Giáo trình Văn chương Mỹ La tinh - Phạm Quang Trung (Phần 2)

Nội dung text: Giáo trình Văn chương Mỹ La tinh - Phạm Quang Trung (Phần 2)

1. Vaên chöông Mó La Tinh - 26 - NICOLAX GUILLEN (1902 – 1985) OÂng laø nhaø thô lôùn, nhaø hoaït ñoäng xaõ hoäi noåi tieáng cuûa Cuba vaø Myõ Latinh, laø “Chim boà caâu vôùi caùnh bay cuûa nhaân daân“ (teân moät taäp thô cuûa oâng). Coù theå xem ñoaïn thô sau trong“ Ngheä thuaät thô “ laø tuyeân ngoân cuûa thi só: Laøn roi oâng chuû laïi giô leân Noù xeù raùch nhöõng löng ngöôøi toùe maùu Anh haõy ñi, vaø baèng tieáng caây ñaøn Noùi söï aáy cho caây hoàng bieát vôùi. Haõy noùi vôùi hoa veà caû maøu saùng choùi Cuûa maët trôøi môùi ñang moïc leân kia Ñeå cho hoa trong laøn gioù môn ru Cuõng voã tay vaø keâu thaønh tieáng. Ñaây laø bí quyeát thaønh coâng cuûa thô oâng. B. Poâreâvoâi nhaän xeùt: “Saùng taùc cuûa Guillen goäp thu trong ñoù caû nieàm vui vaø noãi buoàn cuûa nhaân daân Cuba, taøi thô ñaëc bieät cuûa oâng laø ñeå phuïc vuï nhaân daân Vaâng, Guillen seõ khoâng phaûi laø Guillen nöõa neáu oâng quay maët tröôùc noãi khoå nieàm ñau, hy voïng vaø vui söôùng cuûa daân toäc mình”. Thô oâng vì vaäy coù aûnh höôûng lôùn, khoâng chæ ôû Cuba vaø Myõ Latinh. Thô oâng lan truyeàn raát nhanh, thaønh “hieän töôïng”, vöøa coù yù nghóa vaên chöông, laïi vöøa coù yù nghóa xaõ hoäi to lôùn. EÂârenbua cho raèng:”Nicolas Guillen khoâng chæ laø moät ñaïi bieåu Cuba vaø khoâng chæ laø moät ngöôøi laøm thô chuyeân nghieäp. Guillen laø caû moät hieän töôïng. “ Lôøi nhaän xeùt töôûng laï luøng, thöïc ra ñaëc bieät chính xaùc. Hoan Marineloâ - nhaø hoaït ñoäng xaõ hoäi loãi laïc cuûa Cuba, thì vieát:“OÂâng coù theå trôû thaønh moät moùn thôøi trang, giaøu coù, ñöôïc ca ngôïi, nhöng muoán theá, caàn phaûi töø boû mình, vaø oâng ñaõ khoâng chòu”. Ñaây chính laø con ñöôøng khieán oâng trôû thaønh thi haøo cuûa Cuba vaø Myõ Latinh. 1. Ñoâi neùt veà cuoäc ñôøi Nicolas Guillen sinh ngaøy 10/7/1902 taïi Camaguaây, moät thaønh phoá coå ôû trung taâm Cuba. OÂng laø ngöôøi lai ( cha da traéng, meï da ñen). OÂng cuûa Guillen laø ngöôøi thôï moäc, coù hoïc thöùc, caêm gheùt boïn thöïc daân vaø raát yeâu nöôùc, yeâu töï do. Guillen Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
2. Vaên chöông Mó La Tinh - 27 - nhôù laïi trong baøi vieát cho Tuyeån thô cuûa oâng xuaát baûn taïi Lieân Xoâ 1957:“OÂâng toâi laø moät nhaø thô maëc daàu chöa bao giôø coù moät quyeån saùch naøo cuûa oâng ñöôïc in ra. Toâi ñaõ ñoïc nhöõng baøi thô cuûa oâng toâi vieát ca ngôïi nhöõng con soâng, nhöõng con chim, nhöõng ngöôøi phuï nöõ ñeïp. Ngöôøi ta keå raèng oâng toâi coù kieåu maët ngöôøi da ñoû, nöôùc da raùm naéng, toùc ñen möôït vaø neùt maët thanh tuù. Ñoái vôùi xaõ hoäi luùc baáy giôø, thì oâng toâi laø moät ngöôøi coù hoïc thöùc, moät ngöôøi say meâ saùch noåi tieáng. Taát caû nhöõng ngöôøi tieáp xuùc vôùi oâng cuï ñeàu hôi sôï caùch aên noùi saéc saûo vaø khoâng bieát göông nheï cuûa oâng. Caêm thuø voâ haïn aùch thoáng trò cuûa boïn thöïc daân Taây Ban Nha, oâng ñeå raâu vaø theà seõ khoâng caïo neáu chæ coøn duø chæ moät teân trong boïn chuùng treân hoøn ñaûo. Song oâng khoâng ñöôïc nhìn thaáy chieán thaéng, oâng ñaõ cheát tröôùc khi keát thuùc chieán tranh.” Cha Guillen laø moät nhaø hoaït ñoäng chính trò, yeâu töï do, vaø coù moät ngoøi buùt heát söùc saéc saûo. Cha oâng bò boïn phaûn caùch maïng gieát vaøo naêm 1917. Guillen vieát tieáp: “Cha toâi hoài treû tröôùc luùc ñi chieán ñaáu choáng boïn Taây Ban Nha vaøo cuoái theá kyû tröôùc, laø moät ngöôøi thôï baïc laønh ngheà Cha toâi trôû veà thaønh phoá queâ höông 1898, sau cuoäc can thieäp cuûa chính phuû Myõ Nhöng cha toâi khoâng trôû veà xöôûng thôï, maø laïi veà ban bieân taäp cuûa moät tôø baùo haøng ngaøy mang caùi teân “Hai nöôùc coäng hoøa”. Daàn daàn, cha toâi trôû thaønh chuû baùo ñoù, vaø rôøi khoûi ban bieân taäp ñeå chieám gheá thöôïng nghò só vaøo naêm 1908 Sau khi heát quyeàn haïn thöôïng nghò só, cha toâi quay laïi vôùi ngheà laøm baùo, saùng laäp ra tôø “Töï do”, vaø mua nhaø in. Toâi vaø anh toâi trôû thaønh nhöõng thôï xeáp chöõ trong nhaø in aáy. Ñeán naêm 1917, phaùi töï do laïi noåi daäy choáng phaùi baûo thuû. Cha toâi ñaõ hy sinh trong moät traän chieán ñaáu ôû ñöôøng phoá”. Naêm 1921, Guillen vaøo hoïc khoa Luaät tröôøng ñaïi hoïc Habana. Tuy töø nhoû oâng ñaõ ham ñoïc, ham hoïc. OÂng töï thuaät tieáp:“ Qua thö vieän cuûa cha toâi, toâi ñaõ ñoïc vaø yeâu caùc nhaø vaên coå ñieån Taây Ban Nha vaø caû nhöõng nhaø vaên laõng maïn nöõa, ñaëc bieät laø Eõtxproângxeâñu. “Baøi ca teân cöôùp bieån” cuûa oâng laøm toâi xuùc ñoäng ngay töø laàn ñaàu tieân. Treân thaønh taàu – 12 khaåu ñaïi baùc; Con taøu döông taát caû caùnh buoàm leân Cho ngoïn gioù töï do thoåi vaøo, Vaø löôùt ñi treân nhöõng caùnh soùng OÂng cuõng laø moät ngöôøi ham thích thô vaø saùng taùc thô töø nhoû. Naêm 1922, luùc 20 tuoåi, oâng taäp hôïp taát caû thô saùng taùc tröôùc ñoù thaønh taäp “ Tim vaø oùc” goàm 26 baøi. OÂng nhôù laïi:“Thô ca luoân luoân quyeán ruõ toâi. Khi coøn hoïc ôû nhöõng lôùp treân trong tröôøng trung hoïc, thì chính vaên hoïc, lòch söû vaø lyù luaän cuûa noù toâi ñaõ daønh cho chuùng nhieàu thì giôø hôn caû. Nhöõng baøi taäp vaên hoïc ñaàu tieân cuûa toâi laø vaøo thôøi kyø naøy. Luùc ñoù toâi 15 tuoåi Toâi laøm thô cho ñeán naêm 1922. Theá laø toâi coù moät taäp thô. Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
3. Vaên chöông Mó La Tinh - 28 - Trong ñoù theå hieän roõ söï aûnh höôûng maïnh meõ cuûa chuû nghóa hieän ñaïi vaø taát nhieân laø cuûa Ruben Dario. Ñoù laø nhöõng baøi thô veà tình yeâu, coù ít nhieàu saàu naõo, vaø ñaëc bieät laø nhöõng baøi thô veà nhöõng con thieân nga, nhöõng caùi ao, nhöõng chaøng coâng töû, haàu töôùc, nhöõng nhaân vaät thaàn thoaïi May thay, cuoán saùch aáy khoâng ñöôïc in ra.” 2. Ñoâi neùt veà ñöôøng thô Ñuùng nhö oâng thöøa nhaän veà taäp thô”Tim vaø oùc”: “May thay, cuoán saùch aáy khoâng ñöôïc in ra”. Thô buoåi ñaàu cuûa oâng nhaït nheõo, thieáu baûn saéc. Ví nhö baøi “YÙ ñònh”: Ñeâm nay Khi traêng leân Toâi seõ ñoåi traêng laáy nhöõng ñoàng xu nhoû Nhöng toâi ñau loøng neáu ngöôøi ta bieát ra ñieàu ñoù Bôûi ñaây laø Kyû nieäm cuõ Cuûa gia ñình. Böôùc ngoaët dieãn ra vaøo naêm 1930 ( 20/4) vôùi “Nhöõng moâtíp khuùc xoâng” ñaêng treân taïp chí “Ñiarioâ ñô Marina” ôû trang haøng tuaàn daønh noùi veà cuoäc soáng cuûa ngöôøi Cuba da ñen. Ñaây ñöôïc coi laø ngaøy khai sinh nhaø thô lôùn Nicolas Guillen. Chuøm thô xoâng naøy coù 68 baøi laø söï kieän lôùn trong thô Cuba vaø Myõ Latinh. Reâtamar vieát:“Toâi cho raèng trong neàn vaên hoïc cuûa chaâu luïc naøy haõn höõu laém môùi thaáy moät tröôøng hôïp moät taùc phaåm vôùi soá löôïng baøi thô ít oûi laïi gaây ñöôïc tieáng vang nhö tröôøng hôïp “Nhöõng moâtíp khuùc xoâng”. Guillen ñaõ böôùc vaøo neàn vaên hoïc cuûa chuùng ta vôùi baøn chaân phaûi, nhaûy muùa vaø oàn aøo. Baèng moät cuù nhaûy, oâng ñaõ ngang taàm vôùi nhöõng ngheä syõ Cuba ñang saùng taùc thô ca ñöôïc meänh danh laø “ Khuynh höôùng da ñen” “. Chính Guillen cuõng thöøa nhaän: “Toâi muoán ñöa vaøo vaên hoïc Cuba – khoâng nhö moät caùi côù aâm nhaïc ñôn thuaàn maø nhö moät yeáu toá cuûa thô ca chaân chính – caùi coù theå goïi laø thô khuùc xoâng, ñöôïc döïa treân kyõ thuaät cuûa ñieäu daân vuõ raát daân gian aáy trong thôøi ñaïi chuùng ta. Khuùc xoâng cuûa toâi coù theå phoå nhaïc ñöôïc, nhöng ñieàu ñoù khoâng coù yù nghóa laø chuùng ñöôïc saùng taùc vôùi muïc ñích aáy, maø chuû yeáu vôùi muïc ñích giôùi thieäu trong hình thöùc thích hôïp nhaát nhöõng böùc tranh sinh hoaït vôùi nhöõng neùt chaám phaù, giôùi thieäu nhöõng típ ngöôøi cuûa nhaân daân nhö hoï ñang quaây quaàn beân chuùng ta, nhö hoï noùi, nhö hoï nghó “ Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
4. Vaên chöông Mó La Tinh - 29 - OÂng laáy töø moät hoøa khuùc nhaûy muùa daân gian cuûa Cuba coù keøm theo lôøi thô (khuùc son). Töø ñieån La Rousse coù maáy doøng veà oâng: “Nhaø thô Cuba sinh ôû Camaguaây 1902, thô oâng baét töù ôû voán foânklo daân toäc”. Ñieäu xoâng laø gì? Theo Cloâtñô Cupphoâng (ngöôøi dòch vaø giôùi thieäu Guillen ra tieáng Phaùp) thì baøi xoâng ñaàu tieân maø ngöôøi ta bieát ñöôïc laøm ôû cuoái theá kyû 16 (1580) taïi thaønh phoá Xantiagoâ (Cuba). Lôøi cuûa ñieäu ca muùa aáy ñaïi löôïc nhö sau, vôi caâu hoûi vaø caâu ñaùp: - Chò Ma Teâoâñoâra ñi ñaâu roài? - Chò ra ñi beû caønh kieám cuûi. - Ra ñi vôùi chieác duøi troáng vaø caây ñaøn? - Chò ra ñi beû caønh kieám cuûi. - Chò ôû ñaâu maø toâi khoâng thaáy? - Chò ra ñi beû caønh kieám cuûi. - Chò ra ñi beû caønh kieám cuûi. - Chò ra ñi beû caønh kieám cuûi. Caùc nhaø thoâng thaïo veà vaán ñeà naøy cho raèng ñieäu ca muùa xoâng keát hôïp hai neàn vaên hoùa : giai ñieäu Taây Ban Nha vôùi nhöõng yeáu toá truyeàn khaåu ñaõ coù töø laâu ñôøi ôû chaâu Phi. Naêm 1910, ñieäu ca muùa xoâng vaãn raát löu truyeàn ôû vuøng Camaguaây. Giôùi thöôïng löu khoâng nhaûy muùa theo ñieäu naøy, chæ coù daân chuùng. Aâm nhaïc ñieäu xoâng, qua thôøi gian, giaøu theâm. Thöôøng moät baøi xoâng coù hai phaàn ( goïi laø hai “luùc”). Phaàn moät keå caâu chuyeän, hoaëc neâu chuû ñeà cuûa ca khuùc; phaàn hai doàn daäp hôn, giaù trò chuû yeáu laø veà nhòp ñieäu, goàm nhöõng tieáng ñöôïc choïn vì aâm höôûng cuûa noù vaø coát ñeå nhaán maïnh yù töù ôû phaàn ñaàu. Nhöõng naêm 1925–1930, noù lan ra khaép Cuba. Vöøa tôùi La Havana thì xoâng ñöôïc hoan ngheânh moät caùch kyø laï. Töø nhöõng khu phoá, xoâng ñaõ töï noù traøn vaøo caùc thính phoøng vaø taát caû caùc daøn nhaïc ñeàu chôi ñieäu aáy. Noù coøn ñöôïc duøng caû trong chieán dòch vaän ñoäng baàu cöû. Ñaây laø baøi “ Neáu maø coâ bieát ” cuûa Guillen : Phaàn ñaàu ( laø coát truyeän): AÁy a, coâ gaùi ôi Neáu maø coâ bieát! Ñeâm hoâm qua khi toâi thaáy coâ ñi qua, Toâi ñaõ giaáu maët, khoâng cho coâ thaáy. Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
5. Vaên chöông Mó La Tinh - 30 - Vôùi anh ta, coâ cuõng seõ laøm nhö vôùi toâi Khi toâi khoâng coøn moät xu trong tuùi Coâ ñaõ boû ñi vui thuù nôi nao Queân raèng toâi coù ôû trong ñôøi. Phaàn hai goàm nhöõng tieáng nhöõng aâm thanh cuûa ngoân ngö,õ coát cho ngöôøi nghe coù aán töôïng nhö bò xoay ngôïp: Xoânggoâroâ, coâxoânggoâ Xoânggoâbeâ; Xoânggoâroâ, coâxoânggoâ Ñômamay; Xoânggoâroâ, coâ gaùi da ñen Muùa raát taøi. Xoânggoâroâ moät Xoânggoâroâ ba Ai ôi Laïi maø xem! Ñeán ñaây naøo! Xoânggoânoâ, coâxoânggoâ, Xoânggoâroâ, coâxoânggoâ Ñômamay! Baøi ñaàu tieân, cuõng laø baøi noåi tieáng nhaát trong 8 khuùc xoâng laø baøi “Neâgroâ Bemboâ”â (Anh da ñen moâi daøy). Chính oâng keå laïi trong laàn noùi chuyeän ôû La Havana 1945 raèng: “Söï phaùt sinh ra nhöõng baøi aáy gaén lieàn vôùi moät cuoäc theå nghieäm trong chieâm bao, ñaõ xuùc caûm toâi raát maïnh. Moät ñeâm – vaøo thaùng 4 /1930 - toâi ñaõ ñi naèm vaø ñang ôû löng chöøng giöõa giaác nguû vaø söï tænh thöùc, trong traïng thaùi chôït thieáp ñi, thì coù moät gioïng noùi toâi khoâng bieát xuaát hieän töø ñaâu phoâ beân tai toâi moät caùch roõ raøng chính xaùc hai töø “ Negroâ bemboâ”. Caùi gì theá vaäy? Dó nhieân toâi khoâng theå tìm Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
6. Vaên chöông Mó La Tinh - 31 - ra moät caâu traû lôøi naøo thoûa ñaùng, nhöng toâi khoâng theå naøo nguû theâm ñöôïc nöõa. Caùi caâu ngaén aáy, keøm theo moät nhòp ñieäu ñaëc bieät môùi meû, cöù quay troøn xung quanh toâi suoát ñeâm, caøng luùc laïi caøng saâu saéc vaø cuoán huùt : Neâgroâ Bemboâ, Neâgroâ Bemboâ, Neâgroâ Bemboâ Toâi daäy sôùm vaø beøn ngoài vaøo vieát. Nhö theå laø toâi nhôù laïi moät ñieàu ñaõ hoïc thuoäc töø tröôùc, toâi beøn laøm lieàn moät hôi moät baøi thô, trong ñoù maáy tieáng kia laøm choã töïa cho caùc caâu thô khaùc : Taïi sao anh noåi giaän ñeán nhö theá Khi ngöôøi ta goïi anh : “Anh da ñen moâi daøy”, Neáu maø caùi mieäng anh ngon tuyeät, Ôi anh da ñen moâi daøy? Moâi daøy, moâi daøy anh nhö theá kia Anh coù ñuû caû, Bôûi chöng caùi baø ñaøi thoï anh Bieáu anh taát caû . Nhöng ñöôïc ñeán theá naøo , anh vaãn coøn reân xieát, Ôi anh da ñen moâi daøy; Caùi ngöôøi khoâng laøm maø coù tieàn baïc, Ôi anh da ñen moâi daøy; Moät boä caùnh dieän vaûi traéng toát, Ôi anh da ñen moâi daøy; Vaø moät ñoâi giaøy hai maøu boùng loän, Ôi anh da ñen moâi daøy Moâi daøy, moâi daøy anh nhö theá kia, Anh coù ñuû caû; Bôûi chöng caùi baø ñaøi thoï anh Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
