch n nh ng ph n t khác nhau t m i kho ng b ng k thu t ch n m u hồn tồn ng u nhiên. 229
GS-TSKH Lê Huy Bá (Chủ biên) Bng cách này, l y m u đ i x ng cĩ th đưc phân lo i nh ư các ki u l y mu xác su t. Ly m u đ i x ng Khung l y m u 1 14 26 39 Mu đưc ch n 2 15 27 40 3 28 4 16 29 41 5 30 17 42 3 18 43 8 19 44 13 20 45 18 6 31 23 7 32 28 8 21 33 46 33 9 22 34 47 38 10 23 35 48 43 24 49 48 25 50 11 36 12 37 13 38 Hình 12.2. Ch n m u đ i x ng ð ch n m t m u đ i x ng , ta ph i cĩ m t khung l y m u. ðơi khi vi c này là khơng th ho c quá đ t ti n đ cĩ m t cái nh ư v y. Tuy th , trong th c t , cĩ nh ng tình hu ng cĩ t n t i khung l y m u, ví d , các ghi 230
Phương pháp nghiên cứu khoa học chép quan tr c mơi tr ưng khơng khí, mơi tr ưng n ưc, mơi tr ưng đ t, danh sách ghi danh c a sinh viên tham gia ch ươ ng trình xanh s ch c a thành ph , danh sách nh ng ng ưi m c b nh do ơ nhi m mơi tr ưng trong m t khu v c nào đĩ, h s ơ nhân viên làm trong m t t ch c qu n lý tài nguyên mơi tr ưng nào đĩ. T t c nh ng cái này cĩ th đưc dùng nh ư m t m t khung đ ch n m u b ng k thu t l y m u đ i x ng. S ti n l i c a vi c cĩ khung l y m u s n cĩ giá c a nĩ; trong vài tr ưng h p, nĩ khơng th c s là mt danh sách ng u nhiên. C ăn c vào m t s tr ưng h p, ph n l n nh ng danh sách này đưc x p theo th t b ng ch cái, ho c đưc sp x p theo mt cách nào đĩ ti n l i cho ng ưi dùng các ghi chép này. N u chi u r ng ca kho ng l n, ví d , t 1 đ n 30 tr ưng h p, và n u các tr ưng h p này đưc s p x p theo th t b ng ch cái, b n cĩ th lo i b h c a m t s ng ưi b t đ u cùng ch cái ho c g n thêm m t t khơng bao g m trong đây. Gi s b n cĩ 50 m u n ưc th i và b n mu n ch n 10 m u đ đánh giá b ng k thu t l y m u đ i x ng này, b ưc đ u tiên là ch n đ r ng kho ng (5/10=5). ðiu đĩ cĩ ngh ĩa là t m i n ăm m u n ưc th i, b n c n ch n ra m t ph n t . Dùng k thu t l y m u hồn tồn ng u nhiên, t kho ng đ u (các ph n t 1-5), hãy ch n m t trong các ph n t đĩ. Gi s bn ch n ph n t th 3. T các kho ng cịn l i, b n ch n các ph n t th ba. (xem hình 12.2). 12.12. TÍNH TỐN KÍCH C M U “M u tơi ch n nên cĩ đ l n bao nhiêu?” “Kích c m u c a tơi là gì?” “Tơi c n bao nhiêu tr ưng h p?”. ðây là nh ng câu th ưng đưc h i. C ơ bn, nĩ tùy thu c vào cái b n mu n làm v i các tìm ki m c a mình và b n mu n xác đ nh lo i quan h nào. M c đích c a b n trong vi c th c hi n nghiên c u là nhân t quy t đ nh ch y u m c đ chính xác mà k t qu yêu cu. Trong vi c xác đ nh kích c m u c a mình, b n c n cân nh c nh ng điu sau: ð tin c y b n mu n th k t qu , các tìm ki m ho c gi thi t c a mình là bao nhiêu? 231
