Luận văn Tín hiệu thẩm mỹ có nguồn gốc từ điển cố trong khúc ngâm nửa cuối thế kỷ XVIII-Đầu thế kỷ XIX - Hoàng Lê Anh Ly

Nội dung text: Luận văn Tín hiệu thẩm mỹ có nguồn gốc từ điển cố trong khúc ngâm nửa cuối thế kỷ XVIII-Đầu thế kỷ XIX - Hoàng Lê Anh Ly

1. B GIÁO DC VÀ ĐÀO TO TRƯNG ĐI HC SƯ PHM HÀ NI HỒNG LÊ ANH LY TÍN HIU THM M CĨ NGUN GC T ĐIN C TRONG KHÚC NGÂM NA CUI TH K XVIII – ĐU TH K XIX Chuyên ngành: Ngơn ng hc Mã s: 60.22.01 LUN VĂN THC S Ngưi hưng dn khoa hc : PGS.TS. Đ VIT HÙNG HÀ NI, năm 2011
2. B GIÁO DC VÀ ĐÀO TO TRƯNG ĐI HC SƯ PHM HÀ NI HỒNG LÊ ANH LY TÍN HIU THM M CĨ NGUN GC T ĐIN C TRONG KHÚC NGÂM NA CUI TH K XVIII – ĐU TH K XIX LUN VĂN THC S HÀ NI, năm 2011
3. LI TRI ÂN Trưc ht tơi xin trân trng cm ơn ban ch nhim khoa ng văn đã t chc cho chúng tơi đưc thc hin lun văn tt nghip cui khố. Tơi xin chân thành cm ơn các quý thy cơ giáo trong khoa ng văn – Trưng Đi hc Sư phm Hà Ni đã nhit tình ging dy và gi m cho tơi nhiu ý kin quý báu trong quá trình hc tp cũng như thc hin lun văn. Đc bit Tơi xin bày t lịng bit ơn sâu sc đn PGS.TS. Đ Vit Hùng ngưi đã trc tip hưng dn tơi, ch bo tn tình và giúp đ tơi hồn thành tt lun văn ca mình. Xin gi li cm ơn chân thành và sâu sc đn bn bè và nhng ngưi thân, đã giúp đ đng viên trong thi gian hc tp và thc hin lun văn .
4. Mc lc M ĐU 3 CHƯƠNG 1 : CƠ S LÍ THUYT 10 1.1. Khái nim v tín hiu thm mĩ 10 1.2. Mi quan h gia tín hiu – tín hiu ngơn ng tín hiu thm mĩ 11 1.3. Ngun gc đ xây dng tín hiu thm mĩ 15 1.3.1 Ngun gc t hin thc khách quan 15 1.3.2. Ngun gc t truyn thng văn hĩa dân tc 17 1.4. Các phương thc đ xây dng tín hiu thm mĩ 18 1.4.1 Phương thc n d 18 1.4.2 Phương thc hốn d 19 1.5. Đin c và đin c trong văn hc trung đi 20 1.6. Ngun gc đin c trong văn hc Vit Nam trung đi 23 1.6.1. Đin c t Kinh, S, T, Tp 23 1.6.2. Đin c t thơ ca 26 1.6.3. Đin c t văn hc c Vit Nam 27 1.6.4. Đin c t văn hc dân gian 28 1.7. Tính cht ca đin c. 28 1.7.1. Tính khái quát 28 1.7.2. Tính hình tưng 30 1.7.3. Tính liên tưng 31 1.7.4. Tính cơ đng hàm súc 31 1.7.5. Tính đa dng linh đng 32 1.8. Nhn dng đin c. 32 1.8.1. Phương thc hình thành 32 1.8.2. Hình thc th hin ca đin c 33 1.9. Đin c mt tính hiu thm mĩ trong văn hc trung đi 35 1.10. Tiu kt 39 CHƯƠNG 2: ĐIN C TRONG KHÚC NGÂM NA CUI TH K XVIII ĐU TH K XIX 41 2.1 S hình thành và đc đim ca th loi khúc ngâm na cui th k XVIII – đu th k XIX 41 2.1.1. S hình thành th loi khúc ngâm 41 2.1.2. Đc đim ca th loi khúc ngâm 43 2.2. Đin c trong mt s khúc ngâm 45 2.2.1. Ngun gc đin c trong khúc ngâm 45 2.2.2. Đc tính đin c trong khúc ngâm 51 2.2.2.1. Đin c âm thun Vit 51 2.2.2.2. Đin c âm Hán Vit 56 2.2.2.3. Đin c âm bán Vit hĩa 59 2.2.3. Phương thc s dng đin c trong khúc ngâm 62 1
5. 2.2.4. Phương thc gii mã đin c trong khúc ngâm 67 2.3. Tiu kt 68 CHƯƠNG 3 : GIÁ TR THM MĨ CA ĐIN C TRONG KHÚC NGÂM NA CUI TH K XVIII NA ĐU TH K XIX 70 3.1. Đin c và biu hin giá tr thm mĩ vi ni dung khúc ngâm 70 3.1.1. Đin c th hin quan h đo đc, tình cm trong Chinh ph ngâm 70 3.1.2. Đin c th hin chí làm trai, tư tưng lp thân, cơng danh trong Chinh ph ngâm 84 3.1.3. Đin c gĩp phn xây dng hình tưng ngưi cung n trong Cung ốn ngâm khúc 92 3.1.4. Đin c gĩp phn khc ha hình tưng bn vua chúa phong kin trong Cung ốn ngâm khúc 105 3.1.5. Đin c gĩp phn th hin lp trưng, tư tưng ca tác gi 108 3.2. Đin c và biu hin giá tr thm mĩ vi hình thc ngh thut khúc ngâm 114 3.2.1. Đin c to cho khúc ngâm mt đc trưng chung trong biu đt đĩ là ý ti ngơn ngoi 114 3.2.2. Dng đin to nên tính trang nhã tinh t trong đin đt 117 3.2.3. Dng đin to nên v đp gi hình, gi cm cho các khúc ngâm 121 3.3. Tiu kt 123 KT LUN 124 PHN PH LC 128 TÀI LIU THAM KHO 143 2
6. M ĐU 1. Lí do chn đ tài 1.1 Tín hiu thm mĩ là phương tin quan trng nht ca hot đng sáng to ngh thut nĩi chung và văn hc nĩi riêng: “Phương tin sơ cp ca văn hc là tín hiu thm mĩ ri cái tín hiu thm mĩ đĩ cịn đưc th hin bng các tín hiu thm mĩ ngơn ng thơng thưng” (Đ Hu Châu). Ngơn ng chính là mt h thng trung gian chuyn hố các tín hiu thm mĩ ca văn hố chung vào văn hc ngh thut. Văn hc s dng tín hiu thm mĩ dưi hình thc âm thanh ngơn ng, tc là chuyn hố các tín hiu thm mĩ vào h thng t ng, cú pháp ca văn bn ngh thut. Tín hiu thm mĩ cĩ nhiu ngun gc khác nhau. Nhưng cĩ th khái quát thành hai ngun gc chính đĩ là ngun gc t hin thc khách quan, t các mu gc ca mt nn văn hố, nĩ gn lin vi s nhn thc v bn cht ca đi tưng trong nhng điu kin lch s văn hĩa, xã hi nht đnh. Chúng