7. Vaên chöông Mó La Tinh - 32 - Bieáu anh taát caû. Toâi vieát, toâi vieát suoát caû ngaøy, töï yù thöùc veà söï baét ñöôïc aáy. Ñeán toái, toâi ñaõ ñöôïc moät voác baøi thô - 8 hay 10 baøi maø toâi ñaët teân chung chung laø “Nhöõng moâtip khuùc xoâng“. “Caùi môùi”, caùi saùng taïo ôû ñaây laø gì? Reâmatar vieát:“Thay theá vaøo ñoù laø ngoân ngöõ Taây Ban Nha ñöôïc trau chuoát vaø vôùi nhöõng töø töôïng thanh gôïi hình aûnh, raát töï do phoùng tuùng. Cuõng khoâng phaûi laø nhöõng hình aûnh hôøi hôït, nöïc cöôøi töøng phuø hôïp vôùi thöù ngoân ngöõ bò bieán daïng theo loái noùi cuûa ngöôøi khoâng coù hoïc thöùc “. Chính Guillen ban ñaàu cuõng toû ra hoaøi nghi, khoâng roõ coù phaûi laø saùng taùc cuûa rieâng oâng? vaø khoâng roõ coù ñöôïc moïi ngöôøi tieáp nhaän? Guillen taâm söï vôùi Cloát ñô Cupphoâng:“Luùc ñaàu toâi cuõng raát sôï, bôûi toâi raát nghi ngôø caùi söï deã daøng cuûa toâi khi vieát neân caùc baøi thô aáy. Luùc ñoù toâi nghó raèng coù leõ toâi ñaõ bò maéc phaûi caùi hieän töôïng goïi laø“maùy moùc trong tieàm thöùc”. Haún laø trí nhôù cuûa toâi vöøa môùi ñoïc leân cho toâi nhöõng caâu thô mình ñaõ hoïc trong tuoåi nhoû vaø ñöôïc baüng queân. Vì vaäy cho neân toâi caát ñaáy vaøi ba hoâm, khoâng noùi naêng gì caû”. Sau oâng ñöa cho baïn beø ñoïc, roài coâng boá vaø gaây tieáng vang lôùn. “Söï thaønh coâng cuûa nhöõng baøi thô ñoù thaät lôùn vaø khoâng ngôø”, oâng thöøa nhaän nhö vaäy. Khuùc xoâng ñöôïc nhieàu nhaø vaên, nhaø thô coù teân tuoåi ôû nhieàu khuynh höôùng khaùc nhau hoan ngheânh nhieät lieät. Coá nhieân nhöõng ngöôøi theo phaùi thô cuõ truyeàn thoáng phaûn ñoái quyeát lieät. Cuoäc theå nghieäm cuûa Guillen laøm cho nhaø thô noåi tieáng Taây Ban Nha Garcia Lorca luùc aáy ñang ôû thaêm Cuba cuõng haøo höùng. Vaøi hoâm sau, Lorca cuõng vieát moät baøi xoâng ñaêng treân taïp chí “Aâm nhaïc “ soá thaùng 4 – 5 / 1930: Ñeâm hoâm traêng raèm, Toâi seõ ñi Xanchiagoâ – taïi Cuba Toâi seõ ñi Xanchiagoâ Trong moät coã xe maøu nöôùc ñen. Toâi seõ ñi Xanchiagoâ Caùc maùi nhaø laù coï seõ ca haùt. Toâi seõ ñi Xanchiagoâ Vì theo aâm ñieäu muùa neân coù nhieàu caâu ca ñöôïc laùy laïi. Thaät ra, ngheä thuaät laùy ñöôïc söû duïng khaù phoå bieán trong thi ca, nhö “Baøi haùt cuûa ngöôøi ñaùnh caù Nhaät Baûn” cuûa Nadim Hítmeùt : Con caù aáy ai aên thì cheát, Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
8. Vaên chöông Mó La Tinh - 33 - Khoâng cheát ngay maø cheát daàn daàn Thòt da thoái röõa töøng phaàn, Ñöøng aên caù aáy, ñöøng aên thieät ñôøi Ai caàm tay chuùng toâi thì cheát Khoâng cheát ngay maø cheát daàn daàn Thòt da thoái röõa töøng phaàn, Ñöøng caàm tay aáy, ñöøng caàm maø nguy Queân anh ñi em ôi hôõi em maét ñeïp Ñöøng hoân anh, oâm aáp ngöôøi anh Queân ñi em nheù duyeân tình, Keûo anh laây cheát sang mình cuûa em. Thuyeàn kia laø aùo quan ñen Queân ñi em nheù haõy queân duyeân tình Keûo maø con cuûa ta sinh Ung nhö quaû tröùng thaân hình röûa tan Tuy ôû khuùc xoâng laø kieåu laùy caâu, chöõ, tieáng raát rieâng cuûa Nicolas Guillen: “Nicolas Guillen ñaõ döïa vaøo daân ca, vaøo foânklo cuûa daân toäc. Vaø thô oâng ñaõ duøng ngheä thuaät laùy laïi moät caùch chöa töøng thaáy trong thô theá giôùi, ñaõ ñaït tôùi moät höông vò, moät daïng saéc thaät laø kyø thuù. Maø caùi keát quaû ñoù laø do söï keát hôïp taøi naêng cuûa oâng vôùi söï khaùm phaù ra ñieäu xoâng, noùi moät caùch khaùc, ñöa noäi dung taâm hoàn vaø tinh thaàn cuûa mình keát hôïp vôùi tính ñoäc ñaùo cuûa moät hình thöùc cuï theå” (Xuaân Dieäu). Sau naøy, thô Guillen coù tieán trieån, môû roäng, tuy khuùc xoâng vaãn ñi suoát ñôøi thô cuûa oâng. Naêm1948, oâng coù” Khuùc xoâng toaøn veïn”. Reâtamar vieát: “Khi ngöôøi Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
9. Vaên chöông Mó La Tinh - 34 - chôi ghi ta aáy ñeán ñaùm ñoâng, moïi ngöôøi ñoå doàn con maét vaøo ñoâi tay anh ta, tìm caùi hoäp ñaøn maøu naâu, cho tôùi khi coù ngöôøi khoâng theå töï kieàm mình ñöôïc nöõa hoûi ngöôøi vöøa môùi ñeán: “Coù mang ghi ta ñeán khoâng, Nicolas Guillen?” Bieát laøm sao neáu ñaùm ñoâng, vì ñaõ töøng yeâu meán nhöõng vaàn thô thoâng thaùi, nhöõng vaàn thô saéc saûo, nhöõng vaàn thô ñau thöông laïi hoûi: “Anh coù mang khuùc xoâng tôùi khoâng?” Coù, Guillen coù mang theo khuùc xoâng , vaø khuùc xoâng cuõng khoâng bao giôø khoâng theo oâng“. Caùi lôùn cuûa thô oâng coøn bôûi noäi dung xaõ hoäi voán chöa coù nhieàu ôû nhöõng khuùc xoâng ban ñaàu aáy. Nhö Guillen thöøa nhaän: “Caàn phaûi ñaøo saâu vaøo noäi dung xaõ hoäi, caùi ñoù thì chöa coù ôû trong“Nhöõng moâtíp khuùc xoâng“”. Roõ hôn ôû caùc taäp sau vaø trôû thaønh “trung taâm” cuûa thô oâng. Ñoù laø khuynh höôùng thô lai (mulata), khuynh höôùng da ñen. Neân nhôù Cuba coù 25 % daân soá laø ngöôøi da ñen coøn ôû Myõ Latinh laø 50ø trieäu ngöôøi töø chaâu Phi tôùi. Noù gaén vôùi söï ra ñôøi cuûa taäp“Songoro Cosongo” (Xoânggoâroâ Coâxoânggoâ) vaøo thaùng 10 /1931. Ñaây laø moät taäp thô nhoû, 56 trang, vöøa ra ñôøi ñaõ ñöôïc hoan ngheânh nhieät lieät. Moät tôø baùo ñöông thôøi vieát: “Ñaây laø söï kieän noåi baät hôn caû vaø roõ raøng hôn caû cuûa naêm 1931 ôû Cuba”. Coù yù kieán ñaùnh gía:”Taùc giaû ñaõ nhìn thaáy ñieàu maø nhieàu theá heä thô tröõ tình ñaõ khoâng nhìn thaáy: caùi taâm hoàn ngöôøi goác da traéng ñaõ maáy ñôøi sinh ñeû ôû xöù nhieät ñôùi, caùi taâm hoàn ngöôøi lai da ñen – da traéng phöùc taïp môùi meû Giöõa boïn chuùng ta, chæ coù Nicolas Guillen ñaõ saùng taïo vaø ñaõ khaùm phaù. Vaäy thì anh laø hôn caû moät nhaø thô lôùn. Anh laø nhaø thô cuûa Cuba, maø naøng thô laø ngöôøi lai”. Ñaëc bieät quyù laø böùc thö ngaøy 8/6/1932 cuûa nhaø vaên lôùn Taây Ban Nha Unamuno: “Töø khi toâi nhaän ñöôïc vaø ñoïc – vöøa nhaän ñaõ ñoïc ngay – quyeån Songoro Cosongo, toâi ñaõ ñònh vieát thö cho baïn. Sau ñoù toâi ñaõ ñoïc laïi, toâi ñaõ ñoïc cho baïn beø nghe – vaø toâi ñaõ nghe Garcia Lorca noùi veà baïn. Toâi khoâng neân giaáu caùi caûm töôûng saâu saéc maø quyeån saùch cuûa baïn ñaõ ñeå cho toâi ” Ñaây laø vieäc laøm raát coù yù thöùc. Trong Lôøi noùi ñaàu, oâng vieát:“ Nhöõng vaàn thô naøy laø nhöõng vaàn thô lai. Coù theå chuùng ñaõ hoøa troän vôùi chính nhöõng yeáu toá taïo neân coäng ñoàng vaø daân toäc Cuba, nôi maø taát caû chuùng ta ít nhieàu bò pha maùu Tinh thaàn Cuba laø tinh thaàn lai. Vaø töø tinh thaàn ñeán maøu da, moät saéc maøu ñònh hình seõ tôùi vôùi chuùng ta. Moät ngaøy naøo ñoù ngöôøi ta seõ noù ñoù laø maøu Cuba. Nhöõng vaàn thô naøy muoán ñaåy nhanh ngaøy ñoù tôùi”. YÙ thöùc naøy ñoàng thôøi ñaõ naûy sinh tröôùc ñoù, laø moät quaù trình. Ba naêm tröôùc ñoù, oâng ñaõ phaùt bieåu:“Vaán ñeà lôùn laø söï giao thieäp giöõa ngöôøi da ñen vaø ngöôøi da traéng ôû Cuba“. OÂng ñaõ hoaøn toaøn töï yù thöùc ñöôïc söù maïng cuûa mình laø beânh vöïc nhöõng ngöôøi cuøng chuûng toäc vôùi mình . Naêm 1930, khi nhaø thô Myõ Hughô sang Cuba, oâng ñaõ keát baïn vôùi Hughô. Ñöôïc phoûng vaán, oâng ta ñaõ giaûi thích taïi sao thô mình chæ coù moät chuû ñeà laø loøng yeâu meán ngöôøi da ñen: “ Toâi ñaõ hieåu raèng caàn phaûi laø moät ngöôøi baïn thaân thieát, laø tieáng noùi, laø caây gaäy choáng cuûa ngöôøi da ñen: phaûi laø nhaø thô cuûa hoï Baïn coù hieåu khoâng ?” Vaø Guillen bình luaän theâm:“Vaâng, toâi hieåu, vaø toâi cuõng nghe töø ñaùy taâm Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
10. Vaên chöông Mó La Tinh - 35 - hoàn toâi caát leân caùi baøi thô maø Hughô môû ñaàu cho taäp thô ñaàu cuûa anh: Toâi da ñen nhö ban ñeâm, Ñen nhö nhöõng thaúm saâu cuûa Phi chaâu cuûa toâi ” Tröôùc ñoù, ngaøy 21 / 4/ 1929, trong baøi baùo “Con ñöôøng ñi tôùi khu Haùclem” (Haclem laø khu da ñen ôû New York), oâng yeâu caàu traùnh xa nguy cô naøy:“Daàn daø, chuùng ta chia xa nhau trong nhieàu laõnh vöïc maø ñaùng leõ phaûi hôïp nhaát vaø theo ñaø thôøi gian, söï chia reõ ñoù seõ trôû thaønh saâu saéc ñeán noãi seõ khoâng coøn coù maûnh ñaát ñeå hoøa giaûi cuoái cuøng. Ñoù laø moät ngaøy maø moãi thò thaønh Cuba - vieäc gì cuõng coù theå xaûy tôùi - seõ coù moät “khu da ñen” nhö ôû laùng gieàng phía baéc cuûa chuùng ta “. Môû ñaàu laø baøi “Tôùi” coù yù nghóa nhö moät baûn tuyeân ngoân: ÔÛ ñaây töø nhöõng mieàn röøng aåm öôùt ngoân töø ñaõ tôùi vôùi chuùng ta Vaø giöõa nhöõng keânh raïch, moät maët trôøi kieân cöôøng ñaõ ñaùnh thöùc chuùng ta Moät caùi nhìn xa veà töông lai : Caùc ñoàng chí ôi, chuùng ta ñang ôû ñaây! Döôùi aùnh maët trôøi , Da ñaãm moà hoâi cuûa chuùng ta seõ phaûn chieáu nhöõng khuoân maët aåm cuûa keû thaát baïi Vaø ban ñeâm trong luùc tinh tuù seõ chaùy ôû ñaàu nhöõng ngoïn löûa ta thaép leân Thì tieáng cöôøi cuûa chuùng ta seõ moïc treân nhöõng soâng ngoøi vaø chim choùc. Baøi thô “Baøi haùt cuûa caùi troáng Phi chaâu” baùo tröôùc cho anh da traéng coá thuû bieát raèng cuoái cuøng söï bình ñaúng cuûa maøu da seõ tôùi. Caùi troáng Bongoù cuûa chaâu Phi caát tieáng noùi: Anh chaøng ôi, Roài anh seõ phaûi xin loãi toâi Vaø aên chung böõa aên cuûa toâi Vaø anh seõ nghe nhöõng leõ phaûi cuûa toâi Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
11. Vaên chöông Mó La Tinh - 36 - Vaø anh seõ voã treân maët da cuûa toâi Vaø anh seõ khoaùc tay toâi ra ñöôøng Vaø anh seõ ñöùng ôû caùi nôi maø toâi ñöùng Anh seõ ñeán töø thaáp maø leân choã cao Bôûi vì taïi ñaây ngöôøi cao nhaát laø toâi ! YÙ thöùc phaûn khaùng raát roõ trong baøi thô ngaén goïn, coù loái caáu truùc chaët cheõ, ñoäc ñaùo - baøi “Mía”: Ngöôøi da ñen Gaén mình trong ñoáng mía. Teân Yaêngki Nhôûn nhô treân ñoáng mía. Ñaát môõ maàu Laëng naèm döôùi ñoáng mía. Maùu thaém ñoû Chaûy ra ngoaøi chuùng ta Khuynh höôùng naøy ñöôïc tieáp tuïc vaø naâng cao ôû taäp thô “Coâng ty höõu haïn Taây AÁn“ (1934). Xuaân Dieäu cho raèng, vôùi taäp thô naøy “con taøu cuûa Nicolas Guillen ñaõ ra bieån Nicolas Guillen ñaõ ñöôøng hoaøng böôùc haún vaøo lónh vöïc thô xaõ hoäi“. Quaû oâng ñaõ nghe thaáy “ khoå ñau vaø khoùc loùc xung quanh mình”. Baøi“Khuùc haùt hai oâng toå” noùi veà hai gioáng ngöôøi ôû Cuba, qua maáy traêm naêm buoân baùn, ñaày aûi ngöôøi da ñen. Guillen vieát raát laéng ñoïng : Bao nhieâu taøu thuyeàn, bieát maáy taøu thuyeàn Vaø ngöôøi da ñen nhieàu bieát maáy! Teân laùi buoân ngöôøi da ñen, roi cuûa noù chao oâi! Moät taám aùo ñaày maùu ñoå leä rôi, Nhöõng maïch maùu vôõ, nhöõng con maét loøi, Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
12. Vaên chöông Mó La Tinh - 37 - Nhöõng saùng sôùm roãng khoâng , Nhöõng buoåi chieàu nhaø maùy. Vaø moät gioïng noùi hung haêng quaùt thaùo Ñeán xeù raùch töôm caùi laëng im. Bao nhieâu taøu thuyeàn, bieát maáy taøu thuyeàn Vaø ngöôøi da ñen nhieàu bieát maáy! Baøi “ Trôøi noùng” coù söùc khôi gôïi raát maïnh: Caùi noùng ñoû hoe cho ngöôøi da ñen Tieáng troáng! Caùi noùng cho mình traàn boùng nhoaùng Tieáng troáng! Caùi noùng vôùi nhöõng löôõi baèng löûa Treân soáng löng ñeå traàn Tieáng troáng! Ñaëc bieät laø baøi thô daøi“Coâng ty höõu haïn Taây - AÁn”, laáy teân ñaët cho caû taäp thô. Ñoâng - Aán laø Aán Ñoä, giôø Taây - Aán laø caùc nöôùc trong quaàn ñaûo Anti. Caùi “ ñoùi “ ñöôïc dieãn taû raát saéc: Caùi ñoùi tieán leân döôùi nhöõng coång lôùn Ñaày nhöõng ñaàu ngöôøi vaøng voït Vaø nhöõng thaân ngöôøi nhö ma Noùù ngoài lyø treân nhöõng gheá daøi Cuûa nhöõng coâng vieân thaønh phoá, Hoaëc laø noù luùc nhuùc ngay döôùi aùnh maët trôøi Ngay döôùi aùnh traêng Kieám tìm chuùt röôïu ñaëng may chi Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
13. Vaên chöông Mó La Tinh - 38 - Laøm môø maét vaø queân ñi taát caû, Nhöng röôïu aáy Coù quaùn naøo baùn thöù röôïu aáy ñaâu. Caùi ñoùi cuûa quaàn ñaûo Aêngti Noãi ñau cuûa mieàn Taây Aán ngaây thô! Coù söï vuøng daäy cuûa nhöõng ngöôøi ngheøo khoå, mô töôûng tôùi ngaøy giaûi phoùng: Chaët ñaàu chuùng nhö laø chaët mía, Troùc! troùc ! troùc! Ñoát nhöõng caây mía vaø nhöõng ñaàu Vaø ñeå cho khoùi xoâng tôùi maây xanh, Seõ luùc naøo ñaây? Seõ luùc naøo ñaây? Ñaây dao chaët mía vaø löôõi cuûa noù, Troùc! troùc ! troùc! Ñaây tay cuûa toâi vôùi dao chaët mía Troùc! troùc ! troùc! Toùm laïi, Nicolas Guillen laø thi haøo daân toäc Cuba vaø Myõ Latinh. YÙ nghóa tieáng thô oâng laø ôû choã ñoù. Saùng taïo trong thô oâng cuõng töø coäi nguoàn ñoù maø ra. PABLO NEÙRUDA (1904 - 1973) OÂng laø nhaø thô Chileâ vaø laø moät trong nhöõng nhaø thô lôùn nhaát cuûa theá kyû XX. Naêm 1971, oâng ñöôïc Vieän haøn laâm Thuïy Ñieån trao taëng Giaûi Nobel veà vaên chöông Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