GS-TSKH Lê Huy Bá (Chủ biên) Bn mu n mu n ưc l ưng các thơng s c a t p h p v i chính xác nào? Mc đ bi n thiên k ỳ v ng ( đ l ch chu n) nào cho bi n chính b n đang nghiên c u trong t p h p? Bt k vi c b n t quy t đ nh kích c m u hay cĩ m t chuyên gia làm điu đĩ thay b n, vi c tr l i các câu h i này là c n thi t. Kích th ưc c a mu r t quan tr ng đ th m t gi thi t hay xác đ nh m t liên k t, nh ưng cho t t c nghiên c u khác, cĩ m t quy lu t chung, kích c m u càng l n, đ chính xác b n d đốn càng cao . Th c t , kinh phí nghiên c u c a b n quy t đ nh kích c m u. M t khác nĩ cịn ph thu c vào kh n ăng c a b n trong vi c ch n m u. Trong gi i h n c a ngân sách, n m vi c b n ch n các ph n t c a mình đ chúng đ i di n đ y đ và h u hi u t p h p đưc ly m u c a b n. ð minh h a cho quá trình này, chúng ta hãy l y ví d v quá trình l y mu ơ nhi m đ t. Gi s b n mu n tìm đ ơ nhi m kim lo i n ng trung bình ca m u đ t vùng nghiên c u v i s chính xác 0,5 ppm, ngh ĩa là b n ch u mt sai l m 0,5ppm cho b t k ỳ phía nào l n hơn (+) hay nh h ơn (-) c a ơ nhi m kim lo i n ng trung bình th t s . Chúng ta gi s r ng, b n mu n bi t hàm l ưng kim lo i n ng trung bình chính xác trong 0,5ppm v i đ tin c y 95%, ngh ĩa là b n mu n cĩ 95% tin c y nh ng gì b n tìm ra. Cơng th c xác đnh gi i h n tin c y là _ σ x = x± (t 5.0 ) η Trong đĩ, χ = giá tr k ỳ v ng c a trung bình t p h p x = tui trung bình tính t m u t 0.5 = giá tr c a t m c tin c y 95% 232
Phương pháp nghiên cứu khoa học σ = sai s chu n η σ = đ l ch chu n η = kích c m u = c ăn b c hai Nu b n xác đ nh ch u m t sai s 0,5 ppm, cĩ ngh ĩa là _ σ x= x ± (t0.5 ) η _ Hay nĩi cách khác, chúng ta thích x = x± 5.0 Ho c tra b ng cĩ s n (Giá tr c a t 0.005 = 1,96) Mc 0,02 0,10 0,05? 0,02 0,01 0,001 Giá tr t 1.282 1.645 1.960? 2.326 2.576 3.291 1.96×σ ∴ η = 0.5 Ch cĩ m t s h ng khơng bi t trong ph ươ ng trình trên: σ Bây gi v n đ chính là làm sao tìm đưc giá tr c a σ mà khơng ph i thu th p s li u. ðây là v n đ l n nh t trong vi c ưc l ưng kích c m u. Bi vì điu này, vi c bi t đưc càng nhi u càng t t v t p h p nghiên c u rt quan tr ng. Giá tr c a σ cĩ th tìm đưc t m t trong các cách sau 1. ðốn; 2. Tham kh o m t chuyên gia nào đĩ; 233
GS-TSKH Lê Huy Bá (Chủ biên) 3. Ly giá tr c a σ t nh ng nghiên c u cĩ kh n ăng so sánh tr ưc; ho c 4. Th c hi n m t nghiên c u th nghi m đ tính tốn giá tr này Chúng ta gi s σ là m t ppm (kim lo i n ng, ơ nhi m đ t) 1.96 ×σ ∴ η = = 3.92 0.5 ∴η = 15.37 hay 16 Do v y, đ xác đ nh đ ơ nhi m KLN n ng trong đ t trung bình c a mt vùng nghiên c u đ chính xác 95% (gi s r ng σ = 1ppm) v i sai lm 0,5ppm, ta c n t i thi u là 16 m u phân tích. Bây gi gi s thay vì 95%, b n mu n đ tin c y 99% cho tu i ưc tính, ch u m t sai l m 0,5ppm. .2 576 ×1 η = 0.5 ∴η = 26,54 hay 27 Vì v y, n u b n mu n đ tin c y 99% và s n sàng ch u sai l m 0,5ppm đ ơ nhi m KLN trong đ t, b n c n ch n m t 27 m u đ t phân tích. Mt cách t ươ ng t , b n cĩ th tính kích c m u v i nh ng giá tr σ thay đi. TI U K T Trong ch ươ ng này, b n đã h c cách l y m u, quá trình ch n vài ph n t t t p h p ph i ch n m u. L y m u, theo m t cách khác, là s đánh đ i gi a đ chính xác và ngu n l c. Thơng qua vi c l y m u, b n làm m t ưc đốn v thơng tin đang quan tâm. B n khơng tìm trung bình th t s c a t p h p. Ba nguyên t c h ưng d n vi c l y m u. M t trong nh ng nguyên t c quan tr ng nh t là: n u nh ng cái khác khơng thay đ i, kích th ưc m u càng ln, đ chính xác cho các ưc l ưng cho trung bình t p h p th t s càng 234
