Giáo trình Từ nghiên cứu về sinh kế đến những vấn đề đặt ra đối với nghiên cứu sinh kế của phụ nữ làm mẹ đơn thân ở Việt Nam

Nội dung text: Giáo trình Từ nghiên cứu về sinh kế đến những vấn đề đặt ra đối với nghiên cứu sinh kế của phụ nữ làm mẹ đơn thân ở Việt Nam

1. Từ nghiên c ứu v ề sinh k ế đế n nh ững v ấn đề đặ t ra đối v ới nghiên c ứu sinh k ế c ủa ph ụ n ữ làm m ẹ đơ n thân ở Vi ệt Nam Võ Th ị C ẩm Ly (*) Tóm t ắt: Bài vi ết điểm l ại nh ững nghiên c ứu trong và ngoài n ước v ề sinh k ế nói chung và sinh k ế c ủa ph ụ n ữ nói riêng để nh ận ra nh ững kho ảng tr ống c ần được l ấp đầ y d ần qua vi ệc tri ển khai các nghiên c ứu trong t ươ ng lai v ề sinh k ế c ủa ph ụ n ữ làm m ẹ đơn thân. Thêm n ữa, b ằng vi ệc điểm l ại nh ững nghiên c ứu đi tr ước, chúng ta có th ể nh ận ra nh ững quan điểm lý thuy ết h ữu ích giúp phân tích th ực t ế sinh k ế c ủa ph ụ n ữ làm m ẹ đơ n thân ở nh ững đị a bàn nghiên c ứu c ụ th ể. T ừ đó, bài vi ết nêu lên nh ững chi ều c ạnh nên đi sâu tìm hi ểu trong h ướng nghiên c ứu v ề sinh k ế c ủa ph ụ n ữ làm m ẹ đơn thân ở Vi ệt Nam. Từ khóa: Sinh k ế, Ph ụ n ữ làm m ẹ đơn thân, T ổng quan nghiên c ứu 1. D ẫn nh ập(*) th ế gi ới đã đư a ra nh ững quan điểm khác Nhi ều tác gi ả trong và ngoài n ước đã nhau liên quan đến khái ni ệm này. Ch ẳng có nh ững đị nh ngh ĩa khác nhau v ề khái hạn, theo Ian Scoones, “m ột sinh k ế bao ni ệm ph ụ n ữ làm m ẹ đơn thân. Ch ẳng h ạn, gồm các kh ả n ăng, tài s ản (bao g ồm c ả v ật theo Gucciardi và c ộng s ự, b ố/m ẹ đơn ch ất và các ngu ồn l ực xã h ội), và các ho ạt thân là khái ni ệm ch ỉ nh ững ng ười có con động c ần thi ết cho m ột ph ươ ng ti ện sinh nh ưng ch ưa bao gi ờ k ết hôn, hay đã ly sống” (d ẫn theo Krantz, 2001, tr.1). Trong thân, ly d ị và hi ện không s ống v ới ng ười khi đó, DFID (Department for bạn đờ i được th ừa nh ận v ề m ặt lu ật pháp, International Development - Bộ phát tri ển ho ặc góa b ụa (Gucciardi, Celasun và Qu ốc t ế c ủa Anh) trên c ơ s ở k ế th ừa đị nh Stewart, 2004, tr.70). Nh ư v ậy, khái ni ệm ngh ĩa c ủa các tác gi ả đi tr ước, l ại quan ph ụ n ữ làm m ẹ đơn thân đề c ập đế n ba ni ệm r ằng: “Sinh k ế bao g ồm các n ăng nhóm ph ụ n ữ: nhóm có con và đã ly hôn, lực, tài s ản (c ả v ật ch ất và các ngu ồn l ực nhóm có con và đã ly thân, nhóm có con xã h ội) và các ho ạt độ ng c ần thi ết để t ạo và ch ưa t ừng k ết hôn ho ặc ch ồng đã qua nên cách ki ếm s ống. M ột sinh k ế b ền đời. V ề khái ni ệm sinh k ế, các h ọc gi ả trên vững khi nó có th ể ứng phó v ới nh ững căng th ẳng, nh ững cú s ốc; c ũng nh ư ph ục hồi được t ừ nh ững c ăng th ẳng, nh ững cú (*) ThS., gi ảng viên Đại h ọc Vinh, NCS. ngành Xã hội h ọc, Khoa Xã h ội h ọc, Tr ường Đạ i h ọc KHXH sốc này, và duy trì ho ặc t ăng c ường n ăng & NV, Đại h ọc Qu ốc gia Hà N ội; Email: lực và tài s ản trong hi ện t ại và trong t ươ ng vocamly1978@gmail.com lai, trong khi không gây xói mòn ngu ồn
2. 38 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 3.2016 lực t ự nhiên” (d ẫn theo Krantz, 2001, ti ếp c ận sinh k ế là công trình c ủa Kollmair tr.3). Nh ững ph ần vi ết d ưới đây s ẽ điểm và Gamper với tên g ọi The Sustainable lại các công trình nghiên c ứu n ổi b ật đi Livelihoods Approach (Ph ươ ng pháp ti ếp tr ước liên quan đến ch ủ đề sinh k ế theo cận sinh k ế b ền vững). Hai tác gi ả này một s ố h ướng nghiên c ứu đáng l ưu ý. T ừ quan tâm đến ph ươ ng pháp ti ếp c ận sinh đó, chúng tôi s ẽ ch ỉ ra nh ững kho ảng kế b ền v ững (nh ư m ột công c ụ để ng ười tr ống liên quan đến ch ủ đề sinh k ế c ủa nghèo s ử d ụng trong vi ệc ứng phó v ới ph ụ n ữ làm m ẹ đơn thân mà các công nghèo đói). Nghiên c ứu mô t ả khung sinh trình nghiên c ứu đi tr ước để l ại để làm c ơ kế b ền v ững bao g ồm các y ếu t ố giúp hi ện sở cho vi ệc tri ển khai nghiên c