14. Vaên chöông Mó La Tinh - 39 - vôùi nhöõng lôøi ñaùng giaù chaân thöïc, goïi oâng laø: “Nhaø thô cuûa nhaân phaåm bò chaø ñaïp”; “moät ngöôøi ñaõ laøm soáng daäy nhöõng giaác mô vaø soá phaän cuûa moät luïc ñòa”, vaø lôøi ñaùnh giaù raát cao:“Nhöõng ai muoán tìm thaáy choã yeáu cuûa Neùruda thì coøn laâu môùi nhìn thaáy ñöôïc. Nhöõng ai muoán nhìn thaáy choã maïnh cuûa Neùruda thì chaúng caàn phaûi tìm kieám gì caû”(Thoâng baùo veà Giaûi thöôûng). Ilia Eârenbua thì vieát: “Neùruda khoâng chæ laø moät trong nhöõng nhaø thô lôùn nhaát cuûa giöõa theá kyû 20 - oâng coøn laø moät hieän töôïng, moät con ngöôøi kieät xuaát, khoâng thoâng thöôøng thaäm chí ngay caû trong nhöõng cöû chæ thoâng thuôøng nhaát. Nhöõng ñænh nuùi cuûa vuøng Andes coù theå nhìn thaáy töø moïi nôi ñaát Chileâ. Coøn Neùruda thì nhöõng ngöôøi soáng treân caùc ñaïi luïc khaùc nhau ñeàu nhìn thaáy oâng”. Ñeâpeâtôrô coi Neùruda laø “ñænh choùt cuûa thô Chileâ, taùc phaåm cuûa Neùruda coi nhö laø coå ñieån”. 1. Vaøi neùt veà cuoäc ñôøi Neùruda Neùruda teân thaät laø Nephtali Reyes – Neùruda laø buùt danh töø 1920. Moät soá ngöôøi cho raèng oâng duøng buùt danh naøy vì loøng ngöôõng moä daân toäc Xlavô vaø khuynh höôùng hieän thöïc cuûa nhaø vaên Tieäp Khaéc cuõ: Ian Neùruda. Söï thöïc coù hôi khaùc. Caäu Nephtali Reyes muoán ñöôïc ñaêng thô mình nhöng cha caäu laïi choáng ñoái kòch lieät vì sôï aûnh höôûng tôùi hoïc haønh. Theá laø ñaønh phaûi tìm moät bí danh. Laät moät tôø hoïa baùo haøng tuaàn caäu thaáy moät caùi teân kyù döôùi moät truyeän ngaén laø Ian Neùruda. Caäu beù thích caùi teân aáy. Noù ñöôïc phaùt aâm tieáng Taây Ban Nha nghe thaät hay, khaùc naøo caùc nhaø thô Keâveâñoâ, Masañoâ, Neâvaña Vôùi teân naøy, caäu ñöôïc taëng giaûi nhaát trong moät cuoäc lieân hoan thô ôû Teâmucoâ. Tuy baøi thô ñaàu tieân ñöôïc ñaêng treân taïp chí La Manhiana ba naêm tröôùc ñoù (1917) vôùi caùi teân: “Lo aâu vaø kieân nhaãn”. Neùruda khoâng chæ laø nhaø thô lôùn maø coøn laø moät nhaø hoaït ñoäng xaõ hoäi noåi tieáng. Con ngöôøi oâng ra sao? Theo Ilia Eârenbua thì:“Beà ngoaøi oâng hao hao gioáng böùc töôïng phaät, neáu coù ngöôøi thoå daân da ñoû Inca naøo ñònh taïc töôïng oâng treân ñaù (thöïc ra caùc töôïng thaàn cuûa ngöôøi Inca troâng döõ tôïn maø Neùruda thì hieàn). Maëc daàu tieåu söû oâng ñaày nhöõng söï kieän soâi noåi nhöng oâng laïi thích laëng leõ (oâng luùc naøo cuõng thích theá), hay noùi veà nhöõng chuyeän ngoä nghónh vaø nghó veà nhöõng chuyeän nghieâm tuùc. OÂng gôïi leân caùi caûm giaùc veà moät oâng phaät phôùt ñôøi, thaäm chí löôøi bieáng, trong khi ñoù thì oâng vieát nhieàu voâ keå. Nhieàu baøi thô cuûa oâng phaûi goïi laø raát lôùn tieáng, vaäy maø oâng noùi chuyeän nhoû nheï vaø gioïng noùi cuûa oâng khoâng phaûi gioïng cuûa moät dieãn giaû maø laø gioïng cuûa moät ñöùa beù bò tuûi thaân”. Hoaït ñoäng xaõ hoäi cuûa oâng raát soâi noåi. OÂng töøng laø laõnh söï Chileâ taïi nhieàu nöôùc sau khi toát nghieäp Tröôøng ñaïi hoïc toång hôïp Sanchiagoâ. Töø naêm 1927 ñeán naêm 1931: ôû Rangun (Mianma), Singapo, Coâloâmboâ (Xaâylan); naêm 1935: ôû Mañrit (Taây Ban Nha); naêm 1939: ôû Paris (Phaùp); vaø naêm 1970 cuõng taïi Paris. OÂng töøng ñi thaêm vaø soáng löu vong taïi nhieàu nöôùc ôû Myõ Latinh (Achentina, Meâhicoâ, Cuba ) vaø chaâu AÂu (Lieân Xoâ, Bungari, Italia ) OÂng ñoàng thôøi tham gia nhieàu hoäi nghò quoác teá: Naêm 1937 (2/7) phaùt bieåu taïi “Hoäi nghò caùc daân toäc Chaâu Myõ ôû Paris”; naêm 1949 (1/4) tham gia “Hoäi nghò baûo veä Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
15. Vaên chöông Mó La Tinh - 40 - phong traøo hoøa bình theá giôùi” ôû Paris”; naêm 1953 oâng ñöôïc trao Giaûi thöôûng hoøa bình quoác teá Leânin. ÔÛ trong nöôùc, naêm 1945 oâng ñöôïc keát naïp Ñaûng coäng saûn, ñöôïc baàu vaøo Nghò vieän naêm 1948. Cuøng truùng cöû nghò vieän coù Viñeâla (voán laø baïn cuõ cuûa oâng), sau ñöôïc cöû laøm toång thoáng. Haén laø moät keû phaûn boäi, laøm tay sai cho Myõ. Moät trong nhöõng coâng vieäc ñaàu tieân sau khi leân laøm toång thoáng laø caûnh caùo Neùruda vaø doïa baét oâng neáu coøn tieáp tuïc hoaït ñoäng nhö cuõ. Nhöng oâng laïi caøng hoaït ñoäng maïnh hôn. Ngaøy 6/1/1948, tröôùc quoác hoäi oâng ñoïc baøi “Toâi buoäc toäi”, vaïch traàn boä maët phaûn boäi cuûa Viñeâla tröôùc caùc daân bieåu vaø ca ngôïi coâng lao cuûa Ñaûng coäng saûn Chileâ. Ngaøy 5/2/1948 coù leänh truy vaø Neùruda phaûi soáng bí maät. Hôn moät naêm sau oâng buoäc phaûi rôøi Chileâ soáng löu vong ôû caùc nöôùc. Maõi 1952, khi chính phuû Viñeâla bò laät ñoå oâng môùi veà nöôùc. Haøng nghìn haøng nghìn ngöôøi ñaõ chaøo ñoùn oâng ôû saân bay Sanchiagoâ nhö ñoùn moät ngöôøi thaân yeâu nhaát cuûa mình. Thaùng 1/1970, Ñaûng coäng saûn Chileâ chæ ñònh Neùruda ra laøm öùng cöû vieân toång thoáng cuûa Ñaûng. Tröôùc ngaøy baàu cöû, oâng ruùt laïi ñeå nhöôøng phieáu cho Xanvaño Agienñeâ. Naêm 1973, trong hoaøn caûnh hieåm ngheøo cuûa caùch maïng Chileâ, oâng ñoïc lôøi phaùt bieåu “Lôøi keâu goïi trí thöùc Myõ Latinh vaø Chaâu AÂu”, loät traàn caùc theá löïc phaûn ñoäng ñònh gaây noäi chieán ôû Chileâ. Ngaøy 11/9, ñaûo chính quaân söï, oâng bò baét giam, vaø 23/9 boïn phaûn ñoäng Pinoâcheâ ñaõ saùt haïi oâng. Neùruda ñaõ cheát nhö moät vò anh huøng. Cheá Lan Vieân khi aáy xuùc ñoäng vieát: Giöõa luùc ta muoán bieán daây ñoàng thaønh nhöõng daây tô / thì chuùng bieán bieån hoa thaønh bieån maùu. OÂng soáng maõi trong söï nghieäp ñaáu tranh vì hoøa bình, ñoäc laäp, vaø tieán boä xaõ hoäi ôû Chileâ, Myõ Latinh vaø toaøn theá giôùi. 2. Söï nghieäp thi ca a – Böôùc chuyeån bieán trong thô Neùruda Caùc nhaø nghieân cöùu söï nghieäp Neùruda laáy nhöõng naêm 1935 - 1937 laøm caùi moác quan troïng nhaát trong cuoäc ñôøi vaø thô ca cuûa Neùruda. Tröôùc ñoù thô oâng chòu aûnh höôûng naëng neà caùc traøo löu hieän ñaïi chuû nghóa, chuû yeáu laø chuû nghóa sieâu thöïc Phaùp. Vì sao? Sinh ra trong moät gia ñình coâng chöùc, sau khi toát nghieäp ñaïi hoïc oâng laïi lieân tuïc ñi laøm ñaïi söù, xa laùnh thöïc teá lao ñoäng vaø ñaáu tranh cuûa nhaân daân. Baøi thô “Baøi ca ngaøy leã” (Giaûi nhaát trong cuoäc thi thô sinh vieân ôû Sanchiago naêm 1921), caùc taäp thô” Hoaøng hoân “(1923), “Hai möôi baøi thô tình vaø moät baøi ca tuyeät voïng” (1929), ngay caû taäp “Cö truù treân quaû ñaát “(1935) voán taäp hôïp caùc baøi thô oâng vieát nhöõng naêm 1925 – 1935, ñeàu coù nhöõng hình aûnh phong phuù vaø môùi laï, tình caûm chaân thöïc Tuy nhieân, oâng vaãn thaáy mình coâ ñôn buoàn teû, thaäm chí chaùn naûn tuyeät voïng trong hình thöùc coù phaàn xa laï vôùi quaàn chuùng lao ñoäng: Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
16. Vaên chöông Mó La Tinh - 41 - Ñeâm nay ñaây, toâi coù theå vieát nhöõng caâu thô buoàn teû nhaát Khi nghó raèng toâi ñaõ maát naøng, Khi caûm thaáy raèng toâi ñaõ maát naøng, Nghe ñeâm toái meânh moâng quaù ñoãi Caøng meânh moâng khi chaúng coù naøng ñaây. (Thaân theå ñaøn baø) Naêm 1935, Neùruda ñeán laøm laõnh söï ôû Mañrit. OÂng cuøng moät soá nhaø thô Taây Ban Nha nhö Lorca, Alberti, Tunon xuaát baûn moät tôø chuyeân san veà thô. Vöøa ra ñöôïc 6 soá thì cuoäc noåi loaïn do teân töôùng phaûn boäi Franco caàm ñaàu buøng noå ngaøy 18/ 7 /1936. Nhaân daân Taây Ban Nha voâ cuøng khoán khoå. Chính maét oâng ñaõ troâng thaáy caùi cheát cuûa nhaø thô yeâu meán cuûa nhaân daân Taây Ban Nha Lorca Ñeâpeâtôrô vieát: “Cuoäc noäi chieán Taây Ban Nha ñoái vôùi heát thaûy nhöõng ngöôøi trí thöùc söû duïng tieáng Taây Ban Nha ñaõ boùc traàn söï thaät: Noù khieán cho hoï nhìn roõ chuû nghóa phaùt xít, nhìn thaáy chuû nghóa phaùt xít ñaùnh vaøo vaên hoùa, phaù hoaïi vaên hoùa nhö theá naøo?” Neùruda ñaõ cho ra ñôøi taäp thô “Taây Ban Nha trong loøng toâi”. Trong baøi “Giaõi baøy”, oâng vieát: Baïn hoûi: naøo ñaâu hoa töû ñinh höông, Ñaâu veû sieâu hình cuûa nhöõng caønh anh tuùc, Ñaây nhöõng haït möa ñeàu ñeàu goõ nhòp, Cho nhöõng lôøi thô ngaäp ngöøng im laëng vaø tieáng chim keâu. Toâi seõ keå nhöõng gì ñaõ xaûy ra vôùi toâi: Toâi soáng ôû Mañrit trong khu phoá coù nhieàu gaùc chuoâng, Nhieàu thaùp ñoàng hoà vaø nhieàu caây xanh treân ñöôøng phoá. Töø nôi ñoù toâi nhìn thaáy Göông maët khoâ khan cuûa Caxtili Moät ñaïi döông maøu da “Bieät thöï hoa” ngoâi nhaø toâi ôû Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
17. Vaên chöông Mó La Tinh - 42 - Thôm ngaùt hoa quyø. Moät ngoâi nhaø haïnh phuùc Coù choù vaø treû con chôi Vaøo moät buoåi saùng taát caû ñeàu boác chaùy Löûa buøng leân töø loøng ñaát Löûa thieâu soáng con ngöôøi Roài töø ñoù - löûa Roài töø ñoù - maùu rôi Roài töø ñoù - khoùi suùng Nhöõng teân cöôùp cuøng boïn lính Maroác vaø maùy bay Nhöõng teân cöôùp tay ñeo nhaãn vaø nhöõng nöõ quaân coâng Nhöõng teân cöôùp cuøng boïn thaày ban phöôùc cho keû saùt nhaân Chuùng ñaõ ñeán Vaø maùu treû con chaûy daøi treân ñöôøng phoá Maùu treû con chaûy, maùu treû con. Baøi thô keát thuùc: Baïn seõ hoûi sao thô toâi Khoâng noùi ñeán moäng mô hoa laù Khoâng noùi ñeán nhöõng hoûa dieäm sôn huøng vó Cuûa ñaát nuôùc queâ höông? Haõy ñeán xem maùu chaûy treân ñöôøng Haõy ñeán xem Maùu chaûy treân ñöôøng Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
18. Vaên chöông Mó La Tinh - 43 - Haõy ñeán xem Maùu chaûy treân ñöôøng! Thô oâng giôø ñaõ chaûy theo höôùng khaùc. Ngöôøi ta thöôøng töø oâng maø nghó tôùi Maia. OÂng vieát: “Söùc maïnh, söï dòu daøng vaø döõ doäi cuûa Maia cho ñeán nay vaãn laø nhöõng maãu möïc cao nhaát cho thôøi ñaïi thô ca cuûa chuùng ta”. Caùi chính, noùi theo EÂrenbua, laø “baèng caû lyù lòch cuûa mình, baèng toaøn boä ñeà taøi vaø baèng söï döùt boû vôùi chuû nghóa laõng naïn cuûa quaù khöù khoâng xa, hôn laø baèng hình thöùc cuûa thi ca”. Töø ñaây, thô oâng chuyeån theo ba höôùng chính: gaén vôùi chính trò, vôùi hieän thöïc, vaø vôùi nhaân daân hôn. Tröôùc heát, giôø thô oâng gaén hôn vôùi ñôøi soáng chính trò cuûa nhaân daân, cuûa ñaát nöôùc vaø cuûa nhaân loaïi. Taäp “Taây Ban Nha trong loøng toâi”coù baøi thô “Göûi caùc baø meï nhöõng ngöôøi lính cheát traän”: Khoâng! Hoï chaúng cheát ñaâu! Hoï vaãn ñöùng giöõa mòt muø thuoác ñaïn Nhö nhöõng ngoïn löûa hoàng röïc saùng trong ñeâm Hình boùng hoï ñaây tinh khieát voâ cuøng Ñaõ hoøa laãn trong caùnh ñoàng vaøng choùi Nhö taám maøn boïc saét lung linh Nhö ngöïc trôøi ñaây, nhö khung ngöïc voâ hình Naêm 1942, vôùi chieán thaéng Xtalingrat, oâng vieát lieàn hai baøi thô “Baøi ca göûi Xtalingrat” (1942) vaø “Tình ca môùi göûi Xtalingrat” (1943) khi oâng ñang ôû Meâhicoâ. OÂng baøy toû loøng tin töôûng: Bình minh cuûa cuoäc soáng naûy sinh cuøng vôùi maët trôøi Xtalingrat. Vaø oâng quaû quyeát: Nhöõng keû ôû Haø Lan ñaõ ngaäm buøn laãn maùu Phun leân hoa vaø leân nöôùc cuûa ta Nhöõng keû cho roi vaø göôm thoáng trò Giôø ñaây phaûi cheát ôû Xtalingrat Nhöõng keû trong ñeâm traéng ôû Na Uy Vôùi tieáng ruù cuûa con choù vöøa xoång cuõi Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
19. Vaên chöông Mó La Tinh - 44 - Ñaõ ñoát tan caùi muøa xuaân baêng giaù kia ñi Seõ töï saùt ôû Xtalingrat. Neùruda ñaõ töï ñoïc nhöõng baøi thô ñoù cho coâng nhaân ôû Meâhicoâ nghe. OÂng keå: “Ngay trong ñeâm aáy (ñeâm oâng ñoïc thô) nhaân daân Meâhicoâ ñaõ in baøi thô Xtalingrat thaønh haøng vaïn tôø lôùn nhö tôø tin chieán söï vaø daùn khaép caùc ngaû ñöôøng thaønh phoá”. Boïn chuû tröông “ngheä thuaät vò ngheä thuaät” cheá gieãu: “Thô gì maø daùn leân töôøng nhö quaûng caùo ñieän aûnh”. Coù luùc quûa thöïc oâng raát meät moûi. Trong baøi “Xin haõy yeân laëng”, oâng yeâu caàu: Thoâi baây giôø cho toâi ñöôïc yeân Thoâi baây giôø ñöøng caàn ñeán toâi nöõa EÂrenbua nhaän xeùt: “Nhöng chæ moät tuaàn hay moät thaùng sau oâng laïi lao vaøo bieån caû cuûa ñôøi soáng. OÂng caét nghóa taïi sao oâng coù theå chòu ñöïng ñöôïc noãi buoàn ñau cuûa nhöõng phuùt maát loøng tin. Aáy laø khi con taøu bò ñaém, oâng caàm laáy caùi rìu - OÂng khoâng chæ laø moät thuyeàn tröôûng, oâng coøn laø ngöôøi ñoùng taøu.” Nhöõng con taøu kia laø toân giaùo cuûa toâi Khoâng coù loái thoaùt naøo ñoái vôùi toâi ngoaøi phaûi soáng Neùruda töøng tuyeân boá:“Nhaø vaên naøo töï ñaët mình ra ngoaøi voøng chính trò thì nhaø vaên ñoù chæ laø moät nhaân vaät thaàn thoaïi, moät con ngöôøi giaû taïo cuûa chuû nghóa tö baûn vaø ñöôïc chuû nghóa tö baûn uûng hoä”. Baèng thô, oâng vieát: Toâi khoâng coù thì giôø cho ñau khoå cuûa rieâng toâi. Ñoàng thôøi vôùi ñieàu ñoù, thô oâng ngaøy caøng gaén vôùi hieän thöïc hôn. Lorca vieát veà oâng: “Pablo Neùruda laø nhaø thô gaàn vôùi caùi cheát hôn laø trieát hoïc, gaàn vôùi ñau khoå hôn laø tri thöùc, gaàn vôùi maùu hôn laø möïc”. Coøn Neùruda thì xaùc ñònh trong moät tuyeân ngoân thô: Hôõi thi syõ! Haõy xoùa ñi trong saùch vôû Pôroâmeâteâ vôùi sôïi daây xieàng xích Caâu chuyeän xöa Khoâng laøm sao vó ñaïi cho baèng Khoâng laøm sao bi thaûm haûi huøng nhö theá ñöôïc (Pôretstô cuûa Bôreâzin) Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
