Giáo trình Tác động của nhóm lợi ích ở Việt Nam hiện nay - Lương Đình Hải

Nội dung text: Giáo trình Tác động của nhóm lợi ích ở Việt Nam hiện nay - Lương Đình Hải

1. CHÍNH TRỊ - KINHTác động TẾ củaHỌC nhóm lợi ích ở Việt Nam hiện nay Tác động của nhóm lợi ích ở Việt Nam hiện nay Lương Đình Hải * Nhận ngày 02 tháng 02 năm 2015 Chỉnh sửa ngày 23 tháng 3 năm 2015. Chấp nhận đăng ngày 25 tháng 3 năm 2015 Tóm tắt: Nhóm lợi ích là tập hợp các cá nhân hoặc tập thể cùng có một lợi ích, khác biệt với lợi ích các nhóm khác, khác với lợi ích chung của cộng đồng lớn hơn, đang tác động vào các chủ trương, chính sách và điều hành của các cơ quan quản lý ở các cấp độ khác nhau nhằm tối đa hóa lợi ích của nhóm mình, bất chấp lợi ích chính đáng của các nhóm khác, bất chấp việc thực hiện lợi ích đó có tác động xấu đến sự phát triển chung của xã hội. Trong xã hội có nhiều dạng, kiểu, hình thức nhóm lợi ích khác nhau, chúng tác động bằng các phương thức kinh tế, chính trị và thông tin, tư tưởng lên việc xây dựng và thực thi các chính sách phát triển kinh tế - xã hội. Ở Việt Nam nhóm lợi ích tiêu cực đang gây ảnh hưởng tiêu cực lên sự phát triển của xã hội. Nếu không ngăn chặn tích cực và hiệu quả, những hệ lụy đó sẽ cộng hưởng lên trong thời gian tới và khủng hoảng xã hội chắc sẽ bắt đầu mạnh lên. Từ khóa: Nhóm lợi ích; lợi ích nhóm; tác động chính sách; nhà nước; kinh tế thị trường; Việt Nam. 1. Thời gian gần đây khi các nhóm lợi mà có thể có số lượng và tên gọi các nhóm ích tận dụng các điều kiện, bằng nhiều thủ lợi ích khác nhau. Trong lợi ích nhóm nói đoạn khác nhau nhằm thực hiện lợi ích chung, có những lợi ích nhóm chính đáng, nhóm của mình, đã gây ảnh hưởng tiêu cực hợp lý, hợp pháp, tiến bộ, có tác dụng tích đến đời sống kinh tế - xã hội, thì trên các cực, thúc đẩy sự phát triển xã hội. Ngược lại, diễn đàn xuất hiện nhiều ý kiến bàn về có những lợi ích không chính đáng, phi lý, nhóm lợi ích và lợi ích nhóm, nhưng vẫn phi pháp, có tác dụng phá hoại, kìm hãm sự chưa có sự thống nhất trong cách hiểu các phát triển của cộng đồng, xã hội.(*)Trên cơ sở khái niệm này. Lợi ích nhóm và nhóm lợi các loại lợi ích nhóm sẽ hình thành nên các ích là những khái niệm không đồng nhất nhóm lợi ích khác nhau, hoạt động và phối với nhau. Qua các cách diễn đạt khác nhau hợp giữa các cá nhân, tổ chức để thỏa mãn có thể thấy trong thực chất người ta thường tối đa lợi ích nhóm ở mức độ và quy mô có hiểu lợi ích nhóm là lợi ích chung, tương thể có được. Do vậy có thể nói, lợi ích nhóm đồng nhau của một nhóm người nhất định và nhóm lợi ích như bóng với hình. Có lợi trong xã hội. Còn nhóm lợi ích chính là ích nhóm thì đương nhiên có nhóm lợi ích và nhóm người có chung lợi ích và muốn cùng nhau thực hiện lợi ích chung đó. (*) Có nhiều loại lợi ích nhóm khác nhau. Phó giáo sư, tiến sĩ khoa học, Viện Nghiên cứu Con người, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam. Tùy theo góc độ phân tích, tiêu chí phân loại ĐT:0936432828. Email: tskhldh@yahoo.com 9
2. Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 4(89) - 2015 ở đâu có nhóm lợi ích ở đó có lợi ích nhóm Ở nước ta hiện nay, khi nói đến lợi ích tồn tại. Tuy nhiên, phải lưu ý rằng lợi ích nhóm hay nhóm lợi ích người ta thường sử của một nhóm cá nhân hay tổ chức nào đó dụng nghĩa hẹp của các cụm từ này thiên chỉ được xã hội xem là lợi ích nhóm khi nó nhiều về hướng tiêu cực đối với xã hội. Lợi khác biệt, không giống với lợi ích của tập ích nhóm là lợi ích của một nhóm người thể, cộng đồng lớn hơn, thậm chí chỉ khi nó nhất định được họ đặt cao hơn lợi ích chung gây nên những tác động, ảnh hưởng hay hiệu của tập thể, cộng đồng lớn hơn, xem đó là quả trái với lợi ích của cộng đồng lớn hơn lợi ích trung tâm và việc thực hiện lợi ích trong quan hệ đang được xem xét. ấy có tác động hoặc hệ quả xấu cho lợi ích Cả về phương diện lý luận lẫn phương chung, cho sự phát triển. Tương ứng, nhóm diện thực tiễn lịch sử xã hội loài người nói lợi ích là tập hợp các cá nhân hoặc tập thể chung và lịch sử xã hội Việt Nam nói riêng, cùng có một lợi ích, khác biệt với lợi ích lợi ích nhóm và nhóm lợi ích luôn tồn tại các nhóm khác, khác với lợi ích chung của trong mọi thời kỳ lịch sử. Tuy nhiên, sự tồn cộng đồng lớn hơn, đang tìm cách tác động tại của các lợi ích nhóm và nhóm lợi ích ở vào các chủ trương, chính sách và điều các thời kỳ khác nhau có những hình thái hành của các cơ quan quản lý ở các cấp bậc khác nhau và mức độ, quy mô, số lượng của khác nhau nhằm tối đa hóa lợi ích của chúng là không giống nhau, do vậy tác động nhóm mình, bất chấp lợi ích chính đáng của của chúng đến sự phát triển xã hội là khác các nhóm khác, bất