ứu ti ếp theo th ực hóa sinh k ế b ền v ững, c ụ th ể là: v ốn về ch ủ đề này. tài chính, v ốn con ng ười, v ốn t ự nhiên, 2. Nghiên c ứu v ề v ận d ụng lý thuy ết vốn v ật ch ất và v ốn xã h ội. Đây là nh ững và ph ươ ng pháp phát tri ển sinh k ế lo ại v ốn t ạo nên tài s ản sinh k ế. Trong khung sinh k ế này, nhi ều y ếu t ố khác liên Cho đến nay trên ph ạm vi toàn th ế quan đến sinh k ế c ũng được bàn đến nh ư gi ới, nhi ều công trình nghiên c ứu v ề vi ệc tính d ễ b ị t ổn th ươ ng, s ự thay đổ i mùa v ụ, vận d ụng lý thuy ết và ph ươ ng pháp phát nh ững cú s ốc và c ăng th ẳng mà cá nhân tri ển sinh k ế trong th ực ti ễn đã được tri ển hay h ộ gia đình g ặp ph ải, cùng v ới môi khai. Trong đó n ổi b ật là ấn ph ẩm tr ường để t ạo d ựng sinh k ế nh ư lu ật pháp, Sustainable livelihoods guidance sheets th ể ch ế, chính sách và b ối c ảnh v ăn hóa. (B ản h ướng d ẫn các chi ến l ược sinh k ế Có th ể nh ận đị nh r ằng thi ết k ế c ủa khung bền v ững) c ủa DFID n ăm 1999. Công sinh k ế b ền v ững khá linh ho ạt nên có th ể trình này bàn sâu v ề khung sinh k ế b ền áp d ụng cho các đị a ph ươ ng khác nhau vững nh ư là m ột công c ụ để nâng cao s ự trong vi ệc xây d ựng các ch ươ ng trình, hi ểu bi ết v ề sinh k ế b ền v ững, đặc bi ệt là chính sách m ới ho ặc đánh giá nh ững can sinh k ế c ủa ng ười nghèo. DFID coi khung thi ệp hi ện th ời (Kollmair và Gamper, sinh k ế b ền v ững là khuôn kh ổ để phân 2002). Cùng ch ủ đề ph ươ ng pháp ti ếp c ận tích các y ếu t ố chính ảnh h ưởng đế n sinh sinh k ế, cu ốn sách Sustainable kế và m ối quan h ệ gi ữa các y ếu t ố đó. Y ếu livelihoods: lessons from early experience tố đầ u tiên trong khung sinh k ế này là b ối cảnh d ễ b ị t ổn th ươ ng, bao g ồm: nh ững cú (Sinh k ế b ền v ững: bài h ọc t ừ kinh sốc, các xu h ướng và tính th ời v ụ. Y ếu t ố nghi ệm m ới) c ủa Ashley và Carney ph ản th ứ hai là tài s ản sinh k ế bao g ồm 5 lo ại ánh cách suy ngh ĩ v ề m ục tiêu, ph ạm vi và vốn. 5 lo ại v ốn này được v ận d ụng trong ưu tiên đối v ới phát tri ển nh ằm nâng cao môi tr ường tạo thành b ởi nhi ều y ếu t ố nh ư sự ti ến b ộ trong vi ệc gi ảm nghèo. Ti ếp c ận lu ật pháp, chính sách, v ăn hóa, thi ết ch ế, sinh k ế b ền v ững d ựa trên các nguyên t ắc qu ản tr ị và để t ạo nên chi ến l ược sinh k ế. cốt lõi: l ấy con ng ười làm trung tâm, ti ếp Và, chi ến l ược sinh k ế t ạo ra k ết qu ả sinh cận đa chi ều và ch ủ độ ng đố i v ới phát kế, v ới nh ững chi ều c ạnh c ụ th ể nh ư: t ạo tri ển. Khung sinh k ế b ền v ững có th ể được thu nh ập, s ự hài lòng v ới cu ộc s ống, vi ệc áp d ụng trong nhi ều tình hu ống khác nhau gi ảm t ổn th ươ ng, an ninh l ươ ng th ực, và nh ư thi ết k ế d ự án m ới, ch ươ ng trình m ới, sử d ụng b ền v ững các ngu ồn l ực tài ho ặc thay đổ i, c ải cách chính sách (Ashley nguyên thiên nhiên (Department for và Carney, 1998). International Development, 1999). Ti ếp t ục bàn sâu v ề tính toàn di ện c ủa Một nghiên c ứu khác đáng l ưu ý ti ếp c ận sinh k ế b ền v ững, nghiên c ứu The thu ộc h ướng nghiên c ứu v ề ph ươ ng pháp Sustainable Livelihood Approach to
3. Tõ nghiªn cøu sinh kÕ 39 Poverty Reduction: An introduction (B ước model for rural Bangladesh (Phát tri ển đầu ti ếp c ận sinh k ế b ền v ững đố i v ới các mô hình sinh k ế b ền v ững đa chi ều gi ảm nghèo) c ủa Krantz cho r ằng ti ếp c ận cho nông thôn Bangladesh) c ủa sinh k ế b ền v ững không ch ỉ t ập trung vào Chowdhury. Nghiên c ứu này đã s ử d ụng khía c ạnh nh ất đị nh nh ư thu nh ập th ấp mà số li ệu thu th ập t ừ 30 làng ở Bangladesh còn đề c ập đế n tính d ễ b ị t ổn th ươ ng và s ự để cung c ấp mô hình sinh k ế đa chi ều linh liên k ết xã h ội thi ếu ch ặt ch ẽ c ủa ng ười ho ạt t ại m ột s ố đị a ph ươ ng ở nông thôn nghèo. N ếu quan tâm đế n các y ếu t ố này Bangladesh. Nh ững phát