20. Vaên chöông Mó La Tinh - 45 - Coù laàn, Neùruda nhôù laïi: “Moät nhaø pheâ bình Uruguay phaät yù vì toâi ñaõ daùm ví: nhöõng hoøn ñaù gioáng nhö nhöõng chuù vòt con OÂng ta tuyeân boá raèng vòt con, cuõng nhö lôïn con hoaëc nhöõng sinh vaät tuûn muûn khaùc, khoâng neân coù choã ñöùng trong thi ca. OÂng ta muoán raèng caùc nhaø thô chuùng toâi chæ vieát veà nhöõng ñeà taøi cao caû. Moät troø oõng eïo roãng tueách! Chuùng ta phaûi laøm sao ñeå nhöõng vaät bình thöôøng nhaát, giaûn dò nhaát cuõng hoùa ra thô” (Vaên ngheä soá44 - 1983). Moät laàn khaùc, oâng vieát:“Toâi ñaõ phaûi coá gaéng raát nhieàu ñeå boû caùi “bí hieåm” vaø tìm ñeán caùi “roõ raøng” Trong nhöõng ngaøy bò khuûng boá, toâi ñaõ phaûi ñaáu tranh choáng laïi caùi bí hieåm trong ngöôøi toâi vaø trong taùc phaåm ñang hình thaønh cuûa toâi, nhöng toâi chöa tin laø toâi ñaõ thaønh coâng. Toâi quyeát ñònh phaûi moãi ngaøy moät giaûn dò hôn nöõa trong nhöõng baøi thô cuûa toâi”. Ví nhö baøi “Ca tuïng nieàm vui”. Nieàm vui Öôùc mô thaønh söï thöïc Nhieäm vuï ñaõ laøm troøn Laù bieác Ta ñaõ troùt nghe nhöõng lôøi noâng noåi Gieo treân cöûa, Ñaõ phuõ phaøng daèn doãi vôùi nieàm vui Tia saùng Ta ñaõ ñeå cho traêng môø daàn loái. Mong manh Mang ñoâi kính Môùi hieän veà Cuûa nhöõng ngöôøi thô cuõ Tieáng voi reàn Ta ñem maây muø Aùnh baïc Che phuû caû thieân nhieân Choùi chang, Treân hoa töôi ta ñaët moät voøng ñen Hay ñoâi luùc Treân moâi quyù Chæ moät laøn gioù nheï, Ñaët chieác hoân buoàn tuûi. Nhöng Nhöng coøn kòp, Hôn nöõa Haõy ñeå ta chuoäc loãi. Laø aùo côm maõi maõi, Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
21. Vaên chöông Mó La Tinh - 46 - Cuõng chính vì vaäy maø thô oâng caøng gaén vôùi ñaïi chuùng hôn. Vì sao? Neùruda giaûi thích: “Toâi nghó raèng chuùng ta vieát cho moät luïc ñòa, ôû ñoù taát caû moïi vieäc ñeàu treân ñaø phaùt trieån, vaø nhaát laø ôû ñoù chuùng ta ñang mong moûi tieán leân vaø laøm ñöôïc moïi vieäc. Nhaân daân chuùng ta ñeàu môùi baét tay vaøo caùc ngheà nghieäp, caùc ngheä thuaät vaø caùc kyõ thuaät khaùc nhau hay ít ra cuõng ñang hoïc laïi caû Chuùng ta laø nhöõng daân toäc bao goàm nhöõng con ngöôøi bình thöôøng chæ môùi baét ñaàu hoïc chöõ vaø hoïc kieán thöùc. Chính vì hoï maø chuùng ta vieát, chuùng ta vieát cho ngöôøi taàm thöôøng ñeán noãi thöôøng laø hoï khoâng bieát ñoïc. Theá nhöng thô ñaõ xuaát hieän treân quaû ñaát tröôùc caû chöõ vaø nhaø in kia. Chính do ñoù maø ta hieåu raèng thô cuõng nhö baùnh my,ø phaûi ñöôïc chia ñeàu cho taát caû moïi ngöôøi, cho nhöõng keû thoâng thaùi cuõng nhö cho nhöõng ngöôøi noâng daân, phaûi ñöôïc chia ñeàu cho toaøn theå nhaân daân chuùng ta”. Coøn baèng thô, oâng vieát: Haõy traû ta veà trôû laïi vôùi vôùi daân ta. OÂng luoân muoán noùi tieáng noùi cuûa nhaân daân: Moät laàn nöõa Naâng cao leân tieáng noùi cuûa nhaân daân Nhö naâng chieác loâng röïc rôõ nhaát trong röøng Haõy ñaët noù beân ta, vaø yeâu meán Cho ñeán khi noù haùt leân thaønh tieáng Treân moâi ta (Pôretstô cuûa Bôdeâzin) Nhaân daân trong thô oâng, hoï laø ai? Nhöõng thôï reøn, nhöõng ngöôøi daân chaøi löôùi Laø maùu thòt cuûa Chileâ Nhöõng boä maët daên deo vì gioù thoåi Ñaày ñoïa giöõa sa nguyeân Vaø ñoùng daáu ñau thöông (Nhöõng ngöôøi cheát treân quaûng tröôøng) Ñaëc bieät, oâng daønh caûm thoâng cho noãi ñau thöông cuûa hoï: Tieáng haùt cuûa toâi khoâng theå naøo xa ñöôïc Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
22. Vaên chöông Mó La Tinh - 47 - Caûnh ñau thöông (Pôreâtxtô cuûa toâi) Hoaëc: Nhöõng ñau khoå cuûa nhaân daân Ñaõ xuyeân thaúng loøng toâi Vaø baùm chaët laáy toâi (Ñaát vôùi ngöôøi). OÂng thaät söï soáng heát loøng vì nhaân daân. Baøi“Di chuùc”coù ñoaïn: Toâi ñeå laïi cho nghieäp ñoaøn tieâu thaïch Nghieäp ñoaøn than cuøng vôùi nghieäp ñoaøn ñoàng Ngoâi nhaø toâi beân bôø beå meânh moâng Trong ñaûo toái (ñuùng ra laø “ñaûo ñen” – Ixra Nheâgra) Toâi mong muoán nhöõng con ngöôøi ñau oám Ñöôïc nghæ ngôi trong tình caûm traéng trong Lan roäng khaép vuøng toâi, Vaø böõa aên toâi, daønh cho keû toái taêm Vaø giöôøng toâi, cho nhöõng ngöôøi thöông taät Nhaø toâi ñoù, baïn ôi, xin môøi baïn Haõy vaøo ñi Trong theá giôùi cuûa coû caây mieàn bieån Cuûa ñaù hoa laáp laùnh aùnh muoân sao Maø toâi ñaõ döïng leân Qua tranh ñaáu trong nhöõng ngaøy cuøng khoå. Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
23. Vaên chöông Mó La Tinh - 48 - Chính vì theá nhaân daân raát möïc yeâu meán oâng. Coù laàn döôùi trôøi naéng raùt, haøng nghìn coâng nhaân ôû moû than Chileâ meät nhoaøi vì phaûi nghe suoát maáy tieáng baøi dieãn vaên cuûa moät ngöôøi laõnh ñaïo coâng ñoaøn. Nhöng khi Neùruda ñöùng leân dieãn ñaøn ñoïc thô oâng thì laäp töùc hoï caát muõ vaø ñöùng nghe. Khi keå laïi chuyeän naøy, nhaø thô phaùp Giaêng Macxeânaêc suy nghó: “Hoï chaøo ñaây laø chaøo moät caùi gì raát môùi vaø khoâng theå naøo thay theá ñöôïc. Cuõng khoâng phaûi chaøo caùi vinh quanq coå kính cuûa nhaø thô, hay söï vinh quang treû trung vaø xöùng ñaùng cuûa moät nhaø chính trò, maø chaøo caùi uy löïc môùi meû maø thô ca baát töû ñaõ duøng ñeå phuïc vuï nhaân daân”. b – Thô Neùruda vôùi Chileâ vaø Myõ Latinh Nhöõng caâu chuyeän laõng maïn thöôøng ví oâng laø “caây ñaøn daân toäc” laø “hieäp só Ñoâng Kihoâteâ chinh phuïc daõy Andes”. Noùi ñeán thô oâng laø noùi ñeán ñieàu naøy. Lorca cho raèng: “Döôøng nhö oâng ñaõ nghe ñöôïc nhieàu ñieàu töø moät theá giôùi maø chæ moät soá ngöôøi hieåu noãi, bôûi khaùc haún vôùi theá giôùi chuùng ta”. Theá giôùi naøo? Lorca giaûi thích tieáp: “Ñoù laø nhöõng nhaø thô cuûa xích ñaïo, caùc cao nguyeân, cuûa röøng nuùi ñaày söùc quyeán ruõ. Nhöõng nhaø thô khaùc nhau trong nhòp, trong ñieäu thöùc, khieán cho tieáng Taây Ban Nha caøng ñaëc bieät giaøu coù. Ôû nhöõng nhaø thô lôùn nhaát trong hoï thaáy böøng leân moät thöù aùnh saùng bí maät maø laïi voâ taän, thöù aùnh saùng töï do vaø choùi chang laõng maïn maø chæ coù ñaïi luïc Nam Myõ môùi coù”ù. Töø ñoù noåi leân Neùruda: “Thô Neùruda ñaït tôùi ñænh cao cuûa ñôøi soáng taâm tình, cuûa söï dòu daøng, ñoàng thôøi cuûa khaùt voïng maø ôû chaâu Myõ chöa töøng thaáy coù”. OÂng yeâu ñaát nöôùc mình ñeán kyø laï. EÂrenbua keå: “OÂng nhieàu laàn coá thuyeát phuïc toâi raèng, khoâng coù thöù röôïu naøo treân theá giôùi ngon hôn röôïu Chileâ. Moät laàn, toâi vaø oâng tôùi thaêm Ñaïi söù Lieân Xoâ ôû Baéc Kinh. Tình côø toâi phaùt hieän moät chai röôïu Chileâ vaø roùt cho Pablo moät coác, giaáu khoâng cho bieát röôïu gì. Neùruda uoáng xong laéc ñaàu thôû daøi: ”Caùi thöù röôïu naøy laøm sao bì ñöôïc vôùi röôïu Chileâ! ” Roài moät laàn khaùc oâng chöùng minh vôùi toâi trong ba giôø lieàn raèng so vôùi Goângxalet Viñeâla thì caùc teân ñoäc taøi cuõ hieän nay vaø sau naøy treân theá giôùi chæ laø “nhöõng ñöùa treû ngaây thô nhaát”. Maëc daàu ñuùng ra thì chöa caàn so vôùi Hítle maø chæ so vôùi Trukhiloâ (teân ñoäc taøi ôû Goateâmala) thoâi Viñeâla chæ laø moät teân nhoùc con”. Clara Xanches (ngöôøi Taây Ban Nha) keå: “Moät laàn, ôû Maxcôva, oâng baét gaëp treân töôøng ôû nhaø toâi nhöõng traùi ôùt Chileâ. Maét oâng saùng leân, töïa nhö vöøa baét gaëp moät maûnh ñaát Chileâ. OÂng laáy caùc traùi ôùt xuoáng, thaän troïng beû nhoû ra, cho vaøo coái giaõ cuøng vôùi toûi, theâm nöôùc vaøo ñun soâi leân, laøm nöôùc soát, thöù soát cay thaäm teä, ñaàu löôõi chaïm vaøo nhö phaûi boûng.Vaäy maø coøn thöøa bao nhieâu, chuùng toâi doàn caû vaøo chai vaø Neùruda mang keø keø beân ngöôøi veà taän khaùch saïn, xem nhö moät thöù cuûa baùu voâ giaù”. Ta hieåu vì sao khi xa toå quoác, phaûi soáng löu vong, oâng voâ cuøng buoàn ñau. Baøi “Ñeán bao giôø” coù ñoaïn: Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
24. Vaên chöông Mó La Tinh - 49 - OÂi, Chileâ, caùnh hoa daøi Nhöõng bieån caû, nhöõng röôïu hoàng, röôïu traéng, Ñeán bao giôø Ñeán bao giôø vaø bao giôø Ñeán bao giôø ta môùi ñöôïc gaàn ngöôi? Ngöôi seõ quaán vaøo thaân ta Daûi boït beå caû hai maøu ñen traéng Vaø ta seõ vui möøng thaû phoùng Doøng thô ta treân ñaát nöôùc cuûa ngöôi Cuõng phaûi noùi laø ôû thôøi kyø ñaàu, do chòu aûnh höôûng naëng neà cuûa chuû nghóa sieâu thöïc, Neùruda töøng coù nhöõng ñònh kieán vieát khoù hieåu nhö ôû nhöõng nhaø sieâu thöïc chaâu Aâu chính coáng , thô oâng vaãn coù nhöõng taùc phaåm coù giaù trò, khoâng theå phuû nhaän ñöôïc, maø thi phaåm coù tính chaát söû thi” Tieáng haùt cuûa Masu Pitsu” laø noåi baät nhaát. Masu Pitsu laø vuøng nuùi noåi tieáng ôû Peâru coøn tìm thaáy daáu veát cuûa nhöõng neàn vaên minh ñaàu tieân cuûa ngöôøi Indioâ tröôùc thôøi Coâloâng. Taùc phaåm naøy laø nhöõng hoài öùc tuyeät ñeïp vaø theå hieän loøng caûm thoâng tröôùc noãi buoàn thaûm cuûa daân toäc. Ñeâpeâtôrô vieát: “Theo toâi, thi phaåm Masu Pitsu laø moät trong nhöõng ñænh cao cuûa vaên hoïc theá giôùi, moät thi phaåm coù hôi thôû phi thöôøng cuûa söû thi maø nhaø thô ñaõ ñaït ñöôïc tôùi möùc cuûa Ñaêngtô hay Seâchxpia”, toaùt leân “taám bi kòch chung cuûa caû moät daân toäc”. Noåi tieáng nhaát trong thôøi kyø sau laø taäp “Tieáng haùt cuûa moïi ngöôøi” (in taïi Meâhicoâ naêm 1950, coøn ñöôïc dòch laø “Tieáng ca chung” hoaëc “Chung moät tieáng ca”). Taùc phaåm naøy ñöôïc Neùruda thai ngheùn töø tröôùc Chieán tranh theá giôùi thöù II, coù 15 chöông (moãi chöông coù moät chuû ñeà nhaát ñònh). Neùruda veõ leân böùc tranh chung veà luïc ñòa töø thôøi coå ñaïi ñeán nay. Moät hoïc giaû Lieân Xoâ (tröôùc ñaây) Ñôneâpôroâv ñaõ goïi taùc phaåm laø “Iliat” cuûa “nhaân daân Nam Myõ”. Veà noäi dung, môû ñaàu laø chöông “Ngoïn ñeøn traùi ñaát”. Ñoù laø caâu chuyeän veà caùc loaøi thaûo moäc, thuù vaät, chim muoâng, veà thieân nhieân giaøu coù vaø nhöõng doøng soâng, veà ngöôøi daân xöa kia laø chuû nhaân Sau ñoù, boãng xuaát hieän boä maët hung döõ cuûa nhöõng teân xaâm löôïc keùo ñaïi baùc theo ngoïn côø Giatoâ giaùo chaø ñaïp leân ñaát naøy (chöông “Nhöõng teân xaâm löôïc”). Roài khí thieâng soâng nuùi vaø con ngöôøi ñaõ ñöùng leân giaûi phoùng (chöông “Nhöõng ngöôøi giaûi phoùng”). Nhöng thöû thaùch môùi aäp ñeán: caùc coâng ty tö baûn ñoäc quyeàn Myõ thay theá aùch thoáng trò cuûa thöïc daân Taây Ban Nha. Xuaát hieän boïn ñoäc taøi, thöông gia, quan laïi, boài buùt baûn xöù, buoân baùn xöông maùu vaø Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
25. Vaên chöông Mó La Tinh - 50 - moà hoâi cuûa nhaân daân. Chöông “Hôõi ngöôøi tieàu phu haõy tænh daäy” keâu goïi tinh thaàn caùch maïng cuûa nhaân daân. Theá roài gioøng suy tö tieáp tuïc ñöôïc phaùt trieån trong nhöõng chöông theo chuû ñeà phieâu laõng: “Ngöôøi ñi troán”, “Doøng soâng ca haùt” ”Ñaïi döông huøng vó” Keát thuùc baûn tröôøng ca, Neùruda noùi veà mình: keå cuoäc ñôøi, keå con ñöôøng ñeán vôùi nhaân daân, vôùi lyù töôûng, nhöõng traàm tö trieát hoïc veà söï soáng vaø caùi cheát Neùruda luoân xaùc ñònh roõ: Neáu nhö toâi phaûi cheát nghìn laàn Toâi nguyeän cheát ôû queâ höông toâi ñoù Neáu toâi ñöôïc nghìn laàn sinh nôû Toâi nguyeän sinh ôû nôi ñoù queâ toâi OÂng khoâng maát hi voïng, khoâng bao giôø: Cheát choùc, ñoïa ñaày, taêm toái, giaù baêng Ñaõ phuû leân treân haït gioáng coøn non Vaø nhaân daân nhö ñaõ bò vuøi choân Nhöng caây baép ñaõ cöïa mình döôùi ñaát Nhöõng baøn tay ñoû ngaàu baát khuaát Choïc thuûng khoái laëng im Töø coõi cheát ta hoài sinh trôû laïi Ngheä thuaät baûn tröôøng ca ñaït ñeán möùc hoaøn haûo. Theå thô töï do ñöôïc vaän duïng linh hoaït, ñaày saùng taïo. Tuy nhieân Neùruda vaãn raát ñeà cao vai troø cuûa nhòp thô. Nhö baøi: “Nhöõng thi só treân trôøi”: Caùc anh ñaõ laøm gì Hôõi caùc anh Nhöõng tín ñoà cuûa Gôùt Nhöõng con ngöôøi trí thöùc ñeïp xinh Nhöõng con ngöôøi ñua ñòch vôùi Rinke Nhöõng keû chuyeân naën ra ñieàu huyeàn aûo Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
26. Vaên chöông Mó La Tinh - 51 - Nhöõng phuø thuûy sinh toàn giaû taïo Nhöõng hoa maøo gaø sieâu thöïc döôùi moà saâu Nhöõng thi haøi cuûa nhöõng “moát” chaâu Aâu Nhöõng con saâu xanh leø Trong pho maùt saëc muøi tö baûn Caùc anh ñaõ laøm gì Giöõa thôøi buoåi cuûa öu saàu, lo laéng Tröôùc maét con ngöôøi taêm toái naøy ñaây Toùm laïi, “Tieáng haùt cuûa moïi ngöôøi” laø moät ñænh cao trong thô hieän ñaïi Myõ Latinh vaø theá giôùi. Ôû ñaây, toaøn boä lòch söû Myõ Latinh ñöôïc nhìn laïi töø goùc ñoä cuûa theá kyû naøy. ÔÛ ñaây, quaù khöù ñöôïc thöùc tænh vaø thöïc taïi ñöôïc huy ñoäng vaøo cuoäc ñaáu tranh ñeå giaønh laáy töông lai. Nhaân vaät tröõ tình ñaõ nhaân danh toå quoác mình ñoàng thôøi caû luïc ñòa mình, vöôn tôùi nhaõn quan coù taàm bao quaùt taàm nhaân loaïi, ñeå ñaët ra vaø giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà caên baûn nhaát cuûa thôøi ñaïi. Ñi vôùi toå quoác vaø nhaân daân, Neùruda troïn ñôøi thuûy chung vôùi con ñöôøng naøy: “Toâi nhaän thaáy con ñöôøng ñoù laø con ñöôøng coù giaù trò hôn heát vaø toâi cuõng thaáy raèng maõi ñeán baây giôø toâi môùi thaät laøm ñuùng caùi traùch nhieäm chaân chính cuûa toâi Chuùng ta phaûi saùng taïo ra moät theá giôùi khaùc, moät theá giôùi ñaày haïnh phuùc. Muoán theá moät nhaø vaên phaûi laø moät ngöôøi lính thoâng thöôøng trong ñoäi quaân vó ñaïi, phaûi luoân luoân höôùng veà phía tröôùc, khoâng bao giôø dao ñoäng”. Thô oâng coù söùc maïnh vaät chaát laø vì theá. Chæ moät chuyeän sau cuøng ñuû chöùng minh söùc maïnh ñoù. Naêm 1947, thaáy Neùruda vì baän nhieàu coâng taùc, khoâng ñuû thôøi giôø hoaøn thaønh taäp “Tieáng haùt cuûa moïi ngöôøi”, Ñaûng coäng saûn Chileâ ñaõ quyeát ñònh cho oâng nghæ haún coâng taùc trong moät naêm ñeà saùng taùc. Ñieàu naøy chöùng toû thô Neùruda caàn ñoái vôùi nhaân daân ñeán möùc naøo! c – Thô tình Neùruda Ñieàu naøy chöùng toû söï ña daïng trong hoàn thô oâng. Luùc 53 tuoåi, Neùruda ñaõ noùi vôùi caùc ñoäc giaû Xoâ Vieát: “Toâi hieán phaàn lôùn thô toâi cho cuoäc ñaáu tranh kieân trì cuûa caùc daân toäc chaâu Myõ. Nhöng toâi khoâng cho raèng thô hoaøn toaøn phaûi mang tính chaát chính trò. Naêm caûm quan cuûa nhaø thô phaûi ñaït tôùi moïi chaân trôøi ” Naêm 1960, taäp“Moät traêm baøi thô tình” xuaát hieän. OÂng ñeà taëng ngöôøi vôï yeâu cuûa mình laø Matin Urutia. Lôøi töïa Traêm naêm baøi thô xon neâ tình yeâu nhö sau: Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
