Giáo trình Quyền riêng tư và văn hóa ứng xử của nhà báo - Vũ Thanh Vân

Nội dung text: Giáo trình Quyền riêng tư và văn hóa ứng xử của nhà báo - Vũ Thanh Vân

1. QUY ỀN RIÊNG T Ư VÀ V ĂN HÓA ỨNG X Ử C ỦA NHÀ BÁO ∗ ThS. V ũ Thanh Vân ∗∗ Báo chí vi t cách là mt lo i hình truy n thông i chúng có kh nng công khai hoá và xã hi hoá thông tin. Nhà báo có kh n ng và trách nhi m nghi p ngh nghi p tìm hi u, iu tra và công b s th t vì quy n l i c a công chúng. S th t ó ôi khi là ho c liên quan n thông tin cá nhân, riêng t và bí m t c a m t s cá nhân c th . Vi c công khai thông tin và bu c các cá nhân ph i minh b ch, chu trách nhi m tr c xã hi v hành vi c a mình là mt ph n quan tr ng trong trách nhi m c a nhà báo. Nói nh th không có ngh a là nhà báo c quy n khai thác và công khai m i thông tin cá nhân. M t nhà báo có v n hoá ngh nghi p s luôn t ra câu h i: Có nên hay không nên công b thông tin riêng t ? Vi c công b thông tin riêng t ó có nh h ng nh th nào n các nhân v t liên quan? Suy cho n cùng, vi c công b thông tin ó có vì quy n c bi t và quy n l i c a công chúng hay không? giúp tr l i nh ng câu h i này c ng nh góp ph n hình thành v n hoá ng x ngh nghi p c a nhà báo v i quy n riêng t , chúng tôi m nh d n trình bày m t cách hi u v quy n riêng t ng th i a ra m t s g i ý khi ti p c n thông tin riêng t . 1. Một cách hi ểu v ề quy ền riêng t ư “Quy n riêng t là gì?” là câu h i không có m t câu tr l i duy nh t. m t s qu c gia trên th gi i, quy n riêng t c a công dân c lu t hoá, bu c nhà báo ph i cân nh c c n tr ng tr c khi công b thông tin v m t cá nhân nào ó. Thi u s c n tr ng và t nh táo này, nhà báo có th t a mình vào các v ki n v ti t l thông tin riêng t và xúc ph m danh d cá nhân. m t s qu c gia khác, quy n riêng t c a công chúng c ng m th a nh n, có trên lu t b t thành v n. Th nh ng, dù âu và trong tr ng h p nào, nhà báo c ng c n tôn tr ng quy n riêng t c a công dân vì ây không ch là v n có tính pháp lý mà còn là v n v n hoá ngh nghi p. ∗ Hc vi n Báo chí và Tuyên truy n 1
2. Trên th c t , s tôn tr ng quy n riêng t cho bi t r t nhi u v v n hoá ng x ngh nghi p c a nhà báo. Hi n nay, các nhà nghiên c u báo chí – truy n thông trên th gi i cho r ng, các cơ quan báo chí – truy n thông toàn c u d n s ph i ho t ng trong khuôn kh c a lu t v quy n riêng t bên c nh lu t doanh nghi p và lu t báo chí. V bê b i c a t báo News of the World , thu c t p oàn News Coporation khi n nhi u qu c gia trên th gi i quan tâm h ơn n vi c b o v quy n riêng t c a công dân. T t nhiên, quy nh c a pháp lu t v quy n riêng t s mang tính c thù theo t ng qu c gia. Quy n riêng t có th c hi u trên 3 khía c nh nh sau: Th nh t, quy n riêng t hi u m t cách c ơ bn là quy n c gi kín, gi riêng và không công b các thông tin cá nhân và các ho t ng trong i t. “i t ” c a m i cá nhân c n c tôn tr ng và tách bi t v i “ i công.” Cách phân tách i t – i công ph bi n nh t hi n nay là theo th i gian làm vi c hành chính. iu này có ngh a là, m t cá nhân sau khi h t gi làm vi c chính