hi ện c ủa nghiên thì có th ể t ăng c ường kh ả n ăng c ủa ng ười cứu cho th ấy, ph ụ n ữ có thành tích t ốt h ơn nghèo trong vi ệc th ực hi ện sinh k ế c ủa trong vi ệc gây d ựng v ốn xã h ội (ch ẳng mình. Khung sinh k ế b ền v ững là s ự nh ận hạn nh ư b ỏ phi ếu, ra quy ết đị nh, tham gia th ức sâu s ắc v ề đói nghèo d ưới các khía các cu ộc h ọp,v.v ) nh ưng h ạn ch ế trong cạnh nh ư: Tăng tr ưởng kinh t ế là c ần thi ết tạo d ựng v ốn tài chính. Trong khi đó, nam để xóa đói gi ảm nghèo nh ưng vi ệc gi ảm gi ới có được k ết qu ả t ốt h ơn trong vi ệc nghèo còn ph ụ thu ộc r ất nhi ều vào kh ả tích l ũy v ốn tài chính th ể hi ện qua ti ền ti ết năng ng ười nghèo t ận d ụng nh ững ngu ồn ki ệm. Trong khi đó, v ốn con ng ười ở đị a lực và c ơ h ội; Người nghèo bi ết rõ tình bàn nghiên c ứu l ại r ất h ạn ch ế, điều này hình và nhu c ầu c ủa h ọ, do đó h ọ c ần được bi ểu hi ện qua s ự hoành hành c ủa được tham gia thi ết k ế các chính sách và bệnh t ật ở m ức đáng báo độ ng dự án gi ảm nghèo (Krantz, 2001). (Chowdhury, 2014). Đề c ập đế n ảnh h ưởng c ủa các nghiên Ti ếp t ục bàn v ề khung sinh k ế b ền cứu đố i v ới nh ững thay đổ i trong chính vững trong nghiên c ứu th ực ti ễn là ấn sách c ủa DFID là ấn ph ẩm Sustainable ph ẩm Sustainable rural livelihoods: a livelihoods: a case study of the evolution of framework for analysis (Các sinh k ế nông DFID policy (Các sinh k ế b ền v ững: M ột thôn b ền v ững: M ột khung phân tích) c ủa nghiên c ứu tr ường h ợp v ề s ự phát tri ển Scoones. Công trình này đã phân tích k ết chính sách c ủa DFID) c ủa Solesbury. Tác qu ả ứng d ụng th ực t ế c ủa ti ếp c ận khung gi ả ch ỉ rõ, t ừ n ăm 1997, DFID đã xem sinh sinh k ế b ền v ững ở Bangladesh, Etiopia và kế b ền v ững nh ư là m ột nguyên t ắc c ốt lõi Mali. Các tác gi ả cho r ằng, có 5 y ếu t ố trong chi ến l ược ho ạch đị nh chính sách h ỗ chính để đánh giá k ết qu ả c ủa m ột sinh k ế tr ợ ng ười nghèo. Trong vòng ch ưa đầy m ột bền v ững, bao g ồm: t ạo vi ệc làm và thu th ập k ỷ t ừ n ăm 1987 đế n 1997, khung sinh nh ập cho ng ười dân; m ức độ nghèo đói; kế b ền v ững đã tr ở thành m ột b ộ khung mức độ hài lòng và n ăng l ực c ủa ng ười hướng d ẫn các chính sách phát tri ển c ủa dân; thích ứng sinh k ế, tính d ễ b ị t ổn Vươ ng qu ốc Anh. C ần nh ấn m ạnh r ằng th ươ ng và kh ả n ăng h ồi ph ục; s ự b ền v ững yếu t ố quan tr ọng ảnh h ưởng đế n s ự phát về m ặt tài nguyên thiên nhiên. 5 ch ỉ s ố để tri ển khung sinh k ế b ền v ững là s ự dần đánh giá m ột sinh k ế là b ền v ững được thay đổi nh ận th ức c ủa các nhà ho ạch đị nh nêu ra ở trên khá rõ ràng, đồng th ời là chính sách để ch ấp nh ận các ý t ưởng m ới nh ững m ục tiêu h ướng t ới c ủa các d ự án, của các nhà nghiên c ứu thông qua nh ững ch ươ ng trình phát tri ển c ũng nh ư k ế ho ạch kết qu ả t ừ th ực ti ễn (Solesbury, 2003). và chi ến l ược sinh k ế (Scoones, 1997). Một nghiên c ứu khác đáng l ưu ý trong Khá g ần v ới ti ếp c ận c ủa Scoones v ừa hướng nghiên c ứu v ề v ận d ụng khung sinh được đề c ập ở trên là nghiên c ứu The kế b ền v ững là công trình Development of Sustainable Livelihoods Approach and a multidimensional sustainable livelihood Programme Development in Cambodia
4. 40 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 3.2016 (Ti ếp c ận sinh k ế b ền v ững và ch ươ ng Hà N ội. Trong khuôn kh ổ nghiên c ứu, các trình phát tri ển ở Campuchia) c ủa Turton. tác gi ả tìm hi ểu vi ệc s ử d ụng v ốn xã h ội Công trình này gi ới thi ệu b ối c ảnh phát của các nông h ộ ở xã Đồng Quang, T ừ tri ển và v ấn đề nghèo đói ở Campuchia. Sơn, B ắc Ninh để xây d ựng chi ến l ược sinh Tác gi ả v ận d ụng ti ếp c ận sinh k ế b ền kế b ền v ững. Nghiên c ứu này ch ỉ ra r ằng, vững để kh ảo sát nh ững y ếu t ố ảnh h ưởng mỗi h ộ gia đình xây d ựng cho mình