chính là nhng tín hiu thm mĩ nguyên cp. Trong quá trình phát trin ca các ngành ngh thut, do s giao lưu, tip xúc văn hố, các tín hiu thm mĩ ca mt nn văn hố, văn hc này cĩ th gia nhp vào mt nn văn hố, văn hc khác gi đĩ là nhng tín hiu thm mĩ th cp. Trong văn hc Vit Nam trung đi các tín hiu thm mĩ th cp đưc s dng rt nhiu đc bit là các đin tích, đin c. Chính vì vy mun tìm hiu giá tr thm mĩ ca mt tác phm văn hc trung đi ta phi nghiên cu h thng tín hiu thm mĩ hay nĩi cách khác ta phi gii mã đưc các tín hiu thm mĩ cĩ ngun gc t đin tích đin c. Hiu và vn dng đưc đin tích, đin c tc là tránh đưc bnh rm li vơ ích và tránh đưc c nhng ý thơ l khơng tin nĩi trưc mt đi tưng mà vn đt ti hiu qu “ít li nhiu ý”, “li đã ht, ý vn cịn”. Riêng vi trưng hp Vit Nam, vì lch s văn hĩa Trung Quc vi lch s văn hĩa Vit Nam cĩ mi liên h đc bit do hồn cnh cùng dùng chung ngơn ng văn t trong hàng nghìn năm nên vic hiu rõ và vn dng đúng «đin» li càng đưc coi là quan trng hàng đu. 3
7. 1.2. Khúc ngâm là mt th loi tr tình đc sc ca văn hc Vit Nam trung đi. Cĩ th nĩi vic sáng to ra th khúc ngâm cĩ ý nghĩa đáng k v mt phát trin th loi thơ tr tình, đng thi nĩ cũng đánh du cho s phát trin vưt bc v quan nim t tình ca thơ tr tình trung đi, đn khúc ngâm cịn ngưi cá nhân trong văn hc trung đi đã thc s xut hin. Nĩ bày t th gii ni tâm, ph bin qua nhng tác phm thơ trưng thiên, bày t tình cm suy tư, gii bày xúc cm, th hin s tin tưng, mi hồi nghi và ưc vng mà thi đi trưc chưa tng cĩ. Vic xut hin hàng lot các khúc ngâm như: Cung ốn ngâm khúc, Chinh ph ngâm khúc, T tình khúc, Ai tư vãn là mt s kin quan trng trong đi sng văn hc ca dân tc ta lúc by gi. Ngưi ta chú ý đn các tác phm này khơng ch vì tính uyên bác và ngh thut điêu luyn ca nĩ mà vì các khúc ngâm th hin mt khuynh hưng mi trong văn hc mang đm du n thi đi. Nhu cu phn ánh hin thc và th hin nhng lp sĩng ni tâm ngưng đng trong sut các khúc ngâm địi hi mt th ngơn ng truyn thng, khách quan, sinh đng, sâu sc, giàu biu cm, giàu tính hình tưng và hàm súc mi thích hp. Vì vy s la chn t ng, phương thc tu t trong thơ bao gi cũng làm cho ni dung cm xúc, thái đ đánh giá, s đng cm hoc phê phán ca ch th tr nên ni bt hơn. Li thơ phi chn lc đ đt tính cơ đng. Mt câu thơ tp trung tình cm cao đ vào mt t xem đĩ là tiêu đim đ nhìn thu vào tâm hn ch th. Cĩ l vì lí do trên vic vn dng các tín hiu thm mĩ cĩ ngun gc t đin c đưc s dng rt ph bin trong các khúc ngâm. Cĩ th nĩi nh th hin bng đin tích, đin c th gii tâm hn trong thơ cĩ th din đt bng li nĩi cơ đng, hàm súc, chính xác. Vì vy vic chim lĩnh ngơn ng mang tính cht đc thù này cĩ ý nghĩa đc bit gĩp phn lí gii cái hay cái đp trong các khúc ngâm. Dng đin là mt đc trưng đc đáo ca thi pháp văn hc trung đi. Vì vy đin c đng thi là mt yu t làm nên sc sng và s cun hút cho văn hc trung đi nĩi chung và khúc ngâm nĩi riêng. Tuy đin c và đin c văn hc là vn đ khơng mi, nhưng cĩ mt thc t là vic nghiên cu và ging dy các tác phm 4
8. văn hc trung đi trong nhà trung vn gp rt nhiu khĩ khăn phn đin tích, đin c. Hin nay chưa cĩ cơng trình nào nghiên cu vic s dng đin c trong các khúc ngâm mt các tồn din và h thng. Vic dng đin trong các khúc ngâm như th nào? Và nĩ cĩ gì khác vic dng đin trong các th loi văn hc trung đi khác? Vì nhng lý do trên chúng tơi chn đ tài: “ Tín hiu thm m cĩ ngun gc t đin c trong khúc ngâm na cui th k XVIII na đu th k XIX ”. Tìm hiu vic dng đin trong khúc ngâm là tìm hiu mt v đp ngh thut đã gĩp phn làm nên sc hp cho di sn văn hc này ca dân tc, và như th s giúp ích cho bn thân sau này trong quá trình nghiên cu và ging dy văn hc trung đi. Nghiên cu vn đ này ha hn s đem li nhng bt ng lí thú v hiu qu ca đin c trong vic làm nên sc sng trưng tn ca nhng khúc ngâm giai đon văn hc na cui th k XVIII na đu th k XIX . 2. Lch s vn đ Nghiên cu ngơn ng trong tác phm văn chương cĩ rt nhiu hưng đi, song nhng năm gn đây, nhiu vn đ ca văn hc đang đưc soi ri dưi cái nhìn ca ngơn ng hc hin đi trong đĩ vn đ lí thuyt v tín hiu t ra rt cĩ ưu th. nưc ta, vn đ tín hiu và tín hiu thm mĩ đã đưc các tác gi như Bùi Minh Tốn, Đ Hu Châu, Đ Vit Hùng, Nguyn Th Ngân Hoa, Đào Thn, Phan Ngc, Đái Xuân Ninh quan tâm nghiên cu nhiu. Nhiu lun văn trin khai theo hưng nghiên cu này đã khng đnh đưc ý nghĩa thc tin ca hưng nghiên cu văn hc t gĩc đ ngơn ng, đng thi đã cĩ nhng đĩng gĩp b sung quan trng vào lí thuyt tín hiu thm mĩ. Tuy nhiên vic nghiên cu tín hiu thm mĩ trong tác các phm văn chương t gĩc đ ngơn ng hc cịn chưa nhiu đc bit là các tín hiu thm mĩ cĩ ngun gc t đin tích, đin c trong các tác phm văn hc trung đi. Do quan nim thm m thi trung đi, đin c văn hc khơng cĩ gì xa l nên vic tip thu đin c trong mt tác phm văn hc khơng cĩ gì khĩ khăn. Đin c đưc tip thu bình thưng như nhng ngơn ng khác, ging như chúng ta hiu mt t quc âm mà khơng cn chú thích. 5
