Luận văn Giữ gìn và phát huy giá trị văn hoá của dân tộc Êđê trên địa bàn tỉnh ĐắkLắk hiện nay - Nguyễn Thị Hải Yến

Nội dung text: Luận văn Giữ gìn và phát huy giá trị văn hoá của dân tộc Êđê trên địa bàn tỉnh ĐắkLắk hiện nay - Nguyễn Thị Hải Yến

1. B GIÁO DC VÀ ĐÀO TO TRƯNG ĐI HC SƯ PHM HÀ NI NGUYN TH HI YN GI GÌN VÀ PHÁT HUY GIÁ TR VĂN HỐ CA DÂN TC Ê ĐÊ TRÊN ĐA BÀN TNH ĐK LK HIN NAY LUN VĂN THC SĨ KHOA HC TRIT HC HÀ NI, NĂM 2011
2. B GIÁO DC VÀ ĐÀO TO TRƯNG ĐI HC SƯ PHM HÀ NI NGUYN TH HI YN GI GÌN VÀ PHÁY HUY GIÁ TR VĂN HỐ CA DÂN TC Ê ĐÊ TRÊN ĐA BÀN TNH ĐK LK HIN NAY Chuyên ngành: Trit hc Mã s: 60.22.80 LUN VĂN THC SĨ KHOA HC TRIT HC Ngưi hưng dn khoa hc: PGS.TS.PHM VĂN CHÍN HÀ NI, NĂM 2011
3. LI CM ƠN Đ hồn thành lun văn này, xin chân thành bày t lịng bit ơn sâu sc đn các thy, cơ trong khoa Giáo dc Chính tr đã trang b cho tơi nhng kin thc ch yu, đng viên tơi v mt tinh thn, to điu kin v vt cht trong sut quá trình hc tp. Đc bit, tơi xin biu l lịng kính trng và bit ơn sâu sc đn PGS.TS. Phm Văn Chín , ngưi đã trc tip hưng dn, ch bo và giúp đ tơi mt cách tn tình trong sut quá trình thc hin lun văn. Tuy cịn nhiu thiu sĩt, tơi mong mun lun văn này s đĩng gĩp mt phn nh bé vào thc tin và cĩ ích cho nhng nghiên cu sau này. Hc viên Nguyn Th Hi Yn
4. LI CAM ĐOAN Tơi xin cam đoan bn lun văn này là do tơi thc hin dưi s hưng dn ca PGS.TS. Phm Văn Chín. Các s liu, tài liu nêu trong lun văn là trung thc, bo đm tính khách quan, khoa hc. Các tài liu tham kho đu cĩ xut x rõ ràng, đáng tin cy. Đk Lk, ngày 20 tháng 10 năm 2011 NGƯI CAM ĐOAN Nguyn Th Hi Yn
5. NHNG CH VIT TT TRONG LUN VĂN Vit tt Nghĩa tồn b BCH TW Ban chp hành trung ương CNH, HĐH Cơng nghip hĩa, hin đi hĩa CNTB Ch nghĩa tư bn CNXH Ch nghĩa xã hi HĐND Hi đng nhân dân HTXNN Hp tác xã nơng nghip HTX Hp tác xã NQTW Ngh quyt trung ương Nxb. Nhà xut bn XHCN Xã hi ch nghĩa
6. MC LC M ĐU 1.Lý do chn đ tài 1 2.Lch s nghiên cu 3 3.Mc đích, đi tưng, phm vi nghiên cu 4 4.Nhng lun đim cơ bn và đĩng gĩp mi ca lun văn 4 5.Phương pháp nghiên cu 5 Chương 1: VĂN HỐ VÀ GIÁ TR VĂN HỐ CA DÂN TC ÊĐÊ TNH ĐK LK 1.1.Quan đim Mác xít v văn hố và giá tr văn hố 6 1.1.1.Khái nim văn hố 6 1.1.2.Giá tr văn hố. 22 1.2.Giá tr văn hố ca dân tc Êđê Đk Lk 32 1.2.1.Điu kin ny sinh và tn ti ca văn hố dân tc Êđê Đk Lk 32 1.2.2.Nhng nét đc thù ca văn hố dân tc Êđê Đk Lk 39 Chương 2:GI GÌN VÀ PHÁT HUY GIÁ TR VĂN HỐ CA DÂN TC ÊĐÊ ĐĂK LK THC TRNG VÀ GII PHÁP 2.1.Thc trng ca vic gi gìn và phát huy giá tr văn hố Êđê Đk Lk hin nay 52 2.1.1.Thc trng hot đng ca mt s ngành chc năng đi vi vic gi gìn và phát huy giá tr văn hố ca dân tc Êđê Đk Lk 52 2.1.2.Thc trng ca vic gi gìn và phát huy bn sc văn hố ca dân tc Êđê Đk Lk hin nay 68 2.1.3.Nguyên nhân ca nhng hn ch trong vic gi gìn và phát huy giá tr văn hố ca dân tc Êđê ti Đk Lk 93 2.2.Nhng gii pháp cơ bn đi vi vic gi gìn và phát huy giá tr văn hố ca dân tc Êđê Đk Lk 99 2.2.1.Căn c đ cĩ gii pháp 99 2.2.2.Gii pháp 101 KT LUN 109 TÀI LIU THAM KHO 113
7. B GIÁO DC VÀ ĐÀO TO TRƯNG ĐI HC SƯ PHM HÀ NI NGUYN TH HI YN GI GÌN VÀ PHÁY HUY GIÁ TR VĂN HỐ CA DÂN TC Ê ĐÊ TRÊN ĐA BÀN TNH ĐK LK HIN NAY Chuyên ngành: Trit hc Mã s: 60.22.80 TĨM TT LUN VĂN THC SĨ KHOA HC TRIT HC Ngưi hưng dn khoa hc: PGS.TS.PHM VĂN CHÍN HÀ NI, NĂM 2011
8. M ĐU 1.Lý do chn đ tài Văn hố là mt hin tưng xã hi cĩ tính k tha bn vng. Nĩ luơn luơn tn ti trong dịng chy ca s vn đng, phát trin ca lch s. Trên chiu dài lch s y, bên cnh nhng cái d, cái lc hu li cĩ bit bao nhiêu nhng điu hay, điu tt do chính bn thân con ngưi sáng to ra. Nhng cái gì trong quá kh mà ơng cha ta đã to nên dù hay dù d cũng cĩ th cĩ mt trong hơm nay và trong nhng gì sp ti. S là s may mn ca chúng ta nu nhng gì tt đp, tinh tuý ca ơng cha ta chn lc, mang theo mình và quyn vào trong mt thi đi mi. Nhưng s là ni kh và điu bt hnh đi vi chúng ta nu nhng gì ca quá kh mà chúng ta bê nguyên xi khơng cĩ chn lc đ áp dng vào hin ti hơm nay. Lch s phát trin ca lồi ngưi đang vào nhng năm đu ca th k XXI vi nhiu mi quan h hu cơ chng cht, tác đng qua li ln nhau, đan xen vào gia các s vt, hin tưng và các quá trình phát trin ca th gii. Đc bit tồn cu hố đưc xem như là quá trình liên kt phát trin gia các quc gia, dân tc trên th gii. S tác đng ca cuc cách mng khoa hc và cơng ngh đang din ra mnh m cun hút tt c các nưc, các dân tc trên th gii vào quá trình quc t hố mi lĩnh vc ca đi sng xã hi. Các mâu thun cơ bn vn cĩ ca th gii vn đang tn ti và ngày càng din bin phc tp. Điu đĩ dn đn mt nguy cơ ln d nhn thy là mi đe do tim tàng v kh năng đánh mt bn sc văn hố dân tc đi vi các nưc cĩ nn kinh t chm phát trin, trong đĩ cĩ Vit Nam, mc dù nĩ cũng đem li cho các quc gia, dân tc khơng ít nhng thun li và cơ hi ln. Trong thi đi ngày nay vi vai trị s mnh lch s ca mình giai cp vơ sn và qun chúng nhân dân lao đng đã t giác nm ly tt c nhng gì tt đp, nhng gì tinh tuý nht ca quá kh, ca hin ti đ làm phong phú và giàu đp cho s nghip văn hố ca mình. Văn hố cũng đưc xem như là “chng minh thư” mà thiu nĩ thì mi quc gia, dân tc s cĩ nguy cơ đng bên b vc thm ca s đánh mt hay tiêu tan chính bn thân mình. Vì vy, văn hố đĩng mt vai trị ht sc quan trng trong đi sng ca mi quc gia, dân tc “ văn hố là nn tng tinh thn 1
9. ca xã hi, mt đng lc thúc đy s phát trin kinh t xã hi, đng thi là mt mc tiêu ca ch nghĩa xã hi” [951] Vit Nam là mt quc gia đa dân tc (54 dân tc anh em) đưc phân b đu khp các vùng khác nhau ca T Quc. Do đc đim và điu kin, hồn cnh đa lý ca tưng vùng khác nhau dn đn hình thành các vùng văn hố khác nhau. Trong các vùng văn hố ca Vit Nam, Đk Lk mt tnh ca Tây Nguyên là nơi tp trung mt vùng văn hố dân tc đc sc ca cng đng dân cư lâu đi. Nn văn hố y nh hưng sâu xa đn tng dân tc, tng con ngưi Đk Lk. Nĩ biu hin th gii quan, nhân sinh quan, phong cách, tư duy li sng, sinh hot, ng x .ca con ngưi. Vì s vn đng, bin đi ca th gii luơn din ra khơng ngng, điu đĩ khơng th khơng nh hưng đn văn hố Đăk Lăk, đĩ là giá tr văn hố ca dân tc Êđê Đăk Lăk. Hơn na, vn đ quan trng đưc đt ra là khơng th cĩ bình đng dân tc nu khơng gi gìn và phát huy bn sc văn hố các dân tc. Dân tc Ê đê, mt dân tc bn đa trên đa bàn tnh Đk Lk, cùng vi quá trình sinh sng và phát trin ca mình dân tc Êđê đã đ li nhng giá tr văn hố đc đáo, sâu sc. Đĩ là trưng ca Đam San vi chàng Đam San mnh m khơng chu khut phc trưc s phn và trưc sc mnh ca thiên nhiên, là khơng gian văn hố cng chiêng cùng vi nhng l hi kéo dài hàng tun cùng vi nĩ là nhng ché rưu cn làm ngây ngt lịng ngưi, đĩ là chic Kpan dài đưc làm t cây c th đưc đt vào trong nhà sàn dành cho các ngh nhân đánh chiêng khoe tài năng và s khéo léo ca mình. Th nhưng mt điu đáng bun hin nay, dưi tác đng ca nn kinh t th trưng, do nh hưng mt trái ca nn văn hố phương Tây; s li dng dân tc và tơn giáo ca các th lc thù đch đ phá hoi nn văn hố dân tc bn đa Đk Lk, nên đã ny sinh li sng hưng ngoi, ph nhn văn hố dân tc, sng thc dng, làm cho văn hố các dân tc bn đa Đk Lk đang đng trưc nhng th thách nghit ngã và cĩ nguy cơ mai mt. S chi phi ca đng tin đã làm thay đi quan nim v nhng giá tr văn hố đĩ, nhng giá tr văn hố đĩ đang b xem thưng, đang b mai mt dn theo thi gian khơng cịn gi đưc nhng giá tr nguyên sơ 2
10. như nĩ vn cĩ. Mt điu đáng bun hơn na đĩ là mt s ngưi trong chính nhng cng đng đã to ra nĩ đã t chi s tn ti ca nĩ, đc bit là th h tr ca chính dân tc Êđê đã khơng bit đưc nhng tp quán ca mình. Cho nên, vic gi gìn và phát huy giá tr văn hố ca dân tc Êđê trên đa bàn tnh Đk Lk mang tính thi s, cp bách, nhm gĩp phn bo tn bn sc văn hố, xây dng và phát trin nn văn hố Vit Nam tiên tin, đm đà bn sc dân tc. Vi nhng lý do trên, tơi chn đ tài “Gi gìn và phát huy giá tr văn hố ca dân tc Ê đê trên đa bàn tnh Đk Lk hin nay. ” cho lun văn Thc sĩ ca mình. 2.Lch s nghiên cu T trưc đn nay đã cĩ khá nhiu cơng trình nghiên cu v vn đ văn hố dưi các khía cnh khác nhau: Cĩ nhiu bài vit, cơng trình khai thác v mi quan h gia văn hố và phát trin: Trn Ngc Hiên “ Văn hố và phát trint gĩc nhìn Vit Nam” NXB Khoa hc xã hi, HN, 1993; Phm Văn Đng “Văn hố và đi mi” NXB Chính tr Quc gia, HN,1998; Hồng Trinh “Vn đ văn hố và phát trin” NXB Chính tr Quc gia, HN,1996; Mt s cơng trình, bài vit v văn hố dưi gĩc đ trit hc: Vũ Th Kim Dungcách tip cn vn đ văn hố theo quan đim trit hc Mác, tp chí trit hc s 11/1998; Vũ Đc Khin Văn hố vi tư cách mt khái nim trit hc và vn đ xác đnh bn sc dân tc ca văn hố, tp chí trit hc s 6/2000; Nguyn Huy Hồng “Văn hĩa trong nhn thc duy vt lch s ca C.Mác, NXB Văn hố thơng tin, Vin văn hố, Hà Ni, 2002. Các bài vit làm rõ tm quan trng ca văn hố trong nn kinh t th trưng hin nay như: Đng Hu TồnVai trị ca văn hố trong s phát trin lâu bn theo hưng cơng nghip hố, hin đi hố, tp chí trit hc s 2/1999; Đng Quang ĐnhVai trị ca văn hố đi vi s phát trin kinh txã hi trong thi kỳ đy mnh cơng nghip hố, hin đi hố, tp chí Lý lun Chính tr sơ 12/2001. 3
11. Nhiu cơng trình vit v bn sc văn hố, dân tc và bn sc văn hố các dân tc thiu s Vit Nam như: Trn Ngc Thêm “Tìm v bn sc văn hố Vit Nam”, NXB.TP.HCM; Đ Huy Trưng Lưu “Bn sc dân tc ca Vit Nam”, Vin văn hố,1999; Huy Cn “Suy nghĩ v bn sc văn hố dân tc” NXB Chính tr QG, HN,1994; Ngơ Văn L “Văn hố các dân tc thiu s Vit Nam”, NXB Giáo dc, HN, 1998; Ngơ Đc Thnh “ Văn hố dân gian Êđê”, NXB Văn hố dân tc, HN,1992; Phan Đăng Nht “S thi Êđê”, NXB khoa hc xã hi, HN, 1991; Chu Thái Sơn “ Hoa văn c truyn Đk Lk”, NXB văn hĩa dân tc, HN, 1997; Y Thih Trương Bi “ Truyn c Êđê” (tp 1,2), S văn hố thơng tin Đk Lk, 1983; Lê Huy Vũ “L hi dân gian Êđê”, NXB văn hố dân tc, HN 1995. Nhìn chung các cơng trình chưa đi sâu nghiên cu mt cách cĩ h thng “Vn đ gi gìn và phát huy giá tr văn hố ca dân tc Êđê Đk Lk hin nay”. Vì th, vic nghiên cu “vn đ gi gìn và phát huy giá tr văn hố ca dân tc Êđê Đk Lk hin nay” là mt vn đ cn đưc đi sâu làm rõ. 3. Mc đích, đi tưng, phm vi nghiên cu 3.1 Mc đích Nghiên cu văn hĩa dân tc Êđê đ nhm đưa ra gii pháp gi gìn và phát huy giá tr văn hĩa dân tc Êđê trên con đưng cơng nghip hố, hin đi hố hin nay. 3.2 Đi tưng nghiên cu Đi tưng nghiên cu ca lun văn là giá tr văn hĩa ca đng bào dân tc Ê đê. 3.3. Phm vi nghiên cu Trên cơ s nghiên cu lý lun cơ bn ca ch nghĩa MácLênin v văn hố và giá tr văn hố, lun văn làm rõ giá tr văn hố ca dân tc Êđê Đk Lk. Đng thi, vch ra thc trng và gii pháp nhm gi gìn và phát huy giá tr văn hố ca dân tc Êđê Đk Lk. 4. Nhng lun đim cơ bn và đĩng gĩp mi ca lun văn 4
12. Lun văn gĩp phn làm rõ giá tr và vai trị ca giá tr văn hố đi vi đi sng ca đng bào Êđê đi vi s phát trin kinh t xã hi nĩi chung và Đk Lk nĩi riêng. 5.Phương pháp nghiên cu Phương pháp nghiên cu lý lun : Phương pháp duy vt bin chng duy vt lch s; phương pháp phân tích tng hp; phương pháp lơgic lch s; phương pháp so sánh đi chiu. Phương pháp nghiên cu thc tin : Phương pháp điu tra; phương pháp phng vn; phương pháp quan sát; phương pháp thng kê tốn hc và các phương pháp khác. 6. Kt cu lun văn Ngồi phn m đu, kt lun và danh mc tài liu tham kho, lun văn cĩ 2 chương và 4 tit 5