chấp việc thực hiện lợi nhau. Mức độ, quy mô của lợi ích nhóm và ích đó có tác động xấu đến sự phát triển do vậy của nhóm lợi ích trong xã hội có ý chung của xã hội. nghĩa đặc biệt quan trọng. Mức độ, quy mô, Dù theo nghĩa rộng hay nghĩa hẹp của tính chất và đặc điểm của chúng phụ thuộc khái niệm “lợi ích nhóm” và “nhóm lợi ích” vào từng quan hệ cụ thể được xem xét. thì trong thực tế, có nhiều loại nhóm lợi ích Chẳng hạn, lợi ích giai cấp có thể là lợi ích đang tồn tại. Có thể, trong thời kỳ trước đổi nhóm trong quan hệ với lợi ích xã hội, lợi mới với cơ chế quản lý tập trung, quan liêu, ích của một tỉnh, địa phương có thể là lợi ích bao cấp, các nhóm lợi ích dù vẫn tồn tại, nhóm trong quan hệ với lợi ích quốc gia, nhưng hình thái biểu hiện và ảnh hưởng của v.v Lợi ích nhóm càng lớn, đại diện cho các chúng lên đời sống xã hội và đặc biệt là đến tập thể, cộng đồng xã hội càng lớn, do đó việc hoạch định các chính sách phát triển nhóm lợi ích càng có nhiều người tham gia kinh tế - xã hội không mạnh mẽ, rõ ràng và thì ảnh hưởng xã hội của nó càng lớn mạnh. không gây hiệu ứng lớn như giai đoạn phát Đại diện của nhóm lợi ích càng nắm giữ các triển kinh tế thị trường về sau này. Thêm chức vụ và địa vị xã hội cao và quan trọng nữa, khi bước vào kinh tế thị trường quá thì tác động của lợi ích nhóm và nhóm lợi trình dân chủ hóa kinh tế diễn ra cùng với ích càng lớn. Vì vậy, trong thực tế các nhóm việc mở cửa, hội nhập đời sống xã hội trở lợi ích luôn muốn các đại diện của mình leo nên đa dạng hơn, phong phú hơn, phân hóa cao, nắm giữ các cương vị quan trọng trong nhanh và nhiều hơn, những điều kiện cho hệ thống kinh tế, chính trị, văn hóa, an ninh, sự thể hiện, “trỗi dậy” của lợi ích nhóm và quốc phòng và xã hội nói chung. các nhóm lợi ích thuận lợi hơn, nên ở giai 10
3. Tác động của nhóm lợi ích ở Việt Nam hiện nay đoạn hiện nay chúng mới xuất hiện và ảnh xuất hiện và hoạt động của các nhóm lợi ích hưởng đến đời sống xã hội rõ, mạnh, đa cũng ngày một nhiều hơn, mạnh hơn cả về dạng như vậy. công khai lẫn ngấm ngầm. Các nhóm lợi Trong hoạt động con người theo đuổi và ích có thể được xã hội thừa nhận dưới dạng bị chi phối bởi những lợi ích khác nhau. Ở này hay dạng khác, hay có thể gọi là các mức độ lớn hơn các nhóm lợi ích cũng tồn nhóm chính thức. Cũng có cả những nhóm tại, hoạt động nhằm theo đuổi và cũng bị lợi ích không được xã hội thừa nhận chính chi phối bởi các lợi ích chung của các thành thức, thậm chí bị xã hội lên án, tẩy chay và viên tạo nên nhóm đó. Lợi ích được thể tìm cách xóa bỏ. Đó là những nhóm không hiện trong đời sống và hoạt động của nhóm chính thức, ngấm ngầm tồn tại và hoạt thành những mục tiêu cụ thể. Về mặt lý động. Trong mỗi loại nhóm như vậy lại có luận thì có thể cùng theo đuổi một lợi ích cụ nhiều dạng khác nhau. Trong khi xem xét thể giống nhau, nhưng lại có nhiều nhóm ảnh hưởng của các nhóm lợi ích đối với khác nhau do sự khác biệt quan điểm, nhận việc hoạch định và thực thi các chính sách thức về phương thức hoạt động, tổ chức và phát triển kinh tế - xã hội phải đồng thời lựa chọn phương tiện thực hiện lợi ích. Các chú ý tác động của cả hai loại nhóm lợi ích nhóm đó có thể cùng tồn tại, tương tác, đó. Tác động vào việc hoạch định, thực thi quan hệ hỗ trợ, hợp tác và cạnh tranh lẫn các chính sách của nhà nước cũng như việc nhau, nhưng cũng có thể đối lập với nhau điều hành, quản lý của bộ máy nhà nước là tùy hoàn cảnh cụ thể. Chính sự hoạt động cách thức chính yếu của các nhóm lợi ích của các cá nhân, các nhóm lợi ích là một để đạt được tối đa lợi ích nhóm. trong những động lực phát triển của xã hội Trong xã hội có nhiều dạng, kiểu, hình ở các lĩnh vực, phạm vi, địa bàn, phương thức nhóm lợi ích khác nhau. Trước đây và diện khác nhau. Mỗi một nhóm lợi ích theo ngay cả hiện nay, ở mức độ khá lớn Việt đuổi một mục đích nhất định trong những Nam ta không thừa nhận sự tồn tại của các thời kỳ xác định tạo nên vô số véc tơ mục nhóm lợi ích, nhất là các nhóm lợi ích có tiêu khác nhau, do đó lại tạo nên những véc tác động đến việc ban hành và thực thi các tơ tác động khác nhau lên đời sống xã hội. chính sách phát triển kinh tế - xã hội. Tính Hợp lực chung của các véc tơ đó sẽ hướng đặc thù của cơ chế và phương thức phát xã hội vận động bên ngoài ý muốn của các triển kinh tế - xã hội đã ấn định điều đó như nhóm lợi ích đó, không phụ thuộc vào bất một tất yếu. cứ nhóm nào, nhưng sự vận động xã hội lại Trong điều kiện nền kinh tế tập trung, chịu ảnh hưởng của tất cả các nhóm dù mức quan liêu, bao cấp, dựa trên nền tảng chế độ độ ảnh hưởng đó của từng nhóm sẽ không công hữu dưới hai hình thức về các tư liệu thể như nhau. sản xuất chủ yếu, mọi quyền lực chính trị, 2. Như đã nói ở trên, ở nước ta, khi kinh văn hóa, xã hội và tư tưởng đều chịu sự tế thị trường càng phát triển thì xã hội càng lãnh đạo tuyệt đối, toàn diện của một đảng đa dạng, phân hóa về các phương diện khác chính trị duy nhất thì tất nhiên không thể có nhau của con người càng ngày càng bộc lộ sự tác động của bất cứ một nhóm lợi ích rõ hơn, thậm chí ngày càng gia tăng. Sự nào, dù chúng thực sự có tồn tại trong thực 11
4. Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 4(89) - 2015 tế. Đó là chưa nói đến, về thực chất, các đoạn phát triển nhất định của kinh tế thị nhóm lợi ích khi đó không thể được thừa trường thì mới có thể có được các nhóm lợi nhận là loại nhóm chính thức mỗi khi chúng ích đủ sức gây ảnh hưởng ít nhiều đến việc có tác động đến việc hoạch định và thực thi ban hành và thực thi các chính sách phát các chủ trương, chính sách hay pháp luật. triển kinh tế - xã hội. Điều đó có nghĩa là Trong giai đoạn đó, về căn bản, xã hội phải có thời gian, tiền đề hay điều kiện xác không chấp nhận sự tồn tại của các nhóm định thì các nhóm lợi ích mới có sức mạnh lợi ích đó. Do vậy, nói chung, chúng không ảnh hưởng đến việc ban hành và thực thi được thừa nhận, quan trọng hơn, chúng các chính sách, điều hành, quản lý xã hội không có điều kiện để tồn tại hoặc để gây nói chung. ảnh hưởng, hay không có tiền đề, điều kiện Nhưng, dù khi đã đủ thời gian, điều kiện để thực hiện lợi ích của nhóm mình. hay tiền đề thì cũng không phải mọi nhóm Khi nước ta chuyển sang phát triển kinh lợi ích đều có thể tác động đến việc ban tế thị trường, chấp nhận cùng tồn tại đồng hành, thực thi các chính sách phát triển kinh thời nhiều hình thức sở hữu, nhiều phương tế - xã hội. Trong thực tế cũng chỉ có một số thức hoạt động kinh tế, nhiều loại hình kinh nhóm lợi ích hội đủ một số điều kiện xác doanh, sự phân hóa xã hội tăng lên, dẫn đến định và trong những thời đoạn nhất định mới sự hình thành nhiều nhóm lợi ích khác có thể có gây ảnh hưởng đến các chính sách nhau. Kinh tế thị trường càng phát triển thì và sự phát triển kinh tế - xã hội. Mức độ gây các nhóm lợi ích càng đa dạng, phong phú. ảnh hưởng lại phụ thuộc nhiều yếu tố khác Trong điều kiện kinh tế thị trường xã hội tất nhau thuộc về xã hội lẫn nhóm lợi ích. yếu phải tồn tại và phát triển các nhóm lợi Các nhóm lợi ích phải có đủ tiềm lực thứ ích. Sự tồn tại và hoạt động của các nhóm nhất về kinh tế, hoặc thứ hai về chính trị, lợi ích như là một thuộc tính tất yếu, cố hoặc thứ ba (trong thời đại công nghệ thông hữu, gắn chặt với kinh tế thị trường. Khi tin) về thông tin. Thực chất nội dung của chấp nhận kinh tế thị trường như là một vấn đề này là nhóm có được những thế phương thức hoạt động kinh tế năng động, mạnh, những thứ mà các nhóm khác không hiệu quả nhất của nhân loại thì xã hội được thể có và không thể sử dụng một hoặc một nhiên phải chấp nhận sự tồn tại và hoạt số các tiềm lực nào trong số các tiềm lực động của các nhóm lợi ích. Chính các nhóm nói trên. Dĩ nhiên, để có được một hoặc một lợi ích góp phần tạo nên sự năng động, số tiềm lực như vậy thì nhóm lợi ích phải uyển chuyển và thay đổi không ngừng của có quá trình hình thành, tồn tại và tương tác kinh tế thị trường, làm tăng thêm sự đa và phát triển trong xã hội chứ không thể có dạng, nhiều vẻ của đời sống xã hội. ngay từ khi vừa mới xuất hiện nhóm. Thời Tuy nhiên, không phải ngay từ khi mới kỳ đó dài hay ngắn, nhanh hay chậm là xây dựng kinh tế thị trường đã có ngay các khác nhau ở các nhóm khác nhau. Việc tạo nhóm lợi ích xuất hiện và gây ảnh hưởng dựng các tiềm lực nói trên có thể có nhiều đến việc ban hành, thực thi các chính sách phương thức khác nhau và mức độ tác động phát triển kinh tế - xã hội và điều hành, vào việc hoạch định và thực thi các chính quản lý xã hội nói chung. Chỉ đến một giai sách phát triển kinh tế - xã hội, trước hết, 12
5. Tác động của nhóm lợi ích ở Việt Nam hiện nay phụ thuộc nhiều vào tiềm lực kinh tế của thôi, chúng còn tác động vào cả quá trình nhóm lợi ích. điều hành, quản lý xã hội nói chung. Chỉ Thông thường ở các quốc gia công nghiệp một quyết định lên hoặc xuống giá một mặt phát triển thì các nhóm lợi ích, các tập đoàn hàng nào đó như điện hay xăng, dầu, trong công nghiệp lớn có tiềm lực kinh tế lớn nên một thời điểm cụ thể có thể mang lại lợi ích cũng có những tác động rất mạnh đến việc kinh tế to lớn cho nhóm lợi ích liên quan hoạch định và thực thi chính sách phát triển đến mặt hàng đó. Tác động của các nhóm kinh tế - xã hội. Thậm chí, có khi có tác lợi ích vào các khâu này là khác nhau cả về động quyết định đến việc bầu cử tổng thống mức độ lẫn nội dung chính