m ột đến sinh k ế nông thôn. Nghiên c ứu nh ận chi ến l ược sinh k ế riêng để thích ứng v ới di ện nh ững c ơ h ội then ch ốt cho vi ệc h ỗ nh ững điều ki ện m ới. D ựa vào kh ả n ăng tr ợ các sinh k ế ở nông thôn trong th ời gian của m ỗi h ộ gia đình và nh ững l ợi th ế c ủa ng ắn h ạn qua đáp ứng nh ững nhu c ầu tr ực địa ph ươ ng, v ốn xã h ội được ng ười dân ti ếp và trong th ời gian dài h ạn qua thay lồng ghép vào chi ến l ược phát tri ển sinh k ế đổi chính sách và th ể ch ế (Turton, 2000). của mình (Phòng Xã h ội h ọc Đô th ị - Vi ện 3. Nghiên c ứu v ề lo ại hình và ph ươ ng Xã h ội h ọc, 2008). th ức chuy ển đổ i sinh k ế Bàn v ề ch ủ đề sinh k ế c ủa nông dân Trong các nghiên c ứu v ề lo ại hình và trong quá trình đô th ị hóa, Hu ỳnh V ăn ph ươ ng th ức chuy ển đổ i sinh k ế, m ảng đề Ch ươ ng và Ngô H ữu Ho ạnh đề c ập đế n tài liên quan đến sinh k ế c ủa nông dân, Ảnh h ưởng c ủa vi ệc chuy ển đấ t nông ng ư dân, dân t ộc thi ểu s ố đã được nhi ều nghi ệp sang đấ t phi nông nghi ệp đế n sinh tác gi ả bàn đến. Tr ước h ết, chúng ta c ần kế c ủa ng ười nông dân t ại Thành ph ố H ội đề c ập đế n các nghiên c ứu v ề sinh k ế c ủa An, t ỉnh Qu ảng Nam . Chủ tr ươ ng thu h ồi hộ gia đình nông dân trong quá trình đô đất nông nghi ệp để chuy ển đổ i sang đấ t phi th ị hóa. Các nghiên c ứu này áp d ụng ti ếp nông nghi ệp c ủa Nhà n ước đã làm thay đổi cận sinh k ế b ền v ững để nghiên c ứu ngu ồn tài nguyên t ạo sinh k ế s ản xu ất nông chuy ển đổ i sinh k ế c ủa các c ộng đồ ng dân nghi ệp truy ền th ống c ủa ng ười nông dân. cư trong b ối c ảnh quá trình đô th ị hóa Nghiên c ứu cho th ấy, nhi ều h ộ dân gia t ăng đang di ễn ra nhanh chóng tại nhi ều thành thu nh ập sau khi chuy ển đổ i t ừ đấ t nông ph ố ở Vi ệt Nam. Ch ẳng h ạn, qua nghiên nghi ệp sang đấ t phi nông nghi ệp nh ưng thu cứu vi ệc Sử d ụng v ốn xã h ội trong chi ến nh ập không ổn đị nh và cu ộc s ống thì nhi ều lược sinh k ế c ủa nông dân vùng ven đô Hà bất ổn do thay đổ i sinh k ế. Do đó, c ần có Nội d ưới tác độ ng c ủa đô th ị hóa , Nguy ễn nh ững gi ải pháp c ụ th ể h ơn v ề t ạo vi ệc Duy Th ắng ch ỉ ra r ằng ảnh h ưởng tiêu c ực làm, t ư v ấn s ử d ụng ngu ồn tài chính b ồi của quá trình đô th ị hóa là vi ệc thu h ồi đấ t th ường, h ỗ tr ợ đề n bù tái định c ư t ừ phía nông nghi ệp để phát tri ển c ơ s ở h ạ t ầng đô Nhà n ước để ng ười dân xây d ựng sinh k ế th ị khi ến ng ười nông dân m ất đấ t và ph ải bền v ững sau khi b ị thu h ồi đấ t (Hu ỳnh tự xây d ựng chi ến l ược sinh k ế c ủa riêng Văn Ch ươ ng và Ngô H ữu Ho ạnh, 2010). mình trên c ơ s ở các ngu ồn l ực mà h ọ có Ti ếp t ục bàn v ề ch ủ đề này là ấn ph ẩm (Nguy ễn Duy Th ắng, 2007). Công nghi ệp hóa, đô th ị hóa và bi ến đổ i Ti ếp n ối ch ủ đề chuy ển đổ i sinh k ế ở sinh k ế ở ven đô Hà N ội c ủa Nguy ễn V ăn khu v ực ven đô, Phòng Xã h ội h ọc Đô th ị - Sửu. Đây là công trình nghiên c ứu d ựa trên Vi ện Xã h ội h ọc đã tri ển khai nghiên c ứu kết qu ả kh ảo sát t ại hai làng ven đô (Phú Sử d ụng v ốn xã h ội trong sinh k ế c ủa Điền và Gia Minh) c ủa Hà N ội. Trên c ơ s ở ng ười nông dân vùng ven đô trong quá phân tích s ự tác độ ng c ủa đô th ị hóa, công trình đô th ị hóa . Công trình này bàn v ề ảnh nghi ệp hóa đế n bi ến đổ i sinh k ế c ủa h ộ gia hưởng c ủa quá trình đô th ị hóa đến s ự bi ến đình nông dân ở ven đô Hà N ội, tác gi ả ch ỉ đổi v ốn xã h ội c ủa nông dân vùng ven đô ra r ằng quá trình đô th ị hóa ở vùng ven đô