13. Chương 1 VĂN HỐ VÀ GIÁ TR VĂN HỐ CA DÂN TC Ê ĐÊ TNH ĐĂK LĂK 1.1.Quan đim Mác xít v văn hố và giá tr văn hố 1.1.1.Khái nim văn hố Văn hố là gì? Câu hi đã đưc đt ra t lâu vi tư duy nhân loi. Trong lch s lơài ngưi, xut phát t nhng cách tip cn khác nhau bng cách này hay cách khác, đã cĩ rt nhiu đnh nghĩa v văn hố. Trong ting Vit, văn hố đưc dùng theo nghĩa thơng dng đ ch hc thc ( trình đ văn hố), li sơng (np sng văn hố); theo nghĩa chuyên bit đ ch trình đ văn minh ca mt giai đon (văn hố Đơng Sơn) “Đ cương v văn hố Vit Nam” ca Đng cng sn Đơng Dương năm 1943 đã xp văn hố bên cnh kinh t, chính tr và xem nĩ bao gm c tư tưng, hc thut, ngh thut, U ban Unesco ca Liên hip quc thì xp văn hố bên cnh khoa hc và giáo dc, tc là đt hai lĩnh vc này ra ngồi khái nim văn hố. phương Đơng, t ng “văn hố” đã xut hin rt sm t thi Tây Hán (th k II TCN) Trung Quc. Trong bài: “Chi Vũ”, sách Thuyt Uyn, Lưu Hương vit: “Thánh nhân cai tr thiên h, trưc ht dùng văn đc, sau mi dùng vũ lc. Phàm khi đã dùng vũ lc thì khơng khut phc ni, văn hố khơng sa đi đưc cui cùng s b suy kit” phương Tây, t ng “văn hố” (ting La tinh là: Cultura) khi đu cĩ ý nghĩa là v đt, chăm bĩn đt đai trong lao đng nơng nghip. Sau này chuyn nghĩa nĩi v tính cht khai trí, tính cht cĩ giáo dc, cĩ hc vn ca con ngưi. Ngay t nhng năm 45 trưc cơng nguyên, Xixêrơn đã coi trit hc như là “văn hố ca trí tu” ơng khng đnh cn phi rèn luyn và vun xi trí tu như ngưi nơng dân vun xi đt đai. Ơng nhìn thy ni dung cơ bn ca văn hố là s phát trin các năng lc tinh thn ca con ngưi. Thi phc Hưng ngưi ta bt đu xem văn hố như lĩnh vc tn ti chân chính ca con ngưi, lĩnh vc “tính ngưi” tht s, đi lp vi lĩnh vc “tính t 6
14. nhiên”, “tính đng vt”. Văn hố đưc coi như là s phát trin ca con ngưi phù hp vi bn cht ca nĩ. Nhưng do quan nim lch lc v bn cht con ngưi nên khái nim văn hố b bĩp méo. Trit hc tư sn do quan nim duy tâm v lch s và bn cht con ngưi, h đã quy văn hố ch yu vào lĩnh vc ý thc tinh thn thun tuý đc lp vi lĩnh vc tn ti vt cht ca con ngưi, tách ri các li ích thc tin. Federico Mayor, tng giám đc Unesco cho bit: “Đi vi mt s ngưi, văn hố ch bao gm nhng kit tác tuyt vi trong các lĩnh vc tư duy và sáng to; đi vi nhng ngưi khác, văn hố bao gm tt c nhng gì làm cho dân tc này khác vi dân tc khác, t nhng sn phm tinh vi hin đi nht cho đn tín ngưng, phong tc tp quán, li sng và lao đng. Cách hiu th hai này đã đưc cng đng quc t chp nhn ti Hi ngh liên chính ph v các chính sách văn hố hp năm 1970 ti Venise” [5121]. Vi cách hiu rng này, văn hố là đi tưng đích thc ca văn hố hc. Trong các cơng trình nghiên cu, ngay c vi mt cách hiu cũng đã cĩ rt nhiu đnh nghĩa khác nhau. Thơng thưng, do phi trình bày mt cách rt ngăn gn ( mà ngn gn khơng phi bap gi cũng đy đ), cho nên các đnh nghĩa thưng là đu mi ca nhng cuc tranh lun nhiu khi vơ b. Các quan nim trên, khía cnh này hay khía cnh khác đã phn ánh đưc nhng nét đc trưng ca văn hố. Song văn hố là mt phm trù ht sc rng ln, phong phú và đa dng, là mt hin tưng xen k và thm thu trong tt c mi hot đng trong tt c mi hot đng ca xã hi. Do vy, nhng quan nim v văn hố va rt linh hot va cĩ nhiu nghĩa, khĩ cĩ th cĩ đưc mt cơng thc, mt đnh nghĩa gon gàng mà bao hàm đy đ ý nghĩa ca nĩ. Hơn th na ví văn hố là mt hin tưng xã hi khá phc tp và phn nào đĩ s vưt ra ngồi nhng quan nim trên. Vì rng: văn hố là kt qu ca quá trình lao đng và hot đng xã hi ca con ngưi, nên đ cp đn vn đ này, các nhà lãnh đo Đng và nhà nưc ta đã khng đnh: “văn hố sn sinh ra trong quá trình con ngưi tác đng vào t nhiên và tin hành đu tranh xã hi” [ 5257 ]. 7
15. Như vy, văn hố là sn phm trc tip ca con ngưi, văn hố bao gii cũng mang tính lch s, tính giai cp. Hay nĩi khác đi, mi thi kỳ lch s khác nhau, văn hố cũng cĩ nhng đc đim riêng bit là phc v li ích cho giai cp thng tr. Bi l, văn hố bao gm nhng tư tưng, nhng giá tr, nhng chun mc đo đc ca mt giai cp nht đnh trong xã hi. Chính t ci ngun ca nĩ, ngưi ta khng đnh văn hố ra đi là nh lao đng. Văn hố trưc ht phi cĩ tính h thng. Mi hin tưng, s kin thuc mt nn văn hố đu cĩ liên quan mt thit vi nhau. Nh cĩ tính h thng mà văn hố, vi tư cách là mt đi tưng bao trùm mi hot đng ca xã hi, thc hin đưc chc năng t chc xã hi. Chính văn hố thưng xuyên làm tăng tc đ n đnh ca xã hi, cung cp cho xã hi mi phương tin cn thit đ ng phĩ vi mơi trưng t nhiên và xã hi ca mình. Đc trưng quan trng th hai ca văn hố là tính giá tr. Trong t “văn hố” thì văn cĩ nghĩa là “v đp”, văn hố cĩ nghĩa là “ tr thành đp, thành cĩ giá tr”. Văn hố ch cha cái đp, cha các giá tr. Nĩ là thưc đo mc đ nhân bn ca xã hi và con ngưi. Đc trưng th ba ca văn hố là tính nhân sinh. Văn hố là mt hin tưng xã hi, là sn phm hot đng thc tin ca con ngưi. Văn hố đi lp vi t nhiên, nĩ là cái t nhiên đã đưc bin đi dưi tác đng ca con ngưi, là “phn giao” gia t nhiên và con ngưi. C.Mác và Ăngghen đã xut phát t ch nghiã duy vt bin chng và ch nghĩa duy vt lch s đ xem xét văn hố. Các ơng đã nhìn nhn văn hố là sn phm ca lch s, là kt qu hot đng cái thc tin qua nhiu th h ngưi to ra. Trình đ phát trin văn hố ph thuc vào trình đ khám phá, làm ch t nhiên, làm ch xã hi và làm ch chính bn thân mình. Trong tác phm “ H tư tưng Đc”C.Mác cho rng, cĩ th xem lch s dưi hai mt, cĩ th chia lch s t nhiên và lch s nhân loi. C.Mác cho rng, con ngưi là “mt thc th song trùng” thng nht “gia cái t nhiên và cái xã hi” trong đĩ “t nhiên là thân th vơ cơ ca con ngưi” [3891]. 8
16. Trong quá trình hot đng, con ngưi đã khách th hố lc lưng bn cht ca mình vào trong t nhiên chưa đưc khai phá đ to nên: “thiên nhiên th hai” cái mà vn đưc gi thơng thưng là văn hố, nhm tho mãn nhng nhu cu chinh phc v t nhiên, xã hi và v bn thân mình. Nĩi cách khác cái “thiên nhiên th hai” cĩ đưc do cơ ch hot đng riêng ca con ngưi. Mác cho rng, đng vt trc tip đng nht vi bn thân mình. Nĩ khơng phân bit nĩ vi hot đng sng ca nĩ, bi l đng vt sinh ra đã hot đng như đúng lồi ca mình. Các hình thc, phương thc và chương trình hot đng ca chúng đưc truyn theo dịng máu, theo cơ ch sinh hc nên đã nm trên thân th ca nĩ t khi mi ra đi. Đi vi con ngưi thì s vic hồn tồn khác. Nu khơng đưc tip xúc vi th gii bên ngồi, vi th gii văn hố và cái gi là thân th vơ cơ ca con ngưi, thì con ngưi ngay t khi sinh ra chng bao gi tr thành ngưi vi tư cách là ngưi. Nh s khách th hố, các hình thc, phương thc hot đng ca con ngưi khơng ch tn ti thân th ca nĩ mà cịn thân th văn hố, thân th vơ cơ ca con ngưi. Như vy, xét đn cùng, văn hố cĩ ngun gc t lao đng. Mi hot đng sáng to ca con ngưi nhm bin đi xã hi bao gi cũng bt đu t lao đng, mà văn hố thưng gn lin vi s sáng to và năng lc ca con ngưi, làm cho con ngưi ngày càng tr nên hồn thin hơn, thốt ly dn vi bn năng đng vt và tin ti bn cht “tc lồi” ca mình. Như vy, văn hố đưc hình thành và phát trin trên cơ s s hình thành và phát trin con ngưi. Trình đ phát trin chung ca văn hố ph thuc vào trình đ chinh phc t nhiên ca con ngưi. Trên cơ s k tha cĩ chn lc, bo v và phát trin các nguyên lý ca trit hc Mác, V.I.Lênin cũng phân tích sâu sc thêm v mt xã hi ca văn hố vi cách tip cn t hình thái kinh txã hi. Chính Lênin đã đ ra nguyên tc quan trng trong quá trình xây dng nn văn hố mi. Đĩ là nhng nguyên tc v tính đng, tính nhân dân, tính dân tc và tính nhân loi trong văn hố; xác đnh s nghip văn hố là mt b phn trong gung máy cách mng vơ sn dưi s lãnh đo ca Đng cng sn. 9
17. Nĩi đn bn cht ca văn hố, H Chí Minh cĩ quan nim v văn hố rt rng gn lin vi hot đng sng ca cá nhân, cng đng và ý nghĩa ca văn hố rt bao quát, Ngưi vit “ Vì l sinh tn cũng như mc đích ca cuc sng, lồi ngưi phi sáng to và phát minh ra ngơn ng, ch vit, đo đc, pháp lut, khoa hc, tơn giáo, văn hc, ngh thut, nhng cơng c cho sinh hot hàng ngày v ăn, mc, và các phương thc s dng. Tồn b nhng sáng to và phát minh đĩ tc là văn hố. Văn hố là s tng hp ca mi phương thc sinh hot cùng vi biu hin ca nĩ mà lồi ngưi đã sn sinh ra nhm thích ng nhng nhu cu đi sng và địi hi ca s sinh tn” [414]. Khái nim văn hố trong cách din đt ca H Chí Minh nhn mnh mc đích ca văn hố là đáp ng nhu cu đi sng và s sinh tn. Cách đt vn đ này nhc nh ngưi ta cách ng x vi văn hố và cách s dng văn hố. Con ngưi cn phi bit trân trng văn hố, gi gìn và phát huy nĩ đ đn lưt mình, nĩ đáp ng nhng nhu cu ca con ngưi. Sau cách mng tháng tám 1945, trong bn b cơng vic chng thù trong gic ngồi, H Chí Minh đã khơng ngng quan tâm đn văn hố. Trong din văn khai mc hi ngh văn hố tồn quc (111946), H Chí Minh đã nhn mnh đn mi liên h gia văn hố và chính tr. Đng thi, Ngưi đ cao vai trị ca văn hố: “Văn hố soi đưng cho quc dân đi”. Văn hố phi phc v đc lc cho s nghip kháng chin kin quc, đng thi phi làm cho th gii bit v nhng thành tích kháng chin kin quc ca quân dân ta. Nhim v ca văn hố tr nên rng hơn khi H Chí Minh yêu cu: “Các nhà văn hố ta phi cĩ nhng tác phm xng đáng, chng nhng đ biu dương s nghip kháng chin kin quc bây gi, mà cịn đ lưu truyn cái lch s oanh lit kháng chin kin quc cho hu th” [43464 ]. Văn hố cịn cĩ nhim v đào to con ngưi mi cho cuc kháng chin kin quc và ty tr đi mi di tích thuc đa và nh hưng nơ dch ca văn hố đ quc. Đt nưc bưc vào thi kỳ xây dng hồ bình. Cuc đu tranh gia cái cũ và cái mi din ra gay gt trong mi lĩnh vc: kinh t, chính tr đc bit là văn hố. nn văn hố ca nưc Vit Nam mi đang hình thành đã phi chu s tác đng ca nhiu lung văn hố khác nhau: vn cũ ca nn văn hố dân tc, nhng tàn tích cịn 10
18. khá nng n ca văn hố thc dân, văn hố ngoi lai S thối hố, bin cht ca mt s cán b cĩ chc quyn gây nhiu hu qu xu cho xã hi. Phi xác đnh rõ hơn, c th hơn nhng nhim v ca văn hố. H Chí Minh quan nim rng văn hố luơn quan h vi chính tr. Ngưi làm cơng tác văn hố phi xác đnh rõ: văn hố phc v ai? Nn văn hố ca nưc Vit Nam mi phi nhm phc v cơng nơng binh.Mun vy, cán b văn hố phi sâu sát vi dân, hiu tâm tư nguyn vng, hiu tâm lý ca dân. Trong quan đim ca Đng ta, văn hĩa là mt lĩnh vc thc tin ca đi sng xã hi, nĩ cũng cĩ quy lut vn đng và phát trin riêng, trong đĩ tính dân tc đưc coi là thuc tính cơ bn ca văn hĩa, phn ánh mi quan h gia dân tc và văn hĩa trong điu kin dân tc đã hình thành. Tính dân tc là ni dung quan trng luơn đưc Đng ta đt lên v trí hàng đu. Trong bn đ cương văn hĩa (1943) Đng ta khng đnh nn văn hĩa mi, phi đm bo tính dân tc, tc là bo tn và phát huy nhng giá tr truyn thng ca văn hĩa dân tc. Quan đim này tip tc đưc khng đnh trong sut quá trình tin hành cuc cách mng tư tưng văn hĩa. Ti hi ngh Trung ương 5 khĩa VIII quan đim đĩ đưc c th hĩa trong ngh quyt “xây dng và phát trin nn văn hĩa Vit nam tiên tin, đm đà bn sc dân tc”. Ti Đi hi IX, ngh quyt đi hi mt ln na khng đnh: “xây dng nn văn hĩa tiên tin, đm đà bn sc dân tc va là mc tiêu, va là đng lc thúc đy s phát trin xã hi”. Như vy, nĩi đn văn hĩa là nĩi đn con ngưi. Lch s văn hĩa là lch s ca con ngưi và lồi ngưi: con ngưi to ra văn hĩa và văn hĩa làm cho con ngưi tr thành Ngưi. Điu đĩ cĩ nghĩa là tt c nhng gì liên quan đn con ngưi, đn mi cách thc tn ti ca con ngưi đu mang trong nĩ cái gi là văn hĩa. Cĩ th nĩi, văn hĩa là s phát trin lc lưng vt cht và tinh thn, là s th hin nhng lc lưng đĩ trong lĩnh vc sn xut vt cht và lĩnh vc sn xut tinh thn ca con ngưi. T đĩ, văn hĩa đưc chia làm hai lĩnh vc cơ bn: văn hĩa vt cht và văn hĩa tinh thn. Tuy nhiên, s phân chia này ch cĩ tính tương đi, bi cái gi là “ văn hĩa vt cht” v thc cht cũng ch là “vt cht hĩa” các giá tr tinh thn, và các 11