th c s bc vào i t ca mình và có th làm nh ng iu mà trong i công c a mình h không c phép làm. Tuy nhiên, cách phân tách nh th này không ph i lúc nào cng áp d ng c. Thông tin cá nhân có th liên quan n nhân thân, thu nh p, các mi quan h cá nhân. Th hai, quy n riêng t gn li n v i vi c c gi kín bí mt cá nhân, c bo v bí mt cá nhân và không b xâm ph m bí mt cá nhân. M i cá nhân u có nh ng bí mt riêng và vi c gi kín m t s bí mt là cn thi t vì li ích c a chính cá nhân ó và nh ng ng i liên quan. Ví d, nhà báo có th phát hi n ra m t a tr là con nuôi c a m t c p v ch ng nh ng không th công b thông tin vì l i ích c a gia ình này. Th ba, quy n riêng t bo v mt cá nhân tr c vi c b mo danh và gi mo thông tin. Trong ho t ng báo chí, quy n này g n v i vi c m t cá nhân không th b “t l i”, “gán cho nói nh ng iu h ch a t ng nói.” Trong th c ti n báo chí, ã có nh ng tr ng h p nhà báo không h ti n hành ph ng v n nhân v t nh ng v n trích d n nhân v t ó trong bài vi t c a mình. Trên th c t , quy n riêng t có th c hi u theo nhi u khía c nh khác tu thu c vào l nh v c ngh nghi p. Trong l nh v c báo chí, vi c hi u úng và th c 2
3. hi n quy n riêng t không ch giúp nhà báo hành ngh mt cách chuyên nghi p mà còn có o c. Quy n l i và quy n c bi t c a công chúng là lý do duy nh t cho phép nhà báo vi ph m quy n riêng t ca cá nhân. Quy n c bi t c a công chúng cho phép nhà báo tìm hi u, iu tra và công b các thông tin riêng t b o m l i ích ln h ơn c a c ng ng, xã hi. iu này bu c m i cá nhân ph i có trách nhi m v hành vi c a mình trong c i công và i t c a mình, s ng và làm vi c theo các chu n m c o c và các quy nh c a pháp lu t. Quy n c bi t c a công chúng có th c lý gi i trong m t s tr ng h p nh (a) L i ích chính áng c a c ng ng b hành vi c a m t cá nhân e do , xâm hi, (b) L i ích c a cá nhân i ng c l i l i ích chung và (c) Hành vi c a cá nhân có th gây tác h i cho c ng ng và làm cho lo i hành vi ó có cơ h i lan r ng. 2. Nh ững ch ủ th ể b ị h ạn ch ế quy ền riêng t ư Trong ho t ng báo chí, m t s ch th nh t nh b hn ch quy n riêng t . Nh ng ch th này th ng là nh ng ng i có tên tu i nh t nh và có kh n ng nh hng m nh m n i s ng xã h i. Khi công khai thông tin riêng t c a nh ng cá nhân này, nhà báo có th d dàng lý gi i s c n thi t ph i công b nh ng thông tin ó. 3 ch th chính b h n ch quy n riêng t bao g m chính tr gia, ng i c a công chúng và b n thân nhà báo. - Chính tr ị gia, cán b ộ công quy ền ây là nh ng ng i “có trách nhi m và th m quy n”. Hành vi c a h có nh hng tr c ti p n xã h i. Dù trong i công hay i t , h u c òi h i ph i tuân th nh ng chu n m c o c cao nh t. Báo chí nói chung và các nhà báo nói riêng có trách nhi m giám sát các cá nhân này, bu c h ph i hành ng phù h p v i o c và pháp lý. Các chính tr gia mu n duy trì s nghi p chính tr c a mình, vì th , ph i trong s ch và liêm chính. Trên ph ơ ng di n này, báo chí có vai trò quan tr ng trong vi c b o m tính minh b ch c a các chính tr gia. Tuy nhiên, công b thông tin ho c bí mt cá nhân c a các chính tr gia, nhà báo ph i có b ng ch ng và các d ki n ch c ch n. Nh ng thông tin ho c bí mt cá nhân c công b ph i là thông tin có kh n ng gây ra nh ng tác ng tiêu c c i v i xã h i, i ng c l i nh ng chu n m c o c mà chính tr gia áng l ph i 3