sách, thời gian hoặc thủ tướng, rồi từ đó chi phối nhiều đến ban hành và phạm vi, thời hạn hiệu lực của quy trình xây dựng, ban hành, thực thi, điều chính sách cũng như quá trình thực thi chính hành chính sách trong suốt nhiệm kỳ đó. Ở sách và quản lý xã hội nói chung. Sự tác nước ta sự phát triển của kinh tế thị trường động của các nhóm lợi ích phụ thuộc rất chưa đến mức hình thành nên các tập đoàn nhiều vào thể chế, vào tổ chức bộ máy nhà công nghiệp kiểu như vậy. Nhưng cũng nước, phụ thuộc vào hệ thống pháp luật, chất không thể nói là hệ thống các tập đoàn nhà lượng đội ngũ lãnh đạo và công chức, trực nước (xăng dầu, điện lực, khai khoáng, hệ tiếp liên quan đến việc hoạch định, thực thi thống tài chính - ngân hàng, hệ thống các chính sách, quản lý xã hội, phụ thuộc cả vào doanh nghiệp bất động sản, v.v ) hiện không tác động của các nhóm lợi ích khác. hề có tác động gì đến việc xây dựng, ban Tiềm lực kinh tế ở đây không hẳn chỉ là hành và thực thi chính sách của Nhà nước “sự giàu có, lắm bạc nhiều tiền” để có thể các cấp từ trung ương đến địa phương. khuynh đảo giá cả hay thị trường nói chung Dù có tiềm lực kinh tế nhưng các nhóm mà chính là ở khả năng “tác động về lợi ích cũng không thể chi phối hoàn toàn phương diện kinh tế” vào bất cứ một hoặc quá trình hoạch định và thực thi các chính một vài khâu nào đó của quá trình hoạch sách phát triển kinh tế - xã hội. Thuật ngữ định, thực thi các chính sách phát triển kinh hoạch định và thực thi các chính sách phát tế - xã hội. Theo nghĩa tiêu cực, đó có thể là triển kinh tế - xã hội được chúng tôi sử hối lộ, móc ngoặc, trao đổi, thỏa thuận cùng dụng ở đây là theo nghĩa rộng, không bó nhau về một nội dung kinh tế nào đó. Mặc hẹp theo nghĩa đen là chỉ ban hành, ở đây dầu cho đến nay, trong các văn kiện chính việc ban hành chỉ là một khâu, một công thức, hình thức tác động bằng tiềm lực kinh đoạn của quá trình hoạch định và thực thi tế này chưa được thừa nhận. Trong giới chính sách. Thông thường, mỗi chính sách nghiên cứu, những khâu, công đoạn và phát triển kinh tế - xã hội bắt đầu từ khi có phương thức tác động của các nhóm lợi ích dự kiến xây dựng đến khi ban hành và thực sử dụng tiềm lực kinh tế chưa được nghiên hiện thực tiễn trải qua nhiều khâu khác cứu và kết luận. Nhưng qua các tài liệu nhau. Nghĩa rộng của thuật ngữ bao hàm được công bố trên các phương tiện thông toàn bộ quá trình đó. Thậm chí, tác động tin đại chúng như các vụ án Đại lộ Đông - của các nhóm lợi ích không dừng ở khâu Tây, Vụ Vinashin - Dương Chí Dũng, vụ ban hành hay thực thi các chính sách mà Huyền Như, hay vụ Tổng Công ty đường 13
6. Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 4(89) - 2015 sắt của Bộ Giao thông Vận tải đang được thể của nhóm. Vụ án Năm Cam là hiện điều tra cho thấy các nhóm lợi ích đã trực tượng như vậy, nhóm tội phạm đã thành tiếp sử dụng tiềm lực kinh tế tác động vào công trong việc mua chuộc, khống chế cán việc hoạch định, thực thi các chính sách bộ của bộ máy quyền lực nhà nước phục vụ phát triển kinh tế - xã hội để trục lợi. Đi sâu cho lợi ích nhóm của chúng. vào nội dung từng vụ án chúng ta mới thấy Phương thức tác động kinh tế là phổ được tính chất đa dạng, phức tạp và tinh vi, biến, quan trọng và có tác dụng, như kinh nhưng lại ảnh hưởng rất sát sườn, ngay bên nghiệm thực tiễn chỉ ra, rất hiệu quả. Trong cạnh, bên trong bộ máy hoạch định, thực thi thực tế, việc sử dụng phương thức này của chính sách phát triển kinh tế - xã hội, trong các nhóm lợi ích cũng “muôn hình, vạn bộ máy quản lý các cấp, các công đoạn thực trạng”, lúc ào ạt, nhanh, mạnh, lúc ngấm thi chính sách. Phương thức kinh tế gây ảnh ngầm, chậm rãi, nhưng chắc chắn hơn các hưởng của các nhóm lợi ích luôn tồn tại bên phương thức khác. Tất nhiên, phương thức cạnh bộ máy và toàn bộ các khâu hoạch kinh tế cũng thường được sử dụng kết hợp, định, thực thi chính sách, luôn sẵn sàng tác lồng ghép với các phương thức khác, ít khi động theo hướng có lợi cho lợi ích nhóm, được sử dụng tách biệt, đơn lẻ và riêng rẽ đặt lợi ích nhóm lên địa vị cao nhất. một mình. Nhưng, đây là một trong những Cũng cần nói thêm rằng ở đây, chúng tôi phương thức căn bản nhất, có lâu đời nhất chỉ phân tích và khái quát trên góc độ các và tồn tại dưới mọi chế độ xã hội. yếu tố hội đủ để cho một nhóm lợi ích nào Phương thức thứ hai, xuất phát từ yếu tố đó tự nó có thể tác động đến việc hoạch thứ hai, đó là tiềm lực chính trị. Nhiều định, thực thi chính sách phát triển kinh tế - nhóm lợi ích hội đủ tiềm lực kinh tế, nhưng xã hội chứ không nói đến mục tiêu, lợi ích chưa hẳn đã có tiềm lực chính trị. Thông của nhóm đó. Các nhóm lợi ích có thể dùng thường các