27. Vaên chöông Mó La Tinh - 52 - “Em raát thaân yeâu cuûa anh! Noãi ñau khoå cuûa anh thaät lôùn khi vieát cho em nhöõng baøi xon neâ ñaët teân chöa ñuùng naøy, maø anh ñaõ doàn bao nhieâu söùc löïc vaø buoàn ñau, nhöng nieàm vui göûi ñeán em roäng lôùn hôn caû moät ñoàng coû bao la. Khôi leân nhöõng vaàn thô naøy, anh bieát laém raèng caïnh moãi baøi, do thò hieáu, do söï choïn loïc, do söï thanh nhaõ, nhöõng nhaø thô muoân ñôøi ñaõ ñaët nhöõng vaàn ñieäu aâm vang, aùnh baïc long lanh, tinh theå trong suoát hoaëc tieáng noå lieân hoài. Coøn anh vôùi söï khieâm nhöôøng lôùn lao, anh laøm nhöõng baøi xon neâ baèng goã naøy, cho noù aâm höôûng cuûa chaát trong vaø ñuïc naøy, vaø nhöõng vaàn thô naøy voïng ñeán tai em nhö theá ñoù. Em vaø anh daïo böôùc qua nhöõng khu röøng vaø bôø caùt, nhöõng hoà hoang vaéng, nhöõng ñoáng tro taøn, chuùng ta ñaõ nhaët nhöõng maåu goã tinh khieát, nhöõng taám goã tuøng daøi chöùng kieán soâng nöôùc vaø thôøi tieát troâi qua , chuyeån ñeán. Töø nhöõng veát tích ñaõ eâm dòu ñi nhieàu laém anh ñaõ döïng leân baèng löôõi rìu, con dao baøo, chieác dao nhoû nhöõng ñaøn yeâu ñöông naøy vaø laøm nhöõng ngoâi nhaø nhoû vôùi möôøi boán taám goã ñeå trong chuùng soáng ñoäng ñoâi maét em maø anh toân thôø vaø ca ngôïi. Ñoù laø nhöõng lí do yeâu ñöông cuûa anh vaø traêm baøi thô naøy laø cho em: nhöõng xon neâ baèng goã coøn ñoù cuûa cuoäc soáng naøy vì em” (Thaùng 10 – 1959). Sau ñaây laø hai baøi xon neâ tieâu bieåu. Xon neâ thöù ba Tình yeâu, ñoùa hoa tím boïc voøng gai, buïi caây lôûm chôûm giöõa bao nhieâu ñaém say tung nhöõng khoå ñau, nhò hoa hôøn giaän, bôûi con ñöôøng naøo, em tìm gaëp taâm hoàn anh? Em boãng doàn aùnh löûa ñau buoàn veà nôi ñaâu treân ñöôøng anh giöõa nhöõng ngoïn laù laïnh aâu saàu, anh daïy böôùc chaân em ñeán nôi anh ñoù? ñaù soûi, laøn khoùi hay hoa, cho em roõ ngoâi nhaø anh? Nhöng anh bieát: ñeâm sôï haõi ñaõ run raåy, raïng ñoâng roùt taát caû nhöõng coác röôïu traøn ñaày, maët trôøi leân hieän dieän nguy nga. Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
28. Vaên chöông Mó La Tinh - 53 - Khi tình yeâu vaây laáy anh baïo taøn khoâng döùt, caáu xeù anh vôùi gai nhoïn, löôõi göôm seõ môû ra trong loøng anh moät con ñöôøng veát boûng Xon neâ thöù tö Em seõ nhôù laïi khu röøng quyeán ruõ, nôi höông caây lay ñoäng ngoït ngaøo, choác choác moät con chim bay qua khoaùc aùo muøa ñoâng: chaäm chaïp vaø laøn möa. Em seõ nhôù laïi nhöõng taëng phaåm cuûa ñaát ñai muøi höông haêng noàng, vôùi buïi vaøng nhöõng ngoïn coû buïi bôø vaø reã caây roái loaïn, gai saéc ñoäc haïi töïa löôõi göôm. Em seõ nhôù laïi boù hoa cuûa em mang ñeán boù hoa baèng boùng hình, suoái nöôùc vaø laëng im, boù hoa gioáng nhö ñaù bao quanh boït soùng. Ñuùng luùc aáy nhö muoân ñôøi, nhö maõi maõi: chuùng ta ñi caû hai ñeán nôi khoâng chôø ñôïi ñeå tìm thaáy taát caû gì ñang chôø ñôïi ñoâi ta. (theo baûn dòch cuûa Hoaøng Nhaân) Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
29. Vaên chöông Mó La Tinh - 54 - Naêm 1998, nhaân kyû nieäm 25 naêm ngaøy maát cuûa P. Neùruda, nhieàu cuoán saùch môùi ñöôïc xuaát baûn, heù môû nhöõng trang coøn chöa maáy ai bieát ñeán trong cuoäc ñôøi rieâng soùng gioù cuûa oâng. Taïi Xanchiagoâ xuaát baûn tieåu söû Ñeâlia Caren (1885-1989), moät nöõ hoïa só AÙchentina ñaõ töøng laø vôï cuûa Pablo Neùruda trong gaàn 20 naêm. Maëc duø cuoán saùch keå veà Ñeâlia, nhöng nhieàu trang vieát veà chính nhaø thô. Neùruda vaø Ñeâlia laøm quen vôùi nhau ôû Taây Ban Nha naêm 1935. Trong quaõng thôøi gian ñoù, Ñeâlia ñang theo hoïc ngheä thuaät taïo hình ôû Paris vaø say meâ yù töôûng veà moät nöôùc coäng hoøa Taây Ban Nha taïi Paris. Ñeâlia keát baïn vôùi Picaùtxoâ, Lui Aragoâng, Lorca, Maria Teâreâda Leâoâng vaø qua hoï quen bieát Neùruda luùc aáy laøm vieäc taïi Söù quaùn Chileâ taïi Phaùp. Maëc duø cheânh leäch veà tuoåi taùc (Ñeâlia luùc ñoù 50 tuoåi, hôn Neùruda 20 tuoåi) nhöng hoï vaãn yeâu nhau vaø keát hoân vôùi nhau. Sau khi keát hoân, Ñeâlia ñaõ vöùt boû hoaït ñoäng ngheä thuaät cuûa mình ñeå toaøn taâm toaøn yù giuùp ñôõ choàng. Chính Ñeâlia ñaõ bieân taäp taùc phaåm lôùn nhaát cuûa Neùruda laø baûn anh huøng ca “Tieáng haùt cho moïi ngöôøi”, keå veà soá phaän cuûa chaâu Myõ Latinh, vaø cuõng chính baø ñaõ vaän ñoäng ñeå taùc phaåm naøy ñöôïc xuaát baûn. Baø cuõng giuùp Neùruda tieàn nong ñeå oâng mua moät ngoâi nhaø taïi Ixla Neâgra beân bôø Thaùi Bình Döông, nôi choân caát thi haøi Neùruda vaø ngöôøi vôï cuoái cuøng cuûa oâng laø Matin Urutia. Moät trang nöõa trong cuoäc soáng rieâng tö cuûa Pablo Neùruda ñaõ ñöôïc tieát loä trong moät cuoán saùch xuaát baûn ôû Braxin. Hoùa ra oâng ñaõ yeâu moät phuï nöõ trong 20 naêm trôøi maø khoâng laáy ñöôïc naøng, vaø ñaõ hai laàn ñònh töï saùt vì moái tình baát haïnh aáy. Caâu chuyeän tình gaây chaán ñoäng naøy chöa bao giôø ñöôïc phaûn aùnh trong caùc cuoán tieåu söû nhaø thô cuõng nhö trong caùc hoài kyù cuûa oâng vaø giôø ñaây ñöôïc moät nhaân chöùng heát söùc ñaùng tin caäy keå laïi. Ñoù laø Aleáchxanñra Aroát, ngöôøi chaùu gaùi cuûa nhaø thô Chileâ OÂma Aroát, baïn thaân vaø ñoàng thôøi laø “tình ñòch” cuûa Neùruda. Caâu chuyeän coù theå toùm taét nhö sau. Vaøo naêm 1921, khi Neùruda môùi ba möôi tuoåi vaø môùi böôùc vaøo laøng thô, oâng gaëp vaø yeâu say ñaém moät coâ gaùi teân laø Laura Arueâ. Tuy Laura cuõng tha thieát yeâu oâng nhöng gia ñình coâ laïi khoâng chòu thöøa nhaän oâng. Ít laâu sau, ñeå chia reõ haún hai beân, boá meï coâ ñöa coâ tôùi moät thaønh phoá khaùc. Neùruda heát söùc ñau khoå vaø oâng ñaõ vieát taëng ngöôøi yeâu taäp thô tình nhan ñeà“Hai möôi baøi thô veà tình yeâu vaø moät khuùc ca tuyeät voïng”. Trong caûnh xa caùch. Laura caøng caûm thaáy yeâu Neùruda maõnh lieät hôn vaø coâ ñaõ baát chaáp yù cha meï, quay trôû veà Xanchiagoâ. Tình yeâu cuûa hoï laïi buøng chaùy vôùi moät söùc maïnh môùi. Nhöng ít laâu sau, Neùruda phaûi ñi xa trong moät thôøi gian daøi. Luùc ra ñi, oâng nhôø ngöôøi baïn thaân nhaát cuûa mình laø OÂma Aroát ñích thaân chuyeån cho Laura nhöõng böùc thö oâng seõ göûi veà. Nhöng OÂma cuõng laïi yeâu say ñaém Laura neân ñaõ giaáu ñi nhöõng böùc thö cuûa Neùruda. Töôûng ngöôøi yeâu ñaõ queân mình, Laura taâm söï noãi ñau khoå vôùi OÂma vaø ñöôïc OÂma an uûi saên soùc. Keát quaû laø hoï keát hoân vôùi nhau. Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
30. Vaên chöông Mó La Tinh - 55 - Vì khoâng nhaän ñöôïc thö Laura neân Neùruda cuõng nghó laø ñaõ bò ngöôøi yeâu queân laõng. Moät hoâm Laura ngaãu nhieân tìm thaáy nhöõng böùc thö cuûa Neùruda ñaõ bò OÂma giaáu ñi, vaø coâ ñaõ naëng lôøi traùch moùc choàng. Khi Neùruda trôû veà vaø bieát ñöôïc toaøn boä söï thaät, oâng ñoøi OÂma phaûi giaûi thích. OÂma thanh minh laø mình haønh ñoäng nhö vaäy vì quaù yeâu Laura neân ñaõ ñöôïc tha thöù. Laura laïi trôû thaønh ngöôøi tình cuûa Neùruda. “Tam giaùc tình yeâu” naøy keùo daøi gaàn 20 naêm trôøi vaø ñöôïc caû ba che giaáu kyõ löôõng. Chính tình yeâu tha thieát vôùi Laura ñaõ ba laàn ngaên trôû Neùruda keát hoân. Soá phaän OÂma keát thuùc moät caùch bi thaûm. Naêm 1977, OÂma bò moät boïn cöôùp baét coùc roài gieát cheát. Coøn Laura töû naïn naêm 1986 khi nhaø cuûa coâ bò hoûa hoaïn. Ñeå vieát ñöôïc cuoán saùch keå treân, Aleáchxanñra Aroát ñaõ tìm gaëp nhöõng ngöôøi coù lieân quan giaùn tieáp ñeán caâu chuyeän, ñaëc bieät, ñaõ tìm gaëp ñöôïc ngöôøi baùc só ñaõ hai laàn cöùu thoaùt Neùruda khi oâng tìm caùch töï saùt. Aleáchxanñra ñaõ quyeát ñònh cho xuaát baûn cuoán saùch cuûa mình ôû Braxin vì hieåu raèng ôû Chileâ, Pablo Neùruda ñöôïc coi laø anh huøng daân toäc vaø khoâng ai ñöôïc pheùp xuùc phaïm ñeán höông hoàn oâng, duø chæ moät chuùt thoâi. Toùm laïi, coù theå noùi, aûnh höôûng cuûa Neùruda raát roäng raõi vaø saâu saéc. Ñeâpeââtôrô vieát : “Neùruda hieän nay quaû thaät laø ngöôøi tieâu bieåu nhaát cuûa neàn vaên hoïc chaâu Myõ Latinh. OÂng gioáng nhö moät ngoïn ñeøn pha, laø vì coù theå noùi toaøn boä thô ca vieát baèng tieáng Taây Ban Nha ñeàu chòu aûnh höôûng cuûa Pablo Neùruda. Nhöng ñoù cuõng laø moät thöù aûnh höôûng khaù nguy hieåm laø vì caùc nhaø thô thöôøng coù khuynh höôùng vieát theo kieåu Neùruda Heát thaåy moïi ngöôøi haàu nhö bò uy tín cuûa oâng thu huùt vaø caùc nhaø thô treû phaûi coá gaéng raát nhieàu khoâng phaûi ñeå ñua söùc vôùi oâng maø laø ñeå tìm ra nhöõng con ñöôøng môùi”. Ñoù laø söï thaät khoâng ai coù theå baùc boû. II. Veà chuû nghóa hieän thöïc huyeàn aûo ( THE MAGIC REALISM ) Khaùi nieäm naøy phoå bieán vaøo nhöõng naêm 70, gaén lieàn vôùi teân tuoåi cuûa Miguel Angel Asturias, Alejo Carpentier, Jorge Amado vaø nhaát laø Gabriel Garcia Marquez. Nhôù laïi, trong baøi noùi chuyeän veà vaên chöông Myõ Latinh cuûa R. Ñôpeâtôroâ (thaùng12/1960) ôû Vieän Vaên hoïc Vieät Nam coù nhaéc tôùi chuû nghóa hieän thöïc huyeàn aûo nhöng chöa roõ reät. Veà Miguel Angel Asturias, oâng vieát: “Laø moät nhaø saùng taïo Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
31. Vaên chöông Mó La Tinh - 56 - thöïc söï, vaø cuõng laø nhaø vaên cöï phaùch cuûa neàn vaên hoùa chaâu Myõ Latinh”, ñaët caïnh nhöõng teân tuoåi Neùruda, Guillen vaø Amado. Veà Jorge Amado, oâng noùi raát nhieàu, ñaùnh giaù raát cao, nhöng khoâng moät lôøi noùi tôùi khaùi nieäm treân (oâng töøng laøm thö kyù cuûa Amado trong hai naêm, khi nhaø thô ôû Brazin): “Theo toâi, oâng laø moät trong nhöõng nhaø vaên ñaëc saéc nhaát, ñaùng yeâu nhaát, chaân chính nhaát cuûa chuû nghóa hieän thöïc hieän ñaïi, khoâng phaûi chæ ôû Brazin”. Veà Alejo Carpentier, oâng noùi roõ hôn moät chuùt: “OÂâng thöôøng noùi laø oâng öa caùi “kyø laï”, oâng vieát giöõa mô moäng vaø thöïc taïi. Theo oâng, cuoäc soáng cuûa moãi caù nhaân dieãn ra giöõa moät thöù mô moäng vaø thöïc taïi, coù khi mô moäng troäi leân, coù khi laø thöïc taïi, vì vaäy trong taùc phaåm cuûa oâng coù söï keát hôïp giöõa mô moäng vaø thöïc taïi”. Neân nhôù vaøo luùc naøy, moät trong nhöõng taùc phaåm quan troïng nhaát theo khuynh höôùng vaên chöông treân ñaõ ra ñôøi nhö “Vöông quoác traàn gian “ (1949), “ Nhöõng daáu aán ñaõ maát” (1953) Vaøo thaäp kyû 70 , 80 cuûa theá kyû XX coù caùi goïi laø “ oàn aøo “ veà vaên chöông Myõ Latinh, ñaëc bieät laø vaên xuoâi Myõ Latinh, chuû nghóa hieän thöïc huyeàn aûo ñöôïc nhaéc tôùi nhieàu. Khuyng höôùng naøy coù aûnh höôûng lôùn, vì sao? Tröôùc heát coù vai troø cuûa caùch maïng Cuba. Marquez, khi traû lôøi caâu hoûi “thaät ra coù söï oàn aøo veà caùc nhaø vaên Myõ Latinh khoâng?“ ñaõ noùi: “Caùi goïi laø söï oàn aøo veà caùc nhaø vaên Myõ Latinh treân thöïc teá laø heä quaû logic cuûa caùch maïng Cuba”. Roài oâng luaän giaûi: “Khi nhaän ñöôïc nhöõng tin töùc veà caùch maïng Cuba, nhöõng ngöôøi Aâu chaâu, nhaát laø ngöôøi Phaùp ñaõ töï hoûi: Cuba ôû ñaâu, vaø hoï khaùm phaù ra raèng coù moät phaàn cuûa theá giôùi ñöôïc goïi laø Myõ Latinh. Khi ñoù hoï môùi baét ñaàu ñeå yù ñeán noù, baét ñaàu tìm hieåu noù, coá gaéng hieåu noù”. Vaên chöông Myõ Latinh (nhaát laø tieåu thuyeát) vôùi khaû naêng môùi meû ñöôïc ñaùnh giaù cao. Marquez vieát tieáp: “Vaø trong soá nhöõng caùi hoï thaáy ôû Myõ Latinh, coù moät neàn vaên hoïc maø hoï chöa bieát. Theá laø hoï chaáp nhaän in ra nhöõng cuoán saùch cuûa chuùng toâi, nhöõng cuoán saùch ñaõ nhieàu laàn ñöôïc göûi tôùi caùc nhaø xuaát baûn ôû Phaùp vaø ôû Baéc Myõ, nhöng bò cöï tuyeät“. Nguyeân do chính laø do vaên chöông Taây AÂu vaø Baéc Myõ sau Chieán tranh theá giôùi II vaøo nhöõng naêm 50, 60 ñaõ rôi vaøo khuûng hoaûng thaät söï. Roõ nhaát laø tieåu thuyeát. Vaán ñeà ñaët ra laø theå taøi naøy soáng hay ñang cheát?. Caàn löu yù tôùi ñaùnh giaù cuûa R.M. Alberes trong “Cuoäc phieâu löu tö töôûng vaên hoïc chaâu Aâu theá kyû 20 “ – (baûn dòch cuûa Kim Vaên , Saøi Goøn 1971). Nhìn chung veà vaên chöông Taây Aâu, taùc giaû cho raèng: “Söï saùng taùc vaên chöông haàu nhö cuõng bò sa laày trong moät tinh thaàn baïc nhöôïc” (tr 613). Veà vaên hoïc Phaùp thì:” Ñeå cöï tuyeät döùt khoaùt tieåu thuyeát truyeàn thoáng, caùc nhaø tieåu thuyeát môùi traùnh caét nghóa caùi theá giôùi maø hoï mieâu taû. Tieåu thuyeát naøy ñoái vôùi ngöôøi ñoïc trôû thaønh khoù hieåu, khoù lónh hoäi, tröôùc maét hoï hieän ra khoâng phaûi laø caùi theá giôùi nhaân loaïi quen thuoäc maø laø moät baûn theå ñaõ maát yù nghóa. Taùc phaåm bieán thaønh moät thöïc nghieäm khoù chòu” ( tr 615). Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