5. Tõ nghiªn cøu sinh kÕ 41 đã làm gia t ăng giá tr ị đấ t đai. Đây là điều nh ư kh ả n ăng chuy ển đổ i sinh k ế c ủa h ọ, làm gia t ăng ngu ồn v ốn tài chính c ủa các trên c ơ s ở đó đề xu ất các mô hình sinh k ế hộ gia đình nông dân. Đồng th ời quá trình thay th ế ki ểu sinh k ế d ựa vào đánh b ắt ven này làm bi ến đổ i sinh k ế c ủa h ọ t ừ s ản xu ất bờ. Qua nghiên c ứu này, các tác gi ả cho nông nghi ệp sang các l ĩnh v ực phi nông rằng di c ư là m ột trong nh ững chi ến l ược nghi ệp đa d ạng nh ư kinh doanh nhà tr ọ, cần được xem xét để gi ải quy ết vi ệc làm, buôn bán nh ỏ và các d ịch v ụ khác ph ục v ụ tìm ki ếm các ngu ồn sinh k ế thay th ế và đời s ống ng ười dân đô th ị. Điểm đáng l ưu gi ảm nghèo (Nguy ễn Xuân Mai và ý ở đây là, m ột s ố h ộ gia đình b ị thu h ồi đấ t Nguy ễn Duy Th ắng, 2011). không có kh ả n ăng thích ứng để chuy ển đổi ngh ề nghi ệp do thi ếu ki ến th ức và k ỹ Bên c ạnh các m ảng đề tài v ề sinh k ế năng ngh ề (Nguy ễn V ăn S ửu, 2014). của nông dân, ng ư dân thì sinh k ế c ủa Một nghiên c ứu đáng l ưu ý khác trong cộng đồ ng dân t ộc thi ểu s ố là m ảng đề tài hướng nghiên c ứu v ề sinh k ế c ủa c ộng được nhi ều tác gi ả quan tâm. Nghiên c ứu ấ đề ế ườ ủ đồng c ư dân ven đô là đề tài Sinh k ế c ủa V n sinh k và môi tr ng c a các dân ộ ể ố ề ắ ườ nhóm thanh niên vùng ven đô Hà N ội t c thi u s mi n núi phía B c (tr ng ợ ườ ở ề ậ trong quá trình đô th ị hóa c ủa D ươ ng Chí h p ng i Kháng Chi ng Bôm, Thu n ơ Thi ện và V ũ M ạnh L ợi (2014). Các tác gi ả Châu, S n La) c ủa tác gi ả Bùi Bích Lan đã kh ảo sát 410 thanh niên t ại 3 xã ven đô phân tích tình tr ạng b ất ổn sinh k ế c ủa ng ười Kháng ở Chi ềng Bôm. Nguyên Hà N ội (g ồm Yên Th ường, Tân L ập và nhân c ơ b ản c ủa tình tr ạng này là do quá Võng La) để phân tích th ực tr ạng sinh k ế trình khai thác mang tính “t ước đoạt” các của thanh niên trong quá trình đô th ị hóa. ngu ồn tài nguyên t ừ r ừng để sinh t ồn d ẫn Kết qu ả nghiên c ứu cho th ấy, thanh niên đến tình tr ạng suy thoái môi tr ường. Thêm ven đô có xu h ướng r ời b ỏ s ản xu ất nông nữa, s ự bi ến đổ i th ời ti ết, khí h ậu theo nghi ệp truy ền th ống để chuy ển sang tham hướng ngày càng kh ắc nghi ệt ở n ơi đây gia các ho ạt độ ng phi nông nghi ệp ho ặc s ử cũng ảnh h ưởng x ấu đế n s ản xu ất nông dụng đấ t để xây d ựng trang tr ại nông nghi ệp. Sự thay đổ i sinh k ế c ủa ng ười nghi ệp. Trong các y ếu t ố tác động đế n Kháng đã và đang di ễn ra theo chi ều sinh k ế c ủa thanh niên, m ức độ đô th ị hóa hướng tiêu c ực. Đây có th ể được coi là tại các đị a ph ươ ng là y ếu t ố quan tr ọng trường h ợp điển hình c ủa vi ệc chuy ển đổ i nh ất tác độ ng đế n c ơ h ội và th ực tr ạng sinh k ế ng ười dân t ộc thi ểu s ố ở vùng vi ệc làm c ủa thanh niên ven đô. Thêm mi ền núi phía B ắc (Bùi Bích Lan, 2011). nữa, nhóm thanh niên ven đô ch ưa phát Cùng ch ủ đề nghiên c ứu v ề sinh k ế c ủa huy có hi ệu qu ả quan h ệ xã h ội để tìm nhóm dân t ộc thi ểu s ố v ừa được đề c ập ki ếm vi ệc làm và t ăng thu nh ập (D ươ ng đến ở trên là công trình Bất ổn sinh k ế và Chí Thi ện và V ũ M ạnh L ợi, 2014). di c ư lao động c ủa ng ười Khmer ở Đồ ng Đề c ập đế n ch ủ đề sinh k ế c ủa ng ư bằng sông C ửu Long c ủa Ngô Ph ươ ng dân, nghiên c ứu Sinh k ế c ủa c ộng đồ ng Lan. Bất ổn sinh k ế nh ư là m ột l ực đẩ y ng ư dân ven bi ển: th ực tr ạng và gi ải pháp quan tr ọng c ủa quá trình di c ư lao động của Nguy ễn Xuân Mai và Nguy ễn Duy của ng ười Khmer t ại hai đị a bàn kh ảo sát Th ắng đã áp d ụng cách ti ếp c ận sinh k ế để (xã Hòa Ân và Long S ơn thu ộc t ỉnh Trà tìm hiểu hi ện tr ạng sinh k ế. Các tác gi ả t ập Vinh). Ở đây, sinh k ế c ủa ng ười Khmer trung phân tích vi ệc s ử d ụng các ngu ồn ch ủ y ếu là s ản xu ất nông nghi ệp v ới hai vốn để phát tri ển sinh k ế c ủa c ộng đồ ng lo ại cây chính là lúa n ước và rau màu. ng ư dân ven bi ển và nh ững r ủi ro, c ũng Mặc dù các h ộ gia đình đã áp d ụng khoa