nhóm lợi ích có tiềm lực chính tiềm lực kinh tế thông qua phương thức trị là những nhóm có được những đại diện kinh tế để tác động vào bộ máy hoạch định hay có những mối liên hệ, quan hệ ràng và thực thi các chính sách để đạt các mục buộc đến mức có thể chi phối, ít ra là ở mức tiêu “ngoài kinh tế”, hay nói cách khác độ nhất định, với một hay một số mắt xích, không phải vì mục tiêu kinh tế trực tiếp, bộ phận hay khâu nào đó trong bộ máy như để đưa một đại diện nào đó của nhóm công quyền, đặc biệt là ở những khâu trực vào bộ máy công quyền, hay giải thoát cho tiếp của quá trình hoạch định, thực thi hay một đại diện khác khỏi vòng lao lý, v.v Ở điều hành, quản lý các chính sách phát triển nhiều nước đã và đang tồn tại (ở Việt Nam kinh tế - xã hội. Thuật ngữ tiềm lực chính ta cũng đã có biểu hiện, dù chỉ mới ở mức trị ở đây là ngụ ý nói đến khả năng chi phối, thấp) hiện tượng lợi ích nhóm lũng đoạn nắm bắt thông tin, nội dung chính sách sắp được một mắt xích nào đó của bộ máy công ban hành hay hiệu lực, phạm vi tác động quyền tạo thành Mafia. Trong thực chất, của chính sách để có thể ứng phó chủ động, Mafia là nhóm tội phạm (cũng là một dạng né tránh hay tham gia theo hướng có lợi thức của nhóm lợi ích) lũng đoạn được cơ nhiều nhất cho nhóm. Điểm mấu chốt ở đây quan công quyền để thực hiện mục tiêu cụ là nhóm thực sự nắm được một khâu, bộ 14
7. Tác động của nhóm lợi ích ở Việt Nam hiện nay phận hay cá nhân nào đó trong bộ máy công cấp, nhiều nhà lập pháp, một số chuyên gia quyền liên quan đến hoạch định, ban hành, và quản lý gia các cấp đã không ít lần nêu thực thi và điều hành chính sách. Bộ phận vấn đề này trên các diễn đàn công luận, hay cá nhân đó có thể là người của nhóm nhưng cho đến nay ý kiến vẫn còn khác theo nghĩa đen, cũng có thể là theo nghĩa nhau, người đồng tình có nhiều, nhưng rộng của từ, tức là người, bộ phận của bộ người phản đối cũng không phải là không máy công quyền, nhưng hoạt động cho lợi có. Điều đặc biệt là những phân tích và ích riêng của nhóm. minh chứng về phương thức tác động này Với việc có quan hệ chi phối tới các chưa được chỉ ra một cách cụ thể, ngoại khâu, bộ phận hay cá nhân trong hệ thống trừ một số trường hợp là những vụ án cụ công quyền thực hiện việc hoạch định và thể đã được điều tra và xét xử. Các ý kiến thực thi chính sách nhóm lợi ích có thể lồng do vậy mà thường nói dưới dạng “bóng lợi ích nhóm vào ngay từ khâu đề xuất ý gió”, dù thái độ thể hiện là rất quyết liệt. Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng tại Hội tưởng xây dựng chính sách, sau đó có thể nghị Trung ương lần thứ 3 đã nhấn mạnh chuẩn bị các phương án điều chỉnh nội rằng, phải khắc phục “tư duy nhiệm kỳ” và dung và các định hướng của chính sách, “lợi ích nhóm” trong đầu tư công, trong quản lý, điều hành xã hội thực hiện chính chiến lược, quy hoạch, kế hoạch và chính sách đó sao cho có lợi nhất cho nhóm đó, sách đầu tư. Tôi cho rằng, tư duy nhiệm kỳ đáp ứng nhiều nhất lợi ích nhóm, bất chấp có thể tạo ra tầm nhìn ngắn, làm việc theo lợi ích của các cá nhân, các nhóm khác, các giai đoạn, chỉ lo thu vén cho cá nhân mình, tập thể và lợi ích xã hội. Đặc điểm nhận hay với nhiều biểu hiện khác nữa. Nhưng, dạng của tác động của các nhóm có tiềm thực chất đó cũng là biểu hiện cụ thể của lợi lực chính trị hay nói cách khác, phương ích cá nhân, nếu nó được cộng hưởng, hội thức tác động chính trị của nhóm lợi ích nhập với các cá nhân khác cũng có lợi ích luôn gắn liền với thể chế, với bộ máy, nằm như vậy sẽ tạo ra lợi ích nhóm và do đó trong thể chế, bên trong bộ máy. cũng tạo nên nhóm lợi ích. Đại biểu Quốc Ở nước ta cũng như ở nhiều nước khác hội Trần Du Lịch đã nhận định rằng, đổi phương thức tác động này đang tồn tại mới thể chế kinh tế là việc làm tốn kém ít, trong thực tế, có ảnh hưởng đến lợi ích hiệu quả cao, nhưng cũng khó làm nhất vì quốc gia, đến sự phát triển đất nước. liên quan đến lợi ích của từng địa phương, Nhưng trong điều kiện hiện nay khó có thể từng ngành và từng nhóm lợi ích. Lê Đăng chỉ ra trực diện khi các cơ quan pháp luật, Doanh cho rằng, việc một số địa phương cố các tổ chức công quyền chưa vạch trần và lập cho được các dự án khu công nghiệp, nêu trực diện được. Sự ngụy trang, che nhà máy, bến cảng, sân bay, khu di tích, v.v. đậy, giấu mình của các mắt xích cài cắm có hiệu quả thấp về kinh tế - xã hội là do có lợi ích nhóm thường được thực hiện rất lợi cho nhóm lợi ích. Ông Trương Phước tinh vi và thường chỉ các cơ quan điều tra Ánh, Chủ tịch kiêm Giám đốc Công ty mới có thể vạch ra được, dù rất khó khăn, TNHH Viettin, đại biểu Hội đồng nhân dân thậm chí trong một số trường hợp lại đòi Đà Nẵng, cũng cho rằng, nhóm lợi ích là hỏi thời gian dài. Các nhà lãnh đạo cao một thực tế và là nguyên nhân quan trọng, là 15
8. Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 4(89) - 2015 “động lực” của những tiêu cực, khó khăn quan đến tổ chức cán bộ, tài chính, ngân hiện nay của nền kinh tế nói chung(1). hàng, ngân sách, đầu tư, đất đai, hầm mỏ, Do tác động của nhóm lợi ích bằng rừng, biển, tài nguyên, v.v Các quan hệ phương thức chính trị luôn gắn trực tiếp với của nhóm lợi ích len lỏi vào bất cứ đâu có bộ máy công quyền, với hệ thống quan chức lợi cho họ. Nhóm lợi ích thường hoạt động nên một trong những hệ quả tất yếu là hiện linh hoạt, theo vụ việc, xoay quanh một số tượng đặc quyền, đặc lợi, đặc ân. Khi đã có cá nhân, bộ phận nhất định trong bộ máy được tiềm lực chính trị thì một trong những công quyền. Các nhóm lợi ích cũng như mục tiêu và thành quả mà nhóm lợi ích những phương thức tác động vào việc hướng tới là đặc quyền, đặc lợi và đặc ân ở hoạch định, thực thi, điều hành, quản lý các mức độ khác nhau. Khi đã có cả ba thứ chính sách hiện nay đều là phi chính thức, ấy thì tất yếu nhóm lợi ích đã có vị trí vững không chính thống, không được thừa nhận chắc và sẽ tiếp tục củng cố vững chắc hơn về mặt luật pháp. Thậm chí trong nhiều nữa tiềm lực chính trị. Nếu đặc quyền, đặc trường hợp là phạm pháp(2). Chúng tồn tại lợi là hai thứ trực tiếp do tác động của tiềm và ngấm ngầm tác động, che giấu một cách lực chính trị mà có được, đưa lại lợi ích trực tinh vi các hoạt động và nguồn lợi thu được tiếp cho chính những người, những bộ phận từ các hoạt động của nhóm. gắn liền với hệ thống công quyền thì đặc ân Điều đáng lưu ý là trong hiện thực, các lại do những người có đặc quyền, đặc lợi nhóm lợi ích khác nhau đang tồn tại, đang trao cho những người khác để củng cố vững dùng các phương thức tác động khác nhau, chắc hơn tiềm lực mọi mặt của nhóm và làm cả kinh tế lẫn chính trị, lên việc hoạch định cho nhóm lợi ích thêm vững mạnh. Đặc ân, và thực thi các chính sách phát triển kinh tế thậm chí, được trao truyền từ thế hệ này qua - xã hội nhằm thu lợi cho lợi ích nhóm, lợi thế hệ khác, được trao cho cá nhân, bộ phận ích cục bộ và gây hậu quả tiêu cực cho sự trong hệ thống công quyền để mở rộng tiềm phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. lực các loại, củng cố vững chắc nhóm lợi ích Nhưng trong hệ thống pháp luật, trong các xuyên qua các thế hệ. chính sách, giải pháp phát triển kinh tế - xã Ảnh hưởng của các nhóm lợi ích đến hội thì các nhà hoạch định chính sách, các việc hoạch định, thực thi các chính sách tầng lớp xã hội, các nhà nghiên cứu và tổng phát triển kinh tế - xã hội bằng cả phương kết thực tiễn lại chưa chú ý đến sự tồn tại thức kinh tế lẫn chính trị kết hợp thường của các lợi ích nhóm và nhóm lợi ích, cũng bao giờ cũng gây hệ quả xã hội rất to lớn, như phương thức tác động của chúng đến khó lường về mọi mặt. Một mặt, sự kết hợp sự phát triển. Các chế tài và khung pháp lý ấy có thể đưa lại những lợi ích khổng lồ cho nói chung cho các nhóm lợi ích hoạt động nhóm lợi ích. Mặt khác, nó tạo ra sự thiệt chưa được chuẩn bị. Tình trạng này sẽ càng hại to lớn cho xã hội bởi đại đa số trường làm cho các nhóm lợi ích, đặc biệt là các hợp lợi ích nhóm được đặt cao hơn lợi ích nhóm có tiềm năng chính trị không bị kiểm chung của xã hội, thậm chí đối lập với lợi ích xã hội. Trong thực tế Việt Nam hiện (1) Xem bài của Nguyễn Thảo: “Lợi ích nhóm” và nay, như một số chuyên gia nhận định, cải cách thể chế, trong 20120831112155300P0C9920/loi-ich-nhom-va-cai- nhóm lợi ích có đặc trưng là liên quan đến cach-the-che.htm những người có chức, có quyền, nhất là liên (2) Xem: Nguyễn Thảo đã dẫn. 16
9. Tác động của nhóm lợi ích ở Việt Nam hiện nay soát, quản lý chặt chẽ, nên càng có cơ hội tế hoặc tiềm lực chính trị. Các nhóm lợi ích tung tác, các nhóm yếu thế và xã hội nói trong những trường hợp xác định có thể sử chung càng bị thiệt hại. Nguyên nhân mất dụng rất linh hoạt các phương thức tác động ổn định kinh tế và chính trị dưới dạng tiềm đó kết hợp với nhau hoặc đan xen nhau tuỳ ẩn nằm chính ở chổ này. hoàn cảnh cụ thể. Ngoài ba phương thức tác Ở các nước phát triển với nền công nghệ động nói trên, còn có các phương thức tác cao thì tiềm lực thông tin cũng là một yếu động khác dựa trên các tiềm lực văn hóa, tư tố rất quan trọng tạo nên phương thức tác tưởng. Một số người còn nêu thêm một động thông tin đến việc ban hành các chính phương thức khác, đặc trưng phương Đông sách phát triển kinh tế - xã hội. Những của nhóm lợi ích, đó là nhóm lợi ích "thân người nắm thông tin luôn có ưu thế riêng và hữu", dựa trên tiềm năng huyết thống, họ sử dụng chúng