32. Vaên chöông Mó La Tinh - 57 - ÔÛ Baéc Myõ, vaên chöông cuõng rôi vaøo tình caûnh töông töï. Moät nhaø vaên Myõ - Robert Penn Warren ñaõ dieãn taû khaù xaùc ñaùng qua baøi thô chaâm bieám “Caäu beù giöõa theá kyû “: Theá kyû naøy ngöøng laïi nhö moät baùnh xe lôùn bò sai leäch Vaø luoàng gioù daãn daét chuùng toâi trong nöûa theá kyû nay ñaõ ngöøng Chæ coù ngoïn gioù nheï kích ñoäng chuùng toâi moät caùch thaâm thieåm Khoâng coù yù höôùng vaø khoâng kieân trì ñeå döøng laïi ôû moät ñieåm chính yeáu, Chuù nhoû ôi, chuù ra ñôøi trong luùc aáy Chuù ra ñôøi vaøo luùc maø tieáng tích taéc suy nhöôïc Cuûa tieáng ñoàng hoà giöõa ñeâm so taøi vôùi nhöõng uy theá maïnh meõ Chuù ra ñôøi vaøo luùc tinh hoa cuûa traàn gian suy taøn Vaø baây giôø chuù mæm cöôøi, caùi mæm cöôøi töôi taén cuûa thaàn Apollon Tröôùc luaän ñieäu bieän chöùng phaùp buoàn noân Chuù ra ñôøi vaøo luùc con choù laïi trôû thaønh laø con choù nöõa Vaøo luùc khai môû ñoùa hoa sôï haõi trinh traéng trong buoåi hoaøng hoân taïm thoûa hieäp Trong khi laøm boä laøm ñieäu, tay naém tay, maét hí höûng cöôøi tình Thieän vaø Aùc toå chöùc hoäi nghò thöôïng ñænh ñeå san baèng yù kieán dò bieät Tieåu thuyeát hieän ñaïi Myõ Latinh xuaát hieän vaø thaønh coâng, coù söï phoái hôïp giöõa trí töôûng töôïng vaø lyù trí. Nhaø vaên Peâru M. Scotda vieát: “Tieåu thuyeát Myõ Latinh ngaøy nay ñaõ buø ñaép moät choã thieáu maø chaâu AÂu caûm thaáy raát roõ, ñoù laø caùi huyeàn dieäu. Bôûi leõ phöông Taây ngaøy nay chæ coøn khaû naêng keå laïi trong nhöõng trang saùch caùi caùch maø hoï tænh giaác vaø uoáng caø pheâ buoåi saùng”. Khoâng phaûi ngaãu nhieân maø khi noùi veà vaên chöông hieän thöïc huyeàn aûo, caùc nhaø pheâ bình coøn goïi noù laø ngheä thuaät Baroque (ôû theá kyû 18) ñöôïc bieåu hieän trong vaên chöông. Ñaây laø moät trong nhöõng neùt ñoäc ñaùo cuûa nhieàu nhaø vaên Myõ Latinh. Hoï mieâu taû theo “ doøng thaùc luõ”, “ hoäi töûu thaàn cho nhöõng töø ngöõ, khi chöõ nghóa ñaõ boác men say”, vôùi “loái vieát noùi 10 chöõ ñeå caát leân moät lôøi”( yù kieán cuûa Claude Prevost). Noù nhö quay laïi thôøi kyø aáu thô cuûa loaøi ngöôøi, khi tö duy thaàn thoaïi coøn chieám choã, Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
33. Vaên chöông Mó La Tinh - 58 - khi tö duy lyù trí chöa chi phoái con ngöôøi moät caùch cöùng nhaéc. Noù cöï tuyeät moïi söï an baøi, ngöng ñoïng. Coi ñaây laø söï buøng noå cuûa chaát Myõ Latinh trong tieåu thuyeát (töïa nhö tranh töôøng Mexicoâ, nhaïc vaø vuõ ñieäu Myõ Latinh: Jazz, Samba, Chachacha, Lambaña ). 1. Ñoâi neùt veà lòch söû chuû nghóa hieän thöïc huyeàn aûo Ñaây laø khuyng höôùng môi trong tieåu thuyeát Myõ Latinh hieän ñaïi (chuû yeáu laø caùc nöôùc thuoäc vuøng giöõa Caribeâ vaø Brazin) töø sau Ñaïi chieán theá giôùi laàn thöù II . Khaùi nieäm chuû nghóa hieän thöïc huyeàn aûo laàn ñaàu tieân ñöôïc Austurias duøng trong Lôøi noùi ñaàu taäp “ Nhöõng truyeàn thuyeát cuûa Goateâmala”. Ñaây laø taùc phaåm vaên xuoâi ñaàu tieân cuûa Asturias, trong ñoù chaát lieäu saùng taùc ñöôïc ruùt ra töø kho taøng vaên chöông daân gian Maya, phong caûnh queâ höông vaø hoài öùc aáu thô. Cuoán saùch in taïi Paris 1930, ñöôïc coi laø moät trong nhöõng taùc phaåm ñaët neàn moùng cho chuû nghóa hieän thöïc huyeàn aûo. Noù gaây tieáng vang lôùn ôû chaâu AÂu. Sau ñoù, trong saùng taùc cuûa Asturias cuõng nhö cuûa Amado, yeáu toá huyeàn thoaïi cuøng toàn taïi vôùi yeáu toá hieän thöïc trong khi taùi taïo thöïc taïi Myõ Latinh ( nhö cuoán “ Ngaøi toång thoáng”, vieát ôû Paris, löu haønh bí maät trong voøng 13 naêm môùi ñöôïc aán haønh vaøo 1945). Chæ khi xuaát hieän tieåu thuyeát cuûa Carpentier “Vöông quoác traàn gian” vaøo naêm 1949, trong ñoù oâng neâu luaän thuyeát veà “caùi thöïc taïi kyø dieäu Myõ Latinh”, vaø cuøng vôùi söï ra ñôøi cuûa moät loaït taùc phaåm lôùn cuûa caùc nhaø vaên tieâu bieåu khaùc thì khaùi nieäm chuû nghóa hieän thöïc huyeàn aûo môùi ñöôïc chính thöùc duøng ñeå chæ moät traøo löu môùi cuûa tieåu thuyeát Myõ Latinh. ÔÛ ñaây caàn nhaán maïnh tôùi vai troø cuûa lyù luaän vaø thöïc tieãn saùng taùc. Veà lyù luaän, keát thuùc Lôøi noùi ñaàu cuûa cuoán“Vöông quoác traàn gian”, Carpentier noùi: “Lòch söû Myõ Latinh laø moät cuoán bieân nieân söû veà caùi thöïc taïi kyø dieäu”. Rieâng thöïc tieãn saùng taùc cuûa oâng, ngoaøi “Vöông quoác traàn gian” (1949), oâng coù “ Theá kyû aùnh saùng” (1962), vaø “Luaän veà phöông phaùp “ (1974). Asturias coù boä “Veà chuoái” vôùi ba taäp “Gioù maïnh”, 1950, (keå veà soá phaän bi thaûm cuûa ngöôøi noâng daân trong caùc ñoàn ñieàn chuoái – nhöõng “ñòa nguïc xanh” ôû Trung Myõ);“Cha coá xanh”, 1954, (phaùc hoïa chaân dung boïn chuû tö baûn, duøng ñoâ la ñeå luõng ñoaïn xaõ hoäi Myõ Latinh, noâ dòch hoï). Ñaëc bieät “Maét ngöôøi ñaõ khuaát”, 1960. Ñoù laø lôøi keâu goïi ñoaøn keát caùc löïc löôïng daân chuû tieán boä ñeå tieâu dieät nhöõng ñòa nguïc traàn gian aáy. Taùc phaåm cuûa Amado nhö : “Gabrien” ( 1958) choáng ñaïo ñöùc tö saûn, vaø nhaát laø “Nhöõng ngöôøi thuûy thuû giaø “ (1959 -1960) mang maøu saéc daân gian , huyeàn aûo veà con ngöôøi ôû beán caûng Baya. Caùc taùc phaåm cuûa Marquez: tieåu thuyeát “Traêm naêm coâ ñôn” (1967); taäp truyeän “ Chuyeän buoàn khoâng theå tin ñöôïc cuûa Eâreânhñira ngaây thô vaø ngöôøi baø baát löông” (1969); tieåu thuyeát “Muøa thu cuûa tröôûng laõo” (1975) Cuøng nhieàu taùc phaåm cuûa caùc nhaø vaên khaùc nhö Borges, Baxtoâx, Roâxa, Loâsa, Coctaxa, Agenñeâ Luis Borges sinh ngaøy 24 – 8 – 1899, taïi Buenos Aires, thuû ñoâ Argentina, trong moät gia ñình tö saûn lôùn. Ngay töø khi coøn aáu thô, oâng ñaõ tieáp thu moät neàn giaùo Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
34. Vaên chöông Mó La Tinh - 59 - duïc cung ñình cuûa chaâu AÂu vaø moät söï luyeän reøn vaên chöông nghieâm khaéc trong thö vieän oâng baø ngoaïi. Naêm 1914, oâng chuyeån sang Thuïy Só, laø nôi oâng hoïc baäc thaønh chung, hoïc tieáng Phaùp vaø tieáng Ñöùc. (Ngay töø thuôû aáu thô oâng ñaõ hoïc tieáng Anh). Naêm 20 tuoåi, oâng cuøng gia ñình ñeán Taây Ban Nha vaø ôû Mañrid oâng laøm quen vôùi caùc nhaø thô thuoäc phong traøo baûo hoaøn cöïc ñoan. Naêm 1921, oâng trôû veà toå quoác vaø thoâng qua tôø “Proa”, do oâng saùng laäp, du nhaäp tröôøng phaùi baûo hoaøn cöïc ñoan vaøo Buenos Aires. OÂng trôû thaønh ngöôøi truyeàn baù chuû choát cuûa khuynh höôùnh thô ca môùi. Thuoäc veà giai ñoaïn saùng taùc naøy laø taäp thô vôùi nhan ñeà “Nhieät höùng cuûa Buenos Aires” (1925) vaø taäp tieåu luaän vôùi nhan ñeà “Nhöõng tra cöùu” (1925). Nhieät huyeát tuoåi treû mai moät ñi cuøng naêm thaùng vaø do ñoù oâng ñaõ töø boû traøo löu baûo hoaøn cöïc ñoan ñeå laên xaû vaøo moät cuoäc tìm kieám môùi trong saùng taùc cuûa mình. Naêm 1929, oâng ñaõ ñi tôùi moät kieåu vieát ngaén coå ñieån. Phong caùch cuûa oâng ñaõ ñònh hình vaø caùc trang vieát cuûa oâng caêng ñaày nhöõng yeáu toá huyeàn aûo vaø tröøu töôïng, thöôøng xuyeân döïa treân vieäc söû duïng laïi nhöõng khôûi höùng vaên chöông truyeàn thoáng. Ñieàu naøy ñöôïc thaáy roõ trong taäp truyeän ngaén ñaàu tay cuûa oâng xuaát baûn naêm 1935. Sau khi xuaát baûn taäp “Saùu vaán ñeà cuûa ngaøi Isidro Parodi”, moät tieåu thuyeát hình söï coäng taùc vôùi nhaø vaên A.Casares, Luis Borges ñaõ cuûng coá vaø naâng cao uy tín ngheà nghieäp cuûa mình baèng vieäc coâng boá hai taäp truyeän ngaén tuyeät vôøi “Nhöõng hö caáu” (1944) vaø “Aleph” (1949). Trong caùc taùc phaåm naøy, thoâng qua troø chôi haøi höôùc vaø trí tueä mang daáu aán caûm quan tröõ tình, oâng ñaõ tieán haønh cuoäc laät ñoå ñích thöïc khaùi nieäm hieän thöïc ñaõ quen duøng, ñoàng thôøi ngöôøi ta nhaän ra caùc thuû phaùp bieåu hieän voán ñaëc tröng cuûa myõ hoïc Luis Borges. Voán laø ngöôøi coù kieán vaên saâu roäng, moät kieán vaên thoâng kim baùc coå, oâm truøm töø Taây sang Ñoâng, ñoàng thôøi laø ngöôøi ñöôïc trôøi phuù cho trí töôûng töïông tuyeät vôøi, Luis Borges ñaõ ñeå laïi moät coâng trình vaên chöông caên baûn trong ñoù oâng chæ chôi hai khaùi nieäm then choát: thôøi gian vaø khoâng gian; söï hoøa choän giöõa thôøi – khoâng gian thöïc vôùi thôøi – khoâng gian aûo. Do ñoù, oâng ñaõ taïo neân moät thöïc theå vaên chöông phong phuù, ña daïng coù söùc haáp daãn vaø vì vaäy noù laø hình boùng chaân thöïc cuûa cuoäc soáng Myõ Latinh. Naêm 1955, Luis Borges bò muø maét hoaøn toaøn. Tuy nhieân beänh taät ñaõ khoâng theå buoäc oâng phaûi töø boû coâng vieäc saùng taùc. Töø ñoù trôû ñi oâng caàn coù thö kí rieâng vaø ngöôøi naøy ñaõ giuùp oâng naém baét ñöôïc thöïc teá vaên chöông cuûa theá giôùi vaø trong nöôùc, giuùp oâng laøm nhöõng taäp baûn thaûo môùi. OÂng ñöôïc xem laø moät trong nhöõng ngöôøi môû ñöôøng cho chuû nghóa hieän thöïc huyeàn aûo Myõ Latinh. Naêm 1980, Luis Borges nhaän giaûi Miguel de Cervantes, chuyeân taëng cho caùc taùc giaû coù coâng baûo veä vaø phaùt trieån tieáng Taây Ban Nha. Luis Borges maát ngaøy 14/6/1986 taïi Thuïy Só vì beänh ung thö. Thi haøi oâng ñöôïc löu giöõa maõi maõi ôû ñaây theo nguyeän voïng cuûa chính oâng. Baxtoâx laø nhaø vaên Paraguay, sinh naêm 1917. Luùc 17 tuoåi, oâng bò ñoäng vieân ñi lính ñaùnh Boâlivia (1934). Sau chieán tranh, oâng xuaát nguõ, kieám vieäc laøm vaø baét ñaàu Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
35. Vaên chöông Mó La Tinh - 60 - vieát vaên. Naêm 1936, oâng in taäp thô ñaàu tay “Chim hoïa mi vaø maët trôøi“. Töø 1942, oâng laøm baùo vaø sang Anh hoïc khoa hoïc baùo chí, sau laøm phoùng vieân cho baùo “Ñaát nöôùc”. Töø 1947 do choáng cheá ñoä ñoäc taøi, oâng phaûi soáng löu vong ôû Achentina. Taùc phaåm noåi tieáng nhaát laø“Con cuûa ngöôøi“(hoaëc“Löûa vaø huûi” trong caùc baûn dòch ôû nöôùc ngoaøi), in naêm 1959, ñöôïc giaûi nhaát trong cuoäc thi tieåu thuyeát quoác teá do nhaø xuaát baûn Loâxaña ( Achentina) toå chöùc. Ñoù laø moät trong nhöõng taùc phaåm noåi tieáng nhaát ôû Myõ Latinh, sau ñöôïc quay thaønh phim. Taùc phaåm coù tieáng vang lôùn nhaát trong thôøi kyø sau laø “Ta, ñaáng toái cao” (1974), goùp phaàn leân aùn cheá ñoä ñoäc taøi ôû Myõ Latinh. OÂng ñöôïc coi laø nhaø vaên lôùn nhaát cuûa Paraguay hieän ñaïi . Roâxa (1908 -1967) laø nhaø vaên Braxin, sinh trong moät gia ñình giaøu coù, hoïc y vaø nhieàu naêm haønh ngheà taïi nhieàu vuøng heûo laùnh cuûa ñaát nöôùc. Trong luùc cöôõi ngöïa ñi chöõa beänh cho nhaân daân, oâng ñaõ nghieân cöùu ngoân ngöõ daân gian ñeå xaây döïng ngoân ngöõ cuûa rieâng mình, bieán noù trôû thaønh moät thöù “nhaân vaät” trong tieåu thuyeát cuûa oâng. OÂng coù khieáu ngoaïi ngöõ (veà giaø oâng coøn hoïc tieángVieät). Naêm 1934, oâng thoâi laøm ngheà y, sang ngheà ngoaïi giao cho ñeán khi qua ñôøi. Naêm 45 tuoåi, oâng môùi böôùc vaøo ngheà vieát vaên. Söï nghieäp saùng taùc cuûa oâng goàm raát nhieàu taäp truyeän ngaén vaø truyeän vöøa:”Sagarama”, “Ñoäi vuõ ba leâ”â (1962), “Tutamaâya (1967) Tuy vaøo ngheà muoän vaø soá taùc phaåm ñeå laïi khoâng nhieàu, nhöng oâng ñöôïc coi laø moät trong nhöõng baäc thaày cuûa vaên xuoâi Myõ Latinh, vì qua ngoân ngöõ rieâng cuûa mình , oâng xaây döïng ñöôïc moät theá giôùi huyeàn aûo vaø bí hieåm nhöng laïi ñuû söùc khaùi quaùt ñôøi soáng cuûa caùc cö daân soáng ôû nhöõng vuøng heûo laùnh cuûa Braxin. Maët khaùc, oâng laø ngöôøi vaän duïng thaønh coâng nhöõng thaønh töïu môùi cuûa kyõ thuaät tieåu thuyeát hieän ñaïi . Loâsa laø nhaø vaên Peâru, Chuû tòch Hoäi vaên buùt theá giôùi (Pen Club), laø moät ngöôøi ñöôïc ñoïc nhieàu vaø thaønh coâng sôùm. Vôû kòch ñaàu ñöôïc coâng boá vaøo naêm 16 tuoåi. Moät taäp truyeän ngaén sau ñoù ra maét ñöôïc giaiû thöôûng lôùn. Nhöng 28 tuoåi, vôùi tieåu thuyeát ñaàu tay “Thaønh phoá vaø nhöõng con choù”, oâng môùi thöïc söï noåi tieáng treân theá giôùi vaø ñöôïc giaûi tuû saùch Breve ( Taây Ban Nha ). Haøng loaït tieåu thuyeát sau ñoù ñöa oâng leân vò trí haøng ñaàu cuûa vaên chöông Myõ Latinh. Cuoán“Cuoäc chieán tranh keát lieãu moät theá giôùi”, vaø vôû kòch”Katy vaø haø maõ “khaù noåi tieáng. Moät nhaø pheâ bình vieát:“Chaøng thanh nieân Peâru naøy vieát vôùi moät caùi nhìn khaéc nghieät nghieán raêng laïi maø vieát nhö coù moät côn ñau xeù beân trong”. Caùc saùng taùc cuûa oâng luoân luoân ñoåi môùi, nhaát laø trong vieäc phaùt hieän vaán ñeà xaõ hoäi trong thôøi ñaïi ngaøy nay. Losa cho raèng:“Aleho Carpentier laø nhaø vaên maø caùc taùc phaåm bao giôø cuõng khieân toâi khaâm phuïc loùa maét Roài nöøa, taát nhieân laø Garcia Marquez maø toâi xem laø moät nhaø vaên vó ñaïi. “Traêm naêm coâ ñôn” cuûa oâng laø moät kieät taùc chính coáng” ( Nhaø vaên baøn veà ngheà vaên, tr.187). Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