9. T khi ch Quc ng thay th ch Nơm và ch Hán trên văn đàn, đin c trong các tác phm văn hc trung đi ngày càng tr nên bí n và khĩ hiu đi vi đc gi hin đi. Vì vy, khi phiên dch các tác phm văn hc trung đi ra ch Quc ng các hc gi thưng chú ý chú thích các đin c. T giai đon cui nhng năm 1940 tr đi do khi lưng đin c đưc chú gii trong văn hc ngày càng nhiu. Đ giúp ngưi đc thun tin tìm hiu nghĩa ca các đin c thì các nhà nghiên cu bt đu biên son các loi sách t đin đin c. Chng hn: Đin c văn hc , Đinh Gia khánh (ch biên) Nhà xut bn khoa hc xã hi, 2007; Đin tích văn hc trong nhà trưng , Đinh Thái Hương,Nhà Xut bn giáo dc, 2008; T đin truyn Kiu , Đào Duy Anh, nhà xut bn khoa hc xã hi, 1974; Đin tích trong truyn Kiu , Trn Phương H, nhà xut bn Đng Nai, 1997; T đin Thành ng đin c Trung Quc, Lê Huy Tiêu biên dch, nhà xut bn khoa hc xã hi Hà Ni, 1993 Trong các t đin này, đin c đưc chú gii khá t mĩ t xut x, ni dung, s xut hin ca nĩ trong tng tác phm văn hc c th, và đưc sp xp theo trt t a, b, c đ d tra cu. Tuy nhiên, nhng cun t đin đã cĩ thưng ch mi tp hp lưng đin c trong mt s tác phm quen thuc. Thc t vn cịn mt khi lưng đin c khơng nh chưa đưc đưa vào T Đin. Cho đn nay vic nghiên cu đin c thưng ch đưc gii hn trong vic chú gii, làm t đin, cịn vic nghiên cu đin c vi tư cách là mt tín hiu thm mĩ ca văn chương thì chưa cĩ cơng trình nào đ cp ti đc bit là đin c trong các khúc ngâm na cui th k XVIII – na đu th k XIX thì ch cĩ mt vài cơng trình rt khiêm tn so vi di sn đ s ca nn văn hc quá kh ca dân tc mà đin c đĩng mt vai trị rt quan trng trong sáng tác và tip nhn văn hc trung đi nĩi chung và khúc ngâm nĩi riêng. Đồn Ánh Loan trong cơng trình Đin c và ngh thut s dng đin c đã đưa ra mt s đnh nghĩa v đin c ca các nhà nghiên cu đng thi kho sát mt cách tương đi h thng lch s, chc năng, quan nim trit hc, thm m Phương Đơng và mt s đc đim ca đin c trong văn hc nĩi chung. Trên cơ s đĩ nhn xét và lí gii ngh 6
10. thut s dng đin c trong văn hc c Vit Nam c th là trong truyn thơ và khúc ngâm giai đon na cui th k XVIII na đu th k XIX. Cun sách đã nêu lên tng quát v đin c trong văn hc Phương Đơng nht là trong văn hc Vit Nam và Trung Hoa thi c trung đi trên cơ s phân tích ngun gc, quá trình phát trin, suy tàn và nhng đc trưng ca đin c trong văn hc. Tác gi cũng đã kho sát đin c hai th loi đc thù ca trong văn hc trung đi Vit Nam là truyn thơ và khúc ngâm, như Truyn Kiu, Hoa Tiên, S kính tân trang (truyn thơ), Chinh ph ngâm khúc, T tình khúc, Cung ốn ngâm khúc (ngâm khúc). Đồn Quang Lưu, M rng đin tích trong chinh ph ngâm , li ch yu gii thiu, gii nghĩa các đin tích, đin c trong Chinh ph ngâm. M rng gii thích v lch s, văn hc, đa lý, thiên văn ca các đin tích mà nhiu sách cũ đã din gii nhưng chưa cĩ. Chng hn như các đin tích, đin c ly t Kinh Thi, Kinh Xuân Thu và thơ Đưng đu đưc truy tìm tn gc và cĩ mt s đin tích dch ra nguyên bài Hán ra Vit, các đin tích liên quan đn vt lí, thiên văn đa lý đu đưc tìm trong các t đin, nht là: The world book Ercyclopedia. Ngồi hai cơng trình trên cịn cĩ mt s bài vit bàn v ngh thut dng đin trong các khúc ngâm, nhưng cũng ch dng li mc nêu vn đ đ bàn lun. Nhìn chung các cơng trình nghiên cu trên đã kho sát mt cách h thng v ngun gc, tính cht, đc trưng, ý nghĩa và đưa ra ngh thut s dng đin trong mt s khúc ngâm nhưng các tác gi chưa nghiên cu đin c khía cnh là mt tín hiu thm mĩ văn chương đng thi xác lp vai trị ca đin c như khai m mt th gii ngh thut, truy tìm ti nhng giá tr chân, thin, mĩ ca các tác phm khúc ngâm. Thc hin đ ti này, chúng tơi s k tha nhng kt qu ca các cơng trình nghiên cu nĩi trên 3. Mc đích nghiên cu Da trên nhng cơ s lí thuyt v tín hiu thm mĩ, chúng tơi mong mun th nghim phương pháp nghiên cu văn hc dưi cái nhìn ca tín hiu hc nĩi chung, 7