Phương pháp nghiên cứu khoa học cao. Các kt lu n rút ra t m t m u nào đĩ cĩ th b nh h ưng b i kích c mu và đ bi n thiên trong t p h p đưc l y m u. Các ki u l y m u cĩ th phân lo i thành ki u l y m u ng u nhiên hồn tồn, ki u l y m u xác su t/ng u nhiên, ki u l y m u xác su t / khơng ng u nhiên, và ki u l y m u “h n h p”. Cho m t ví d c a ki u g i là m u ng u nhiên, m i ph n t trong t p h p nghiên c u đ u cĩ c ơ h i đưc ch n l a nh ư nhau và đc l p. Ba ki u ng u nhiên đưc th o lu n: l y m u hồn tồn ng u nhiên, l y m u ng u nhiên theo lo i và l y m u ng u nhiên theo c m. Các quy trình ch n m u theo nh ng ki u này đưc chi ti t t ng b ưc m t. Vi c dùng k thu t rút th ăm ng u nhiên, b ng s ng u nhiên, và các ch ươ ng trình máy tính đưc thi t k đ c bi t là ba ph ươ ng pháp ch n m u xác su t th ưng dùng nh t. Cĩ b n cách l y m u khơng xác su t: hn ng ch, tình c , cĩ ch ý và cu tuy t. M i cách đưc dùng cho m t m c đích khác nhau và tình hu ng khác nhau. Ly m u đ i x ng đưc x p trong ph n “h n h p” vì nĩ cĩ nh ng đ c đim c a c hai ki u l y m u xác su t và l y m u khơng xác su t. Ph n cu i cùng c a ch ươ ng mơ t các y u t quy t đ nh c a và các quy trình cho vi c tính tốn kích c m u. Dù nĩ h ơi khĩ cho ng ưi m i b t đu, nh ưng nĩ v n đưc g p chung vào đây đ b n nh n th c đưc các y u t quy t đ nh cĩ tham gia vì ta v n th ưng h i các câu h i liên quan t i ph n này. Câu h i: 1. Th nào là l y m u? 2. Các thu t ng trong vi c l y m u? 3. Các nguyên t c l y m u là gì? 4. Các m c tiêu trong vi c ch n m u? 5. Cĩ m y hình th c l y m u? đĩ là nh ng hình th c nào? 6. Ki u l y m u xác su t ng u nhiên và ki u l y m u xác su t khơng ng u nhiên cĩ nh ng ưu nh ưc đim nh ư th nào? 7. th nào là ki u l y m u h n h p? ưu, nh ưc đim c a ki u l y m u hn h p? 235
GS-TSKH Lê Huy Bá (Chủ biên) 8. Các ph ươ ng pháp ch n m u ng u nhiên nào th ưng đưc s d ng nh t? 9. Kích c m u đưc l y nh ư th nào là h p lý nh t? 10. Mt s y u t nh h ưng đ n k t lu n rút ra t m u? Tài li u tham kh o: 1. VŨ CAO ðÀM, 2003, Ph ươ ng Pháp Lu n Nghiên C u Khoa H c, Nhà xu t b n KH & KT. Hà N i. 2. NGUY N NG C KI NG, 1996, Th ng kê h c trong nghiên c u khoa h c, NXB Giáo D c. 3. NGUY N V ĂN LÊ, 2001, Ph ươ ng pháp lu n nghiên c u khoa h c, NXB Giáo D c. 4. TRUNG NGUYÊN, 2005, Ph ươ ng Pháp Lu n Nghiên C u Khoa Hc(C m nang h ưng d n t ng b ưc dành cho ng ưi b t đ u) . Nhà xu t b n Lao đ ng - Xã h i. Hà N i. 5. NGUY N THANH PH ƯƠ NG, 2000, Bài gi ng mơn ph ươ ng pháp nghiên c u khoa h c, ði H c C n Th ơ 6. PGS.TS. Nguy n B o V , ThS. Nguy n Huy Tài, Giáo trình ph ươ ng pháp nghiên c u khoa h c – ði h c C n Th ơ 7. DƯƠ NG THI U T NG, 2002, Ph ươ ng Pháp Nghiên C u Khoa Hc Giáo D c và Tâm Lý , Nhà xu t b n ð i H c Qu c Gia TP H Chí Minh. H Chí Minh. 236