nhằm thu lợi cho bản thân hàng, làng xóm, bạn bè, thân hữu và dùng nhóm của mình. Trên phương diện lý luận, các quan hệ “thân hữu” để tác động chính trong thời đại tin học các loại thông tin sách. Nhưng, trong thực tế hiện nay ở nước khác nhau, như thông tin công nghệ, thông ta phương thức tác động dựa trên tiềm lực tin chính sách, thông tin thương mại, tổ kinh tế và chính trị vẫn là chủ yếu nhất. chức bộ máy, v.v. đã trở thành hàng hóa Ở các nước phương Tây, các nhóm lợi đặc biệt. Trong thực tế, với nhiều trường ích thường hoạt động công khai và buộc hợp, thông tin đóng vai trò quyết định sự phải tuân thủ các luật lệ của nhà nước về thành bại của một hoặc một số nhóm lợi ích vận động hành lang và cũng có những loại (chẳng hạn doanh nghiệp), hoặc có thể nhóm lợi ích khác nhau: có những nhóm mang lại lợi ích to lớn bằng tiền bạc, hay của các doanh nghiệp, ngành, nghề; có tạo cơ hội để nâng cao vị thế của nhóm lợi những nhóm bảo vệ môi trường; có nhóm ích, v.v Ở nước ta, tiềm lực thông tin và của các nghiệp đoàn; có những nhóm bảo phương thức tác động thông tin, trong vệ trẻ em, đấu tranh bình quyền cho phụ nữ, tương quan với phương thức kinh tế và v.v Nhóm lợi ích đã tồn tại từ khoảng phương thức chính trị, còn chưa nhiều, 5000 năm trước đây, và trong cả chiều dài chưa mạnh và chưa phổ biến. Nhưng không lịch sử không lúc nào các nhóm lợi ích là phải là không có những nhóm lợi ích có không chi phối và kiểm soát quyền lực nhà tiềm lực thông tin và không phải là không nước. Ngay cả hiện nay, ở tất cả các nước tồn tại phương thức tác động ấy. Một thông thành viên của Liên Hợp Quốc các chính tin xác định về quy hoạch và phát triển đô phủ đều ít nhiều chịu ảnh hưởng của các thị, ở những thời điểm nhất định, có thể nhóm lợi ích(3). mang lại những lợi ích to lớn cho các nhóm Ở nước ta, các nhà nghiên cứu đã khẳng lợi ích bất động sản và để đạt được những định rằng có sự khác biệt giữa "nhóm lợi lợi ích đó những hoạt động của họ lại gây ích" và "lợi ích nhóm", nhưng hiện nay cả thiệt hại cho các cá nhân, nhóm xã hội hai đều đang tồn tại và gây hậu quả cả tích khác, cho nhà nước, làm rối loạn thị trường cực lẫn tiêu cực, chúng gắn liền với tham bất động sản, v.v Tiềm lực thông tin và tương ứng là (3) Xem: ngày 26 tháng 05 năm 2011 06:00 GMT+7 phương thức tác động thông tin trong nhiều trường hợp cũng gắn liền với tiềm lực kinh tu-cac-nhom-loi-ich 17
10. Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 4(89) - 2015 nhũng(4). Trong số đó một số tác giả cũng nước ta hiện nay là sự tồn tại và sử dụng đã khẳng định rằng, nhóm lợi ích ở Việt các công ty sân sau của các doanh nghiệp, Nam hiện nay có nhiều hình thức tồn tại các tập đoàn nhà nước, của các nhân vật khác nhau. Đó là nhóm thân hữu; nhóm thân hữu với các nhân vật quan trọng trong chung lợi ích; nhóm lợi ích cục bộ; nhóm các doanh nghiệp hay cơ quan công quyền quan chức sử dụng doanh nghiệp để trục của Nhà nước(7). Hiện tượng này thể hiện rõ lợi; nhóm vụ lợi cá nhân; nhóm bảo kê cho nhất phương thức tác động và tiềm lực kinh các hoạt động phi pháp. Tuy không hoàn tế của nhóm lợi ích cũng như cách gây toàn đồng tình với cách phân loại các nhóm dựng tiềm lực, vị thế và phương thức tác lợi ích này, nhưng chúng tôi rất đồng ý với động đến việc xây dựng, ban hành, thực thi các tác giả này khi họ khẳng định rằng các và quản lý các chính sách phát triển kinh tế dạng, các hình thức khác nhau của nhóm lợi - xã hội của đất nước. ích đã và đang tồn tại ở Việt Nam hiện nay, Nhóm lợi ích tiêu cực bằng các hoạt đang gây tác động lên bộ máy công quyền động trục lợi, lấy việc thực hiện lợi ích của và có tác động lên đời sống xã hội theo nhóm mình, bất chấp lợi ích của những những cách khác nhau và đang gây nên người khác và của xã hội nói chung, luôn những hệ lụy khó lường. gây thiệt hại lớn về tài sản, kinh tế của xã Cũng có tác giả khác lại thừa nhận rằng, hội, làm huỷ hoại niềm tin của xã hội, phá ở Việt Nam đang tồn tại và hoạt động nhiều huỷ các giá trị đạo đức đã hình thành trong loại nhóm lợi ích khác nhau như(5): nhóm xã hội. Nếu so sánh GDP của đất nước năm lợi ích bảo thủ; nhóm lợi ích doanh nghiệp 2012 với tổng số thiệt hại do nhóm lợi ích nhà nước; nhóm lợi ích quan chức; nhóm gây ra chỉ qua 5 vụ đại án vừa mới điều tra lợi ích của công an; nhóm đổi mới. Ông Lê và đưa ra xét xử là PMU 18, Vinashin, Như Tiến, Phó Chủ nhiệm Ủy ban Văn hóa, Vinaline, Huyền Như, Công ty Cho thuê tài Giáo dục, Thanh niên, Thiếu niên và Nhi chính II, thì sẽ thấy tính chất nghiêm trọng đồng của Quốc hội đã khẳng định(6): các của vấn đề(8). Qua các vụ đại án đó cũng có nhóm lợi ích là nguy cơ lớn nhất trong việc đục