11. ngơn ng hc nĩi riêng đ thy đưc vai trị to ln ca các tín hiu thm mĩ cĩ ngun gc t đin c trong vic th hin giá tr ni dung tư tưng và giá tr ngh thut ca các khúc ngâm, đng thi khng đnh tính cht bác hc ca th loi và s khéo léo, uyên thâm ca các tác gi khi vn dng đin c trong tác phm. 4. Nhim v nghiên cu Đ đt đưc mc tiêu trên lun văn đt ra nhim v nghiên cu như sau: Xây dng cơ s lí thuyt v tín hiu thm mĩ Tin hành kho sát và thng kê các tín hiu thm mĩ cĩ ngun gc t đin c Sau khi đã cĩ mt nn tng lí lun v tín hiu thm mĩ trong văn chương cùng vi s liu đy đ v đin c trong các khúc ngâm chúng tơi s đi vào gii mã các tín hiu thm mĩ cĩ ngun gc t đin c đ tìm ra chc năng và giá tr ngh thut ca đin c trong khúc ngâm. 5. Đi tưng và phm vi nghiên cu Đi tưng nghiên cu ca lun văn này là tt c nhng đin c trong khúc ngâm vi nhng th hin đa dng ca nĩ t tng th đn c th. Lí thuyt v đin c và tồn b h thng đin c trong hai khúc ngâm chính: Cung ốn ngâm khúc, Chinh ph ngâm khúc. Mt s khúc ngâm khác như: T tình khúc, Ai tư vãn, Thu d l hồi ngâm đưc s dng đ so sánh và đi chiu. 6. Phương pháp nghiên cu Đ thc hin đ tài này chúng tơi đã s dng kt hp các phương pháp nghiên cu chính sau: Phương pháp miêu t Phương pháp phân tích: bao gm phương pháp phân tích ng nghĩa và phân tích ng cnh. 8
12. Bên cnh đĩ cĩ lun văn cịn s dng phương pháp thng kê phân loi, đi chiu, so sánh, tng hp, khái quát. 7. Ý nghĩa lí lun và thc tin ca đ tài Thc hin đ tài này chúng tơi mong mun đĩng gĩp nht đnh đi vi s phát trin ca chuyên ngành Vit ng hc trong lĩnh vc nghiên cu tín hiu thm m văn chương vn cịn chưa đưc nghiên cu nhiu nưc ta. Đng thi lun văn cũng h thng đưc nhng vn đ lí thuyt cơ bn, thit lp đưc cái nhìn tng quan v s lưng, ngun gc, đc tính, phương thc s dng và gii mã đin c trong các khúc ngâm na cui th k XVIII – na đu th k XIX. Trong lun văn chúng tơi cũng kho sát và phân tích mt cách c th đ thy đưc mi quan h thm m gia ni dung và hình thc ngh thut ca đin c trong các ngâm khúc gĩp phn vào vic tìm mt con đưng khép m th gii tâm hn và quan nim thm m ca ngưi xưa đưc th hin trong các khúc ngâm. T đĩ giúp cho tác gi lun văn cĩ nhng nhn thc cơ bn v đin c văn hc và khúc ngâm đ phc v cho cơng tác nghiên cu và ging dy sau này. 8. Cu trúc ca lun văn Ngồi phn m đu, phn ph lc và tài liu tham kho, lun văn cĩ cu trúc gm ba chương: Chương 1: Cơ s lí thuyt Chương 2: Tín hiu thm mĩ cĩ ngun gc t đin c trong khúc ngâm na cui th k XVIII đu th k XIX Chương 3: Giá tr thm mĩ ca đin c trong khúc ngâm na cui th k XVIII đu th k XIX 9
13. Chương I : CƠ S LÍ THUYT 1.1. Khái nim v tín hiu thm mĩ Khái nim v tín hiu thm mĩ (THTM) t khi ra đi cho đn nay vn chưa cĩ mt đnh nghĩa trn vn, thng nht. GS. TS. Bùi Minh Tốn cho rng THTM là mt loi tín hiu cĩ hai mt cái biu đt và cái đưc biu đt. Cái biu đt là hình thc vt cht mà con ngưi cm nhn đưc bng giác quan. Cịn cái đưc biu đt là ý nghĩa thm m. Ý nghĩa thm mĩ thì khác ni dung thơng tin thơng thưng. Ý nghĩa thm m liên quan đn vic biu hin cái đp, cĩ th đp v hình thc, v phm cht, v ni dung, nĩ bao hàm c cái tt. Đ xác đnh th nào là mt THTM tác gi Đ Hu Châu đã ch trương căn c vào s tương ng ca THTM vi các “vt qui chiu” thuc th gii hin thc, là cái tác gi la chn t th gii hin thc đ xây dng nên, sáng to ra. Đ Vit Hùng cũng cho rng “Tín hiu ngơn ng ngh thut (theo nghĩa hp) đưc xây dng trên cơ s tín hiu ngơn ng t nhiên” [14; tr.62]. Ngơn ng ngh thut ly ngơn ng t nhiên làm cht liu biu hin. Do đĩ nu coi ngơn ng t nhiên là h thng tín hiu nguyên cp (h thng tín hiu th nht) thì ngơn ng ngh thut là h thng tín hiu th cp (h thng tín hiu th hai). Cái biu hin ca tín hiu ngơn ng ngh thut bao gm c hình thc ng âm và ý nghĩa s vt logíc ca ngơn ng t nhiên. Cái đưc biu hin là lp ý nghĩa hình tưng. Như vy tín hiu ngơn ng ngh thut là mt tín hiu phc hp. Đây chính là trưng hp mà “h thng th nht s đưc dùng làm bình din th hin hoc làm cái biu đt cho h thng th hai” . Mai Th Kiu Phưng xác đnh “Tín hiu ngơn ng thm m là nhng phương tin ngh thut đưc s dng vào mc đích thm m” [38;Tr.72]. Phương tin ngh thut này là nhng đơn v ngơn ng hai mt đưc t chc cĩ 10
14. tính cht cu trúc h thng, cĩ chc năng kích thích to nên h thng ý nghĩa thm mĩ, nhn thc thm mĩ v hin thc t nhng xung đng ca tín hiu ngơn ng. Đơn v ngơn ng hai mt này bao gm: Hình thc cái biu đt là các yu t vt cht cĩ tính thm mĩ mang trên mình các chc năng xã hi và bn cht xã hi đng trong tác phm văn hc, kích thích vào giác quan và b não ca ngưi đc, ngưi nghiên cu; ni dung cái đưc biu đt là ý nghĩa thm mĩ m rng thuc mt h thng cu trúc nhiu tng mang đm tính cu trúc, tính hình tưng, tính cá th hố, tính c th hố. Chúng làm cho ngưi ta thơng qua đĩ tri giác đưc, suy din đưc, lí gii đưc, bit v và bit ti cái gì khác, các ý nghĩa mi khác, các thơng tin b sung mi khác, đĩ là