19. giá tr văn hĩa tinh thn khơng phi bao gi cũng tn ti mt cách thun túy tinh thn, mà thưng đưc “vt th hĩa” trong các dng tn ti vt cht. Ngồi ra cịn các giá tr tinh thn tn ti dưi dng phi vt th, nhưng vn mang tính tn ti vt cht khách quan như văn hĩa trong các lĩnh vc đo đc, giao tip, ng x, li sng, phong tc tp quán Văn hĩa tn ti và phát trin trong mi quan h thích nghi gia con ngưi vi t nhiên, gia con ngưi vi con ngưi. Vì vy, văn hĩa khơng phi là giá tr c đnh, bt bin mà văn hĩa luơn phát trin. Văn hĩa là mc tiêu và đng lc ca s phát trin kinh t xã hi. Văn hĩa khơng phi là “cái chung tru tưng” ging nhau mi xã hi, mi cng đng dân tc. Nu mi cng đng – dân tc cĩ đi sng xã hi riêng bit, đc thù, mt lch s hình thành và mt hin thc con ngưi khơng đng nht vi các cng đng khác, thì tt nhiên văn hĩa mang tính riêng bit, đc thù ca mi dân tc. Mt dân tc tn ti là tn ti cùng vi nn văn hĩa do chính mình to ra. Văn hĩa in du ca mi mt đi sng xã hi thuc mt dân tc nht đnh, ca mt cng đng riêng bit, chúng ta gi là “bn sc dân tc ca văn hĩa” hay “bn sc văn hĩa dân tc”. Tháng 7 năm 1998, Hi ngh Ban Chp hành Trung ương 5 (khố VIII) ra Ngh quyt v xây dng nn văn hĩa Vit Nam tiên tin, đm đà bn sc dân tc. Tồn b tinh thn ca Ngh quyt đã làm sáng lên bc tranh ca nn văn hố đt nưc trong tương lai. Đĩ là nn văn hố vi vai trị là nn tng tinh thn ca xã hi, là mc tiêu, đng lc thúc đy kinh t xã hi phát trin, gn vi s nghip cơng nghip hĩa hin đi hĩa (CNH HĐH) đt nưc, gn vi nhng vn đ ny sinh trong xu th tồn cu hố và nn kinh t th trưng. Cn khng đnh rng, đĩ cịn là mt tm nhìn rng và xa ca Đng v s phát trin bn vng ca đt nưc, ít nht là trong thi kỳ CNH, HĐH đt nưc. Đn Đi hi IX, nhng tư tưng ch yu ca Đng v phát trin văn hố tip tc đưc th hin trên cơ s thc tin thc hin Ngh quyt TW 5 (khố VIII); nhn mnh v trí, vai trị ca văn hố trong lch s phát trin ca dân tc ta; khng đnh 12
20. sc sng lâu bn ca nhng quan đim, tư tưng nêu trong ngh quyt TW 5 (khĩa VIII) trong đi sng xã hi, trong s nghip xây dng và phát trin đt nưc trong thi kỳ quá đ lên ch nghĩa xã hi nưc ta. V ý nghĩa “văn hố là nn tng tinh thn ca xã hi”, Ngh quyt nhn mnh đĩ là tm cao, chiu sâu ca s phát trin ca dân tc, khng đnh và làm rõ v trí ca văn hố trong đi sng dân tc, trong cách mng xã hi ch nghĩa. Ti hi ngh Trung ương 10 (khố IX), Ban Chp hành Trung ương đã t chc kim đim 5 năm thc hin Ngh quyt Trung ương 5 (khố VIII) và ra kt lun tip tc đy mnh s nghip xây dng và phát trin văn hố làm nn tng tinh thn xã hi, gn kt và đng b vi phát trin kinh t là trung tâm, xây dng Đng là then cht. Đi hi X, Đng xác đnh tip tc phát trin sâu rng, nâng cao cht lưng nn văn hố Vit Nam tiên tin, đm đà bn sc dân tc. Gn kt cht ch hơn vi phát trin kinh t xã hi. Làm cho văn hố thm sâu và mi lĩnh vc đi sng xã hi. Xây dng và hồn thin giá tr, nhân cách con ngưi Vit Nam. Bo v và phát huy bn sc văn hố dân tc trong thi kỳ cơng nghip hĩa, hin đi hĩa, hi nhp kinh t quc t. Bi dưng các giá tr văn hố trong thanh niên, sinh viên, hc sinh, đc bit là lý tưng sng, li sng, năng lc trí tu, đo đc và bn lĩnh văn hố Vit Nam. Đu tư cho vic bo tn, tơn to các di tích lch s cách mng, kháng chin, di sn văn hố vt th, phi vt th. Kt hp hài hồ gia bo tn, phát huy vi k tha và phát trin, gi gìn di tích vi phát trin kinh t du lch, tinh thn t nguyn, tính t qun ca nhân dân trong xây dng văn hố. Đa dng hố các hot đng ca phong trào “Tồn dân đồn kt xây dng đi sng văn hố”. Xây dng và phát trin chương trình giáo dc văn hố, thm m, np sng văn hố hin đi trong nhân dân. Phát huy tim năng, khuyn khích sáng to văn hc, ngh thut, to ra nhng tác phm cĩ giá tr cao v tư tưng và ngh thut. Đng thi tăng cưng qun lý nhà nưc v văn hố. Xây dng cơ ch chính sách, ch tài n đnh. Tăng cưng m rng giao lưu, hp tác quc t v văn hố. Chng s xâm nhp văn hố đc hi, lai căng, phn đng. Xây dng, nâng cp đng b h thng thit ch văn hố. To điu kin cho các lĩnh vc xut bn, thơng tin đi chúng phát trin. Nâng 13
21. cao cht lưng tư tưng văn hố, hin đi v mơ hình, cơ cu, cơ s vt cht k thut. Xây dng cơ ch qun lý khoa hc, phù hp. Đm bo t do, dân ch cho nhng hot đng sáng to văn hố, văn hc, ngh thut. Đi đơi vi phát huy trách nhim cơng dân ca văn ngh s. Đi mi ni dung, phương thc hot đng, cơ cu t chc ca các hi văn hc ngh thut t trung ương đn đa phương. Đi hi XI, nhim v chăm lo phát trin văn hĩa đưc đúc kt cơ đng hơn, c th hơn, tp trung vào 4 ni dung quan trng: Mt là: Cng c và tip tc xây dng mơi trưng văn hĩa lành mnh, phong phú, đa dng; tip tc đy mnh xây dng np sng văn minh trong vic cưi, vic tang, l hi ; trin khai cuc vn đng xây dng gia đình Vit Nam gĩp phn gi gìn và phát trin nhng giá tr truyn thng ca văn hĩa, cịn ngưi Vit Nam, nuơi dưng giáo dc th h tr. Hai là : Phát trin s nghip văn hc, ngh thut; bo tn, phát huy giá tr các di sn văn hĩa truyn thng, cách mng. Theo đĩ, tip tc phát trin nn văn hc, ngh thut Vit Nam tiên tin, đm đà bn sc dân tc, giàu cht nhân văn, dân ch, vươn lên hin đi, phn ánh chân tht, sâu sc đi sng, lch s dân tc và cơng cuc đi mi đt nưc; c vũ, khng đnh cái đúng, cái đp, đng thi lên án cái xu, cái ác. Hồn thin và thc hin nghiêm túc các quy đnh ca pháp lut v s hu trí tu, v bo tn, phát huy giá tr các di sn văn hĩa vt th và phi vt th ca dân tc. Xây dng và thc hin các chính sách, ch đ đào to, bi dưng, chăm lo đi sng vt cht, tinh thn, to điu kin đ đi ngũ nhng ngưi hot đng văn hĩa, văn hc, ngh thut sáng to nhiu tác phm cĩ giá tr cao v tư tưng và ngh thut. Ba là: Chú trng phát huy mnh m chc năng thơng tin, giáo dc, t chc và phn bin xã hi ca các phương tin thơng tin đi chúng vì li ích ca nhân dân và đt nưc. Tp trung đào to, bi dưng, xây dng đi ngũ hot đng báo chí, 14
22. xut bn vng vàng v chính tr, tư tưng, nghip v và cĩ năng lc đáp ng tt yêu cu ca thi kỳ mi. Bn là: Đi mi, tăng cưng vic gii thiu, truyn bá văn hĩa, văn hc, ngh thut, đt nưc, con ngưi Vit Nam vi th gii. Xây dng mt s trung tâm văn hĩa Vit Nam nưc ngồi và trung tâm dch thut, qung bá văn hĩa Vit Nam ra nưc ngồi. Tip thu nhng kinh nghim tt v phát trin văn hĩa ca các nưc, gii thiu các tác phm văn hc, ngh thut đc sc ca nưc ngồi vi cơng chúng Vit Nam. Ngăn chn, đy lùi, vơ hiu hĩa s xâm nhp và tác hi ca các sn phm đi try, phn đng t nưc ngồi vào nưc ta; bi dưng và nâng cao sc đ kháng ca cơng chúng nht là th h tr. Như vy, đn Đi hi XI, các quan đim ca Đng v xây dng và phát trin nn văn hĩa Vit Nam theo mc tiêu tiên tin, đm đà bn sc dân tc tip tc đưc khng đnh. Nhưng t thc tin đi sng văn hĩa ca đt nưc nhng năm qua, đc bit là trong xu th hi nhp, cĩ s tác đng nhiu chiu ca quá trình tồn cu hĩa, ca nn kinh t th trưng , Đng ta đã xác đnh bn đu vic cn đưc cp y đng, chính quyn các cp và nht là ngành văn hĩa coi trng, tp trung ch đo, t chc thc hin nhm tip tc xây dng nn tng tinh thn ca xã hi. Trong đĩ, vic xây dng mơi trưng văn hĩa lành mnh, phong phú, đa dng cĩ ý nghĩa rt quan trng, chi phi và gn bĩ hu cơ vi ba cơng vic sau. Cn nhn thc đy đ rng, xây dng mơi trưng văn hố lành mnh cũng chính là gĩp phn to ra mơi trưng chính tr xã hi n đnh, an tồn và bn vng trên cơ s đi sng kinh t đưc đm bo. Quá trình xây dng mơi trưng văn hĩa phi chú trng xây dng đi sng văn hố, vì đĩ là bưc đi ban đu ca s nghip xây dng và phát trin văn hố. Xây dng đi sng văn hĩa cn phi đưc t chc mt cách bài bn, cĩ ch trương, chin lưc và t trong tng gia đình Vit Nam, trong thơn, bn, khu ph, trong các t chc đồn th , khơng ch là vài cuc liên hoan văn ngh qun chúng theo đnh 15
23. kỳ hay chào mng, c vũ mt vài ngày k nim, s kin nào đĩ. Đi vi văn hc, ngh thut hay bo tn phát huy các di sn văn hĩa cũng phi cĩ mc tiêu c th, nhm đt ti kt qu cui cùng là cĩ giá tr tư tưng và ngh thut cao, thc s phát huy chc năng giáo dc, đnh hưng thm m cho cơng chúng, nâng cao ý thc dân tc, trách nhim ca mi ngưi vi nhng giá tr đĩ. Các cơ quan thơng tin, truyn thơng đc bit là báo chí, xut bn là nhng cơng c trc tip, đc lc, cĩ trách nhim tuyên truyn cho quá trình chăm lo phát trin văn hĩa ca đt nưc trên cơ s vì mc đích, li ích ca nhân dân và đt nưc. Đương nhiên, đi ngũ đĩ phi đưc quan tâm, chăm lo đào to, rèn luyn chính tr, tư tưng, cĩ năng lc chuyên mơn đng thi phi cĩ đo đc ngh nghip, trách nhim cơng dân, nu khơng s khơng th đáp ng đưc yêu cu thơng tin, giáo dc, t chc và xã hi phù hp vi mơi trưng văn hĩa lành mnh theo quan đim ca Đng. Cơng vic đi mi, tăng cưng vic gii thiu, truyn bá văn hĩa, văn hc, ngh thut, đt nưc, con ngưi Vit Nam vi th gii thc cht cũng là nhm xây dng mơi trưng văn hĩa lành mnh, đa dng, phong phú. Vì văn hĩa Vit Nam mun phát trin khơng th khơng cĩ l trình, k hoch c th đ qung bá ra nưc ngồi; mun qung bá phi cĩ thit ch, phi cĩ đu tư v con ngưi và cơ s vt cht cho nhim v này (mt vài trung tâm văn hĩa ca Vit Nam nưc ngồi như hin nay là khơng th hồn thành đưc). Đng thi chn lc, gii thiu nhng giá tr văn hĩa ca bè bn th gii vào nưc ta cũng là cơng vic cn đưc quan tâm đ làm đp thêm bc tranh văn hĩa nưc nhà. Xây dng mơi trưng văn hĩa lành mnh, phong phú, đa dng theo quan đim ca Đng nêu trên, là s kiên đnh (k tha, b sung, phát trin) quan đim xây dng và phát trin văn hĩa ca Đng trong hơn na th k qua, đưa quan đim đĩ tr thành hin thc trong đi sng văn hĩa ca dân tc s to ra sc đ kháng khe mnh trong cơ th văn hĩa Vit Nam. 16
24. Theo chúng tơi , văn hố là khái nim dùng đ ch s phn ánh tng th nhng năng lc bn cht ngưi trong tt c các dng hot đng ca h, là tng th các h thng giá tr (c giá tr vt cht ln giá tr tinh thn) do con ngưi sáng to ra trong quá trình hot đng thc tin lch s xã hi ca mình. Vi cách hiu như vy văn hố đưc chia làm hai lĩnh vc cơ bn: văn hố vt cht và văn hố tinh thn. Văn hố vt cht là tồn b nhng giá tr sáng to ca con ngưi đưc th hin trong các ca ci vt cht do xã hi to ra, bao gm: các tư liu sn xut (trưc ht là cơng c lao đng) và tư liu tiêu dùng ca xã hi. Nĩ đưc hiu như là nhng giá tr vt cht phát trin ca xã hi tuỳ thuc vào tng giai đon phát trin khác nhau. Cĩ th gi văn hố vt cht là văn hố sn xut, văn hố ca mơi trưng sn xut, ca điu kin sn xut và ca ngưi lao đng. Văn hố tinh thn là tồn b nhng giá tr ca đi sng tinh thn, bao gm: khoa hc và mc đ áp dng nhng thành tu khoa hc vào sn xut và sinh hot; trình đ hc vn, tình trng giáo dc, y t, văn hố ngh thut, nhng chun mc đo đc trong hành vi ng x ca các thành viên trong xã hi và trình đ phát trin nhu cu ca con ngưi Văn hố tinh thn đưc trm tích “trong các vt th”, vi tt c nhng cái đĩ đã bo v tồn b s giàu cĩ ca tinh thn con ngưi; đng thi nĩ cịn bao gm c nhng phong tc tp quán, nhng phương thc giao tip và ngơn ng. Ch nghĩa MácLênin coi gia văn hố vt cht và văn hố tinh thn cĩ s thng nht cht ch vi nhau trong đĩ cơ s vt cht đĩng vai trị quan trng quyt đnh s phát trin văn hố nĩi chung. Là mt hin tưng lch s xã hi, văn hố khơng ch phn ánh s khác bit cơ bn gia hot đng sng ca con ngưi vi các hình thc lch s trong hot đng ca con ngưi nhng giai đon phát trin khác nhau (như văn hố c đi văn hố xã hi ch nghĩa). Song điu đĩ khơng cĩ nghĩa là s đt đon trong s phát trin văn hố, là s tiêu dit hoc t chi nhng di sn và truyn thng văn hố quá kh, mà mi hình thái kinh t xã hi mi tt yu phi k tha các thành tu ca văn hố quá kh. 17