khoét ngân khố nhà nước. Qua 3 vụ án (4) Xem: Thứ tư, ngày 5 tháng 2 năm 2014 - 07:12 lớn được đưa ra xét xử đầu năm 2014 là vụ (5) án ở Công ty cho thuê tài chính II (ALC II), Xem Trần Ngân: www.viet-studies, ngày 7 tháng 1 năm 2014. vụ án Huyền Như và vụ án Dương Chí (6) Xem: ngày 21 tháng 01 năm 2014 | 08:09 AM Dũng cho thấy lợi ích nhóm là rất "sinh động" mà đục khoét ngân sách là mục tiêu nhat-la-cac-nhom-loi-ich-a122571.html (7) Xem: lớn nhất hiện nay của các nhóm lợi ích. suy-ngam/item/22824502-ngan-chan-su-phat-trien- Chúng sẵn sàng phạm tội, tận dụng sự hiểu nhom-loi-ich-tieu-cuc.html biết nghề nghiệp, lợi dụng kẽ hở của pháp (8) Theo tiến sĩ Lê Đăng Doanh, chỉ riêng chuyện thua luật, sự chậm trễ trong điều hành, quản lý lỗ của Vinashin 4,4 tỷ USD năm 2009 đã tương đương với 4,5% GDP của nước ta khi đó, nhưng thua của các cơ quan công quyền để trục lợi, lỗ không thể đổ lỗi hoàn toàn cho nguyên nhân khách tham nhũng, gây thiệt hại cho lợi ích chung quan. Ở đây có sự tham gia của cả lợi ích cá nhân lẫn của xã hội. lợi ích nhóm, có sự lũng đoạn của nhóm lợi ích. Nếu không vụ việc hoặc đã được phát hiện sớm, hoặc đã Một trong những biểu hiện của các nhóm được ngăn chặn kịp thời, không đưa đến những thiệt lợi ích và việc sử dụng tiềm lực kinh tế ở hại to lớn về vật chất và tinh thần như vậy. 18
11. Tác động của nhóm lợi ích ở Việt Nam hiện nay thể thấy rõ rằng để có thể gây tác động lớn thành có tổ chức, thao túng và độc quyền lên việc ban hành, thực thi và điều hành, trong một số lĩnh vực, đặc biệt là chính trị quản lý các chính sách phát triển kinh tế - và kinh tế, thương mại hoá quyền lực chính xã hội thì trong thực tế luôn phải có sự liên trị(9). Điều đó có nghĩa rằng, nhóm lợi ích ở minh, gắn kết, thậm chí là hoà nhập lẫn nước ta đang tồn tại như một hiện tượng xã nhau giữa những cá nhân, tập thể trong bộ hội khách quan. Ảnh hưởng của nó đến việc máy công quyền, giữa họ và những cá nhân hoạch định, thực thi các chính sách phát có các tiềm lực kinh tế, chính trị hoặc các triển kinh tế - xã hội, điều hành, quản lý xã tiềm lực khác tạo thành nhóm lợi ích gắn bó hội cũng là khách quan. với nhau chặt chẽ. Đáng tiếc là, trong thực tế hiện nay thể Ảnh hưởng của các nhóm lợi ích đến chế của Nhà nước, một mặt, đã không tạo việc xây dựng, thực thi, điều hành, quản lý điều kiện cho sự hình thành và phát triển các chính sách kinh tế - xã hội ở nước ta rõ chính thức của các nhóm lợi ích như là một ràng là rất lớn, hình thức gây ảnh hưởng bộ phận của xã hội công dân (hay xã hội cũng rất "linh động", đa dạng nhưng hiện dân sự), đảm bảo sự đa dạng cho sự phát chủ yếu là thông qua 2 hình thức cơ bản triển xã hội; mặt khác, lại không ngăn chặn nhất là phương thức kinh tế và phương được ảnh hưởng tiêu cực của chúng, để thức chính trị. Đương nhiên với hai loại chúng gây nên những hệ lụy nguy hiểm nhóm lợi ích "tích cực" và "tiêu cực" thì cho hiện tại và cả tương lai phát triển. Hơn chiều hướng và hệ lụy gây tác động lên thế nữa, thể chế cũng không phát huy được việc ban hành, thực hiện các chính sách những tác động tích cực của các nhóm lợi phát triển kinh tế - xã hội là trái ngược ích tích cực. Đó là một thực trạng đáng nhau. Nhưng điều đáng nói là, trong những buồn. Điều này khác với thực tế ở một số năm gần đây các nhóm lợi ích "tiêu cực", nước trong khu vực và trên thế giới(10). Và ảnh hưởng xấu của chúng lên việc hoạch chính vì vậy ở nước ta nhóm lợi ích tiêu định và thực thi các chính sách phát triển cực đang gây ảnh hưởng tiêu cực cho xã kinh tế - xã hội cùng những hệ lụy của nó hội, với hệ lụy khó lường lên không chỉ gây nên cho xã hội đang ngày càng nóng việc hoạch định và thực thi các chính sách bỏng và nguy hiểm, đe doạ cả an ninh phát triển kinh tế - xã hội mà lên toàn bộ chính trị và tâm thế xã hội đương đại. sự phát triển của xã hội. Nếu không ngăn Mong mỏi, khát khao, tâm trạng muốn chặn tích cực và hiệu quả, những hệ lụy đó thay đổi cách thức vận hành bộ máy công sẽ cộng hưởng lên trong thời gian tới và quyền nhà nước để tránh ảnh hưởng tiêu khủng hoảng xã hội sẽ bắt đầu mạnh lên là cực của các nhóm lợi ích đang là một thực chắc chắn. tế hiện hữu trong xã hội. Nhóm lợi ích là một hiện tượng xã hội tồn tại trên cả hai phương diện tích cực và (9) Xem: Nguyễn Thị Mai Hoa (2013), “Kiểm soát tiêu cực, nhưng sự chú ý hiện chủ yếu được lợi ích nhóm - tiếp cận từ góc độ giám sát quyền lực nhà nước”, Tạp chí Lý luận chính trị, số 11. tập trung vào các nhóm lợi ích đặc quyền, (10) Xem: R.Allen Hays.- Vai trò các nhóm lợi ích.- đặc lợi (còn gọi là "nhóm thân hữu"), hình 19
12. Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 4(89) - 2015 20