các tín hiu thm mĩ m rng ngồi phm vi hơn và ý nghĩa thm mĩ chìm sâu hơn đi vi ni dung tinh thn cơ bn do tín hiu ngơn ng mang li. Tuy chưa cĩ mt đnh nghĩa hồn chnh nào v tín hiu thm mĩ nhưng nhìn chung các tác gi đu thng nht ch coi tín hiu thm mĩ là yu t thuc phương tin biu hin ca ngh thut, chúng phi cĩ ý nghĩa thm mĩ, vic s dng chúng phi nhm mc đích thm mĩ và cĩ kh năng kích thích mnh m ti th gii tinh thn ca chúng ta. Nĩi đn “phương tin” ca ngh thut phi tính đn hai mt, mt th cht và mt tinh thn. Mt th cht cĩ th d dàng nhn bit qua các cht liu đưc s dng trong các ngành ngh thut (như đưng nét, màu sc trong hi ho, âm thanh trong âm nhc, ngơn ng trong văn hc ). Cịn mt tinh thn thì phc tp hơn nĩ bao hàm nhiu lp ý nghĩa, nhiu tng khái quát hố, trìu tưng mang tính thm mĩ. Tín hiu thm mĩ đưc coi là chìa khố đ đi vào khám phá chiu sâu ca tác phm ngh thut và cái làm nên giá tr ngh thut li nm sc khái quát ca nhng ni dung hình tưng “đ s hơn rt nhiu so vi ý nghĩa ca bn thân thc t cuc sng” (Trương Th Nhàn). 1.2. Mi quan h gia tín hiu – tín hiu ngơn ng tín hiu thm mĩ Đã cĩ nhiu đnh nghĩa khác nhau v tín hiu nhưng đ hiu khái nim tín hiu mt cách gin tin nht chúng tơi ly khái nim v tín hiu ca tác gi Bùi Minh Tốn “tín hiu là mt yu t vt cht kích thích vào giác quan cu con 11
15. ngưi làm cho ngưi ta tri giác đưc và thơng qua đĩ bit đưc mt điu gì khác ngồi vt đĩ ” [34; tr.68]. Điu kin cn cho mt s vt tr thành mt tín hiu: 1) Phi là mt dng vt cht (con ngưi nhn đưc bng các giác quan); 2) Phi gi ra mt cái gì khác khơng phi là chính nĩ, nghĩa là tín hiu dùng đ biu đt mt cái gì khác. Hai mt như vy ca tín hiu đưc gi là cái biu đt và cái đưc biu đt. Cái biu đt luơn là yu t vt cht cái đưc biu đt cĩ th là thuc phm trù tinh thn. 3) Phi đưc tha nhn lĩnh hi bi mt ch th; 4) Phi nm trong mt h thng nht đnh. Ngơn ng là mt h thng tín hiu đc bit. Nĩ là h thng tín hiu “sơ cp đưc xây dng bi nhng th cht tinh thn và vt cht”. Đĩ là nhng âm thanh do b máy cu âm ca con ngưi làm ra. Theo F. De Sausure “Tín hiu ngơn ng kt lin thành mt khơng phi mt s vt vi mt tên gi mà là mt khái nim vi hình nh âm thanh” [30, tr138]. Nĩ là mt thc th tâm lí cĩ hai mt cái biu hin và cái đưc biu hin, trong đĩ khái nim đưc gi là cái biu hin, cịn hình nh âm thanh đưc gi là cái đưc biu hin, hai mt đĩ gn bĩ mt thit trong mt ý nim khơng th cĩ mt này mà khơng cĩ mt kia. Chúng ta cĩ th hiu tín hiu ngơn ng mt cách gin lưc như khái nim ca Mai Th Kiu Phưng: “Tín hiu ngơn ng là mt yu t vt cht (là th cht tinh thn và vt cht, đĩ là nhng âm thanh do b máy phát âm ca con ngưi to ra và văn t, ch vit cũng là mt yu t vt cht kí hiê cho h thng âm thanh đĩ ) kích thích vào giác quan ca con ngưi (giác quan thính giác đ cm nhn âm thanh, giác quan th giác đ cm nhn ch vit ), mang bn cht xã hi. Chúng làm cho ta tri giác đưc, suy din đưc, và lí gii đưc mt ni dung tinh thn, thơng qua đĩ bit và bit ti mt cái gì khác ngồi yu t vt cht là âm thanh hoc ch vit đĩ, nhm thc hin đa chc năng xã hi” [38; tr.39]. Tín hiu ngơn ng mang hai đc trưng cơ bn đĩ là tính võ đốn và tính hình tuyn. Tính võ đốn là tính cht khơng cĩ lí do gia cái biu hin và cái đưc biu hin hay nĩi cách khác trong thc t cái biu hin và cái đưc biu hin khơng cĩ mi liên quan nào vi nhau. Tính hình tuyn là s k tip nhau ln lưt theo th t thi gian 12
16. ch khơng xut hin đng thi. “Vn là vt nghe đưc cái biu hin ca tín hiu ngơn ng din ra trong thi gian và cĩ nhng đc đim vn là ca thi gian”, “nĩ cĩ b rng: b rng đĩ ch cĩ th trên mt chiu mà thơi: đĩ là đưng ch mt tuyn” [30, tr144]. Khi nĩi v đc trưng ca tín hiu ngơn ng, tác gi Đ Hu Châu đã ch ra ngơn ng là h thng tín hiu nhân to, xã hi, cĩ chc năng giao tip và so sánh nĩ vi các tín hiu khác đ thy đưc ưu th vt tri ca tín hiu ngơn ng. Trưc ht ngay trong các chc năng xã hi ca mình, ngơn ng là mt h thng đa chc năng, trong đĩ ni bt là chc năng làm cơng c giao tip và tư duy. Hai chc năng này thc hin khơng tách ri nhau mà gn cht vi nhau. Ngồi ra ngơn ng cịn thc hin chc năng khá quan trng, nĩ đưc coi là mt th cơng c đ t chc xã hi, duy trì quan h gia ngưi vi ngưi nĩi như Charles William Morris: “Ngơn ng là mt h thng tín hiu xã hi mà nh nĩ các thành viên trong cng đng xã hi đáp ng ln nhau” [8, tr.209]. Đ lưu tr kinh nghim mi mt cũng là chc năng khơng th xem thưng ca ngơn ng. Và cũng lưu ý chc năng thi pháp – chc năng thm mĩ ca ngơn ng, chc năng làm cho ngơn ng là phương tin th nht ca văn hc ngh thut. Như vy tín đa chc năng giúp phân bit rõ ràng tín hiu ngơn ng vi các h thng tín hiu giao tip khác và làm cho ngơn ng đĩng vai trị là h thng cơ s đi vi các h thng tín hiu khác nhau ca con ngưi. Tín hiu thm mĩ đưc xây dng bng cht liu ngơn ng. Nu như tín hiu ngơn ng là mt dng vt cht, chúng ta cĩ th cm nhn bng thính giác hay th giác và bn thân nĩ luơn cĩ hai mt cái biu đt (âm thanh, ch vit) và cái đưc biu đt (ni dung, ý thc, tư tưng, tính cm ca con ngưi). Thì khi chuyn thành tín hiu thm mĩ cái biu đt ca tín hiu thm mĩ chính là tng th hai mt ca tín hiu ngơn ng, cịn cái đưc biu đt ca tín hiu ngơn ng ca tín hiu thm mĩ là ý nghĩa thm mĩ. 13
