Giáo trình Về ngôn ngữ báo phát thanh

Nội dung text: Giáo trình Về ngôn ngữ báo phát thanh

1. V NGÔN NG BÁO PHÁT THANH I. CÁC C IM C A NGÔN NG PHÁT THANH Ngôn ng báo phát thanh, l ư ng nhiên, mang trong mình t t c các tính ch t c a ngôn ng báo chí nói chung. Song, bên c nh ó, nó còn có mt s nét riêng bi t sau ây: 1. Ngôn ng phát thanh là ngôn ng nói ( ngôn ng âm thanh ) ây là m t ph m ch t vô cùng quý giá, vì ngôn ng nói h ưng t i thính giác - m t h th ng tri giác hoàn h o nh t c a con ng ưi. Theo các chuyên gia thì dung l ưng thông tin mà con ng ưi chuy n t i hay ti p nh n ưc nh thính giác và ngôn ng nói l n g p ba l n so v i l ưng thông tin mà anh ta chuy n t i hay ti p nh n b ng con ưng th giác - c ho c vi t. Nguyên do là b i ngôn ng nói, ngoài thông tin n m trong ý ngh a c a ngôn t, còn mang trong mình m t thông tin b tr áng k khác ưc th hi n qua ch t gi ng, qua ng iu, qua âm l ưng. Nói là " b tr " nh ưng th c ra thông tin này có vai trò quan tr ng không kém thông tin chính. Và trong không ít tr ưng h p, chính nó là nhân t quy t nh m c hi u qu c a vic ti p nh n thông tin. M t bài vi t trung bình nh ưng do m t ng ưi có ch t gi ng t t và bi t s d ng ng iu h p lý, linh ho t truy n t s có sc tác ng l n h n nhi u so v i m t bài vi t hay nh ưng do m t ng ưi có ch t gi ng t i và th ưng xuyên x lý sai ng iu trình bày. Không ph i ng u nhiên mà nhà nghiên c u ngôn ng phát thanh n i ti ng ng ưi M W. Hofman ã nh n nh: " N i dung c a t ng làm ng ưi ta xúc ng t i mc nào, thì âm thanh c a ti ng nói c ng có th làm ng ưi ta rung c m t i ch ng y " 1.
2. 2. Ngôn ng phát thanh thiên v hình th c c tho i tuy có s d ng nhi u ph ư ng ti n c a i tho i Có l tr ưc h t chúng ta nên tìm hi u v hai khái ni m " c tho i " và " i tho i ". " c tho i " là s n ph m ngôn ng c a m t cá nhân trong hoàn cnh giao ti p ch có anh ta là ng ưi nói. Theo nhà ngôn ng h c L. V. Serba ( Nga ) " ây là h th ng có t ch c cao c a các ý t ưng ưc bi u t qua ngôn t , nh m tác ng có ch ích t i nh ng ng ưi xung quanh " 2. Còn i tho i là m t chu i nh ng l i h i áp v i t ư cách là nh ng ph n ng qua l i gi a ít nh t hai cá th nào ó. Nh ưng ây c n b sung thêm ngay r ng nh ng l i h i áp có dung lưng quá l n ( g m nhi u câu và th hi n tr n v n m t ch nào ó ) cng ưc xem là c tho i. iu này có ngh a là c tho i có th t n t i ngay trong i tho i. Vi cách hi u nh ư trên c a ngôn ng h c v " c tho i " và " i tho i ", chúng ta th y ngôn ng phát thanh có khuynh h ưng c tho i r t rõ nét. Ph n l n các th lo i c a báo phát thanh nh ư bình lu n phóng s , ph n ánh, câu chuy n phóng viên, im tin, ti u ph m, u mang tính ch t c tho i. Ri ngay c m t s ít th lo i v n ưc coi là thu c ki u i tho i nh ư ph ng v n, àm tho i bàn tròn th c ra c ng không thu n ch t ch là i tho i. B i vì trong chúng có không ít nh ng l i h i áp mang tính ch t c tho i. Bên c nh ó, chúng ta c ng không th ph nh n là c tho i trên báo phát thanh ngày càng dùng nhi u h n các ph ư ng ti n c a i tho i Ch ng hn, tr ưc khi b t u c tho i v m t v n , s ki n hay hi n t ưng nào ó, ng ưi ta có th xây d ng m t tình hu ng i tho i gi a hai ng ưi nh m to s sinh ng thu hút s chú ý. R i trong quá trình c tho i, ng ưi ta