25. Văn hố cĩ rt nhiu chc năng, song tu chung li cĩ nhng cc năng cơ bn sau: Chc năng giáo dc : Đây là chc năng cơ bn ca văn hố, nĩ hưĩng ti xây dng mt mu ngưi nht đnh phù hp vi tính cht và nhim v ca mt xã hi c th. Nĩi ti chc năng giáo dc, là nĩi ti vic đnh hưng xã hi, là hưng lý tưng, đo đc và hành vi ca con ngưi vào “điu hay l phi”, theo đúng nhng khuơn mu mà xã hi quy đnh. Tính giai cp và tính dân tc ca văn hố ch yu đưc biu hin đây. Mi dân tc, do nhng điu kin lch s riêng đã hình thành nhng truyn thng tâm lý riêng. Các quan nim và tâm lý đĩ to nên các bn sc dân tc. Văn hố ca dân tc là s biu hin tp trung nht cái bn sc dân tc, đng thi các hot đng văn hố cĩ tác dng giáo dc, ph bin rng cái bn sc dân tc đĩ. Đã bao đi nay các th h ngưi Vit Nam đã đưc nuơi dưng v tinh thn bng kho tàng văn hố dân gian, bng nhng áng văn thơ tuyt tác, bng nhng phong tc và l hi, bng nhng di tích lch s oai hùng. Bn cht đơn hu, giàu tình thương, trng lao đng, khát khao cuc sng hồ bình, gn bĩ mt thit vi non sơng, đt nưc đã làm nên ni dung cơ bn, ca văn hố Vit Nam. Chc năng giáo dc ca văn hố Vit Nam cũng hình thành t đĩ. Vi chc năng giáo dc, văn hố to nên s phát trin liên tc ca lch s nhan loi và lch s mi dân tc. Văn hố duy trì và phát trin bn sc dân tc, văn hố là chic cu hu ngh gn bĩ nhiu dân tc, nhiu th h trong mc tiêu: hưng v cái chân, thin, m. Khơng bao gi ct đt con ngưi vi lch s, nên cũng khơng th tách con ngưi khi văn hố, vì văn hố cũng là bn thân lch s ca con ngưi, là ci ngun ca mi ngưi. Vi ý nghĩa đĩ, vic giáo dc con ngưi bng văn hố, bng giá tr và truyn thng văn hố cĩ vai trị rt quan trng. Chc năng nhn thc : Đây là chc năng trang b cho con ngưi nhng tri thc cn thit đ làm ch t nhiên, xã hi, đ tin hành lao đng sn xut, đ xác đnh phương hưng hot đng ca con ngưi trong xã hi, đng thi cịn giúp cho con ngưi phát hin cái mi, tìm ra bin pháp, con đưng đ xây dng đi sng tinh thn ca xã hi. 18
26. Nâng cao nhân thc ca con ngưi cũng chính là phát huy nhng tim năng con ngưi. Đĩ là bưc đu rt quan trng đ hồn thin con ngưi, hồn thin xã hi, khơng phi ngu nhiên, trong nhng ngày đu ca cuc kháng chin chng thc dân Pháp Bác H li đ ra khu hiu dit gic dt bên cnh khu hiu dit gic ngoi xâm và gic đĩi. V.I.Lênin tng nĩi: ngưi mù ch đng ngồi chính tr. Thanh tốn nn mù ch, tin ti giáo dc, ph cp cho nhân dân là mt trong nhng cơng vic cp thit hin nay. S nghip đi mi tư duy v chh nghĩa xã hi, vai trị càng ngày càng quan trng ca cuc cách mng khoa hc đi vi tin b xã hi, xu hưng ngày càng tăng ca vic quc t hố đi sng xã hi đang địi hi nhiu chc năng nhn thc ca văn hố. Cn khng đnh rng, vic phát huy chc năng nhn thc ca văn hố, đc bit đi vi qun chúng lao đng, s là mt lc lưng quan trng thúc đy kinh t xã hi phát trin, rút ngn khong cách gia các nưc chm phát trin [5274;275] Chc năng thm m: Đây là chc năng cĩ tm quan trng đc bit, nhưng cũng là chc năng thưng b coi nh. Đây là biu hin ca quan nim gin đơn v văn hố ngh thut, và cũng là biu hin gin đơn ca quan nim v con ngưi. Cùng vi nhu cu hiu bit, con ngưi cịn cĩ nhu cu hưng ti cái đp đây là du hiu cơ bn phân bit cơ bn phân bit con ngưi vi con vt. Mác vit: “Bn cht con ngưi là bit nhào nn hin thc theo quy lut cái đp”. Cm xúc thm m, tc kh năng bit rung đng trưc cái đp, mt mc đ nào đĩ, to nên giá tr đo đc ca con ngưi. Văn hố ngh thut là biu hin tp trung nht s sáng to theo quy lut cái đp. Lý tưng thm m cm xúc và tình cm ca thm m, kh năng phát hin và sáng to thm m đu bc l đây, cĩ nhiên là thơng qua – các hình tưng ngh thut sinh đng. T hình tưng ngh thut hay nĩi cách khác, b thu hút bi sc mnh ca các hình tưng ngh thut, ngưi đc, ngưi xem như lc vào mt th gii ca cái đp. Kt qu là cơng chúng đưc tip nhn mt s giáo dc thm m. Mi tư tưng, tình cm, cm xúc ca qun chúng như đưc thanh lc theo hưng vươn ti cái đp, khc phc cái xu trong mi con ngưi. S hồn thin ca con 19
27. ngưi và xã hi đưc hình thành dn dn t đĩ. Chc năng thm m khơng tách ri chc năng nhn thc và đu hưng ti chc năng giáo dc con ngưi. Chc năng đnh hưng giá tr:Chc năng này xác đnh chun mc và điu chnh các ng x ca con ngưi; nhm giúp con ngưi đánh giá các giá tr. Nĩ đ xut mt h thng các chun mc theo yêu cu ca mt giai cp nht đnh trong mt xã hi c th; ca mi ngưi trong lao đng, trong sinh hot, trong đu tranh, trong quan h gia các cá nhân. Trên cơ s đĩ nĩ điu chnh hành vi, cách ng x ca con ngưi cho phù hp vi lý tưng xã hi, chính tr, đo đc và thm m. Như vy, vi s phân tích các chc năng cơ bn ca văn hố, chúng ta cĩ th thy rõ đưc bn sc ca văn hố. Là hot đng nhm sn xut ra các giá tr tinh thn, văn hố là mt tng th ca rt nhiu hot đng. Các hot đng đĩ đu hưng ti cái chân, cái thin, cái m. Văn hố khơng năm ngồi kinh t và chính tr, nhưng văn hố cĩ “đi sng”riêng ca nĩ. Mc tiêu cao c nht ca hot đng văn hố là vì con ngưi, vì s phát trin và hồn thin con ngưi. V phương din đĩ, mc tiêu ca văn hố thng nht vi mc tiêu hot đng kinh t, chính tr ca ch nghĩa xã hi. Văn hố khơng th phát trin đy đ ngồi qu đo ca ch nghĩa xã hi; ngưc li, ch nghĩa xã hi khĩ phát trin vng chc nu văn hố khơng phát trin. T trưc đn nay khơng ít ngưi vn thưng s dng t ng “văn minh” như mt t đng nghĩa vi “văn hố”. Thc ra, như vin sĩ D.Likhachov cĩ nhn xét, “ đây là nhng khái nim gn gũi, cĩ liên quan mt thit vi nhau, song khơng đng nht. Văn hố giàu tính nhân bn, nĩ hưng ti nhng giá tr muơn tha; trong khi đĩ thì văn minh thưng hưng ti s hp lý, sp đt cuc sng sao cho tin li”. Nĩi đn văn minh, ngưi ta ch yu nghĩ đn các tin nghi vt cht. Như vy, văn hố và văn minh khác nhau trưc ht là tính giá tr: trong khi văn hố là mt khái nim bao trùm, nĩ cha c các giá tr vt cht ln tinh thn, thì văn minh thiên v các giá tr vt cht mà thơi. Văn hố và văn minh cịn khác nhau tính lch s: trong khi văn hố luơn luơn cĩ b dày ca quá kh thì văn minh ch là mt lát ct đng đi, nĩ ch cho bit đn trình đ phát trin ca văn hố, t “văn minh” cĩ th đưc đnh nghĩa khác 20
28. nhau trong các t đin khác nhau, song chúng thưng cĩ chung mt nét nghĩa là nĩi đn “ trình đ phát trin”. Văn minh luơn là đc trưng ca mt thi đi: nu như vào th k XIX, chic đu máy hơi nưc đã tng là biu tưng ca văn minh thì sang th k XX, nĩ tr thành biu tưng ca s lc hu, nhưng ch cho tên la vũ tr và máy tính. Mt dân tc cĩ trình đ văn minh cao vn cĩ th cĩ mt nn văn hố rt nghèo nàn, và ngưc li, mt dân tc lc hu vn cĩ th cĩ mt nn văn hố phong phú. S khác bit ca văn hố và văn minh v giá tr tinh thn và tính lch s dn đn s khác nhau v phm vi: văn hố mang tính dân tc, bi l cĩ giá tr tinh thn và tính lch s, mà cái tinh thn và tính lch s là ca riêng, khơng d gì mua bán hoc thay đi đưc; cịn văn minh thì cĩ tính quc t, nĩ đc trưng cho mt khu vc rng ln hoc c nhân loi, bi l nĩ cha giá tr vt cht, mà cái vt cht thì d ph bin, lây lan. Văn hố cĩ trưc văn minh v mt thi gian tn ti trong sut tin trình phát trin ca xã hi lồi ngưi. Ngưc li, văn minh ch xut hin mt giai đon nht đnh khi mà văn hố đt đn mt trình đ nào đĩ. Ăng ghen đã nĩi rng: xã hi lồi ngưi chuyn t mơng mui sang văn minh gn lin vi s phân cơng lao đng và s phát trin ca lc lưng sn xut. Trên mt phương din nào đĩ, cĩ th nĩi văn hố là tin đ thit yu ca văn minh, ngưc li khi văn minh xut hin thì bn thân s phát trin ca văn hố tip theo ch cĩ th đt đưc da trên cơ s ca văn minh. Tuy nhiên s phát trin ca văn hố và văn minh khơng phi bao gi cũng trùng khp. Cĩ lúc văn hố và văn minh phát trin tương đi cân xng, nhưng cĩ lúc khơng ăn nhp vi nhau. Chng hn các nưc tư bn phát trin, dù nĩ đã to ra nn sn xut ln vi tồn b trang thit b hin đi mà t trưc đn nay nhân loi chưa bao gi bit đn hay nĩi mt cách khác, ch nghĩa tư bn đã đt ti trình đ văn minh tương đi cao nhưng gn lin vi văn minh đĩ và đng thi vi nĩ là cái phn văn hố. Bên cnh s kỳ diu ca k thut và cơng ngh, bên cnh nn văn minh tin hc hin đi cịn tn ti vơ vàn nhng hin tưng khơng văn hố. Đĩ là s tha hố ca con ngưi t s phát trin ca mt nn khoa hc k thut hin đi, là s 21
29. suy đi v mt nn đo đc xã hi, là s sáng to đn mc lnh lùng ca nhân cách. Quan h gia con ngưi và con ngưi trong tình yêu, tình bn, trong li sng luơn b đng tin chi phi. Dân ch tuy cĩ bưc phát trin nht đnh nhưng vn là nn dân ch hình thcdân ch cho nhng ngưi thiu s. Nn tht nghip, nn ma tuý, mi dâm, s phân bit chng tc Như mt căn bnh ca xã hi vn cịn ph bin. S khác bit th tư, v ngun gc: Văn hố gn bĩ nhiu hơn vi phương Đơng nơng nghip, cịn văn minh gn bĩ nhiu hơn vi phương Tây đơ th. Như vy, văn minh là khái nim cĩ ngun gc t phương Tây đơ th ch trình đ phát trin nht đnh ca văn hố v phương din vt cht và mang tính quc t. 1.1.2. Giá tr văn hố 1.1.2.1. Giá tr và giá tr văn hố Khái nim giá tr cĩ lch s lâu đi, bt ngun t thi C đi trong trit hc Hy Lp, Trung Quc, n Đ khi bàn đn cái cao c, cái chân, cái thin, cái m. cái ích trong cuc sng, nhưng mãi th k XIX tr đi thì khái nim giá tr mi tr thành khái nim trung tâm ca giá tr hc vi tính cách là mt khoa hc, vi s khám phá phát hin ca các nhà trit hc ln như Kant, và nĩ đã đưc s dng trong nhiu lĩnh vc hc thut như kinh t hc, trit hc, tốn hc, đo đc hc ging như tính đa nghĩa ca t văn hố, t trưc đn nay, đã cĩ khơng ít đnh nghĩa v giá tr. Tsunesabura Makiguchi đnh nghĩa: “giá tr là s th hin cĩ tính đnh hưng v mi quan h gia ch th đánh giá và đi tưng ca s đánh giá” [57 115;116] James People và Garrick Bailey cho rng: “Giá tr là cái ý tưng v các loi mc đích hay các loi li sng ca mt cá th, nĩ đưc chia s trong mt nhĩm hay trong tồn xã hi, nĩ đưc cá th, nhĩm hoc tồn xã hi mong mun hay đưc coi là cĩ ý nghĩa. Đĩ là nhng phm cht cơ bn cn phi cĩ đ bo đm con đưng sng, các chun mc ti thưng ch đo mi hồn cnh thc tin ”[ 57 116] V.M.Megiuep khng đnh: “giá tr là nhng quan h xã hi nhm phát trin con ngưi” [28 133] 22
30. Ngồi ra, mt s nhà lý lun cịn xem xét giá tr, dưi gĩc đ giá tr hc, đĩ là nhng cái đưc con ngưi sáng to và s dng trong hot đng ca mình. Giá tr là mt phm trù hàm cha nhiu ý nghĩa, song chúng ta cĩ th hiu mt cách chung nht rng, giá tr là khái nim dùng đ ch cái làm cơ s, căn c, tiêu chí đ con ngưi (bao gm cá nhân, nhĩm ngưi, cng đng xã hi) da vào đĩ đ xem xét, đánh giá, so sánh các s vt, hin tưng trong hin thc cuc sng ca mình. Cái ni bt giá tr là nĩ th hin s vươn ti cái ao ưc cĩ kh năng đưc hin thc hố ca con ngưi. Ngưi ta nhn thy rng, các giá tr nhng quan nim thm kín hoc nhng cái ao ưc riêng cĩ ca mt cá nhân hay mt nhĩm cng đng ngưi nào đĩ bc l ra. Nhng quan nim đĩ chi phi s la chn các phương thc, phương tin và mc đích kh thi ca hành đng ca h. Tuy nhiên, cn phân bit gia giá và giá tr, chúng ta cĩ th hiu t giá và giá tr theo cách gii thích ca trit hc c đin Đc E.Kant, rng: “vt nào cĩ th đem trao đi đưc đu cĩ mt giá, duy cĩ mt s vt khơng ly gì thay th đưc thì cĩ mt giá tr” [57115]. Chng hn, chic đng h cĩ mt giá, cịn tình bn, tình yêu, lịng yêu nưc, tinh thn hy sinh vì đi nghĩa, kit tác ngh thut, tín ngưng, thn linh là nhng cái vơ giá, tc là nhng giá tr xã hi, giá tr văn hố. Giá tr thưng gn lin vi nhu cu, to nên đng cơ hành đng ca con ngưi. Đng sau mi hành đng ca con ngưi n tàng mt giá tr và đng sau mi giá tr cĩ n du mt nhu cu. Trong trao đi, nhu cu ca mi cá nhân, nhĩm cng đng ngưi đưc tho mãn. Vì nhu cu ca con ngưi là phong phú, đa dng, biu hin dưi nhiu hình thc khác nhau, nên cái bn cht xã hi ca con ngưi cũng khơng ngng đưc m rng, đưc nâng cao trong trong quá trình trao đi nhng nhu cu ca h. Đĩ là mt quá trình vn đng bin chng. Tuy nhiên, nhng nhu cu mà mi cá nhân, nhĩm ngưi và cng đng xã hi mun vươn ti phi là là nhng nhu cu mang tính tích cc, cĩ ý nghĩa cuc sng cao đp, đem li li ích tt đp cho chính xã hi và bn thân con ngưi. Tương ng vi nhiu nhu cu thì xã hi cũng cn đn nhiu giá tr, đc bit là giá tr nhân tính, tc là tính cng đng 23