17. Cái Cái đưc biu biu đt đt Tín hiu ngơn ng Cái biu đt Cái đưc biu đt Ý nghĩa thm mĩ Cái Cái đưc biu biu đt đt Tín hiu thm mĩ T sơ đ trên ta cĩ th thy đưc mi quan h gia tín hiu thm mĩ và tín hiu ngơn ng trong văn hc ngh thât. Các yu t hin thc mun tr thành tín hiu thm mĩ trong tác phm văn hc phi thơng qua con đưng biu đt ngơn ng. H thng tín hiu ngơn ng cĩ cu trúc đc bit cho phép mt hình thc ngơn t cĩ th phn ánh, biu đt đưc mt s vt, hin tưng nào đĩ ca hin thc khách quan cũng như tng hin tưng thuc th gii tinh thn ca con ngưi. Ngơn ng đưc s dng trong tác phm văn hc va là chính nĩ va là cái biu đt cho tín hiu thm mĩ, mang ý nghĩa thm mĩ. Tín hiu thm mĩ trong ngơn ng văn hc là kiu tín hiu đc bit, đưc t chc li t tín hiu thm mĩ nguyên cp (s vt, hình nh, hot đng ) và tín hiu ngơn ng là tín hiu bc hai xét trong mi quan h vi tín hiu nguyên cp. Lotman cho rng: “Ngh thut ngơn t dù cũng da vào ngơn ng t nhiên nhưng vi điu kin là đ ci bin nĩ thành th ngơn ng ca mình, ngơn ng th sinh” nghĩa là ngơn ng ngh thut mang nhng phm cht thm mĩ, vưt lên ngơn ng thơng thưng. 14
18. Như vy gia tín hiu ngơn ng và tín hiu thm mĩ đu cĩ t chc hai mt cái biu đt và cái đưc biu đt nhưng chúng cĩ nhng khác bit. V chc năng tín hiu ngơn ng truyn ti thơng tin v nhn thc, đáp ng nhu cu tư duy nhn thc thơng thưng ca con ngưi cịn tín hiu thm mĩ đáp ng nhu cu thm mĩ, cm xúc, tư tưng, tình cm Tín hiu ngơn ng cĩ mi qui ưc võ đốn gia cái biu hin và cái đưc biu hin cịn tín hiu thm mĩ mi quan h gia hình thc biu đt và ý nghĩa thm mĩ tín hiu thm mĩ là mi quan h cĩ lí do, cĩ mt cơ s nht đnh đ t đĩ ngưi sáng to xây dng nên tín hiu thm mĩ, đng thi ngưi đc căn c vào đĩ đ lĩnh hi ý nghĩa thm mĩ. Nh tính cĩ lí do đĩ mà ta cĩ th lí gii đưc và rút ra các ý nghĩa thm mĩ. Cui cùng tín hiu ngơn ng là mt dng vt th, cĩ hình thc biu hin vt cht trong khi đĩ tín hiu thm mĩ trong văn chương thc ra là mt loi tín hiu phi vt th mc dù nĩ cũng đưc xây dng bng cht liu ngơn ng. Bi vì các tín hiu ngơn ng mc dù đưc xây dng trong văn bn nhưng đi vi đc gi tip nhn nĩ ch tn ti trong s tưng tưng, s liên tưng ch khơng th nào tip xúc bng giác quan đưc. 1.3. Ngun gc đ xây dng tín hiu thm mĩ Tín hiu thm mĩ là phương tin quan trng nht ca hot đng sáng to ngh thut nĩi chung và văn hc nĩi riêng. “Phương tin sơ cp ca văn hc (primaire) là các tín hiu thm mĩ ri cái tín hiu thm mĩ đĩ mi đưc th hin bng các tín hiu thm mĩ thơng thưng” (Đ Hu Châu, Nhng lun đim v cách tip cn ngơn ng các s kin văn hc , Ngơn ng, s 2/1990, tr.9). Đây chính là mt lun đim quan trng cho thy ngun gc ngồi ngơn ng ca các tín hiu thm mĩ. 1.3.1 Ngun gc t hin thc khách quan Tín hiu thm mĩ bt ngun t hin thc khách quan, nĩ đưc xây dng t nhhng s vt, nhng hin tưng trong th gii thc – chúng chính là các tín hiu thm mĩ nguyên cp. Nhà văn khi tip xúc vi th gii hin thc phát hin ra các đi tưng nào đĩ nhng nét phù hp vi ý nghĩa thm mĩ mà mình đnh biu hin, t đĩ xây dng thành tín hiu thm mĩ. “Trong quá trình tip xúc vi 15
19. th gii, thot tiên con ngưi tìm cách đc đưc nhng thơng tin đĩ t nhng biu hin cm tính ca đi tưng, sau đĩ con ngưi s dng nhng biu tưng cm tính đĩ đ truyn đt nhng thơng tin tương ng” [14; tr62] Các đi tưng khác trong hin thc như đ vt, các vt th t nhiên, k c đ ăn thc ung ca con ngưi đu đưc coi là tín hiu thm mĩ. K c các nhân vt trong các tác phm văn chương đu cĩ ngun gc t hin thc cuc sng thm chí đĩ là nhng câu chuyn t cơ s thc t ca cuc đi. Trong đon trích “Nưc non ngàn dm” ca T Hu: “Con thuyn ri bn sang Hiên Xuơi dịng sơng Cái, ngưc trin sơng Bung Chp chùng thác La, thác Chuơng Thác Dài, thác Khĩ, thác Ơng, thác Bà Thác bao nhiêu thác cũng qua Thênh thênh là chic thuyn ta trên đi” Nghĩa cơ bn ca tín hiu ngơn ng “thuyn” (phương tin giao thơng nh trên mt nưc, hot đng bng sc ngưi, sc giĩ) đã bin đi ni dung khái