3. th ưng xuyên s d ng các t ng , cách di n t, c tr ưng cho ngôn ng i tho i ng ưi nghe th y g n g i, có c m giác là nhà báo ang trò chuy n tr c ti p v i mình, và do v y, hi u qu ti p nh n thông tin s cao hn. Tuy nhiên, vi c s d ng các ph ư ng ti n c a i tho i ch là th pháp tng c ưng giá tr bi u c m cho ngôn t ch không th làm thay i b n ch t c a c tho i, khi n nó tr thành i tho i. 3. Ngôn ng phát thanh luôn mang d u n cá nhân rõ nét c a ng ưi nói hay ng ưi c M c c a nó tu thu c vào t ng th lo i, t ng tình hu ng giao ti p c th . Khi ng ưi truy n tin là phát thanh viên, d u n cá nhân có v nh ư b h n ch t i m c th p nh t, song ng ưi ta v n nh n th y thái c m xúc c a anh ta i v i bài vi t thông qua gi ng iu. Còn n u nh ư ng ưi truy n tin là tác gi bài vi t ( phóng viên, biên t p viên ) thì d u n cá nhân rõ nét h n nhi u. Kh o c u cho th y, l i nói c a nh ng ng ưi ch ưa t ng qua các khoá o t o c bi t v c, nói, luy n gi ng ( t c là h không ph i là phát thanh viên hay nhà hùng bi n chuyên nghi p ) th ưng là công c bi u t h t s c tinh t tr ng thái tâm lý ích th c c ng nh ư nhi u c im c a ng ưi phát ngôn. Có l ây là lý do khi n cho nhi u ài phát thanh trên th gi i th ưng xuyên yêu c u các ch th sáng t o trình bày ngay chính tác ph m c a h tr ưc micrô. B i iu này t o iu ki n cho thính gi gi i to ưc nhu c u: khám phá m t cá th m i v i nh ng nét riêng t ư trong i s ng n i tâm c a anh ta. ây là m t nhu c u h t s c t nhiên và nhân b n, nó luôn mang tính c p thi t trong b t c th i i nào, úng nh ư Hecxen vi t: " Con ng i luôn mu n xâm nh p vào cá th khác, mu n ch m t i t ng th m ch li ti c a trái tim ng i khác l ng nghe nh p p c a nó. Anh ta so sánh, ki m ch ng, tìm ki m s kh ng nh, s ng c m, s bi n h " 3.
4. 4. Ngôn ng phát thanh không có kh n ng ưc minh ho b ng hình nh ây là m t khác bi t, ng th i c ng là m t h n ch c a nó so v i truy n hình và báo in. Tuy nhiên, ngôn ng phát thanh ã tìm th y s minh ho cho mình các ngu n khác c ng n m trong chính th gi i c a âm thanh. ó là các b ng ghi âm t ư li u, là ti ng ng, là âm nh c, và c bi t là các c tính vt ch t và hình t ưng c a ngôn t c t thành ti ng. Có th nói, nhà báo phát thanh ph i v nên hình nh b ng âm thanh. Th c t cho th y là các tác ph m báo phát thanh hay, có s c tác ng l n bao gi c ng có ngôn ng h t s c sng ng, giàu hình nh, có tính tr c quan cao, ch p cánh cho s t ưng tưng c a ng ưi nghe, khi n cho h có c m giác ang ưc ch ng ki n s vi c x y ra ngay tr ưc m t mình; bên c nh ó, nó còn ph i ưc trình bày bi m t ch t gi ng t t, lên b ng xu ng tr m, t ng gi m t c âm thanh m t cách h p lý. Hi n nay, ang có nhi u ý ki n cho r ng h n ch v ph ư ng di n hình nh c a báo phát thanh r t có th l i tr thành ưu th c a nó, v n là s dng ngôn ng âm thanh nh ư th nào. Qu v y, n u bi t s d ng ngôn t khéo léo và linh ho t, nhà báo phát thanh có kh n ng kích thích t ư duy sáng to c a ng ưi nghe, làm cho h luôn óng vai trò tích c c trong vi c ti p nh n thông tin. Trong khi ó thì truy n hình, do ưc cung c p quá y thông tin c hai bình di n hình nh l n ngôn t , khán gi ít ph i t ư duy h n nên d n d n tr nên th ng m i khi tham gia vào kênh giao ti p này. 5. Ngôn ng phát thanh, c ng nh ư ngôn ng truy n hình, có tính hình tuy n Các tín hi u c a ngôn ng phát thanh xu t hi n l n l ưt, cái này ti p theo sau cái kia, t o thành dòng ch y liên t c, theo b r ng m t chi u c a th i gian. Và ng ưi nghe ph i ti p nh n chúng m t cách t c th i cho nên h