31. con ngưi đã phát sinh và đưc cng c thi kỳ khi nguyên ca nhân loi, gn lin vi s vn đng, phát trin ca nhu cu ca con ngưi và xã hi. T đĩ, cĩ th nĩi, s phát trin phn vinh ca nhu cu biu hin s tim n ca văn hố. Nu h giá tr xã hi là dng kt tinh hay là ni dung ca văn hố thì cái dùng như mt tiêu chí đ nhn xét, đánh giá, so sánh các s vt, hin tưng trong cuc sng xã hi chính là s th hin ra bên ngồi ca xu th phát trin văn hố cng đng xã hi. Chính khía cnh này xác nhn văn hố là đng lc phát trin kinh t xã hi. Giá tr văn hố là cái dùng đ căn c vào đĩ mà xem xét, đánh giá, so sánh gia nn văn hố dân tc này vi nn văn hố dân tc khác; là cái đ xác đnh bn sc văn hố ca mt dân tc, nhng nét đc thù v truyn thng, phong tc, tp quán, li sng ca mt dân tc trên nn tng các giá tr chân, thin, m. Bn cht đc trưng ca giá tr văn hố là chiu cnh trí tu, năng lc sáng to, khát vng nhân văn biu hin hot đng sng ca cá nhân, cng đng, dân tc như: các hot đng ăn, , mc, đi li, giao tip xã hi, phong tc tp quán, tín ngưng Mc đích ca giá tr văn hố là nhm hưng ti các giá tr nhân bn, hưng ti s hồn thin ca mi cá nhân nĩi riêng và ca c cng đng, dân tc nĩi chung, mc dù tiêu chun ca các giá tr văn hố ca mi cng đng, dân tc là khơng như nhau. Tính mc đích đĩ ca giá tr văn hố đưc th hin ngay trong quá trình sn xut vt cht và sn xut tinh thn. Cĩ th nĩi, giá tr văn hố ca mi cng đng, dân tc như là “mt mã di truyn xã hi” ca tt c các thành viên sng trong cng đng, dân tc đĩ đã tích lu và lng đng trong quá trình hot đng ca mình. Chính quá trình hot đng đĩ đã hình thành nên bn sc văn hố riêng ca mi cng đng, dân tc. Vì vy, các giá t văn hố tn ti và phát trin trong mi cng đng, dân tc nht đnh. Cng đng tr nên bn vng khi nĩ tr thành dân tc. Yu t dân tc là yu t quyt đnh nht ca mt nn văn hố. 24
32. Giá tr văn hố cịn mang tính khách quan, tc là khơng ph thuc vào bt c cái gì t bên ngồi áp đt vào đ tr thành văn hố ca mt cng đng, dân tc. Nu căn c vào nên văn hố ca mt cng đng, dân tc nào đĩ đ xem xét, đánh giá các nn văn hố ca các cng đng, dân tc khác là cao hay thp, phát trin hay kém phát trin thì s dn đn sai lm nghiêm trng, rơi vào bnh ch quan, to nên s nơ dch hay s áp đt v văn hố. Trong xã hi cĩ giai cp, giá tr văn hố cũng mang tính giai cp. Bi l, văn hố, v thc cht, là sn phm ca mt cng đng, dân tc nht đnh do nhng thành viên sng trong cng đng, dân tc y to ra, và h chu dưi s thng tr ca mt giai cp thng tr nht đnh giai cp lãnh đo tồn th xã hi, cho nên mi sn phm ca h làm ra nhm phc v cho giai cp thng tr. Vi tư cách là phương thc sn xut tinh thn, văn hố khơng th khơng phn ánh và chu s quy đnh ca phương thc sn xut. Điu kin sinh hot vt cht ca các giai cp khác nhau s làm ny sinh nhng tư tưng, tình cm khác nhau. Vì vy, quan tâm đn tính giai cp ca văn hố là điu cn thit đ hiu rõ s vn đng ca văn hố trong thi kỳ lch s cĩ giai cp, hiu rõ tính phc tp ca đi sng văn hố trong xã hi hin nay. Tuy nhiên, chúng ta khơng nên t đĩ mà tuyt đi hố tính giai cp ca văn hố vì s tác đng ca giai cp vào văn hố ca mt cng đng, dân tc tuỳ thuc vào tng bin đng ca lch s, tác đng ti bưc đi ca nn văn hố, ch khơng th quyt đnh đưc bn cht ca nn văn hố . H tư tưng ca giai cp thng tr tt yu cĩ du n mnh m ti nn văn hố ca cng đng, dân tc khi quyn li ca giai cp đĩ nht trí vi quyn li ca cng đng, dân tc. Lênin đã tng nhc nh chúng ta khơng đưc đng nht văn hố vi ý thc h vì văn hố rng hơn rt nhiu so vi ý thc h. Nĩi ti giá tr văn hố là nĩi ti thành qu mà mi cng đng dân tc và nhân loi đã đt đưc trong quan h vi t nhiên, vi xã hi và trong s phát trin bn thân mình. Cĩ nhng giá tr b mai mt, khơng cịn thích ng vi s phát trin liên tc ca xã hi, nhưng cũng cĩ nhng giá tr luơn tn ti mãi mãi trong lch s. Chân, thin, m là nhng giá tr trưng tn trong lch s lồi ngưi; là ba tr ct 25
33. vĩnh hng ca văn hố nhân loi. Nhng giá tr văn hố y mang tính nhân loi. S trưng tn ca nhng giá tr văn hố đm bo tính liên tc trong lch s nhân loi và dân tc. Khi nào cái chân, cái thin, cái m b lãng quên, khi đĩ văn hố s trưt dc đi xung. Thay vào đĩ là s xut hin ca li sng ích k, tàn bo, vic tuyên truyn cho ch nghĩa hưng lc, các trưng phái ngh thut suy đi đu là nhng biu hin suy thối v văn hố ca con ngưi. Khi xem xét giá tr văn hố, chúng ta tha nhn rng giá tr văn hố mang tính dân tc, tính giai cp và tính nhân loi ph bin. Như vy, giá tr văn hố là phm trù lch s, đưc thc ti hố trong truyn thng văn hố dân tc, luơn luơn vn đng và phát trin cùng vi s vn đng và phát trin ca xã hi. Ngày nay, giá tr văn hố luơn cĩ mt trong các chương trình phát trin kinh t xã hi ca các quc gia, dân tc bi l nĩ th hin ct cách ca mt dân tc và nĩ liên quan đn vn mnh ca mi dân tc. Cịn giá tr văn hố tc là cịn dân tc, mt đi các giá tr văn hố cũng cĩ nghĩa là mt đi mt dân tc. Vì th, vic gi gìn và phát huy các di sn văn hố ca dân tc là vn đ cĩ ý nghĩa ht sc ln lao đi vi s tn vong ca mi dân tc. Nhưng di sn văn hố là gì? Đĩ là các sn phm, các giá tr văn hố do các th h trưc sáng to ra và truyn li cho các th h sau bao gm các di sn vt th và phi vt th (di sn tinh thn). Di sn văn hố cĩ tác dng gn kt cng đng dân tc, to nên bn sc văn hố dân tc, là cơ s đ sáng to các giá tr mi và đ giao lưu văn hố vi các cng đng khác. Như vy, di sn văn hố là cái cịn li, tn ti gn lin vi con ngưi trong quá trình vn đng, phát trin khơng ngng ca lch s xã hi. Mt giá tr văn hố cĩ th nm trong nhièu di sn và ngưc li, mt di sn cĩ th cha đng nhiu giá tr văn hố. Chng hn tính c kt cng đng mt giá tr văn hố tinh thn, th hin đm nét trong l hi Pơthi (b m), trong hi mùa, trong l đâm trâu, trong các hình thc sinh hot cng đng ca đng bào Êđê. Vì vy, trong vic gi gìn và phát huy các giá tr văn hố, nhiu nhà nghiên cu thưng quan tâm ti hai loi giá tr cơ bn sau: giá tr văn hố hu hình ( hay giá tr văn hố 26
34. vt th) và giá tr văn hố tinh thn ( hay giá tr văn hố phi vt th). Nhìn chung, cách phân chia như vy cũng ch mang tính cht tương đi mà thơi. Giá tr văn hố hu hình bao gm giá tr di tích và hin vt. Giá tr di tích gm nhng cơng trình kin trúc, ngh thut, lch s, danh lam thng cnh, tơn giáo, tín ngưng. Cịn giá tr hin vt gm hin vt v lch s, v sinh hot, ngh nghip và ngh thut. Giá tr văn hố hu hình ca đng bào Êđê Đăk Lăk là nhng cơng trình v nhà dài, nhà sàn hưng v phía Bc –Nam, ca ra vào đưc m hai đu hi. Theo kinh nghim ca ngưi Êđê m ca theo hưng này tránh đưc giĩ đơng bc v mùa khơ và giĩ tây nam v mùa mưa thc vào nhà. Nhng cu thang nhà dài, nhà sàn mang dáng bu vú m, tiêu biu cho tư tưng mu h ca dân tc Êđê. Đĩ là nhng ché rưu cn, nhng b cng, chiêng quý ch dùng trong dp l hi. Đĩ là nhng cơng c sn xut thơ sơ bng đá, bng đng, nhng vịng bc, vịng đng đeo c tay trong ngày hi chng, l cưi. Đĩ là nhng danh lam thng cnh ni ting đưc con ngưi ci bin đ tr thành nhng đim du lch như: Buơn Đơn, thác Đrây Sáp, thác Trinh N, h Lăk . Giá tr văn hố tinh thn ca đng bào dân tc Êđê ti Đăk Lăk đưc kt tinh ch yu phong tc, tp quá t ăn, mc,, đi li cho đn các tp tc, l nghi th hin quan nim tư duy ca con ngưi đi vi các s kin quan trng trong cuc đi ca con ngưi và gia con ngươì vi đt tri thn thánh, vi t tiên và c cng đng. Phong tc, tp quán cịn là s biu hin mi quan h gia con ngưi vi mơi trưng t nhiên, mi quan h gia con ngưi vi con ngưi trong sinh hot vt cht và tinh thn. Khơng nhng th, giá tr văn hố tinh thn ca đng bào dân tc Êđê Đăk Lăk cịn hi t đm nét l hi mt hình thái sinh hot tinh thn phong phú mang sc thái đc đáo ca ngưi Êđê. Nĩ cịn đưc th hin k thut đúc đng đ ch to nhc khí cng, chiêng, các ngh nhân điêu khc tưng nhà m, k thut dt nhng hoa văn trên trang phc ca trưyn thng ca h. 1.1.2.2.Nhng nhân t tác đng đn s hình thành và bin đi ca các giá tr văn hố 27
35. Nhân t kinh t Văn hố khơng phi là mt hin tưng siêu nhiên t bên ngồi áp đt và ban phát cho con ngưi, cũng khơng phi do ý mun ch quan ca con ngưi mà văn hố ny sinh và hình thành t nhu cu ca đi sng xã hi. Như C.Mác đã tng khng đnh, con ngưi mun sng trưc ht phi ăn, , mc ri mi đn các hot đng chính tr, khoa hc, ngh thut nhưng đ cĩ cái ăn, , mc thì con ngưi phi sn xut ra ca ci vt cht. Trong quá trình hot đng ca mình, con ngưi khơng ch sn xut ra ca ci vt cht cho xã hi mà cịn sn xut ra chính bn thân mình, trong đĩ cĩ văn hố. Khi nĩi kinh t quyt đnh văn hố, giá tr văn hố thì điu quan trng là phi ch ra nhng nhân t nào ca kinh t phát huy tác dng đi vi văn hố, giá tr văn hố. Kinh t tác đng đn văn hố làm cho nĩ phát trin. S phát trin kinh t to nên cơ s vt cht k thut cho các hot đng văn hố. Nhưng văn hố là hot đng tinh thn mang tính cht sáng to. Điu đĩ cĩ liên quan trc tip đn đi sng tinh thn ca xã hi, đn nn đo đc, li sng xã hi. Vai trị ca kinh t cũng chính là đây. Mt nn kinh t phát trin lành mnh, đưc xây dng trên cơ s nhng nguyên tc cơng bng, bình đng, khơng cĩ s phân hố giàu nghèo d di; mt nn kinh t thc s bo đm đi sng cho ngưi lao đng, to đưc nim tin và s tơn trng gia con ngưi vi con ngưi s là cơ s khách quan đ xây dng mt đi sng văn hố tinh thn lành mnh, to ra các giá tr văn hố mang tính cht nhân văn, giàu lịng nhân ái, v tha. Thc tin đã chng minh bn thân s phát trin kinh t trong thi gian qua, đc bit các nưc tư bn ch nghĩa, li đang làm ny sinh nhng mâu thun, nhng nghch lý. Nhiu nhà văn hố ln ca th gii t lâu đã d báo nhng thm ho mà nhân loi s phi chu đng do s phát trin kinh t ca ch nghĩa tư bn mang li. Hơn 400 năm trưc, Schxpia (15641622) đã nĩi đn vai trị m phù thu ca đng tin trong ch đ tư bn; G.G.Ruxơ đã kêu gi con ngưi tr v vi t nhiên Đĩ là nhng phi ng ca lương tâm, trí tu nhân loi đi vi s phát trin kinh t TBCN. Theo C.Mác, sn xut tư bn ch nghĩa thù đch vi mt s ngành 28
36. sn xut tinh thn, ví d như thơ ca. Nn kinh t XHCN, v bn cht, khc phc đưc tình trng đĩ. Tuy nhiên, khơng th ph nhn nhng thành cơng mà nn kinh t TBCN đã to ra, đc bit là nhng thành tu ca khoa hc và cơng ngh, đã gĩp phn to ln trong nhiu lĩnh vc ca đi sng xã hi, trong đĩ cĩ văn hố. Trong th gii hin đi, khoa hc và cơng ngh cĩ th giúp con ngưi rút ngn đưc rt nhiu thi gian trong hot đng sn xut ra các giá tr văn hố, song nĩ cũng cĩ th làm bin đi các giá tr văn hố theo hưng tiêu cc ca mt s cá nhân hay nhĩm ngưi nào đĩ nhm mc đích v li riêng ca h. Ngày nay, xu th ưu tiên hàng đu cho s phát trin kinh t, khoa hc và cơng ngh, xem chúng cĩ ý nghĩa quyt đnh đi vi s phát trin đt nưc, tăng cưng sc mnh tng hp ca đt nưc đã tr thành ph bin đi vi nhiu quc gia trên th gii. Cho nên, nhân t kinh t, khoa hc và cơng ngh ngày càng cĩ v trí quan trng, chi phi, thúc đy và làm bin đi đi sng tinh thn ca các quc gia cĩ ch đ chính tr khác nhau, đc bit là làm bin đi các giá tr văn hố truyn thng ca các quc gia. Vit Nam, s phát trin kinh t đt nuc, t khi đi mi đn nay, din ra sơi đng, phong phú và khơng kém phn phc tp đã nh hưng khơng nh đn s bin đi các giá tr văn hố. Nhìn tng quát, s bin đi ca các giá tr văn hố đưc th hin mt s đim sau đây: Th nht, s lưng các giá tr xã hi đưc nhân dân quan tâm tăng hơn so vi trưc kia. Th hai, ni dung các giá tr xã hi đa dng và phong phú hơn. Th ba, s mâu thun, va chm và xung đt gia các giá tr xã hi cũng din ra gay gt hơn. Nhiu giá tr cũ b loi b và đưc thay đi ni dung đ thích nghi vi cuc sng mi. Nhiu giá tr ny sinh, trong đĩ cĩ c cái tht và cái gi, cĩ cái sc sng trưng tn và cĩ cái s b đào thi. S xung đt giá tr đây khơng ch din ra gia các giá tr ny sinh và tích t trong lịng xã hi Vit Nam t trưc đn nay mà cịn là xung đt gia các giá tr này vi các giá tr nưc ngồi tràn vào, k c phương Đơng và các nưc phương Tây. 29