6. 42 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 3.2016 học k ỹ thu ật để t ăng v ụ và nâng cao n ăng được tri ển khai nhi ều. M ột trong nh ững su ất tr ồng lúa trên m ỗi đơn v ị di ện tích minh ch ứng là nghiên c ứu Livelihood nh ưng v ẫn không đả m b ảo an ninh l ươ ng strategies and family networks of low th ực cho h ọ. Hai nguyên nhân d ẫn đế n wage Wincosin mothers (Các chi ến l ược tình tr ạng này là thi ếu đấ t s ản xu ất do gia sinh k ế và các m ạng l ưới gia đình của tăng dân s ố và s ự chênh l ệch di ện tích nh ững bà m ẹ có l ươ ng th ấp ở Wincosin) ru ộng đấ t gi ữa các h ộ trong c ộng đồ ng. Để của Collin và Mayer. Trong nghiên c ứu sinh t ồn và gia t ăng thu nh ập, di c ư là s ự này, hai tác gi ả đã s ử d ụng ph ươ ng pháp lựa ch ọn t ạm th ời c ủa các h ộ gia đình ph ỏng v ấn sâu để tìm hi ểu công vi ệc và (Ngô Ph ươ ng Lan, 2012). cu ộc s ống gia đình c ủa nh ững ng ười ph ụ 4. Nghiên c ứu về sinh k ế c ủa ph ụ n ữ nữ thu nh ập th ấp đang nh ận h ỗ tr ợ xã h ội ở Wincosin (Hoa K ỳ). Nh ững v ấn đề mà Sinh k ế c ủa ph ụ n ữ là ch ủ đề được các nhà nghiên c ứu đề c ập đế n là: khó nhi ều nhà nghiên c ứu quan tâm tìm hi ểu. kh ăn trong môi tr ường làm vi ệc mà h ọ Tác gi ả Nguy ễn Th ị Vân Anh trong bài ph ải đố i m ặt, chi ến l ược sinh k ế mà h ọ đã vi ết Sinh k ế và ti ếp c ận ngu ồn l ực đấ t đai sử d ụng và các ch ươ ng trình, m ạng l ưới của ph ụ n ữ t ại hai xã đồng b ằng B ắc b ộ hỗ tr ợ mà h ọ đang tham gia. Nh ững phát và Nam b ộ đã tìm hi ểu ảnh h ưởng c ủa hi ện chính c ủa nghiên c ứu cho th ấy, nhóm định ki ến gi ới t ới quy ền s ử d ụng và ki ểm ph ụ n ữ thu nh ập th ấp ph ải đố i m ặt v ới khó soát đất đai c ủa ng ười ph ụ n ữ. Mặc dù đã kh ăn v ề chi tiêu cho các nhu c ầu t ối thi ểu có nhi ều thay đổ i l ớn trong chính sách đấ t của h ọ và gia đình dù h ọ đã làm vi ệc c ật đai c ũng nh ư v ị th ế xã h ội c ủa ng ười ph ụ lực v ới 40 gi ờ/tu ần. Vì v ậy, h ọ ph ải nh ận nữ trong gia đình và ngoài xã h ội nh ưng sự h ỗ tr ợ xã h ội. Điểm đáng l ưu ý mà mô hình k ết hôn mang tính ph ụ quy ền và nghiên c ứu này nh ấn m ạnh là, các ch ươ ng mối quan h ệ thân t ộc ti ếp t ục c ản tr ở trình h ỗ tr ợ v ẫn ch ưa đáp ứng nhu c ầu c ủa ng ười ph ụ n ữ có quy ền ti ếp c ận đấ t đai các bà m ẹ có l ươ ng th ấp ở Wincosin nên hợp pháp. H ạn ch ế trong vi ệc s ở h ữu đấ t họ ph ải d ựa vào m ạng l ưới h ỗ tr ợ c ủa gia dẫn đế n tình tr ạng nhóm ph ụ n ữ nghèo đình và b ạn bè để duy trì công vi ệc c ủa đơ n thân và ph ụ n ữ trong các gia đình tr ẻ mình (Collin và Mayer, 2006). ph ải đố i m ặt v ới nhi ều khó kh ăn h ơn để Một nghiên c ứu đáng l ưu ý khác liên đảm b ảo sinh k ế s ản xu ất nông nghi ệp của quan đến ch ủ đề sinh k ế c ủa ph ụ n ữ là họ. Quá trình chuy ển đổ i sinh k ế đang công trình Mối liên h ệ gi ữa nghèo đói và di ễn ra ở nông thôn mi ền B ắc và mi ền môi tr ường nhìn t ừ góc độ gi ới (Nghiên Nam th ể hi ện qua xu h ướng ph ụ n ữ hóa cứu tr ường h ợp t ại hai xã c ủa Hà T ĩnh) các ho ạt độ ng s ản xu ất nông nghi ệp, do được th ực hi ện b ởi tác gi ả Nguy ễn Th ị ph ần l ớn nam gi ới di c ư ra thành ph ố làm Thanh Tâm. Nghiên c ứu này đã ch ỉ ra m ối thuê, ph ụ n ữ ở l ại đị a ph ươ ng làm công liên h ệ gi ữa nghèo đói, môi tr ường và gi ới vi ệc đồ ng áng, ch ăm sóc ng ười già và tr ẻ trong quá trình phát tri ển kinh t ế-xã h ội ở em. Ngoài ra, xu h ướng đi xu ất kh ẩu lao xã K ỳ L ợi, huy ện K ỳ Anh và xã H ươ ng động ở n ước ngoài ho ặc tham gia vào Quang, huy ện V ũ Quang, t ỉnh Hà T ĩnh. dòng di c ư ra đô th ị c ũng được không ít Mặc dù nh ận th ức được vi ệc h ủy ho ại môi ph ụ n ữ l ựa ch ọn để nâng cao thu nh ập cho tr ường b ằng cách khai thác không b ền gia đình (Nguy ễn Th ị Vân Anh, 2006). vững các ngu ồn tài nguyên thiên nhiên Trong h ướng nghiên c ứu c ủa các tác nh ưng vì sinh t ồn và v ới quan ni ệm “không gi ả ngoài n ước về sinh k ế, sinh k ế c ủa ph ụ ai s ống ở r ừng mà đành lòng ch ết đói ở nữ c ũng được quan tâm, m ặc dù ch ưa rừng” nên ng ười dân v ẫn ti ếp t ục hủy ho ại