5. không có kh n ng quay l i v i iu ch ưa hi u ho c u t ư th i gian nghi n ng m th u áo iu ã l nh h i ưc. Chính vì th , b t c sai sót nào ( hay ch n gi n là s ch ưa quen tai ) c a ngôn ng phát thanh c ng khi n cho thính gi ph i d ng l i suy ngh , tìm hi u và có ngh a là không còn tp trung t ư t ưng nghe các thông tin k ti p n a. K t qu là cái thì oc hi u m h , cái thì b b qua. Và nh ư v y thì tính hi u qu c a ch ư ng trình b gi m sút áng k . Xu t phát t ây, yêu c u t ra i v i ngôn ng phát thanh là: Chính xác, n ngh a, rõ ràng, d hi u. Nói n tính hình tuy n c a tín hi u ngôn ng , không th không nói n quan h ng on nh ư là h qu c a nó. Theo quan h này, các n v ngôn ng khi ng c nh nhau s quy nh l n nhau và cho ta nh ng k t h p g i là ng on. Trong ngôn ng phát thanh, bi u hi n n i b t nh t c a quan h ng on là vi c ng t on khi nói, khi c. Do ó, ây là iu c n ưc các nhà báo phát thanh c bi t quan tâm. Cùng m t s n ph m ngôn t , n u ưc ng t on nh ng ch khác nhau, s bi u t các ý ngh a khác nhau. Còn n u ng t on sai thì tính ch nh th v m t k t c u c a s n ph m ngôn t ó b phá v , h u qu là ng ưi nghe khó hi u ưc úng n i dung c a nó. II. M T S G I Ý S D NG NGÔN T TRONG PHÁT THANH 1. Nên h n ch s d ng t ng a ph ư ng Nh ng t ng này, m c nào ó, có kh n ng t ng c ưng tính bi u cm c a ngôn ng phát thanh. Th nh ưng, v ph m vi hành ch c, chúng ch gn li n v i m t a ph ư ng nh t nh nào ó nên có th gây khó kh n cho các thính gi là ng ưi s ng các khu v c khác. 2. Tránh l m d ng vi c vay m ưn t ng t ti ng n ưc ngoài Nu nh t thi t ph i vay m ưn thì ch nên ch n nh ng t ng có tính ph cp r ng rãi, và c g ng phát âm chu n xác theo chu n m c ã ưc th a nh n. Vì không ít tr ưng h p cho th y, nh ng t ng ưc vay m ưn t
6. ti ng n ưc ngoài, n u không thông d ng ho c ưc phát âm không úng, th ưng tr thành nh ng " h t s n " c n tr ng ưi nghe ti p nh n thông tin. 3. i v i các thu t ng chuyên ngành ít g p hay m i m , nên di n t b ng cách khác sao cho qu ng i qu n chúng d hi u ng bao gi b t ch ưc cách nói, cách dùng t c a các nhà chuyên môn mà ch có ng ưi trong gi i m i hi u ưc. 4. Tránh ư a ra quá nhi u con s trong m t v n b n phát thanh Vi c ưa ra các con s nên có li u l ưng v a ph i, n u không ng ưi nghe s th y choáng ng p, c ng th ng, không còn s t nh táo c ng nh ư h ng thú nghe và l nh h i các thông tin khác; bên c nh ó, các con s c ng c n ưc làm tròn cho d nh . 5. C g ng c ho c nói tr ưc micrô th t di n c m ( t t nhiên là mc mà kh n ng cho phép ) Qua gi ng iu ph i th t s " th h n " c a mình vào n i dung tác ph m thì nó m i có s c tác ng l n i v i ng ưi nghe. Còn ki u nói hay c v i âm iu u u, n iu, t nh t d gây c m giác là chính ng ưi chuy n ti thông tin c ng " vô c m " tr ưc nh ng gì mình ang trình bày. Và iu ó d dàng gi t ch t m i c m xúc c ng nh ư s quan tâm c a ng ưi nghe. 6. C n tránh nh ng câu v n có th t o nên nhi u cách hi u Vì s " m h " v ngh a nh ư v y c a chúng d làm cho ng ưi nghe b phân tán t ư t ưng ho c hi u sai, hi u l ch ch ý c a tác gi . Dưi ây là hai ví d v câu m h v ngh a: a, iu ó th hi n thái quy t tâm cao ch ng t n n buôn l u c a U ban Nhân dân ( UBND ). b, Ch ng lây lan và s ng chung v i AIDS. Các câu trên ít nh t có hai cách hi u: a, Thái quy t tâm cao c a UBND.