37. Như vy, kh năng phát trin trí tu ca khoa hc cơng ngh là điu kin đ gii phĩng và phát trin con ngưi. Nhưng vn đ là s dng trí tu, khoa hc và cơng ngh vào mc đích gì. Nu ly văn hố làm mc tiêu ca s phát trin kinh t cũng cĩ nghĩa là phát trin kinh t phi hưng vào phát trin và hồn thin con ngưi, hưng vào phát trin và hồn thin xã hi. Đng thi, cn chng li ch nghĩa cá nhân cc đoan, ch nghĩa cơ hi, ch nghĩa thc dng xut hin và hồnh hành xã hi, làm cn tr, thm chí làm chch hưng con đưng đi lên ch nghĩa xã hi nưc ta. Nhân t chính trxã hi Cùng vi s tác đng ca nhân t kinh t và khoa hc cơng ngh, văn hố cịn chu s tác đng ca nhân t chính tr.Văn hố khơng th nm ngồi chính tr. Ch tch H Chí Minh đã ch rõ: “Văn hố, ngh thut cũng như mi hot đng khác, khơng th đng ngồi, mà phi trong kinh t và chính tr” [44368;369 ]. Chính tr là lĩnh vc quan h gia các giai cp, các tp đồn xã hi, các quc gia trong vic giành, gi và s dng chính quyn nhà nưc. Chính tr tác đng ti tt c các lĩnh vc ca đi sng xã hi và đi sng cá nhân. Vì th, chính tr là nhân t quyt đnh phương hưng phát trin ca văn hố, to nên ni dung ý thc h ca văn hố và bng h thng các chính sách pháp lut qun lý các hot đng văn hố. Trong bt c xã hi nào, quan đim và đưng li chính tr ca mt giai cp đã li thi, mt giai cp đi lp li vi đi đa s qun chúng, thì nĩ khơng th phn ánh xu th khách quan ca lch s. Như vy, mc đích ca nn chính tr y xa l vi bn cht ca nn văn hố tin b. Mt khi giai cp đĩ vn duy trì nhng cái lc hu, li thi ca nĩ mà khơng cĩ s điu chnh, thay đi đ cho phù hp vi nhng điu kin hin ti, thì đn mt lúc nào đĩ nĩ s b đánh đ bng mt cuc cách mng xã hi. Cuc cách mng y đưc thc hin do mt giai cp khác tin b hơn hay do các lc lưng xã hi đang lên , đáp ng đưc nhng nguyn vng ca s đơng qun chúng nhân dân, tip nhn nhng giá tr văn hố tin b và coi văn hố như mt cơ s tinh thn. Ví d: thi kỳ Phc Hưng, khi ch đ phong kin đa li thi, lc hu và bưc vào thi kỳ tan rã. S phát trin ca phương thc sn xut TBCN đã tr 30
38. thành mt xu th lch s khơng gì cĩ th ngăn cn ni. Giai cp tư sn tin b trong thi kỳ đu đã địi hi khơi phc li các tư tưng, văn hố c đi. Do đĩ, hàng lot các di sn văn hố, tư tưng tin b thi c đi (như văn hố Hy Lp, La Mã ) đã đưc phc hi và phát trin. Tuy nhiên, điu đáng chú ý là khơng nên dng nht chính tr vi văn hố. Khơng phi chính tr th nào thì văn hố th y. Đơi khi chính tr li ngưc chiu vi văn hố. Mt ch đ xã hi dù tin b hay lc hu cũng cĩ th to ra nhiu giá tr văn hố khác nhau. Mt xã hi tin b chưa hn s gĩp phn to nên mt nn văn hố tin b. Điu đĩ đã tng xy ra trong lch s. Đĩ là vào thi kỳ Trung c, s thay th ch đ chim hu nơ l bng ch đ mi ch đ phong kin, là mt hin tưng tin b lch s vì đã sinh ra mt nn văn minh mi, nhưng xét v mt phát trin, thì văn hố ca nhng th k đu thi kỳ trung c li là bưc tht lùi so vi thi kỳ c đi. Ngưc li, mt ch đ xã hi lc hu chưa hn là nn văn hố đĩ kém phát trin. Chng hn, ch đ xã hi ca Đc cho đn đu th k XIX vn là mt ch đ phong kin lc hu so vi s thay đi và phát trin nhanh chĩng ca các nưc Tây Âu thi đĩ, nhưng trit hc, văn hĩa và ngh thut ca nĩ li phát trin chưa tng cĩ trong lch s vi nhiu nhà tư tưng, nhà văn, nhà thơ ni ting như: Hécđơ, Gt, Sinlơ, Can tơ Văn hố là hot đng tinh thn, thuc v ý thc ca con ngưi. Do vy, s phát trin ca văn hố chu s quy đnh ca cơ s kinh t, chính tr ca mt ch đ xã hi nht đnh. Nu tách ri khi cơ s kinh t, chính tr y s khơng th hiu đưc ni dung và bn cht ca văn hố, chng hn văn hố TBCN ny sinh trên cơ s ca phương thc sn xut TBCN cha đng nhng mâu thun bên trong ht sc quyt lit nên khơng th khơng cĩ nhng yu t phn tin b, phn văn hố. Cịn văn hố XHCN ny sinh trên cơ s ca phương thc sn xut mi XHCN tin b, mang tính nhân đo và nhân văn cao. Kinh t quyt đnh chính tr và văn hố, nhưng văn hố li thm thu vào kinh t và chính tr to điu kin đ phát trin kinh t và n đnh chính tr. Tuy nhiên, s tác đng phi thơng qua các lc lưng xã hi, các giai cp thng tr xã hi 31
39. s dng các giá tr văn hố đĩ như th nào. Nu đĩ là mt giai cp tin b thì các giá tr văn hố truyn thng s đưc phát huy và tr nên cĩ vai trị to ln đi vi s phát trin xã hi cũng như đi vi vic gi vng nn chính tr. Cịn đi vi mt giai cp lc hu, li thi thì các giá tr văn hố tt đp s b mai mt và mt dn đi. Trong thi đi ngày nay, sau khi đt nưc ta đưc gii phĩng, c dân tc chuyn t thi kỳ chin tranh sang hồ bình, xã hi đưc t chc theo kiu quân s chuyn sang xã hi dân s. Nhu cu chin thng k thù xâm lưc đưc gii to. Nhng nhu cu khác ca mt xã hi dân s và hồ bình xut hin. Bng giá tr xã hi chuyn đi dn hưng vào mc tiêu dân giàu, nưc mnh, xã hi cơng bng, dân ch và văn minh. Do đĩ, nhiu giá tr mi cũng xut hin và cĩ vai trị khơng kém phn quan trng trong đi sng xã hi. Mt khác, ni dung ca mt s giá tr văn hố truyn thng cũng bin đi theo hưng thích nghi vi yêu cu ca thi đi. Chng hn, yêu nưc gi đây khơng ch th hin ni dung bo v s đc lp và bình yên ca T quc mà cịn th hin vic làm giàu cho T quc, cho nhân dân, đưa đt nưc thốt khi tình trng nghèo nàn, lc hu; phm cht chính t ca cá nhân khơng phi ch bc l đa v chính tr mà cịn th hin nhân cách chính tr ca tng ngưi. Như vy, nhân t chính trxã hi cĩ tác đng ht sc quan trng đn s hình thành và bin đi các giá tr văn hố. Nĩ cĩ th gĩp phn làm phát trin rc r mt nn văn hố tin b, nhưng đng thi cũng cĩ th làm băng hoi nn văn hố y. Điu đĩ ph thuc phn ln vào giai cp thng tr xã hi trong mt ch đ chính tr nht đnh. 1.2.Giá tr văn hố ca dân tc Êđê Đăk Lăk 1.2.1.Điu kin ny sinh và tn ti ca văn hố dân tc Êđê Đăk Lăk 1.2.1.1.Điu kin t nhiên V trí đa lý: Đăk Lăk là mt tnh min núi biên gii tây nam ca T quc Vit Nam xã hi ch nghĩa. Nm trung tâm Cao Nguyên min trung Vit Nam, Đk Lk đưc xác đnh trong khong to đ đa lý: 11 045’13 025’ vĩ đ Bc và 107 012’108 054’ kinh đ Đơng. Phía Bc giáp tnh Gia Lai, phía Đơng giáp tnh 32
40. Lâm Đng, phía Nam giáp tnh Đăk Nơng, phía Tây giáp tnh Mondulkiri (Campuchia) cĩ đưng biên gii chung là 73km. Đk Lk cĩ din tích t nhiên 13.139,2km 2. Đây là tnh cĩ đưng hàng khơng t Buơn Ma Thut đi thành ph H Chí Minh, Đà Nng, Hà Hi, cĩ h thng quc l, tnh l, quc l 19 ct ngang t Đơng sang Tây vi chiu dài 386 Km, ni vi hi cng Quy Nhơn sang đơng bc Campuchia. Quc l 14 ni Đăk Lăk vi Gia Lai, đng thi ni Đk Lk vi tnh Đk Nơng và các tnh phía Nam, quc l 25 ni vi quc l 1 qua Phú Yên. Đây là điu kin thun li cho giao lưu kinh tvăn hốxã hi. Đk Lk gm 15 huyn, th xã, thành ph (Tnh l: Thành ph Buơn Ma Thut;Th xã: Buơn H; Các huyn : Ea H'leo, Ea Súp, Krơng Năng, Krơng Buk, Buơn Đơn, Cư M'gar, Ea Kar, M'Đrc, Krơng Pc, Krơng Ana, Krơng Bơng, Lk, Cư Kuin.Vi 185 xã, phưng, tr trn; cĩ 2.351 buơn, thơn, t dân ph (trong đĩ cĩ 584 buơn đng bào dân tc thiu s); cĩ 2 huyn, 4 xã giáp tnh MondulkiriCampuchia; cĩ 27 xã đc bit khĩ khăn v kinh txã hi, Dân s:1.728.380 ngưi (1/4/2009), gm cng đng 44 dân tc anh em (13 dân tc thiu s ti ch: Ba Na, Xơ đăng, Kơ Ho, M’Nơng, Ê đê, Gia Rai, Chu Ru, Bơ Râu, Rơ Măn .) trong đĩ dân tc thiu s chim hơn 33% dân s, dân tc thiu s ti ch chim gn 20%, hu ht sng xen k vi ngưi Kinh, cư trú phân b đu khp trên đa bàn , cĩ 4 tơn giáo chính là Cơng giáo, Pht giáo, Cao đài và Tin lành, vi 437.779 tín đ (chim25,4% dân s). C th: Cơng giáo 179.138 tín đ; Tin lành 136.450 tín đ; Pht giáo 117.952 tín đ; Cao đài 4.239 tín đ. Tín đ là ngưi dân tc thiu s hơn 140.000, ch yu theo đo Tin lành và Cơng giáo. Đk Lk là tnh cĩ din tích t nhiên ln trong c nưc. Vùng núi cao t 1.000 – 1.200m chim 35% din tích ca tnh. Vùng cao nguyên Buơn Ma Thut cao 450m, chim 53,5%, đt đ mu m, khá bng phng thun li cho phát trin cây cơng nghip dài ngày, chăn nuơi gia súc và trng rng. Đt trũng phù sa (12%) trng lúa và đng c t nhiên V khí hu: Khí hu Đk Lk cĩ hai mùa rõ rt: mùa khơ và mùa mưa, mi mùa kéo dài khong 6 tháng. Mùa mưa thưng bt đu vào cui tháng 4 hoc đu 33
41. tháng 5 và kt thúc vào cui tháng 10; mùa khơ bt đu t tháng 11 và kt thúc vào cui tháng 4 năm sau. Lưng mưa trong mùa mưa chim trên 8090% lưng mưa c năm. Trong thi gian đĩ, thưng cĩ giĩ mùa Tây –Nam, đ m cao ti 8590%. Tháng 8 và tháng 9 là các tháng mưa nhiu nht nên khơng khí m ưt, mát m, d chu. Trái li, nhng tháng mùa khơ, lưng mưa hu như khơng đáng k, cá bit cĩ nhng năm vào các tháng này khơng cĩ mưa làm cho khơng khí tr nên khơ, hn gay gt, gây nh hưng rt ln cho vic canh tác, trng trt. Như vy, Đk Lk cĩ khí hu giĩ mùa cao nguyên mùa đơng khơ và ít lnh, mùa hè m ưt và du mát, phn ánh rõ nét trong tài nguyên thiên nhiên ca tnh. V tài nguyên và khống sn: là mt trong nhng tnh cĩ ngun tài nguyên thiên nhiên phong phú. Tài nguyên rng: Rng Đăk Lăk cĩ tr lưng g di dào và cĩ nhiu đng vt quý him, cĩ ý nghĩa ln v kinh t, như voi, h, báo, gu, nai, heo rng, bị rng, vi đàn voi khong 300 con tp trung các huyn Buơn Đơn, Easúp, Krơng Bơng, Lăk.Thc vt cĩ trên 3000 loi, tài nguyên dưi lịng đt như chì, vàng, .H thng sơng sui trong tnh là mt mng lưi khá dày đc vi hàng trăm con sơng sui ln, nh, hình dáng và hưng chy khác nhau như sơng Sêrêpc, sơng Krơng Ana, sơng Krơng Nơ . Nhiu thác cao cĩ ngun thu năng ln, khai thác thy đin như thác: Dray H'Linh, Buơn Kup. Nhiu h ln như h Lk, h Ea Kao, h Ea Súp, h Đakmin cung cp nưc tưi và thu sn nưc ngt cho tồn tnh. Đây cũng là vùng rng núi trùng đip, vi nhng trng c cao lút đu, nhng trn giĩ tung bi mt mù vào mùa khơ, nhng dịng sơng đ nng phù sa cun cun chy vào mùa mưa dn dp xi x. Thiên nhiên hùng vĩ va gn giũ, va hoang sơ, đã to cho đng bào dân tc Êđê cĩ đưc mt bn sc văn hố đc đáo riêng bit thng nht trong đa dng. 1.2.1.2 .Điu kin kinh t xã hi: Mơi trưng t nhiên cĩ vai trị quan trng đi vi con ngưi, nhưng kh năng và hiu qu ca ci và tim lc thiên nhiên ph thuc vào trình đ k thut và tính cht ca ch đ xã hi nht đnh. nh hưng ca thiên nhiên đi vi con ngưi th 34