nim do cách kt hp đc đáo gia “chic thuyn” (ch s vt c th) vi “trên đi” (ch khái nim tru tưng) đã bin đi tín hiu ngơn ng cĩ ngun gc t hin thc thành tín hiu thm mĩ “thuyn”. Và da vào s rung cm thm mĩ ca ngưi đc mà cĩ th gii mã đưc tín hiu thm mĩ “thuyn” (chuyn đi bng thuyn trên con đưng cơng tác tr ra Bc); (ch ngưi chèo thuyn là chính tác gi hay chính là nhân vt trong tác phm); (con đưng cách mng); (s vưt qua nhng khĩ khăn gian kh); (tinh thn thn lc quan cách mng) Ngun gc ca tín hiu thm mĩ là các đi tưng trong hin thc khách quan, k c nhng đi tưng đưc coi là tm thưng, xu xa, thơ tc. Ý nghĩa thm mĩ luơn luơn vươn ti cái chân, thin, mĩ nhưng ngun gc đ xây dng tín hiu thm mĩ khơng nht thit là đi tưng cao đp mà cĩ th là nhng đi tưng tm thưng thm chí xu xa. Nên cĩ th trong tác phm cĩ nhng nhân vt tiêu cc, xu xa đĩ vn là nhng tín hiu thm mĩ và thơng qua đĩ nhà 16
20. văn th hin nhng mi quan h thích hp vi mt ý tưng thm mĩ nht đnh. Cũng cĩ th cĩ nhiu trưng hp cùng mt đi tưng trong thc t khách quan nhưng li đưc xây dng thành tín hiu thm mĩ đ th hin các ý nghĩa thm mĩ khác nhau. 1.3.2. Ngun gc t truyn thng văn hĩa dân tc Đ xây dng các tín hiu thm mĩ các tác gi cịn da vào truyn thng văn hĩa dân tc. Huy Cn đn thăm chùa Tây Phương nhiu ln và thy trong chùa cĩ nhiu pho tưng chùa La Hán. Ơng vit bài “Các v la hán chùa Tây Phương”. Mi v La Hán là mt tín hiu thm mĩ, đi din cho mt tng lp trong xã hi. Hồng Cm cũng đã da vào nhng nét truyn thng ca dân tc như: tranh Đơng H, con sơng quê, np sng quê đ sáng tác “Bên kia sơng Đung”. Nhiu nhà văn nhà thơ, da vào thành ng, tc ng, ca dao đ xây dng tín hiu thm mĩ. Thành ng, tc ng, ca dao là nhng sn phm văn hĩa lâu đi ca dân tc, chúng phù hp cho vic th hin ý nghĩa thm mĩ và là ngun vơ tn cho vic xây dng tín hiu thm mĩ. Trong quá trình phát trin ca các ngành ngh thut, do s giao lưu tip xúc văn hĩa, các tín hiu thm mĩ ca mt nn văn hố, văn hc này cĩ th gia nhp vào mt nn văn hố, văn hc khác, cĩ th gi đây là các tín hiu thm mĩ th cp phái sinh. Các đin tích đin c trong văn hc trung đi phn nhiu là nhng tín hiu như vy. Đ to tính trang nhã uyên bác cho tác phm thay vì s dng các tín hiu thm mĩ cĩ ngun gc t hin thc khách quan thì đin c là các s tích nhân vt trong văn hc hoc trong cuc sng quá kh mang nhưng nét tiêu biu cho mt ni dung ý nghĩa nào đĩ đưc vn dng li mt cách ngn gn, hàm súc và mang mt ý nghĩa mi. Nhng đin c này cĩ th đưc truyn bá t đi này sang đi khác, t dân tc này sang dân tc khác, t nn văn hố này sang nn văn hố khác. Chng hn như nhng đin c: Chương Đài, Đào Tim, Bá Nha – T Kì, Vương Duy là nhng đin c đưc tip nhn t nn văn hĩa Trung Quc. Trong bài “ Loan hu cm tác ”, Nguyn Trãi vit: “T M cơ trung Đưng nht nguyt 17
21. Bá Nhân chan l Tn sơn hà” (Nghĩa là: Đ T M gi lịng cơ trung đi vi ngày tháng nhà Đưng; Bá Nhân a nưc mt hai hàng khĩc nhìn non sơng nhà Tn) Trong hai câu thơ này, Nguyn Trãi đã s dng hai đin “ T M và “Bá Nhân” vi ý nghĩa thm mĩ th hin tm lịng tơi trung ca Nguyn Trãi làm cho câu thơ cân đi hài hịa đng thi đng thi din t đưc s cơ đng hàm súc và nét trang nhã cho câu thơ. Như vy hai cơ s quan trng đ xây dng tín hiu thm mĩ là các đi tưng trong hin thc và các sn phm văn hĩa, văn chương ngh thut trong truyn thng văn hĩa. Nhưng dù cĩ ngun gc nào khi thc hin chc năng thm mĩ trong mt tác phm văn hc, các tín hiu đu đưc cu to li, t chc li trong mi quan h vi nhân t giao tip đc bit như mt hot đng sáng to. 1.4. Các phương thc đ xây dng tín hiu thm mĩ 1.4.1 Phương thc n d n d là phương thc chuyn nghĩa (ly tên gi ca đi tưng này làm tên gi cho đi tưng khác) da trên mi quan h tương đng, tc là ging nhau v mt nét nào đĩ gia hai đi tưng. Như vy xét v mt hình thc phương thc n d là s phát hin ra mi quan h tương đng gia các đi tưng, các s vt (tri nhn th gii bên ngồi). V mt ngơn ng: Khi phát hin ra s tương đng chuyn tên gi t đi tưng, s vt này sang đi tưng s vt khác. V mt thm mĩ thì phương thc n d cĩ s chuyn nghĩa thơng thưng sang nghĩa thm mĩ. Trong ngơn ng hàng ngày, phương thc n d đưc s dng thưng xuyên khi ta chuyn nghĩa cho t ng, nu s chuyn nghĩa đĩ đã n đnh thì đưc gi là n d t vng hoc gi là n d trong ngơn ng. Vì ph bin, khơng mang gì mi l nên nĩ khơng cĩ giá tr ngh thut mà ch cĩ giá tr nhn thc (giá tr biu hin, giá tr tên gi). Ví d “c” là t ch cơ th ngưi hoc đng vt cĩ th dùng đ ch “c chai” là da trên s ging nhau v ví trí gia các đi tưng. V bn cht, n d tu t vn da vào quan h tương đng nhưng là nhng phát hin mi m cĩ th là đu tiên thuc v mt ngưi, do đĩ cĩ sc hp dn và 18