GS-TSKH Lê Huy Bá (Chủ biên) CH ƯƠ NG 13 CÁCH VI T M T ð XU T NGHIÊN C U 13.1. ð XU T NGHIÊN C U Mt đ xu t nghiên c u là m t k ho ch t ng th , m t k t c u, m t chi n l ưc đưc v ch ra nh m tr li cho các câu h i nghiên c u ho c nh ng v n đ nghiên c u mà l p thành ch ươ ng trình nghiên c u. M t đ xu t nghiên c u nên phác th o ra các nhi m v khác nhau mà b n d đnh th c hi n đ hồn thành các m c tiêu nghiên c u c a mình, ki m tra các gi thi t hay thu đưc nh ng câu tr li cho nh ng câu h i nghiên c u c a mình. Ngồi ra, nĩ cịn cho bi t rõ các lý do c n thi t ph i th c hi n nghiên cu đĩ. V đ cươ ng nghiên c u, nĩ b o đm và tái b o đm cho ng ưi đc giá tr ca ph ươ ng pháp lu n đi v i các câu tr li thu đưc t nh ng câu hi nghiên c u đúng đn và khách quan. ð th c hi n ch c n ăng này, m t đ xu t nghiên c u ph i ch rõ cho bn, ng ưi giám sát nghiên c u c a b n và nh ng ng ưi ph n bi n các thơng tin sau dây v đ tài c a b n: ð xu t làm gì? K ho ch th c hi n ra sao? Ti sao l i ch n đ xu t đĩ? Do đĩ, m t đ xu t nghiên c u bao g m các thơng tin sau: Các m c tiêu c a đ tài. Danh sách các gi thi t, n u b n cĩ d đnh ki m tra chúng. Phác th o k ho ch nghiên c u Cách s p đt, b trí cho đ tài 236
Phương pháp nghiên cứu khoa học Nh ng cơng c nghiên c u mà b n d đnh s s dng. Thơng tin v kích th ưc m u và d ki n l y m u. Thơng tin v các th tc x lý s li u. Mt đ mc các ch ươ ng d ki n cho báo cáo. Nh ng khĩ kh ăn và h n ch . D ki n th i gian th c hi n. ð xu t nghiên c u c ũng chuy n t i m c đích và k ho ch nghiên c u theo cách: Cho phép ng ưi nghiên c u quay tr li v i đ xu t ban đu đ cĩ đưc s ch đo trong các quy t đnh hành đng các giai đon khác nhau ca quá trình nghiên c u. Thuy t ph c ng ưi giám sát (h ưng d n) ho c ng ưi ph n bi n rng ph ươ ng pháp lu n đưc đ xu t là h p lý, cĩ c ơ s vng ch c và kh thi d ưi d ng các câu tr li thu đưc t các câu h i nghiên c u ho c m c đích nghiên c u. Mt s tr ưng đi h c ho c các vi n nghiên c u cĩ th cĩ nh ng yêu cu khác nhau đi v i n i dung và hình th c c a m t đ xu t nghiên c u. Nh ng yêu c u này c ũng r t khác nhau gi a các c ơ quan, gi a các b mơn ho c gi a nh ng ng ưi h ưng d n khác nhau. (Vì v y, các nguyên t c ch đo đưc đư a ra trong ch ươ ng này ch cung c p m t b khung (s ưn) c a mt đ xu t nghiên c u cĩ th đưc vi t ra). ð xu t cĩ th đưc th hi n d ưi d ng các g ch đu dịng g i ý ho c cĩ th đưc vi t ra d ưi d ng h c thu t (bài lu n). Nĩ c ũng ph i bao g m các tài li u tham kh o đưc s p x p theo nhĩm đ mc và m t m c l c sách tham kh o ph n k t thúc. Vi c nghiên c u các tài li u tham kh o liên quan nên t p trung vào các n ph m chính theo ch đ xác đnh. C u trúc lý thuy t cho nghiên c u ph i n i b t t vi c xem xét l i các tài li u này và ph i cĩ n n t ng lý thuy t t kinh nghi m. ðã thành m t quy lu t, vi c t ng hp tài li u bao g m: 237