4. tôn tr ng. Trên th c t , có nh ng chính tr gia ph i giã t s nghi p chính tr khi bí mt c a h v các v bê b i tình d c, o v n hay các v gian l n b báo chí phanh phui. phanh phui bí m t cá nhân c a các chính tr gia, b n thân nhà báo ph i d ng cm và s n sàng hành ng vì l i ích chung c a xã h i. S khôn ngoan trong ph ơ ng pháp u tranh c ng là c n thi t giúp nhà báo v a hoàn thành trách nhi m ngh nghi p và xã h i c a mình. - Ng ười c ủa công chúng ây là nh ng ng i có tên tu i, c nhi u ng i bi t n, th ng xuyên xu t hi n trên các ph ơ ng ti n truy n thông i chúng và có nh h ng, uy tín nh t nh i v i xã h i. Các ngôi sao in nh, ca s , v n ng viên th thao u có th tr thành ng i c a công chúng. Nh ng nhân v t này thu hút c s chú ý c a c báo chí và công chúng. Vi c h n ch quy n riêng t c a ng i c a công chúng b o m h có nh h ng lành m nh n xã h i, c bi t n gi i tr . Vn c n cân nh c ây là, không ph i thông tin riêng t nào c a nh ng nhân v t này c ng nên công b trên báo chí. Báo chí không th là di n àn các nhân v t này tô v, ánh bóng tên tu i b n thân. Trên th c t , không ít nhân v t trong làng gi i trí ã “im huy t” c các nhà báo b ng vic t to bê bi và tung ra nh ng thông tin tiêu c c. Gn ây, trên báo chí Vi t Nam xu t hi n d y c thông tin cá nhân, riêng t ca các nhân v t trong làng gi i trí. Ph n nhi u các thông tin này ch tho trí tò mò h ơn là em l i l i ích c th nào cho công chúng. iu áng lo ng i là m t s nhà báo khai thác quá sâu i t c a các nhân v t trong làng gi i trí. N u hi n t ng này tr thành ph bi n, báo chí gi i trí, báo chí gi t gân s tr thành xu h ng. Trên th gi i, báo chí gi t gân (hay còn g i là báo vàng – yellow journalism) ã t ng ph bi n và hi n ti p t c ph bi n. Vi c khai thác thông tin riêng t , cá nhân ch ct tung ra thông tin gi t gân, câu khách tho mãn th hi u thông tin t m th ng. Xu h ng này không kh i khi n các nhà nghiên c u báo chí và nhà báo có tâm huy t ph i suy ngh . - Nhà báo 4
5. Vi trách nhi m xã hi và kh nng nh h ng n công chúng c a mình, nhà báo c ng b hn ch quy n riêng t . Công chúng có quy n òi h i nhà báo tuân th nh ng chu n m c o c và yêu c u nghi p v cao nh t. Nhà báo ph i minh bch trong c i công và i t . 3. Ti ếp c ận nh ững đố i t ượng đặ c bi ệt Khi khai thác thông tin riêng t , nhà báo c n có s cân nh c, nh t là khi ti p cn các i t ng d b t n th ơ ng. Các cá nhân c th có th xu t hi n trong tác ph m báo chí v i các t cách: nhân ch ng, n n nhân ho c i t ng b u tranh. Khi ti p c n n n nhân và công b thông tin riêng t c a các n n nhân, nhà báo c n có s nh y c m c bi t. S nh y c m này th hi n r t rõ v n hoá ng x ngh nghi p ca nhà báo. N n nhân th ng có nh ng c im nh : b ch n ng m nh v tâm lý, r t d b t n th ơ ng và có th b t n th ơ ng h ơn n a khi các thông tin