7. Tõ nghiªn cøu sinh kÕ 43 ngu ồn tài nguyên đất đai, r ừng, bi ển và ch ủ y ếu bàn đến cách th ức chuy ển đổ i ngu ồn n ước. Nhìn t ừ góc độ gi ới, nhóm h ộ chi ến l ược sinh k ế c ủa ng ười dân ở c ả gia đình ph ụ n ữ làm m ẹ đơn thân là ch ủ h ộ nông thôn và đô th ị. Trong đó, nhóm đề vẫn chi ếm t ỷ l ệ h ộ nghèo cao nh ất do thi ếu tài liên quan đến sinh k ế c ủa các h ộ gia ng ười đàn ông trong lao động và ch ăm sóc đình nông dân trong quá trình đô th ị hóa, gia đình. Thi ếu đấ t canh tác là m ột trong ng ư dân ven bi ển, c ộng đồ ng dân t ộc thi ểu nh ững nguyên nhân c ơ b ản d ẫn đế n tình số, nhóm thanh niên ven đô được tri ển tr ạng nghèo c ủa các h ộ gia đình ph ụ n ữ khai nhi ều. Nh ững nghiên c ứu v ề sinh k ế làm m ẹ đơn thân ngày càng tr ầm tr ọng của ph ụ n ữ c ũng được đề c ập đế n và các hơn. Điều này b ắt ngu ồn t ừ s ự b ất bình nghiên c ứu này tập trung tìm hi ểu nh ững đẳng v ề c ơ h ội ti ếp c ận đấ t đai gi ữa con khó kh ăn, thách th ức mà ph ụ n ữ ph ải đố i trai và con gái trong gia đình Vi ệt Nam do mặt do rào c ản đị nh ki ến gi ới. Điểm đáng đất đai th ừa k ế th ường dành cho con trai nh ấn m ạnh ở đây là, m ặc dù đã có các (Nguy ễn Th ị Thanh Tâm, 2008). nghiên c ứu v ề sinh k ế c ủa ph ụ n ữ làm m ẹ 5. Nh ững v ấn đề đặ t ra đố i v ới nghiên c ứu đơ n thân nh ưng cho đến nay nh ững về sinh k ế c ủa ph ụ n ữ làm m ẹ đơn thân nghiên c ứu v ề ch ủ đề này v ẫn còn r ất ít. Trong khi đó, trên th ực t ế nhóm ph ụ n ữ Nhìn l ại nh ững nghiên c ứu đáng l ưu ý làm m ẹ đơn thân đang ngày càng gia t ăng về sinh k ế theo các h ướng nghiên c ứu đã về m ặt s ố l ượng và có xu h ướng tr ẻ hóa. được đề c ập ở trên, chúng ta th ấy một s ố Điều này d ẫn đế n kho ảng tr ống gi ữa đòi điểm n ổi b ật sau đây: hỏi th ực ti ễn sinh k ế c ủa ph ụ n ữ làm m ẹ Th ứ nh ất, nhi ều nghiên c ứu sinh k ế đã đơ n thân đang di ễn ra và s ự hi ểu bi ết trên vận d ụng linh ho ạt cách ti ếp c ận sinh k ế ph ươ ng di ện h ọc thu ật v ề sinh k ế c ủa bền v ững c ủa DFID nh ư m ột khung phân nhóm ph ụ n ữ này. Đây là nhu c ầu th ực s ự tích trong vi ệc l ập k ế ho ạch c ũng nh ư của vi ệc tri ển khai nghiên c ứu v ề sinh k ế đánh giá các ch ươ ng trình, d ự án. Thêm của ph ụ n ữ làm m ẹ đơn thân. Thêm n ữa, nữa, khung sinh k ế b ền v ững còn được coi vi ệc tìm hi ểu sâu v ề sinh k ế c ủa ph ụ n ữ là cách ti ếp c ận toàn di ện và tích c ực trong làm m ẹ đơn thân còn góp ph ần mang l ại chi ến l ược gi ảm nghèo. Điểm đáng l ưu ý một góc nhìn m ới, t ừ đó xây d ựng nh ững ở đây là, vi ệc v ận d ụng quan ni ệm sinh k ế quan điểm lý thuy ết v ề sinh k ế c ủa nhóm bền v ững không ch ỉ t ập trung chú ý đố i ph ụ n ữ làm m ẹ đơn thân trong b ối c ảnh với v ấn đề thu nh ập thấp mà còn đề c ập hi ện nay. Ngoài ra, vi ệc tri ển khai nh ững đến tính d ễ b ị t ổn th ươ ng và s ự liên k ết xã nghiên c ứu v ề sinh k ế c ủa ph ụ n ữ làm m ẹ hội thi ếu ch ặt ch ẽ c ủa ng ười nghèo. đơ n thân còn cung c ấp c ơ s ở khoa h ọc Nh ững điểm nh ấn này c ủa các nghiên c ứu giúp các nhà qu ản lý, ho ạch đị nh chính được th ực hi ện b ởi các tác gi ả ngoài n ước sách trong vi ệc xây d ựng và tri ển khai các đư a đến g ợi ý c ụ th ể là các nghiên c ứu v ề chính sách h ỗ tr ợ và phát tri ển sinh k ế cho sinh k ế ở Vi ệt Nam c ần đi sâu tìm hiểu nhóm ph ụ n ữ này
   hi ện tr ạng sinh k ế và quá trình chuy ển đổ i sinh k ế c ủa nhi ều c ộng đồ ng, nhóm xã h ội trong đó có nhóm ph ụ n ữ làm m ẹ đơn thân TÀI LI ỆU THAM KH ẢO - m ột nhóm xã h ội d ễ b ị t ổn th ươ ng, 1. Ashley, C., Carney D. (1998), không có liên k ết xã h ội r ộng, và th ường Sustainable livelihoods: lessons from thu ộc nhóm nghèo. early experience , Edited by D. f. I. Th ứ hai, nh ư nh ững m ục trên đã đề Development, Overseas Development cập, các nghiên c ứu sinh k ế ở Vi ệt Nam Institute, London.