GS-TSKH Lê Huy Bá (Chủ biên) Xác đnh đưc quan đim ch đo, lý thuy t và kinh nghi n v nh ng v n đ chính đưc nghiên c u. Mt s phát hi n chuyên đ quan tr ng liên quan v i ch đ ca bn, các v n đ nghiên c u đưc nêu lên trong tài li u và xác đnh nh ng thi u sĩt ch ưa đưc gi i quy t. Vi c t ng h p tài li u c ũng nêu lên các v n đ liên quan v i ph ươ ng pháp lu n. Ví d , nĩ cĩ th th m tra các nghiên c u khác đã tác đng nh ư th nào đi v i nh ng bi n đi chính phù h p v i nghiên c u c a b n, các ph ươ ng pháp và các th tc phê bình nên đưc s p x p theo các tiêu đ riêng t ươ ng ng. Cn chú ý r ng, đ cươ ng đ xu t khơng đưc ch a ph n cĩ tiêu đ: “Kh o sát tài li u” hay “T ng quan tài li u”. Lý do là vì các tài li u tham kh o s đưc t p h p theo nh ng quan đim lý l ca mình h ơn là theo trình t th i gian. Các v n đ đưc gi i quy t v i ph ươ ng pháp lu n nghiên c u và nh ng v n đ phù h p v i các khía c nh khác nhau c a các th tc nghiên c u c n đưc xem xét th o lu n d ưi nh ng tiêu đ riêng bi t t ươ ng ng v i nĩ. Ví d , nh ng v n đ gn li n v i vi c thi t l p đ cươ ng nghiên cu thì đ dưi tiêu đ “đ cươ ng nghiên c u”, nh ng v n đ liên quan đn cơng tác m u thì cĩ tiêu đ “ph ươ ng pháp l y m u”, và nh ng tài li u g n vi nh ng cơng c nghiên c u thì cĩ tiêu đ là “ch tiêu và ph ươ ng pháp đo lưng phân tích”. 13.2. M ðU HAY L I GI I THI U M T ð XU T NGHIÊN C U Mt đ xu t đưc b t đu v i m t l i gi i thi u bao g m m t s thơng tin đưc li t kê d ưi đây. Nên nh rng, m t s ni dung đ ngh trong ph n này cĩ th khơng liên quan đn nh ng nghiên c u c th nào đĩ, do v y c n th n tr ng trong vi c l a ch n, ch ch n nh ng v n đ gì liên quan đn nghiên c u c a mình. Trong khi vi t ph n này, vi c xem xét tng h p các tài li u (xem ch ươ ng 3) là r t quan tr ng, nh m đáp ng 2 ch c n ăng chính: 238
Phương pháp nghiên cứu khoa học 1. Cho bi t nh ng tài li u khác nhau trong l ĩnh v c b n nghiên c u; bng cách y, s giúp b n m rng thêm ki n th c c ơ bn c a mình. 2. Cung c p nh ng thơng tin v các ph ươ ng pháp và nh ng cách th c khác nhau đưc m i ng ưi s dng trong nh ưng tình hu ng t ươ ng t và cho bn bi t đưc nh ng cái đã làm và nh ng cái ch ưa làm đưc. Ki u lo i, quy mơ, ch t l ưng c a tài li u xem xét ph n l n ph thu c vào m c đ hc thu t mà b n vi t đ cươ ng. Các n i dung c a ph n này cĩ th cũng bi n thiên r t l n tùy theo các l ĩnh v c nghiên c u. M đu v i vi c t ng quan l ĩnh v c nghiên c u chính, tr ưc khi thu hp d n d n vào tr ng tâm c a v n đ nghiên c u. Làm nh ư vy s bao trùm nh ng khía c nh sau đây c a l ĩnh v c nghiên c u: Khái quát l ĩnh v c nghiên c u chính. Lch s hình thành, phát tri n liên quan đn l ĩnh v c nghiên c u. Các v n đ mang tính khoa h c ho c k thu t liên quan đn đ tài. Các lý thuy t ch đo, n u c n. Nh ng v n đ chính đã và đang gi i quy t, nh ng v n đ ch ưa đưc gi i quy t và nh ng b ưc ti n trong l ĩnh v c nghiên c u. Nh ng v n đ lý thuy t và th c ti n quan tr ng liên quan t i v n đ tr ng tâm nghiên c u. Nh ng phát hi n chính liên quan v i các v n đ ct lõi. Dưi đây là 3 ví d v ph n m đu/L i gi i thi u cho các đ xu t nghiên c u v i các đ tài: Ví d A: Gi s bn đang ti n hành điu tra nghiên c u tác đng c a s nh p c ư lên mơi tr ưng tài nguyên đa ph ươ ng. M đu/L i gi i thi u s đưc mơ t ng n g n nh ư sau: Ngu n g c c a s nh p c ư trên th gi i. 239