7. - T n n buôn l u c a UBND. b, Ch ng lây lan và ch ng s ng chung v i AIDS. - Ch ng lây lan và nên s ng chung v i AIDS. 7. C n h t s c ki m l i Trong báo phát thanh, ng ưi nghe, do ph i l nh h i thông tin m t cách tc th i, ch có th t p trung s chú ý c a mình trong m t kho ng th i gian ng n. Vì l ó, trong s các cách di n t có th v i cùng m t n i dung, nên ch n cách di n t ng n g n nh t mà v n chuy n t i ưc y l ưng thông tin c n thi t. 8. Nên chú ý khai thác các bi n pháp tu t ng âm ngôn ng phát thanh sinh ng, h p d n và có ý ngh a sâu s c h n Nhà báo phát thanh có th v n d ng nh ng bi n pháp c b n d ưi ây: a, Bi ện pháp hoà ph ối thanh điệu: Là bi n pháp l a ch n và k t h p các yu t âm thanh sao cho hài hoà các câu v n tr nên d nghe, d c h n. Trong v n xuôi, t o s hài hoà v thanh iu, ng ưi ta th ưng s d ng s luân phiên thanh iu thu c hai nhóm b ng ( g m thanh huy n và thanh ngang ) và tr c ( g m thanh h i, thanh ngã, thanh s c và thanh n ng ) âm ti t c a các câu h c thành ph n câu. Ví d : " Ch c là r u b ( T ). Có r c ng ph i ba b n ng ( B ). Ý t t ng i ta có nh l y con mình ( B ) thì ng i ta m i ch u b ti n mua r u bi u ch ( T ). V l i, bây gi h ng thông, ký, phán l y v nhà quê k c ng th ng ( B ). ( Nam Cao ). " c i d i h i ng toàn qu c l n th chín ( T ), ông xúc ng nói: " ng ã sinh ra tôi l n th hai ( B ) ". ( ài TNVN, 20 / 4 / 2001 ). " 15 n m qua ( B ), vn hoá v n ngh ã t c nhi u thành t u ( T ) trong các l nh v c, nghiên c u, sáng tác, phê bình ( B ) ". ( ài TNVN ).