cá nhân c a h b công b trên báo chí. Vi c trích d n ho c có c hình nh c a n n nhân s t ng thêm tính xác th c và tr ng l ng c a bài báo. Tuy nhiên, mong mu n có c m t bài báo xúc ng, gây nh h ng m nh m n công chúng c n tính n tình tr ng tâm lý c a n n nhân. C th h ơn, nhà báo không th tác nghi p theo ki u c t sao có c trích d n ho c nh c a n n nhân mà không c n quan tâm n tình tr ng c a h . S c n tr ng c a nhà báo càng c n thi t h ơn n u n n nhân là mt trong nh ng i t ng sau ây: • Tr ẻ em : ây là i t ng d b t n th ơ ng nh t, ch a ý th c y v tác ng ca các ph ơ ng ti n truy n thông i chúng và c ng ch a bi t cách t b o v b n thân. Chính vì th , ôi khi n n nhân tr em có th ng ý cho ch p nh và ng nh, nhà báo v n c n cân nh c xem vi c ó có th gây t n h i nào cho tr em ó hay không. • Ph ụ n ữ: Có th là n n nhân c a b o l c gia ình, qu y r i tình d c hay các v cng hi p. Vi c công b thông tin cá nhân ho c các thông tin có th làm l danh tính c a nh ng ph n này có th khi n h g p nh ng r c r i và phi n toái rt l n. ã có tr ng h p, phóng viên ã i tên c a n n nhân là m t ph n tr b c ng hi p t i t nh Thanh Hoá nh ng l i ng nguyên quy t nh kh i t c a cơ quan công an có c tên th t c a n n nhân và th ph m. 5
6. • Nạn nhân c ủa các v ụ t ấn công và th ảm ho ạ: Nh ng i t ng này b ch n ng mnh v tâm lý. Vi c th hi n hình nh c a nh ng n n nhân này trong tình tr ng kh n kh c a h , nh t là trên truy n hình có th không úng v i mong mu n c a h và cho th y nhà báo ch a có s nh y c m c n thi t. Vn hoá ng x ngh nghi p c a nhà báo có ngh a là, nhà báo không th tác nghi p theo ki u “mi n sao xong vi c mình”. M t s câu h i nhà báo c n t ra là: - Ngay c khi n n nhân ng ý công b thông tin cá nhân, vi c công b có th gây ra nh h ng có h i nào mà n n nhân ch a tính c không? - Vi c t câu h i v nh ng tr i nghi m tiêu c c/ au th ơ ng có làm n n nhân chìm sâu thêm vào tình tr ng suy s p tâm lý không? - Vi c công b thông tin cá nhân có em l i s chia s hay làm t ng thêm n i au kh c a n n nhân? - Khi vi c ti p c n n n nhân là không th , vi c ti p c n thân nhân n n nhân có phù h p không? Vi c thân nhân n n nhân ti t l thông tin có phù h p v i mong mu n c a chính n n nhân không? Vi c ng x vi quy n riêng t ca công chúng rõ ràng là mt câu chuy n ph c t p, òi h i nhà báo v a có s nh y c m v a có s c n tr ng. V n này càng tr nên ph c t p h ơn khi áp l c cung c p thông tin u tiên, thông tin c quy n tr nên m nh h ơn bao gi h t. Áp l c có c câu chuy n xác th c và nhân bn c ng có th khi n nhà báo b a t thông tin cá nhân. Nhà báo c mong i hành ng vì quy n l i chung c a xã h i. trong công vi c c a mình, nhà báo th ng c p n s ph n nh ng con ng i và tác ph m báo chí c a nhà báo có kh n ng tác ng n nhi u s ph n con ng i khác. Chính khía c nh này òi h i nhà báo ph i có v n hoá ng x v i quy n riêng t . Vi c th c hi n quy n riêng t dù có s quy nh c a pháp lu t hay không c ng b t u t t chính nhà báo, t vi c th ng tôn o c ngh nghi p và nuôi d ng lòng tr c n ngh nghi p c a nhà báo. 6