36. Vaên chöông Mó La Tinh - 61 - 2. Quaù trình tìm toøi, khaúng ñònh cuûa chuû nghóa hieän thöïc huyeàn aûo Khoâng phaûi ngay töø ñaàu chuû nghóa hieän thöïc huyeàn aûo ñaõ coù ngay nhöõng ñaëc tröng thaåm myõ ñoäc ñaùo, taïo ra nhöõng thaønh coâng vang doäi trong buoåi ñaàu, maø phaûi traûi qua moät quaù trình theå nghieäm, tìm toøi daøi laâu vaø khoå aûi. Töø caùi lôùn nhö “yeáu toá kyø dieäu”. Laáy tröôøng hôïp Marquez laøm ví duï. Tröôùc“Traêm naêm coâ ñôn”(1967), oâng ñaõ vieát“Laù ruïng”(1955), “ñoù laø moät con ñöôøng ñuùng, moät caùch söû lyù hay” nhö oâng thöøa nhaän. Tuy nhieân, ôû Coâloâmbia luùc aáy xuaát hieän caùi goïi laø “söï taøn baïo” vaø “trong voøng 4 hay 5 naêm ôû ñaây xuaát hieän hôn 50 cuoán tieåu thuyeát, laøm neân töï haøo maø ngaøy nay goïi laø tieåu thuyeát taøn baïo Coâloâmbia”. Treân thöïc teá, chuùng chöa phaûi laø tieåu thuyeát maø ñuùng hôn laø kyù söï tröïc tieáp, raát hay nhöng ít coù giaù trò vaên chöông, tuy laïi coù theá maïnh cuûa nhöõng tö lieäu quyù, giuùp moïi ngöôøi hieåu veà thôøi kyø taøn baïo aáy. “Luùc aáy toâi 22 hoaëc 23 tuoåi - Marquez nhôù laïi - Toâi töï nhuû: laøm sao mình seõ laøm vieäc trong lónh vöïc huyeàn aûo naøy vôùi moät caùch söû lyù ñeà taøi raát thô, trong nhöõng hoaøn caûnh maø chuùng ta ñang soáng. Hình nhö ñoù laø moät söï laån traùnh. Luùc naøy toâi nghó ñoù laø moät quyeát ñònh sai laàm ” OÂng quyeát ñònh tieáp caän gaàn hôn vôùi thöïc taïi ñöông thôøi cuûa Coâloânbia, vaø vieát “Ngöôøi ñaïi taù chôø thö” vaø “Giôø xaáu” theo khuynh höôùng “tieåu thuyeát veà söï taøn baïo”. Vaø nhö vaäy laø caùch vieát phaûi hoaøn toøan thay ñoåi, “bôûi vì kyõ thuaät vaø ngoân töø bao giôø cuõng bò quy ñònh bôûi chuû ñeà cuoán saùch Töø ñoù maø coù nhöõng cuoán saùch coù chung caùch söï duïng ngoân töø. “Laù ruïng” “Traêm naêm coâ ñôn”laø moät caùch söû duïng ngoân töø. “Ngaøi ñaïi taù chôø thö”,”Giôø xaáu”laø moät caùch söû duïng ngoân töø khaùc”. Cuøng vôùi naêm thaùng, oâng ñaõ coù “söï tröôûng thaønh veà maët chính trò hôn” vaø Marquez ñi tôùi moät quyeát ñònh quan troïng raèng “caùch söû lyù ñeà taøi moät caùch huyeàn aûo khoâng phaûi laø söï laûng traùnh” thöïc taïi. Chæ coù ñieàu, trong “Laù ruïng” caùch “xöû lyù vaên hoïc coù tính chaát huyeàn aûo , nhöng chöa chín laém”. Vaø oâng baét tay vaøo vieát “Traêm naêm coâ ñôn”, taùc phaåm ñem laïi thaønh coâng thaät söï ñaùng kinh ngaïc. Ñoù laø caùi lôùn. Nhöõng caùi nhoû nhö söû duïng caùc thuû phaùp hieän ñaïi trong tieåu thuyeát cuõng chín daàn theo thôøi gian. Carpentier thöøa nhaän: “Coù theå haøng thaùng trôøi troâi ñi maø trong ñaàu toâi khoâng naûy sinh ra moät tö töôûng naøo coù theå phuïc vuï chuû ñeà cho tieåu thuyeát cuûa toâi. Vôùi truyeän ngaén thì chöa bao giôø toâi ôû trong tình traïng naøy. Thöôøng xuyeân naûy ra trong toâi nhöõng tö töôûng cho truyeän ngaén vaø toâi ñaõ duøng noù ñeå vieát truyeän ngaén“. OÂng coøn duøng truyeän ngaén ñeå theå nghieäm vieäc söû duïng caùc thuû phaùp tieåu thuyeát hieän ñaïi, ñeå roài baét tay vaøo duøng trong caùc tieåu thuyeát. Ví duï: truyeän ngaén “Cuoäc du lòch trôû veà haït gioáng” theå nghieäm chuû yeáu tính thôøi gian ñoàng hieän. Trong caùc truyeän ngaén “Keû bò truy naõ “, “Con ñöôøng Xantiagoâ “, “Nhöõng keû chaïy troán”, taùc giaû chuû yeáu theå nghieäm ngheä thuaät mieâu taû quaù trình noäi taâm (hay “doøng yù thöùc”). Sau ñoù, oâng vaän duïng ñeå caùch taân tieåu thuyeát vaø ñöôïc moïi ngöôøi thöøa nhaän trong “Vöông quoác traàn gian”, “Nhöõng daáu aán ñaõ maát” vaø “Theá kyû aùnh saùng” vôùi lao ñoäng ngheä thuaät cöïc nhoïc keùo daøi. “Vöông quoác traàn Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
37. Vaên chöông Mó La Tinh - 62 - gian“ vaø”Theá kyû aùnh saùng “, oâng phaûi maát hai naêm trôøi cho moãi cuoán, coøn “Söï traùo trôû cuûa phöông phaùp” phaûi maát boán naêm. 3. Theá naøo laø “chuû nghóa hieän thöïc huyeàn aûo”? Khaùi nieäm bao haøm hai yeáu toá “real” (hieän thöïc) vaø“magic” (huyeàn aûo). Veà”magic”, nhieàu ngöôøi nghó tôùi “ huyeàn thoaïi”,“ truyeàn thuyeát” ñöôïc duøng trong tieåu thuyeát. Ñuùng, nhöng chöa ñuû. Neân xem laø “ caùi kyø dieäu“ (coøn ñöôïc goïi laø “vaên chöông kyø dieäu Myõ Latinh“) goàm coù“nhöõng caùi môùi laï” sau: thieân nhieân vöøa huøng vó vöøa bí hieåm (Carpentier goïi laø tính chaát “ trinh nguyeân” cuûa thieân nhieân My Latinh); nhöõng thaàn thoaïi ñang löu truyeàn trong daân gian (Macadan ôû Haiti vaø Atuaây ôû Cuba); nhöõng caâu chuyeän huyeàn bí (tieân tri, ngoaïi caûm, giaác mô ) do trình ñoä vaên hoùa thaáp neân chöa lyù giaûi ñöôïc; söùc maïnh phi thöôøng cuûa thieân nhieân Roõ raøng, ñaây laø moät quan nieäm veà thöïc taïi môùi, roäng hôn. Noù khoâng chæ goàm caùc hoaït ñoäng thöïc tieãn cuûa con ngöôøi (lao ñoäng, sinh hoaït vaø tranh ñaáu) maø coøn goàm caû ñôøi soáng taâm linh, nieàm tin toân giaùo, caùc huyeàn thoaïi vaø truyeàn thuyeát Marquez goïi laø “tieàn thöïc taïi “ “ voán laø sieâu hình, noù khoâng phuïc tuøng nhöõng suy ñoaùn töôûng töôïng“, “ñoù laø nhöõng ñieàm baùo, veà ngoaïi caûm, veà raát nhieàu nieàm tin baùo tröôùc – daân chuùng Myõ Latinh khaéc khoaûi soáng trong nhöõng nieàm tin aáy – baèng vieäc töï giaûi thích döôùi goùc ñoä meâ tín ñoái vôùi caùc vaät theå, caùc söï vaät vaø caùc söï kieän ” OÂng yeâu caàu nhaø vaên caàn coù traùch nhieäm tröôùc “toaøn boä thöïc taïi“ vaø nhaø vaên “khoâng coù lyù do gì ñeå laûng traùnh maët thöïc taïi naøy”. Ví nhö trong ”Chuyeän buoàn khoâng theå tin ñöôïc cuûa EÂârenhñira ngaây thô vaø ngöôøi baø baát löông” coù nhöõng hieän töôïng thuoäc ñôøi soáng tinh thaàn coøn ôû trình ñoä tröïc quan tieàn logic cuûa daân chuùng. Ñoù laø giaác mô nhaän thö cuûa ngöôøi baø baát löông (ñieàm baùo cuûa vuï hoûa hoaïn); hay giaác mô thaáy con coâng traéng naèm trong chieác voõng (ñieàm baùo caùi cheát cuûa muï); hoaëc laø hieän töôïng thay ñoåi maøu saéc cuûa chieác coác ñöïng nöôùc laù do tay Uylit ñuïng phaûi, meï anh ta bieát ñöôïc anh ñang töông tö; ñoù coøn laø hieän töôïng thaàn giao caùch caûm cuûa Uylit vaø ngöôøi yeâu chaøng , naøng EÂreânhñira Ñaáy laø lyù do khieán nhieàu nhaø vaên ñaõ cho raèng hoïc thuyeát Descartes khoâng hoaøn toaøn thích hôïp vôùi thöù quan nieäm thöïc taïi naøy. Carpentier khi traû lôøi phoùng vieân tôø “Cuba International“ ñaõ khaúng ñònh:“Toâi cho raèng phöông phaùp duy lyù cuûa Descartes laø moät trong nhöõng caùch thöïc hieän toát nhaát, hay nhaát cuûa trieát hoïc vaø noù laø moät thaønh töïu hoaøn toaøn coù giaù trò. Nhöng lòch söû cuûa chaâu Myõ laïi khoâng thích hôïp vôùi trieát hoïc cuûa Descartes, bôûi trong lòch söû thuoäc ñòa naøy luoân luoân xaûy ra ñieàu baát ngôø” (Nhaø vaên baøn veà ngheà vaên, tr.140). Trong laàn noùi chuyeän vôùi caùc nhaø nghieân cöùu Myõ Latinh cuûa Lieân Xoâ (tröôùc ñaây) vaøo ngaøy19/8/1979, Marquez cuõng nhaán maïnh:“Chuùng toâi laïi ñöôïc giaùo duïc theo Descartes vaø chuùng toâi vaøo ñôøi vôùi söï giaùo duïc aáy, nhöng ôû cuoäc soáng vuøng chuùng toâi, söï giaùo duïc aáy toû ra khoâng ñuû “Chính Marquez giaûi thích:“Khi anh söû duïng nhöõng thöôùc compa roäng raõi hôn Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
38. Vaên chöông Mó La Tinh - 63 - ñeå ño thöïc taïi Myõ Latinh, anh seõ nhaän ra raèng mình ñaõ ñaït tôùi nhöõng trình ñoä tuyeät ñoái huyeàn thoaïi“. Ñay laø caùi maø oâng goïi laø “ tieàn thöïc taïi “, vaø bieän giaûi: “Noù voán sieâu hình, noù khoâng phuïc tuøng nhöõng suy ñoaùn töôûng töôïng vì noù toàn taïi nhö laø nguyeân nhaân cuûa nhöõng söï chöa hoaøn thieän, hay laø giôùi haïn cuûa nhöõng nghieân cöùu khoa hoïc“. Maët khaùc, “hieän thöïc“ (real) dung hoøa vôùi maët kia”huyeàn aûo” (magic). Boârit Suxkoâv trong “Soá phaän lòch söû cuûa chuû nghóa hieän thöïc” cho raèng, trong quan nieäm cuûa Arixtoât, nhaø trieát hoïc “ chaáp nhaän söï toàn taïi cuûa caùi phi logic, phi thöôøng, hoang ñöôøng trong ngheä thuaät“, vaø ñi tôùi khaúng ñònh: “Chuû nghóa hieän thöïc noùi chung khoâng phaûi laø söï phaân ñoâi thöïc teá moät caùch giaûn ñôn vaø tröïc tieáp. Ngheä thuaät hieän thöïc chuû nghóa taïo ra moät thöïc taïi thaåm myõ maø, do ngoïn nguoàn cuûa noù, thöïc taïi thaåm myõ naøy gaén boù höõu cô vôùi thöïc teá vaø theå hieän baûn chaát cuûa thöïc teá caû trong nhöõng hình thöùc gioáng thöïc cuõng nhö trong nhöõng tröôøng hôïp khoâng truøng hôïp vôùi caùi gioáng thöïc, nhöõng hình thöùc öôùc leä. Ngheä thuaät hieän thöïc chuû nghóa söû duïng moät caùch phoùng khoaùng caùc phöông tieän ngheä thuaät ñöôïc löïa choïn nhaèm ñaït ñöôïc hieäu quaû thaåm myõ”. Nhieàu ngöôøi khaùc cuõng ñeàu thöøa nhaän raèng baát chaáp quan nieäm cuûa nhieàu keû pheâ phaùn, chuû nghóa hieän thöïc coù moät tröôøng hoaït ñoäng heát söùc roäng raõi vaø bao dung raát nhieàu hình thöùc bieåu hieän. Nguoàn döï tröõ cuûa chuû nghóa hieän thöïc chöa heà vôi caïn. E. Tôrutsenkoâ vieát:“Tieåu thuyeát hieän thöïc hieän ñaïi tieáp nhaän vaøo kho taøng caùc phöông tieän mieâu taû ngheä thuaät caû hình thöùc tröïc tieáp cuûa baûn thaân ñôøi soáng, caû nhöõng hình thöùc öôùc leä lieân töôûng”. ÔÛ ta, Nguyeãn Huy Thieäp khi vieát moät soá taùc phaåm nhö truyeän “Traùi tim hoå”, truyeän “Con thuù lôùn nhaát” coù chòu aûnh höôûng cuûa chuû nghóa hieän thöïc huyeàn aûo. Dieäp Minh Tuyeàn trong baøi ”Moät taøi naêng môùi” (Baùo Vaên ngheä soá 36, 37 thaùng 9/1988) vieát:“ Söï keát hôïp giöõa hieän thöïc vaø huyeàn thoaïi cuõng laø neùt môùi trong caùch döïng truyeän cuûa anh. Roõ raøng ôû ñaây ta thaáy daáu aán cuûa vaên hoïc hieän ñaïi chaâu Myõ Latinh”. Caùc nhaø vaên Myõ Latinh cuõng xaùc nhaän ñieàu naøy. Carpentier trong “Thö ngoû gôûi Acnando Raynan” ngaøy 13 / 4 / 1974 vieát: “Toâi hoaøn toaøn khoâng coù khaû naêng bòa ra moät caâu chuyeän. Taát caû nhöõng ñieàu toâi vieát laø”ø söï döïng laïi” nhöõng söï kieän töøng xaûy ra, töøng ñöôïc quan saùt, ñöôïc nhôù laïi vaø taäp hôïp laïi, sau ñoù bieán thaønh moät cô theå hoaøn chænh, moät cô theå soáng Vaäy thì khi moät söï kieän caøng laøm cho anh thaáy khoù tin bao nhieâu thì anh caøng coù theå tin raèng ñoù laø söï thaät chaân xaùc nhaát “(Taïp chí Vaên hoïc 2/1972). Vieäc xaây döïng nhaân vaät Quoác tröôûng trong “Söï traùo trôû cuûa phöông phaùp “ ñöôïc oâng xaùc nhaän trong Lôøi noùi ñaàu cho baûn dòch tieáng Vieät: “Keå töø khi giaønh ñoäc laäp ñeán nay, caùc nöôùc chuùng toâi phaûi chòu ñöïng 222 cheá ñoä ñoäc taøi, trong soá ñoù, lôùn coù, beù coù, laâu daøi coù, ngaén nguûi coù, do 538 cuoäc ñaûo chính quaân söï döïng leân. Tyû leä % cuûa nhaân vaät Quoác tröôûng nhö sau: Machañoâ(Cuba ): Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