8. Bi n pháp hoà ph i thanh iu có tính ph c p h t s c r ng rãi. H u h t các bi n pháp tu t ng âm khác, khi ưc v n d ng, u ph i m c này hay m c khác, k t h p v i nó. b, Bi ện pháp l ặp s ố l ượng âm ti ết: Là bi n pháp s d ng các câu v n có s l ưng âm ti t nh ư nhau c nh nhau t o nên âm h ưng c a th ca. Ví d: " Núi r ng v n ngút ngàn, r m r p. ng i t t nh teo hoang vu ". ( H Ph ư ng ). " Tr n l t ch a rút. N c v n mênh mông ". ( Nguy n Sáng ). c, Bi ện pháp l ặp v ần: Là bi n pháp s d ng các âm ti t có khuôn v n gi ng nhau nh m t o nh c tính cho câu v n. Ví d : " Tre trông thanh cao gi n d , chí khí nh ng i. Nhà thơ ã có l n ca ng i: Bóng tre trùm mát r i ". ( Thép M i ). " Dân làng thi nhau s m thuy n bè i tìm vàng trên kh p các l ch sông ngu n su i. Ngót ch c n m trôi qua, nh ng ng i àn ông c bi n bi t ra i. Vàng âu ch ng th y, cái mà h em v ch là nh ng con nghi n, nh ng gi t n c m t tàn t và c m t gánh n khó b tr n i ( ! ). Ng i ta b o: ó là m t canh b c v i ông Gi i " . ( Doãn Hoàng ). d, Bi ện pháp t ạo nh ịp điệu: Là bi n pháp dùng nh ng hình th c cân i, nh p nhàng c a l i v n nh m t o nên m t âm h ưng lôi cu n, d i vào lòng ng ưi. Dưi ây là m t s tr ưng h p di n hình v nh p iu: - Dùng nh ng t ph n ngh a i nhau, ví d : " Trong Vi t Minh, ng bào ta b t tay nhau ch t ch , không phân bi t gái, trai, già, tr , l ơ ng giáo, giàu, nghèo . ( H Chí Minh ). - Dùng nh ng c m t , nh ng v , nh ng on câu i nhau, ví d :
9. " Bt k àn ông, àn bà, b t k ng i già, ng i tr , không chia tôn giáo, ng phái, dân t c, h là ng i Vi t nam thì ph i ng lên ánh th c dân Pháp, c u T qu c. Ai có súng dùng súng, ai có g ơ m dùng g ơ m, không có g ơ m thì dùng cu c, thu ng, g y, g c, ai c ng ph i ra s c ch ng th c dân c u n c ". ( H Chí Minh ). - V n d ng s cân i, nh p nhàng, khúc chi t c a các b ph n trong m t câu ghép ( th ưng ưc g i là trưng cú ), ví d : " Nay, vì tình hình qu c t , vì mu n t lòng tin vào n c Pháp m i, và s thành th c c a nh ng ng i i di n cho Chính ph Pháp, và tin vào s hoàn toàn c l p c a t ơ ng lai n c nhà, tôi cùng Chính ph ta ký b n hi p nh s ơ b v i Chính ph Pháp .( H Chí Minh ). Trong câu v n trên, v m t ti t t u, ng iu có s chia tách rõ r t gi a hai b ph n: b ph n th c nh t t u n t " nhà ", b ph n th hai t t " tôi " cho n h t. Gi ng nói ưc nâng cao d n b ph n th nh t c a câu, t o ra m t s cng th ng ch i. Sau khi ã lên cao n nh im thì ánh d u b ng m t nh p ng ng ng t, ti p theo ó h th p rõ r t b ph n th hai, làm d u i s cng th ng ch i. d, Bi ện pháp t ạo âm h ưởng chung : Là bi n pháp ph i h p âm thanh, nh p iu c a câu v n không ph i ch c t t o ra m t s cân i nh p nhàng, êm ái, du d ư ng, mà cao h n th , ph i t o ra ưc m t âm h ưng hoà quy n vi n i dung hình t ưng c a c on v n, th m chí toàn v n b n. Ví d : " Nc Vi t Nam xanh muôn ngàn cây lá khác nhau. Cây nào c ng p, cây nào c ng quý, nh ng thân thu c nh t v n là tre n a. Tre ng Nai, n a Vi t bc, tre ngút ngàn in Biên, lu tre thân m t làng tôi. âu âu c ng có na tre làm b n.
10. Gy tre, chông tre ch ng l i s t thép quân thù. Tre xung phong vào xe tng i bác. Tre gi làng, gi n c, gi mái nhà tranh, gi ng lúa chín. Tre hy sinh b o v con ng i. Tre, anh hùng lao ng. Tre, anh hùng chi n u! ( Thép M i ). Trong các on v n trên, s luân phiên thanh iu b ng, tr c, s thay i nh p iu mau th ưa, s ph i h p câu dài v i câu ng n ã t o nên cái ch t th , ch t nh c hoàn toàn hoà quy n v i n i dung tr tình, v i c m xúc say sưa, m nh m c a tác gi i v i t n ưc thông qua hình t ưng cây tre. 4 Th c t cho th y, các bi n pháp tu t ng âm nói trên h u nh ư không bao gi xu t hi n n l : M i bi n pháp th ưng ch xu t hi n ng th i v i các bi n pháp khác. Chính vì v y, chúng th ưng mang s c m nh ưc c ng hưng làm cho câu v n v a tr nên g i c m v m t âm thanh, v a ưc b sung thêm nh ng khía c nh nh t nh v m t ý ngh a.