42. nào, mc đ nào, ph thuc vào ch đ xã hi, mà ch đ xã hi li do phương thc sn xut quyt đnh. Nĩi cách khác, chính lao đng sn xut, chính bn thân phương thc sn xut quy đnh phương thc sng ca con ngưi. Nhân cách, phm cht, cách sng, phong tc tp quán ca con ngưi hình thành trưc ht trong hồn cnh sn xut và biu hin thơng qua hot đng sn xut ca h. Ê đê, Ra đê hay Rơ đê là nhng bin âm tên gi ca mt cng đng tc ngưi hin đang sinh sng tương đi tp trung tnh Đk Lk và các vùng lân cn thuc tnh Gia Lai, Kon Tum, Khánh Hịa Ngưi Ê đê nĩi ngơn ng Nam Đo, thân thuc vi ngơn ng Chăm, Gia Rai, Raglai mang nhng đc trưng nhân chng thuc loi hình Inđơnêdiêng. Ê đê là cng đng ngưi thng nht v ý thc tc ngưi, ngơn ng và văn hĩa. Tuy nhiên, khơng phi vì th mà khơng bao cha nhng khác bit v th âm, sinh hot văn hĩa theo tng vùng cư trú, hình thành nên nhng nhĩm đa phương khác nhau: Ê đê Kpă, Atham, Mthur, Ktul, Blơ, Bih Trong tin trình lch s, chc chn dân cư trong các buơn Ê đê cĩ s dch chuyn nơi cư trú. Tuy nhiên, mơi trưng sinh tn ca tc ngưi t xa xưa ti nay vn là min Cao Nguyên đt đ giàu cĩ trung tâm Tây Nguyên, nm gia Gia Lai, Kon Tum phía Bc và Lâm Đng phía Nam. Cĩ th nĩi, đn Tây Nguyên phi ti Đk Lk mi cm th đưc ht cái bao la ca nhng min đt đ bazan, cái bt ngàn ca nhng cánh rng khp, nhng trng c cao lút đu, nhng trn giĩ tung bi mt mù vào mùa khơ, nhng dịng sơng Krơng Nơ (sơng đc) và Krơng Ana (sơng cái) hp thành Ea Krơng đ nng phù sa cun cun chy vào mùa mưa, cái khơ nĩng đn cháy sém cây c kéo dài t tháng mưi mt ti tháng năm, nhng trn mưa xi x t tháng sáu ti tháng mưi làm bt dy mi mm sng, ph mt lp áo màu xanh ngt lên núi đi, rung nương, vưn tưc Đn buơn làng Ê đê, ta khơng cĩ cm giác nĩ nm treo mình chênh vênh trên vách núi hay lt thm gia thung lũng xung quanh vây ba nhng núi đi như vùng núi phía bc mà các buơn làng này nm phơi mình gia bao la đt tri, cĩ th phĩng tm mt v mi phía, như khng đnh s tn ti ca con ngưi trưc t nhiên, 35
43. và thiên nhiên như hịa vào con ngưi, to nên cái t tin, bo dn và phĩng khống ca con ngưi. Đĩ là x s ca nhng đàn voi rng bưc đi rung đt nhưng sau khi thun phc li tr nên khuơn phép trưc con ngưi bé nh. Đã cĩ lúc chưa xa ngày nay hàng ngàn đàn nga phi tha sc, nhng đàn trâu bị di chuyn trên mt đt làm tung lên nhng đám bi Cái khung cnh tưng như hng hoang y đã mt thi đi vào truyn c, các Khan trưng thiên nhiên, nhng bài dân ca làm nên cái đc đáo ca văn hĩa Ê đê. Kinh t ch yu ca ngưi Êđê là nn nơng nghip nương ry. Ngưi Êđê làm nương ry khơng đi vào ci tin cng c sn xut, chic rìu, xà gc, gy chc l, chic quc xơi c tn ti t bao đi nay nhưng h hưng nhng c gng vào khâu k thut canh tác đ gi đ màu cho đt, hn ch ra trơi, gi đ m cho đt, khai thác nhng khác bit ca tiu khí hu đa phương đ khi phơi ry thì gp nng, khi tra lúa thì cĩ mưa, nhy cm vi nhng thay đi thi tit hàng năm, tích cĩp nhng tri thc v đt đai, rng núi, cây c, muơng thú dù mi dng kinh nghim dân gian. Cơng vic nương ry nhc nhn, nhiu khi tinh t, nhưng trình đ tư duy ít nhiu mang tính thn bí, con ngưi vn nghĩ ti vic phong đăng hay tht bt trong canh tác nương ry vn tuỳ thuc vào các thn linh, vào hn lúa, bi th, cùng vi nhng quy trình lao đng, ngưi Êđê cịn tin hành song song nhng nghi l nơng nghip phc tp, tìm s tr giúp thưng xuyên ca th gii siêu nhiên, đĩ là hai mt hin thc và hư o ca mt quá trình, mà trình đ xã hi ca ngưi Êđê khơng th thiu mt này hay mt kia. Hái lưm và săn bn là hai hình thc kinh t b sung cho ngh nương ry, gĩp phn quan trng cho ba ăn hàng ngày ca dân tc Êđê. Đk Lk, do khơng gian rng ln, đa th tương đi bng phng vi nhng bãi c xen rng, li là nơi sinh sng ca by thú ln, do đĩ càng kích thích hot đng săn bn. Canh tác nương ry theo kiu luân canh địi hi mt khơng gian sinh tn rng, hình thành nên mt thĩi quen chuyn dch thưng xuyên trong cuc sng và sinh hot. Làm nương ry xa buơn chính và nu đt đai ngày càng khan him thì 36
44. nương ry càng xã buơn hơn, nên t lâu hình thành ngưi Êđê cũng như các dân tc làm nương ry khác kiu cư trú na năm ngồi nương (vào mùa làm nương) và na năm trong buơn. Đây là chưa k khi đt đai khan him, cn ci, cĩ tai ho, dch bnh, gic giã là c buơn sn sàng di chuyn ti ch mi ng cây dng nhà, đt rng làm nương. Mơi trưng đĩ t xa xưa đã hình thành mt np sng tm b, sơ sài, mt thĩi quen ít nhiu tuỳ tin, nhưng li thích nghi vi cái mi và s thay đi. Nhng ngơi nhà dài Êđê tht dài, dài như “mt ting chiêng ngân”, dài như “mt thơi nga phi”, nhưng vn là mt ngơi nhà tm b d xiêu dt, đ đc tồn bng tre na, gm đt nung, đâu cũng nhanh chĩng to ra, ch cĩ b chiêng ché quý xng là đ gia bo linh thiêng, nu cn cũng nhanh chĩng nm trên giù, trên bành voi cùng con ngưi đi cùng tri cui đt. Vi m m, ngưi Êđê cũng khơng chăm bm lâu dài, ch sau khi làm l b m là ngưi sng cĩ th ra đi khơng bao gi tr li na Sinh sng trong mơi trưng cao nguyên, nn kinh t nương ry, chu nhng tác đng khách quan ca hồn cnh lch s, xã hi Êđê tin hố chm chp và bo lưu nhiu tàn dư ca các hi tin giai cp, cho ti nhng thp k gn đây, xã hi c truyn Êđê vn ly buơn làng làm đơn v t chc xã hi cơ bn. Trưc ht, buơn Êđê là mt đim dân cư, gm t vài chc ti hàng trăm nĩc nhà, cĩ phm vi cư trú và khai thác riêng, đưc c buơn và các buơn khác tha nhn và tơn trng. Mi hot đng xã hi, phong tc mang tính cht cng đng đu tuân th nhng lut l chung do mt b máy t chc mang tính t qun điu hành. Đng đu là Khoa Pin Ea cĩ th lc trong phm vi mt buơn hay mt s buơn là nhng tù trưng (Mtao), cĩ nhng Keng giúp vic. Xã hi Êđê c truyn tơn trng nhng l tc và trong buơn cĩ Pơ Pht Kđy ( ngưi x kin) đng ra trơng coi cơng vic này. Trong x kin, ngồi vic da vào nhng chun mc ca xã hi c truyn đ lun ti, bên cnh đĩ cũng s dng các bin pháp cĩ tính cht mê tín, khi bên nguyên bên b đã đưc xét x xong, bao gi cũng kèm theo nhng l nghi nhm chm dt ốn thù gia hai bên, cĩ s chng giám ca thn linh. 37
45. Hp thành buơn Êđê là nhng gia đình, thưng là nhng đi gia đình mu h, sinh sng trong nhng ngơi nhà dài. Ngày nay quy mơ ca các đi gia đình đu b thu nh, thưng ba bn gia đình nh sng trong mt ngơi nhà dài, nhưng đã làm riêng ăn riêng, dn tách ra thành nhng gia đình ht nhân gm v chng và con cái h. Đng đu đi gia đình trưc kia là Khoa sang. Đĩ là ngưi đàn bà cao tui và cĩ uy tín nht, đng ra trơng nom tài sn, hưng dn sn xut, điu hồ các quan h mi mt gia nhng thành viên, thay mt đi gia đình quan h vi xã hi. Trong nhiu trưng hp, ngưi chng bà ch nhà cĩ th đi din cho v, nhưng quyn quyt đnh vn là bà ch gia đình. Mi ca ci trong gia đình là ca chung và tha k theo dịng n. Ngưi chng khi v cht phi tr v nhà mình tay khơng, ca ci và con cái đ li gia đình v. Trong mt s gia đình giàu cĩ trưc kia, ngồi nhng thành viên gia đình theo huyt thng dịng m, cịn cĩ nhng nơ l và tơi t, cĩ gia đình cĩ ti hàng trăm nơ l, đĩ là s biu hin ca s giàu cĩ và th lc ca gia đình. Nơ l gia đình thưng là nhng tù binh bt đưc trong chin tranh gia các buơn, ngưi gĩa ba nghèo khĩ khơng nơi nương ta, ngưi mc ti khơng cĩ ca np pht. H cùng nhng ngưi trong gia đình làm nương ry, các cơng vic nhà, ít khi h b phân bit đi x hay đánh đp. H cĩ gia đình, con cái, bp riêng trong ngơi nhà dài, nu tt, sau mt thi gian cĩ th thành ngưi bình thưng. Trong xã hi Ê đê truyn thng dịng h (djmê) đĩng vai trị quan trng. Trong mt buơn cũng như trong vùng cĩ nhiu dịng h khác nhau, như Ayun, E ban, Hdruê, Mlơduơn Du, Hmok, Niê Kdăm nhưng trong quan nim dân gian, tt c các dịng h đu xut phát t hai dịng hay hai h gc, đĩ là Niê và Mlơ . Nhng ngưi trong cùng h hay dịng h Niê và Mlơ khơng đưc ly nhau, nu vi phm coi như ti lon luân. Cũng theo quan nim xưa các h trong hai dịng Niê và Mlơ cĩ nghĩa v kt hơn qua li, như vy mi đm bo s hịa thun. Trong quan h kt hơn, tn ti quan h hơn nhân ch em v và anh em chng mà ngưi Ê đê gi là tc ni nịi (cuê nuê). 38
46. Trong xã hi Ê đê c truyn, đi sng hin thc ca con ngưi gn cht vi tín ngưng và l thc như hình vi bĩng. Các thn linh ba tng tri, mt đt và dưi đt, các Yang hu như trong mi vt, như bao bc ly th gii ngưi sng, là nhng lc lưng siêu nhiên chi phi đi sng hin thc ca con ngưi, buc con ngưi phi cu xin đ đi sng ca bn thân mình đưc yên n. trình đ tư duy thn bí, vi h thng các thn linh, các hn (yang) và nhng l thc cu xin s tr giúp ca lc lưng siêu nhiên. Như vy, ngưi Ê đê cũng như nhiu dân tc cĩ trình đ tương t, nhng đim báo, bĩi tốn, nhng kiêng k rt phát trin. Nhng đim báo, kiêng c là cái gì đĩ din ra vi mi ngưi thưng ngày, nht là lúc ngưi ta sp làm mt vic gì đĩ mang tính cht may ri và cn đm bo cho cơng vic đĩ mang li kt qu. Cịn bĩi tốn là cơng vic ca mt s ngưi cĩ kh năng đc bit, h kt hp gia bĩi và cha bnh. Tĩm li: Vi li th v v trí đa lý, là trung tâm vùng Tây Nguyên, cĩ h thng giao thơng đưng b, đưng hàng khơng thun li; cĩ tim năng ln v tài nguyên: qu đt bazan, rng, thu đin, du lch, lc lưng lao đng ; kh năng thu hút đu tư đ phát trin kinh t xã hi cĩ nhiu thun li; h thng kt cu h tng kinh t k thut đưc đu tư trong nhng năm qua bt đu phát huy hiu qu; đng thi vi nhng kinh nghim trong lãnh đo, ch đo, t chc thc hin đưc tích lu trong thi gian qua s to điu kin quan trng đ xây dng Đăk Lăk phát trin nhanh và bn vng. 1.2.2. Nhng nét đc thù ca văn hố dân tc Êđê Đăk Lăk Dân tc Ê Đê Đk Lk gm khong 298.534 ngưi, chim 17,2 % dân s tồn tnh và 90,1 % tng s ngưi Ê Đê ti Vit Nam), là dân tc cĩ ngun gc t nhĩm tc ngưi Mã Lai (Malays) t các hi đo Thái Bình Dương đã cĩ mt lâu đi Đơng Dương; truyn thng dân tc vn mang đm nét mu h th hin du vt hi đo ca nhĩm tc ngưi nĩi ting Mã Lai Đa Đo. Các nhĩm đa phương bao gm: Kpă (chính dịng), Adham, Mdhur, Bih, Krung Nhưng khơng cĩ s khác bit ln gia các nhĩm đa phương. Ngưi Ê Đê làm ry là chính, riêng nhĩm Bíh làm 39
47. rung nưc theo li c sơ, dùng trâu dm đt thay vic cày, cuc đt. Ngồi trng trt cịn chăn nuơi, săn bn, hái lưm, đánh cá, đan lát, dt vi. Trên nương ry, ngồi cây chính là lúa cịn cĩ ngơ, khoai, bu, thuc lá, bí, hành, t, bơng. Đc đim làm ry ca ngưi Ê Đê là ch đ luân khonh, tc là bên cnh nhng khu đt đang canh tác cịn cĩ nhng khu đt đ hoang đ phc hi s mu m. Ngày nay ngưi Êđê gn mình vi sn xut nơng sn cây cơng nghip: cà phê, cao su, h tiêu, ca cao, 1.2.2.1.Truyn thng, đồn kt, dân ch, bình đng, tình yêu con ngưi và thiên nhiên trong cnh đng dân tc Êđê Cĩ l khơng sai khi nĩi rng, trong các dân tc thiu s nưc ta, dân tc Êđê cĩ mt nn văn hố dân gian tht phong phú, đa dng, thm đm nhng giá tr nhân bn, tiêu biu cho mt trình đ phát trin văn hố các dân tc Vit Nam. Dù hiu khái nim “văn hố dân gian” (folklore) vi ý nghĩa rng hay hp, thì vi dân tc Êđê, cũng như tt c nhng tc ngưi cịn chưa bưc vào ngưng ca ca xã hi cĩ giai cp, nhà nưc, xã hi văn minh ch vit và cơng nghip, thì văn hố dân gian là tồn b nn văn hố truyn thng ca dân tc. Điu khng đnh y cĩ hai ý nghĩa thc tin, mt mt, khơng th hiu văn hố truyn thng Êđê nu như khơng nghiên cu mt cách cơ bn và sâu sc văn hố dân gian. Mt khác, khơng th xây dng nn văn hố mi ca dân tc, nu như khơng t xut phát đim là văn hố dân gian. Nu chúng ta cho rng tính tng th nguyên hp là mt trong nhng đc trưng tiêu biu ca văn hố truyn thng, thì văn hố truyn thng ca đng bào Êđê đã th hin tương đi nguyên vn đc trưng tiêu biu y. Văn hố truyn thng Êđê phân hp t nhiu yu t, t nhng thn thoi (riu yang), truyn c (lay dưm), lut tc (pht kdi), s thi khan, li nĩi vn (klây duê) đn các hình thc dân ca kưt, muynh, chnc, amưi. Ayrây t bit bao loi nhc c đn các bài nhc đàn, nhc hát, nhc múa; t nhng kin trúc nhà dài, nhà m đn ngh thut trang trí trên vt 40