39. Vaên chöông Mó La Tinh - 64 - 40%; Blaêngcoâ(Veâneâduyeâla ): 10%; Cabreâra (Goateâmala): 10%; Ñiaùt (Meâhicoâ): 10%; Truhiñoâ (Ñoâminica): 20%; 10% coøn laïi cho Xiprianoâ Caxtroâ”. Rieâng Marquez, tröôùc caâu hoûi“laøm sao oâng laïi töôûng töôïng ra söï vieäc quaùi ñaûn aáy?” (vieäc teân ñoäc taøi trong “ Muøa thu cuûa tröôûng laõo” bò beänh daùi uùng, veà ñeâm caùi beänh naøy dòu ñi. Vì tröôùc khi ñi nguû, y caàn laøm cho caên beänh thuyeân giaûm), oâng traû lôøi döùt khoaùt: “Chuùng ñöôïc ruùt ra töø thöïc tieãn ñôøi soáng , anh baïn aï. Caùch laáy taøi lieäu cuûa toâi laø theá naøy. Trong voøng möôøi naêm nay toâi ñoïc taát caû nhöõng gì noùi veà caùc nhaø ñoäc taøi. Sau ñoù toâi coá queân chuùng ñi ñeå chaéc taâm raèng toâi seõ khoâng söû duïng heát baát cöù moät taøi lieäu naøo trong saùch cuûa toâi”. Ñaây chính laø ñieån hình hoùa cuûa chuû nghóa hieän thöïc. Moät laàn khaùc, oâng vieát: “Toâi nghó raèng caùi trí töôûng töôïng kheùt tieáng aáy chaúng phaûi laø caùi gì khaùc caùi khaû naêng ñaëc bieät (hay khoâng ñaëc bieät) tu chænh laïi thöïc taïi moät caùch saùng taïo, song ñoù vaãn chính laø thöïc taïi”. Khravchenkoâ, khi nghieân cöùu veà chuû nghóa hieän thöïc huyeàn aûo, ñaõ thöøa nhaän :“ Söï thaät ñôøi soáng cuõng thöôøng ñöôïc theå hieän noåi baät trong caùc taùc phaåm cuûa caùc nhaø vaên caùc nöôùc Myõ Latinh, nhöõng ngöôøi söû duïng caùc nguyeân taéc vaø cuûa caùc hình thöùc ngheä thuaât cuûa caùi goïi laø chuû nghóa hieän thöïc huyeàn aûo trong khi saùng taùc”. Vì chuû nghóa hieän thöïc laø gì? Peâtroâv ñaõ toång keát:“ Söùc maïnh to lôùn cuûa chuû nghóa hieän thöïc laø ôû moái daây lieân heä chaët cheõ thöôøng xuyeân vôùi xaõ hoäi hieän ñaïi”. Chaúng haïn, khi keát thuùc cuoán “ Traêm naêm coâ ñôn”, Marquez cho ra ñôøi moät caäu Aureâlianoâ coù caùi ñuoâi lôïn, vaø nhaø vaên ñaõ vieát: “Ñoù laø ngöôøi duy nhaát trong moät theá kyû ñöôïc thuï thai baèng tình yeâu”. Caàn löu yù raèng, huyeàn thoaïi hieän thöïc phaûi gaén lieàn vôùi huyeàn thoaïi. Hulioâ Cortaxar khoâng haøi loøng vôùi khuynh höôùng giaûn ñôn hoùa maø oâng goïi laø caùc taùc phaåm hieän thöïc ngaây thô, cho duø chuùng ñöôïc vieát raát caån thaän.Vì sao? OÂng vieát:“Bôûi vì toâi cho raèng nhöõng taùc phaåm aáy khoâng coøn laø taùc phaåm vaên hoïc maø laø lòch söû thì ñuùng hôn. Nhaø söû hoïc coù traùch nhieäm mieâu taû vaø giaûi thích söï thöïc bao quanh anh ta, khoâng ñöôïc noùi sai ñi, khoâng theå cho pheùp baát kyø moät huyeàn thoaïi naøo. Anh ta caàn phaûi chæ ra söï thöïc naøy döôùi baát kyø loaïi aùo khoaùc naøo. Nhöng vaên hoïc laïi khaùc haún, vaên hoïc laø khaû naêng trình baøy chính caùi thöïc taïi aáy, moät thöïc taïi ñöôïc luõy thöøa leân, nhaân leân, bôûi taát caû nhöõng gì maø söï töôûng töôïng, söï saùng taùc, ngheä thuaät toång hoøa vaø nhöõng thuû phaùp kyø dieäu cuûa ngoân ngöõ ñem laïi nhö caùc nhaø toaùn hoïc ñaõ noùi veà soá bình phöông hay laäp phöông.” OÂng ñoàng thôøi coøn khaúng ñònh: vaán ñeà laø “khoâng laøm maát caùi söï thaät saâu saéc cuûa noù Neáu nhö laáy maát söï thaät cuûa noù ñi, thì noù coù theå hay vôùi tö caùch laø vaên chöông, nhöng khoâng theå noùi tôùi chuû nghóa hieän thöïc, luùc aáy noù seõ laø moät cuoán truyeän ma quaùi, truyeän thaàn tieân, chöù tuyeät nhieân khoâng phaûi laø taùc phaåm hieän thöïc chuû nghóa nöõa”. Vaäy laø, “real” vaø “magic”gaén boù haøi hoaø vôùi nhau. Coù ngöôøi ngoä nhaän. Moät phoùng vieân cuûa tôø “Cuba International“nhaân Carpentier troøn 70 tuoåi ñaõ hoûi:” Nhöng nhìn chung, nhaân vaät tieåu thuyeát cuûa oâng coøn caùch bieät vôùi thöïc teá?” nhaø vaên buoäc Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
40. Vaên chöông Mó La Tinh - 65 - loøng giaûi thích: “Trong tieåu thuyeát cuûa toâi coøn coù nhöõng nhaân vaät xa rôøi thöïc teá vì toâi cho raèng cuoäc soáng con ngöôøi khoâng nhaát thieát phaûi keát thuùc trong caùi ñaõ giaønh ñöôïc“. Ngay R. Ñeâpeâtôrô cuõng nhìn nhaän chöa haún ñaõ thyeát phuïc: “Thænh thoaûng oâng vieát nhöõng trang raát ñaëc saéc khi moâ taû ñôøi soáng cuûa nhaân daân”, vaø hy voïng:”Toâi chaéc raèng oâng seõ coøn tieán boä nöõa vaø trong nhöõng naêm tôùi, döôùi aùnh saùng cuûa caùch maïng, oâng seõ saùng taùc nhöõng taùc phaåm thöïc teá hôn laø mô moäng”. Vaäy laø caàn hieåu“real “ vaø “ magic” ôû ñaây gaén lieàn vôùi nhau. Ñaây khoâng phaûi laø “huyeàn thoaïi hoùa“ hieän thöïc. Boârix Suxkoâv trong “Soá phaän cuûa chuû nghóa hieän thöïc“ñaõ vieát: “Taát caû caùc thuû phaùp vaø phöông thöùc mieâu taû ñeàu hoaøn toaøn naèm trong myõ hoïc hieän thöïc chuû nghóa neáu nhö chuùng giuùp cho vieäc nhaän thöùc theá giôùi baèng ngheä thuaät. Coøn khuynh höôùng huyeàn thoaïi hoùa thì ñaõ toû ra khoâng töông dung vôùi chuû nghóa hieän thöïc bôûi vì noù taùch rôøi ngheä thuaät khoûi ñaát meï sinh döôøng laø ñôøi soáng”. Ví duï: Bieåu töôïng trong “Chuyeän buoàn khoâng theå tin ñöôïc cuûa EÂârenchñira ngaây thô vaø ngöôøi baø baát löông”. Côn gío hung haõn, loàng loän trong taùc phaåm laø côn gioù baát haïnh, Cöù moãi laàn noù noåi leân laø coâ gaùi daán theâm vaøo beå khoå: laàn moät, 14 tuoåi ñaõ laøm ñieám; laàn hai, bò baø duøng xích choù xích chaân vaøo giöôøng vaø bò boïn ñieám ghen aên haønh haï. Côn gioù thaønh ñieàm baùo laïnh luøng cuûa soá phaän taøn baïo. Hay maùu trong ngöôøi baø baát löông laø maùu xanh ñen, ñaëc quaùnh, oùng aùnh (laø maùu cuûa yeâu tinh). Baø ta laø haïng ngöôøi – thuù. Coù khaùc vôùi phöông phaùp huyeàn thoaïi hoùa trong tieåu thuyeát cuûa Franz Kapka. Nhö tieåu thuyeát “Bieán daïng”(1916). Sau moät côn moäng döõ, anh chaøng Greâgoa Xaêngxa (laøm ngheà chaïy haøng cho moät haõng buoân) thöùc daäy, töï nhieân hoùa thaønh moät con giaùn. Thaät kinh khuûng! Cha meï, em gaùi maát nôi nöông töïa. Cha meï vöøa gôùm vöøa thöông. Coâ em gaùi Greát thì muoán cho anh cheát ñi cho roài. Chò phuïc vuï thì saün saøng queùt cho giaùn moät nhaùt choåi Quaû cuõng khoâng theå soáng noåi nöõa. Gia ñình haét huûi, loaøi ngöôøi xa laùnh Cuoái cuøng thì anh chaøng cheát co ruùm trong moät goùc nhaø. Baø phuïc vuï (thay chò phuïc vuï) lieàn cho anh ta moät nhaùt choåi, khoâng theøm nhoû moät gioït nöôùc maét. Roài hoï laïi tieáp tuïc cuoäc soáng thöôøng nhaät haøng ngaøy. Thaät ra, ôû ñaây khoâng phaûi khoâng coù cô sôû thöïc teá. Kapka, trong thö gôûi cho moät ngöôøi baïn naêm 1902, ñaõ vieát:“ Taïi sao mình laïi vieát cho caäu nhö vaäy? Laø ñeå cho caäu bieát mình ñang baùm saùt cuoäc soáng ñeán möùc naøo, cuoäc soáng ñang tröôït ngaõ ôû beân ngoaøi treân caùc væa heø”. Nhöng ñaáy laø phöông phaùp huyeàn thoaïi hoùa. 4. Chuû nghóa hieän thöïc huyeàn aûo laø chuû nghóa hieän thöïc mang maøu saéc Myõ Latinh Xeùt kyõ thì chuû nghóa hieän thöïc huyeàn aûo phaûn aùnh yù thöùc khaúng ñònh baûn saéc Myõ Latinh baèng ngheä thuaät trong giai ñoaïn vaên chöông ôû luïc ñòa naøy ñaõ tröôûng thaønh. Marquez tuyeân boá:“Chaâu Myõ khoâng muoán vaø khoâng phaûi laø con toát ñen voâ ích trong baøn côø“. Loâsa thì nhaän ñònh: “Neùt caên baûn vaø tieâu bieåu nhaát, cuõng nhö söï Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
41. Vaên chöông Mó La Tinh - 66 - ñoùng goùp cuûa vaên xuoâi Myõ Latinh hieän ñaïi, theo toâi, laø ôû choã noù ñaõ vaø ñang giuùp cho ngöôøi ta yù thöùc ñöôïc caùi gì laø chaát Myõ Latinh”. Caùc nhaø vaên ñaõ lao vaøo khaùm phaù hieän thöïc Myõ Latinh. Asturias sinh ra ôû Xiuñat (thuû ñoâ Goateâmala), nöôùc naøy laø caùi roán cuûa truyeàn thoáng vaên hoùa Maya. Ñaây laø ñaát nöôùc coù neàn vaên chöông daân gian phong phuù, ñoäc ñaùo. OÂng nhaän baèng tieán só luaät veà ñeà taøi:“Vaán ñeà xaõ hoäi cuûa ngöôøi Anh ñieâng”. Naêm 1920, khi Cabreâra bò laät ñoå, Asturias ñi saâu vaøo hoaït ñoäng chính trò, thaønh laäp “Tröôøng ñaïi hoïc nhaân daân“, coäng taùc vôùi tôø baùo daân chuû “Thôøi ñaïi môùi”. Naêm 1923, boïn thoáng trò khuûng boá nhöõng ngöôøi coù tö töôûng töï do daân chuû, Asturias phaûi troán sang Panama, Lonñon, Paris, baét ñaàu chaëng ñôøi 10 naêm soáng löu vong laàn thöù nhaát. OÂng gaëp moät soá thö tòch coå cuûa ngöôøi Maya vaø caùc thaàn thoaïi ngöôøi Maya. OÂng daønh nhieàu naêm nghieân cöùu vaên minh coå ñaïi chaâu Myõõ cô côû cho taäp “Nhöõng truyeàn thuyeát cuûa Goateâmala”. Sau oâng coøn vieát “Nhöõng ngöôøi Maix”- 1949. Maix tieáng Taây Ban Nha nghóa laø Ngoâ – giaûi thích truyeàn thuyeát saùng taïo con ngöôøi trong Poâpoâl vut. Carpentier, trong khoaûng thôøi gian 8 naêm (1931 - 1939) soáng ôû Paris. OÂng mieät maøi nghieân cöùu nhöõng thö tòch cuûa chaâu Myõ. Ñaây laø thôøi kyø oâng aáp uû luaän thuyeát veà “caùi kyø dieäu Myõ Latinh”. OÂng coù vieát moät quyeån saùch veà nghi leã toân giaùo cuûa ngöôøi Myõ Latinh (in ôû Mañrít). OÂng nhieàu laàn khaúng ñònh:“Söï thaät, chaâu Myõ Latinh laø moät theá giôùi kyø dieäu vaø laø moät kho taøi lieäu coøn môùi nguyeân ñoái vôùi nhaø tieåu thuyeát noùi rieâng, vaø cho caû caùc nhaø ngheä thuaät noùi chung Toâi nhaéc laïi: duø sao ñi nöõa, Myõ Latinh vaãn laø chaát lieäu môùi nguyeân, moät nguoàn cuûa caûi giaøu voâ taän”. Marquez cho raèng:“Chaâu Myõ Latinh töø laâu vaãn laø ngoïn nguoàn cuûa söï saùng taïo”. Chuû nghóa hieän thöïc huyeàn aûo chæ naûy sinh ôû ñaây. Marquez vieát: “Kieät taùc ñaàu tieân cuûa cuûa vaên chöông kyø dieäu ñoù laø taâp nhaät kyù cuûa Crixtoâp Coâloâng“ laø theo yù nghóa naøy. OÂng giaûi thích roõ hôn: “Vieäc theá giôùi Caribeâ thöôøng höôùng veà huyeãn töôûng ñaõ ñöôïc taêng cöôøng laø nhôø söï xuaát hieän cuûa nhöõng noâ leä Phi chaâu ñöôïc ñöa ñeán ñaây. Töôûng töôïng khoâng gì kieàm cheá ñöôïc cuûa hoï troän vôùi töôûng töôïng cuûa ngöôøi Anh ñieâng ñaõ soáng ôû ñaây tröôùc caû Coâloâng, cuõng nhö troän vôùi oùc hoang töôûng cuûa ngöôøi Anñaluzia vaø nieàm tin vaøo caùi sieâu nhieân cuûa ngöôøi Galixia (nhöõng ñòa phöông cuûa Taây Ban Nha )”. Roài oâng keát luaän: “Töø taát caû nhöõng ñieàu noùi treân, khoâng theå naøo laïi naûy sinh moät thöïc taïi naøo khaùc hôn caùi thöïc taïi nôi chuùng toâi ñang soáng, vaø töø thöïc taïi naøy cuõng khoâng theå naûy sinh thöù vaên chöông – ñöông nhieân caû hoäi hoïa, aâm nhaïc nöõa – naøo khaùc hôn nhöõng caùi maø chuùng toâi ñang coù ôû vuøng Caribeâ”. Ñieàu kieän xaõ hoäi ñoù nhö theá naøo? Coù nhieàu kieåu xaõ hoäi, nhieàu chuûng toäc cuøng chung soáng: vaên minh vaø daõ man; cao caû vaø thaäp heøn; bi vaø haøi; daân chuû vaø chuyeân cheá; ñoäc laäp vaø phuï thuoäc Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên
42. Vaên chöông Mó La Tinh - 67 - 5. Chuû nghóa hieän thöïc huyeàn aûo laø böôùc phaùt trieån môùi cuûa chuû nghóa hieän thöïc Ñaây laø luïc ñòa môùi, khoâng baûo thuû. Carpentier töøng ñöôïc taëng Giaûi thöôûng mang teân M. Xervantes do Hoaøng gia Taây Ban Nha taëng (naêm 1978) ñaõ khaúng ñònh:” Taát caû ñaõ coù töø Xervantes“. Coøn khi ñöôïc hoûi veà aûnh höôûng chuû nghóa sieâu thöïc oâng ñaõ traû lôøi: “Chuû nghóa sieâu thöïc ñaõ maøi saéc caùi nhìn cuûa toâi vaøo thöïc taïi Myõ Latinh, noù giuùp toâi phaùt hieän ra caùi thöïc taïi kyø dieäu cuûa cuoäc soáng“. Trong suoát 50 naêm caàm buùt, oâng ñi tìm hình thöùc theå hieän cuûa rieâng mình treân cô sôû tieáp thu truyeàn thoáng vaên chöông Myõ Latinh vaø vaên chöông Taây Aâu tröôùc kia vaø hieän thôøi theo höôùng keá thöøa vaø saùng taïo. Keá thöøa nhö theá naøo? Xaây döïng nhaân vaät trong quaù trình phaùt trieån noäi taïi. Ví duï: Eâxteba vaø Soâphia trong “Theá kyû aùnh saùng”. Hoï con moät gia ñình thöông nhaân ôû La Habana, song hoï xa laï vôùi ngheà kinh doanh cuûa boá meï (hoï chòu aûnh höôûng cuûa tö töôûng Khaûi moâng). Tuy nhieân do khoâng coù lieân heä maät thieát vôùi nhaân daân lao ñoäng neân hoï xa laùnh cuoäc soáng cuûa ngöôøi lao ñoäng. Chæ ñeán khi soáng ôû thuû ñoâ Mañrít trong cuoäc ñaáu tranh soâi suïc choáng Napoleon baûo veä neàn ñoäc laäp cuûa toå quoác, hoï môùi lao vaøo cuûa chieán ñaáu vôùi yù thöùc khoâng chæ vì Taây Ban Nha maø coøn vì Cuba nöõa. Hoï tröôûng thaønh veà maët nhaän thöùc. Ban ñaàu hoï tìn vaøo Victo Uygoâ (coi oâng laø ngöôøi thaày cuûa mình), sau hoï tranh luaän roài xa laùnh Victo Uygoâ. Söï phaùt trieån cuûa Sophia laø ngoaøi döï kieán cuûa taùc giaû. Ñaây laø tieåu thuyeát söû thi, coù söï thoáng nhaát ba khoái hình töôïng cô baûn: hình töôïng lòch söû, hình töôïng nhaân daân ( chuû nhaân cuûa lòch söû ) vaø hình töôïng nhaân vaät ( soá phaän caù nhaân) ñeå döïng neân böùc tranh roäng lôùn, sinh ñoäng vaø thoáng nhaát cuûa Myõ Latinh trong toaøn caûnh cuûa theá giôùi. Saùng taïo ra sao? Thôøi gian ñoàng hieän vaø doøng yù thöùc, vôùi hình thöùc töï söï ña chuû theå. Roài thôøi gian trong coát truyeän vaø thôøi gian ngoaøi coát truyeän (thôøi gian taâm lyù gaén lieàn vôùi hoài öùc, trí nhôù, öôùc mô cuûa nhaân vaät hoaëc ngöôøi keå chuyeän). Carpentier vieát: “Haõy nhôù raèng cuoäc du lòch trôû veà haït gioáng daàn daàn laø moät cuoán töï truyeän ñöôïc xaây döïng töø thôøi kyø nhaân vaët saép cheát cho tôùi thôøi kyø nhaân vaät chaøo ñôøi. Troø chôi khoâng hoaøn toaøn laø troáng roãng neáu chuùng ta nghó raèng cuoäc ñôøi tieán trieån theo kieåu ñi ngöôïc trôû laïi hoaëc moät cuoäc ñôøi tieán trieån theo kieåu tuaàn töï nhö tieán ñeàu coù cuøng nhöõng ñaëc tính vaøo luùc noù baét ñaàu cuõng nhö noù keát thuùc”. G.G. Marquez luoân hoïc hoûi caùc nhaø vaên khaùc. OÂng töøng vieát:”Cuoái cuøng laø vaên hoïc khoâng phaûi ôû caùc tröôøng ñaïi hoïc maø ôû vieäc ñoïc ñi ñoïc laïi caùc nhaø vaên“. Veà aûnh höôûng cuûa Phoâcknô tôùi oâng, Marquez cho raèng:“Toâi tuyeân boá raèng muïc ñích cuûa toâi khoâng phaûi laø baét chöôùc Phoâcknô maø laø thoùat khoûi aûnh höôûng cuûa oâng ta, caùi aûnh höôûng töøng cheá ngöï toâi”. OÂng cuõng töøng noùi laø caàn hoïc chaát dung dò cuûa Heâmingueâ voán” laø keát quaû cuûa söï trau doài phi thöôøng“, vaø oâng coi nhaø vaên Baéc Myõ naøy laø “vò söù ñoà ñaàu tieân cuûa söï dung dò trong vaên hoïc“. Coøn Xervantes? Tuy coù laàn oâng boäc loä: “Khoâng, toâi khoâng nghó laø Xervantes ñaõ coù aûnh höôûng ñeán toâi”. Tuy trong thöïc teá Marquez raát quan taâm hoïc hoûi Xervantes. OÂng coù laàn thöøa nhaän: “Vôùi Phaïm Quang Trung Khoa Ngöõ Vaên