8. 44 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 3.2016 2. Nguy ễn Th ị Vân Anh (2006), “Sinh k ế Sơn La”, Tạp chí Thông tin Khoa h ọc và ti ếp c ận ngu ồn l ực đấ t đai c ủa ph ụ xã h ội, số 12, tr.47-53. nữ t ại hai xã đồng b ằng B ắc b ộ và 11. Ngô Ph ươ ng Lan (2012), “Bất ổn sinh Nam b ộ”, Tạp chí Xã h ội h ọc, s ố 3, kế và di c ư lao động c ủa ng ười Khmer tr.87-94. ở Đồ ng b ằng sông C ửu Long”, Tạp chí 3. Chowdhury, A.T. (2014), Nghiên c ứu Con ng ười, s ố 3, tr.44-54. “Development of a multidimensional 12. Nguy ễn Xuân Mai và Nguy ễn Duy sustainable livelihood model for rural Th ắng (2011), “Sinh k ế c ủa c ộng đồ ng Bangladesh”, Proceedings of the ng ư dân ven bi ển: th ực tr ạng và gi ải Australian Academy of Business and pháp”, Tạp chí Xã h ội h ọc, s ố 4, tr.54-66. Social Sciences Conference 2014 . 13. Phòng Xã h ội h ọc Đô th ị - Vi ện Xã h ội 4. Hu ỳnh V ăn Ch ươ ng và Ngô H ữu học (2008), Sử d ụng v ốn xã h ội trong Ho ạnh (2010), “Ảnh h ưởng c ủa vi ệc sinh k ế c ủa nông dân vùng ven đô chuy ển đấ t nông nghi ệp sang đấ t phi trong quá trình đô th ị hóa (Nghiên c ứu nông nghi ệp đế n sinh k ế c ủa ng ười tr ường h ợp xã Đồng Quang, huy ện T ừ nông dân t ại Thành ph ố H ội An, t ỉnh Sơn, t ỉnh B ắc Ninh) , Đề tài c ấp Vi ện, ạ ọ Đạ Qu ảng Nam”, T p chí Khoa h c i Vi ện Xã h ội h ọc, Hà N ội. học Hu ế, s ố 62. 14. Scoones (1997), Sustainable rural 5. Collin, J., V. Mayer (2006), livelihoods a framework for analysis , “Livelihood strategies and family IDS, Brighton. networks of low wage Wincosin mothers”, Focus 24. 15. Solesbury (2003), Sustainable livelihoods: a case study of the 6. Department for International evolution of DFID policy , London. Development (1999), Sustainable livelihoods guidance sheets , London. 16. Nguy ễn V ăn S ửu (2014), Công nghi ệp hóa, đô th ị hóa và bi ến đổ i sinh k ế ở 7. Gucciardi, E., N. Celasun, D.E. ven đô Hà N ội, Nxb. Tri th ức, Hà N ội. Stewart (2004), “Single-mother families in Canada”, Can J Public 17. Nguy ễn Th ị Thanh Tâm (2008), “Mối Health , 95, pp.70-73. liên h ệ gi ữa nghèo đói và môi tr ường đ 8. Kantz, Lasse (2001), “The Sustainable nhìn t ừ góc độ gi ới”, Tạp chí Gia ình ớ Livelihood Approach to Poverty và Gi i, s ố 1, tr.43-55. Reduction: An introduction”, Division 18. Nguy ễn Duy Th ắng (2007), “Sử d ụng for Policy and Socio-Economic vốn xã h ội trong chi ến l ược sinh k ế Analysis, Sida . của nông dân cùng ven đô Hà N ội 9. Kollmair, M., St Gamper (2002), “The dưới tác độ ng c ủa đô th ị hóa”, Tạp chí Sustainable Livelihoods Approach”. Xã h ội h ọc, s ố 4, tr.37-47. Development Study Group, University 19. Dươ ng Chí Thi ện và V ũ M ạnh L ợi of Zurich, Switzerland Input Paper for (2014), Sinh k ế c ủa nhóm thanh niên the Integrated Training Course of vùng ven đô Hà N ội trong quá trình đô NCCR North-South Aeschiried. th ị hóa , Vi ện Xã h ội h ọc,Vi ện Hàn lâm 10. Bùi Bích Lan (2011), “Vấn đề sinh k ế Khoa h ọc xã h ội Vi ệt Nam, Hà N ội. và môi tr ường c ủa các dân t ộc thi ểu s ố 20. Turton, C. (2000), The Sustainable mi ền núi phía B ắc (tr ường h ợp ng ười Livelihoods Approach and Program Kháng ở Chi ềng Bôm, Thu ận Châu, Development in Cambodia , London.