48. dng , hoa văn trên y phc, trang trí và tưng nhà m; t nhng lut tc quy dnh cht ch nhng ng x mang đm tính cng đng ti nhng tín ngưng, nghi l, nhng trị vui chơi gii trí trong nhng l hi sng đng tri ra các tháng trong năm liên quan đn vịng đi ca mt con ngưi, vịng sinh trưng ca cây trng, vt nuơi chúng hồ quyn, thâm nhp vào nhau th hin sinh đng trong sinh hot văn hố cng đng. Li nĩi vn thâm nhp và t th hin mình trong khan, lut tc, trong truyn c, trong các loi dân ca, trong câu đ, truyn cưi, trong lun ti hay bào cha ca tồ án phong tc, thm chí trong li nĩi ca ming thưng ngày. Cng chiêng và các nhc c thuc h dây, nhc c thi, gõ, cùng vi nhng bn nhc đã thâm nhp vào mi sinh hot cng đng, t l khn thn, l b m náo nhit, nhng l hi tưng bng, nhng điu múa uyn chuyn, nhng bài ca đi đáp trai gái tình t Kin trúc và trang trí nhà sàn, nhà m, đã mang li v đp riêng cho th gii ngưi sng và th gii ngưi cht đc bit là vi ngưi cht, va làm tăng thêm v linh thiêng, bí n, va làm rn lên v tưng bng, sng đng ca nim vui, ưc vng tái sinh trong nghi l b m rõ ràng nhng yu t ca văn hố dân gian thâm nhp, hồ quyn vào nhau đ tn ti và phát trin, chúng là nhng b phn ca mt chnh th hu cơ khơng tách ri. Thưng ngày, đn buơn làng Êđê chúng ta thy nhng b chiêng quý, trng cái hgơr treo trên nhng giá chiêng, ct trng (Kmeh hgơr), nhng nhc c đinh năm, đinh tút, đàn kơy, br gác trên vách hay mái nhà dài, nhng ct đâm trâu nm trơ gc, nhng trang trí và tưng nhà m bc màu vì dãi du mưa nng, gp nhng pơ khan ngi trm tư vi tu thuc trên mơi hay cm ci ngi đan các vt dng, trai gái bn vic rung nương cũng thưa ting hát aray, kưt, amui Th nhưng vào nhng dp như th khơng him trong mi tháng, mi ngày, như ngày mng cơm mi, l cu mưa, cúng lúa tr, v nhà mi, l cưi, l đt tên con, cu chúc sc kho, l rưc Kpan thì tc khc mi cái ngày thưng tưng như ri rc, tĩnh lng, bng bng lên sc sng, quy t li làm nên v sng đng ca sinh hot cng đng. Chính trong mơi trưng y văn hố truyn thng Êđê bin hố, sinh sơi. 41
49. Trong mơi trưng sinh hot văn hố y, mơi trưng sáng to và hưng th nhng giá tr văn hố, đã bc l tồn b tính cng đng, dân ch bình đng, tc nhng giá tr nhân bn cao ca văn hố truyn thng Êđê. Sinh hot văn hố cng đng, dù ca tồn buơn như l cúng bn nưc, cúng cu mưa, cúng tr dch bênh Hay ca riêng tng ngưi như l đt tên, cu sc khe ca tng gia tc, như cưi xin, ma chay, mng nhà mi.Thì đĩ cũng là cơng vic ca mi ngưi, ca tồn buơn, mi ngưi cùng gĩp tay t chc, gĩp go, rưu, tht đ dâng cúng. Nu đĩ là nim vui ca mùa thu hoch tt, sinh con kho, đĩn r hin, dn lên nhà mi Thì cùng nhau gĩp vui, cịn nu là điu ri, ni bun do cht chĩc, dch bnh thì cùng chia s, đùm bc nương ta vào nhau. Trong nhng sinh hot cng đng y mi ngưi cùng làm cùng hưng, c cng đng h hi chung lo, gánh vác. Trong các sinh hot cng đng y, văn hố truyn thng luơn đĩng vai trị trung tâm, quy t tt c mi ngưi khơng cĩ s phân bit rch rịi gia nhng ngưi sáng to và nhng ngưi hưng th. Trong cuc hát dân ca Arây, chúng ta thy quá trình din xưng cùng tin hành đng thi vi quá trình sáng tác. Ngưi hát arây da vào các mơ típ li nĩi vn và các làn điu dân ca cĩ sn, vn dng vào mơi trưng đang din xưng đ to nên nhng bn dch mi thích hp vi hồn cnh by gi. Cùng mt lúc h va trình din va sáng tác, cịn nhng ngưi bn hát đi đáp thì va nghe li ng tác, tip nhn, thưng thc và chun b đáp li mt cách phù hp. Trong các loi hình dân ca khác như kưt, amưi, chc cũng din ra quá trình như vy. Cĩ l tính cng đng th hin cao trong các l hi, theo kiu “cĩ rưu mi ngưi cùng ung, cĩ tht mi ngưi cùng ăn” “ai đánh chiêng c đánh, ai ca hát c ca hát”. Mi ngưi tham gia l hi cùng là đ chia vui, lưu truyn và sáng to thêm nhng giá tr văn hố truyn thng. Chính trong mơi trưng cng đng, bình đng và ch đng y đã khơi dy và thơi thúc sc sáng to ca mi ngưi, con ngưi cm thy mình là ngưi làm ch trong sáng to và hưng th văn hố, làm cho văn hố mang tính nhân văn sâu sc, cĩ s lan to rng, bám r sâu t th h này đn th h 42
50. khác. Điu đĩ giúp chúng ta hiu đưc vì sao, cĩ nhng Pơ khan cĩ th ngi đc khan t đêm này sang đêm khác ta như nhng li ng khu, ví sao đám đơng t tr ti già ngi quy qun quanh bp la nhà dài im lng sut đêm nghe k khan, hát arây, tu chiêng Vì sao ngưi x kin thuc lịng hàng ngàn câu pht kdi đ ng vn trong xét x ca tồ án phong tc, vì sao hàng ngàn vn câu nĩi vn vn c tn ti, sinh sơi trong li nĩi ca ming, trong li ca, ting hát mi ngưi. Trong văn hố truyn thng Êđê, mơi trưng din xưng ca sinh hot văn hố cng đng cũng quyt đnh nhng mc đ khác nhau ca tính nguyên hp, nĩi cách khác tc là tính phân hp ca các thành t văn hố truyn thng. Trưc ht là s gn quyn ca các lĩnh vc khác nhau ca ngh thut biu din: ca hát, nhy múa và âm nhc, đc bit là ca hát và âm nhc, to nên mt kh năng di dào, mt sc thái ni bt, gây n tưng cho bt c ai tip xúc vi văn hố truyn thng Êđê. Ngh thut ngơn t, ngồi thâm nhp vào ngh thut biu din phn li ca các bài dân ca, dưng như cư ng thành mt mng riêng vi nhng li khn thn linh, nhng truyn c, truyn cưi, các câu châm ngơn, nhng li nĩi vn đc bit là hình thc s thikhan ni ting. Trong khan, ngưi ta vn thy cĩ s thu hút các yu t din xưng, như âm nhc, điu b. Ngh thu to hình dân gian Êđê v cơ bn vn là ngh thut ng dng, nĩ hồ nhp vào th gii ngưi sng qua các trang trí nhà sàn, trang trí vt dng và y phc, đc bit nĩ dành cho th gii ngưi cht mt ưu đãi đc bit vi h thng nhà m, các trang trí và tưng nhà m đc đáo bn sc dân tc. Tuy nhiên, gn kt, quy t li vn là nhng ngày l hi, mt thi đim mch ca sinh hot văn hố cng đng. đĩ, ta bt gp các nghi l linh thiêng ln vui chơi trn tc, li k khan trm hùng ln li hát thưt tha, mưt mà, nhng điu múa mang đy tính chin đu quanh ct đâm trâu ln các trị chơi n ào náo nhit, ting chiêng trng trm hùng, nhng váy kh đp, nhng mĩn ăn ngon đĩ, văn hố truyn thng Êđê mãi mãi sinh sơi bi con ngưi hồ nhp, nhp thân vào văn hố cng đng, bi s trao truyn văn hố t th h này cho th h ni tip. 43
51. Văn hố truyn thng Êđê tht gn gũi vi đi sng thưng ngày ca con ngưi, gn gũi ti mc cĩ lúc ta khĩ phân bit đâu là đi sng sn xut, chin đu, sinh hot xã hi, đâu là văn hố. Đĩ cũng là mt nét đc thù ca văn hố truyn thng Êđê, s thâm nhp, gn kt ca đi sng sn xut, xã hi và đi sng văn hố ngh thut. Trong lúc đang lao đng trên ry, tìm măng nm trong rng, săn đui chim thú ngưi ta vn cĩ th mang theo nhng nhc c, hay t to ra đàn mơi bng chic lá đ ca hát đi đáp, mưn li ca, ting nhc đ nĩi h tâm tình mình. Trong nhng sinh hot xã hi ca gia đình hay ca c buơn phn Ga nhà dài, sinh hot k khan, tu chiêng vn cĩ th ni lên. Trong nhng gi phút giao cm gia ngưi sng và ngưi cht trong l b m, cũng là gi phút con ngưi múa, hát, đánh chiêng tưng bng nht. Mt trong nhng nét đc đáo ca văn hố truyn thng Êđê là con ngưi đã dành cho th gii ngưi cht nhiu tinh hoa ngh thut: nhng trang trí đc đáo, nhng bc tưng nhà m sinh đng vng bĩng trong cuc sng buơn làng, nhc c đinh ky pá ch dùng trong tang ma và t thn, chiêng cng cũng ch dành cho thn linh và linh hn ngưi cht, múa chim Gr gn vi tang ma khi đưa quan tài ra m, h huyt hay trong l b m Suy cho cùng, đây cũng xut phát t quan nim v nhân sinh, s chia ly vi ngưi cht mang màu sc náo nhit, tưng bng trong l b m đm bo s trưng tn ca cng đng. 1.2.2.2.Tính đa dng trong s th hin ca các phong tc, tp quán, tín ngưng, l hi trong sinh hot văn hố truyn thng Nĩi ti văn hố truyn thng ca Êđê, trưc ht ngưi ta thưng kêt ti mt loi hình t s trưng thiên mà ngưi Êđê gi là Khan. Loi này khơng phi ch cĩ ngưi Êđê mà cịn mt s tc ngưi khác, nht là Tây Nguyên, nhưng cĩ l khơng dân tc nào loi hình ngh thut này li phát trin và hồn thin như dân tc Êđê. Khan là mt hình thc văn vn, câu dài ngn khơng nht đnh din đt mt truyn dài mang tính cht lch s và phân chia thành các trưng đon khác nhau, khi trình din nĩ thưng đưc phi hp vi các yu t din xưng (điu b) và âm nhc. Ni dung khan phn ánh lch s, sinh hot xã hi, tín ngưng và phong tc. 44
52. Ngh thut khan là s tích t và nâng cao tồn b vn văn vn to nên s cơ đúc và trau chut ca ngơn t. Đĩ là loi hình ngh thut ra đi trong xã hi Êđê chưa hình thành giai cp, tồn xã hi chan hồ tính cng đng cao. Tt c cng đng sng trong nim hng khi chung hoc tc gin, căm thù chung, theo mt lý tưng, mt li kêu gi chung. Kho tàng ngh thut ngơn t truyn thng Êđê, li nĩi vn chim v trí ni bt, nĩ là nhng viên gch xây dng nên nn văn hc dân gian và ca hát dan gian. Nu khan phn ánh cuc sng theo cm quan và hư o, va hin thc, trong đĩ nét hào hùng và phĩng đi là chính, thì Klây duê là hình thc nĩi vn th hin nhng cung bc tình cm khác nhau ca con ngưi vi con ngưi và con ngưi vi thiên nhiên. Đĩ là hình thc văn hc truyn ming din đt bng li nĩi cĩ vn điu, hình nh, nĩi ví von, bĩng giĩ. Klây duê cĩ hàng vn câu, là khâu trung gian gia li nĩi thưng ngày và li nĩi mang tính cht thơ ca, nĩ cĩ kh năng linh hot tham gia vào cu trúc nhiu loi hình t s dân gian khác như khan, truyn c, thn thoi, câu đ, lut tc, trong các hình thc dân ca, tc ng, ca dao Dân tc Êđê cĩ kh năng và tim năng ngh thut ln, mà chng nào đĩ vưt tri hơn nhiu dân tc khác nưc ta cĩ trình đ phát trin xã hi cao hơn, đĩ là vn âm nhc và ca hát, là ngh thut trang trí và to hình Mc dù trình đ phát trin xã hi chưa cao, kh năng k thut cịn thp, nhưng dân tc Êđê đã hình thành nên mt ngơn ng âm nhc đc đáo, giàu bn sc, da trên mt h thng thm m cao và mt tư duy âm nhc khá phát trin. Trưc ht, đĩ là mt tp hp nhc c khá đa dng vi tính năng và hiu qu cao, âm sc đp, cưng đ âm thanh vi nhiu mc đ: Các loi đàn, nhc c thi, nhc c g Trong các nhc c đĩ, tiêu biu nht là chiêng (chinh) vi cu to, âm sc và cách đánh mang tính đc đáo dân tc. Âm nhc Êđê mang nhng sc thái khá ni bt trong âm nhc các dân tc Tây Nguyên, đĩ là: âm nhc đã tin ti trình đ phc tit tu, mt s nhc c cĩ ba nhĩm tit tu, trong đĩ nhĩm th ba gi nhp cơ bn 45
53. và chơi bè trì tc và s thng nht ca nhng hàng âm cơ bn dùng cho nhiu nhc c gm 6 âm, khơng cĩ bán cung. ngưi Êđê phát trin hình thc nhc hát như nhiu dân tc Tây Nguyên khác, mt hình thc sinh hot âm nhc khá ph bin và tương đi phong phú v th loi, như hát khn thn (riu yang), hát khác (chc), hát nĩi (kư, amưi, kơ giã), hát (muynh, ayrây). Nhng hình thc âm nhc, ca hát và kh năng ca nhc bm sinh ca ngưi Êđê đang đưc sưu tm, nghiên cu, ci biên và nâng cao phc v cho nhu cu thưng thc và sáng to ngh thut ngày càng cao ca nhân dân hin nay. Ngh thut to hình ca ngưi Êđê khá đc đáo, th hin qua các điêu khc g, ngh thut trang trí và hoa văn trên trang phc, các loi hình kin trúc dân gian Đn buơn làng Êđê, ai cũng phi chú ý ti nhng ngơi nhà dài xp theo hưng nht đnh, đu hi hưng ra trc đưng chính ca buơn, chú ý ti phong cách kin trúc vi mái nhà cao dc, hai đu hi nhơ ra, bc phên vách kiu “thưng thách h thu”, cu thang lên xung hình thuyn, đu thang trang trí hình đơi bu sa và hình trăng khuyt. Căn c trên hình dng và kt cu ngơi nhà nhiu ngưi nghiên cu nghĩ ti biu tưng con thuyn th hin qua ngơi nhà ca đng bào Êđê. Nhà ngưi Ê Đê thuc loi hình nhà dài sàn thp, thưng dài t 15m đn hơn 100 m tùy theo gia đình nhiu ngưi hay ít ngưi. Nhà dài ÊĐê cĩ nhng đc trưng riêng khơng ging nhà ca các cư dân khác Tây Nguyên. Là nhà ca gia đình ln theo ch đ mu h. B khung kt cu đơn gin. Đc đim chính ca nhà dài Ê Đê là thưịng rt dài vì là nơi chung cĩ khi ca c mt dịng h và thưng xuyên đưc ni dài thêm mi khi mt thành viên n trong gia đình xây dng gia tht. Vì vy cĩ nhng huyn thoi nhà dài như ting chiêng ngân bi vì đng đu nhà đánh ching thì cui nhà ch cịn nghe rt nh, ra khi là mt luơn, khơng cịn nghe thy gì na. Nhà dài truyn thng thưng đưc xây dng bng vt liu g, tre, na lp mái tranh. Nhà cĩ kt cu ct kèo bng g tt cĩ sc chu đng dãi du cùng năm tháng. Các đà ngang, địn dơng luơn luơn bám nguyên tc đưc đo hồn tồn bng tay, t nhng cây g nguyên vn dài cĩ th ti trên chc mét; đm chúng, ta cĩ th 46