22. cĩ giá tr ngh thut. Đây là s sáng to riêng đc bit trong văn chương ngh thut. Khi đĩ nĩ tr thành tín hiu thm mĩ. Trong thơ ca thì phép n d đưc các nhà văn bin hố mt cách tài tình và linh hot. Chng hn nhng hin tưng v sc đp, dung nhan, n cưi ca con ngưi trong thơ mi đưc n d hố thành nhng vt th khác nhau như: N cưi cĩ th n d hố như là mt thc th, vì vy cĩ màu sc: N cưi đen láy sau tay áo (Lưu Trng Lư) Cịn giác quan ca con ngưi thì đưc xem như mt nhiên liu d bén la: Trong men cháy, giác quan va bén la (Vũ Hồng Chương) 1.4.2 Phương thc hốn d Hốn d là phương thc chuyn nghĩa (ly tên gi ca đi tưng này gi cho đi tưng khác) da trên mi quan h k cn, tc là thưng xuyên đi đơi gn gũi vi nhau. Ví d: ming, chân, tay vn là các b phn ch cơ th ngui cĩ th dùng đ ch ngưi: Nhà cĩ năm ming ăn, anh ta cĩ chân trong đi tuyn bĩng đá, ch ta la mt tay súng gii Như vy, v mt hình thc hốn d xut phát t nhn thc nhn ra mi quan h tương cn thưng đi đơi vi nhau. V mt ngơn ng là quá trình chuyn tên gi gia các s vt nhưng thưng đi đơi vi nhau. V mt thm mĩ chuyn t ý nghĩa ngơn ng sang ý nghĩa thm mĩ. Hốn d t vng n đnh, ph bin mi ngưi dùng, khơng cĩ tính mi m, khơng cĩ sc hp dn, khơng cĩ giá tr ngh thut. Hốn d tu t cĩ bn cht khác hốn d t vng nhưng li mi m, cĩ th là ln đu tiên do đĩ cĩ sc hp dn và cĩ giá tr ngh thut. Cũng ging như phương thc n d ngồi các tín hiu thm mĩ đơn, các tín hiu thm mĩ phc cũng đưc xây dng theo phương thc hốn d. Chng hn như hai câu thơ sau: “Thư tri đt ni cơn giĩ bi. Khách má hng nhiu ni truân chuyên” (Chinh ph ngâm). Thì “khách má hng” là hốn d ch ngưi con gái, đĩ là 19
23. tín hiu thm mĩ đơn. Hình tưng nhân vt Chí Phèo trong truyn ngn cùng tên ca Nam Cao đi din cho tng lp nhân dân b tha hĩa. Đĩ là tín hiu thm mĩ phc. Hốn d hay n d khơng phi ch là th pháp chuyn nghĩa các tín hiu thm mĩ cp đ t vng mà cĩ th chi phi đưc tồn b cu trúc văn bn. Các hốn d và n d ch cĩ s tương tác ng nghĩa vi mt đơn v ca văn bn là các n d, hốn d b phn. Các n d, hốn d tồn văn bn qui đnh mi quan h mt thit gia tồn b hình thc và ng nghĩa ca văn bn. Tồn b các tín hiu ca ngơn ng đu đưc cu to li trong s nh hưng ca nhng th pháp này. Vic gii mã các tín hiu trong trưng hp đĩ, bt buc phi da trên đc đim trưng nghĩa ca h thng tín hiu. 1.5. Đin c và đin c trong văn hc trung đi Trong lĩnh vc giao lưu văn hố, s tip nhn nhng gì tt đp và cĩ li cho dân tc đưc xem là điu t nhiên và nên làm. Thi trung đi, văn thơ ta ít nhiu nh hưng ca Trung Quc. Song cĩ nhiu nhà thơ, nhà văn đã khng đnh tinh thn đc lp và kh năng sáng to ca mình trong quan nim sáng tác, phê bình văn thơ. H thưng b đi nhng gì xa l, khơng phù hp vi np sng ca dân tc, gi li nhng gì đp đ, đúng đn, phù hp và cĩ li. Tuy nhiên, do đc đim lch s, do quan nim sáng tác, do tính cht miêu t hin thc, li văn, li thơ va phi hàm cha ý tưng linh hot đ tránh câu n, va cĩ âm hưng và trang trng đ tránh dung tc tm thưng, nên vic s dng ch Hán và đin c chim t l cao. Đin c là mt trong nhng th pháp ngh thut đc thù đưc s dng ph bin trong văn hc Vit Nam trung đi. Do nh hưng ca trit hc và mĩ hc Phương Đơng ch yu là ca Trung Hoa, đin c là mt bin pháp tu t đc đáo biu hin tư tưng, tình cm và quan đim thm mĩ ca tác gi. Cĩ th nĩi, trong văn hc c vic dng đin là mt chun mc bt buc đi vi nhng nhà nho hay nĩi cách khác nĩ là thưc đo đánh giá tài năng ca tác gi và giá tr ca tác phm, “bt dng đin, phí văn chương” (khơng dùng đin khơng phi là văn chương). Trung Hoa cĩ thi kì ngưi ta thy thưc đo dung lưng đin c đưc s dng trong tác phm đ đánh giá kh năng sáng tác. Cĩ khi ngưi ta ly vic am 20
24. tưng đin c làm ni dung đ thi th kin thc. Vit Nam vào thi vua Lê Thánh Tơng, sách Lch triu hin chương loi chí , mc Nguyn Bá Chí chép: “Ơng thưng thy vua làm văn ít dn đin c trong kinh s bèn giâng s can, vua xung ch yên i ”. Điu này chng t vic vn dng đin c là mt đc trưng thi pháp quan trng khơng th thiu trong văn hc Vit Nam trung đi. Đin c xut hin hu ht các th loi văn hc như tn văn, bin văn và vn văn. Mt khác đin c nĩi chung và li s dng đin c trong văn hc Vit Nam đc bit là th loi thơ và khúc ngâm so vi Trung Hoa cịn th hin nhiu nét đc thù đc đáo. Đin c cĩ mt ví trí nht đnh trong đi sng văn hc. V mt nào đĩ đin c cĩ yu t tích cc to sc mnh, hiu qu cho câu văn, câu thơ: “ phép dùng đin c thưng to cho câu văn, câu thơ tính hàm súc, cơ đng gây hng thú cho ngưi đc vn sành văn thơ c, tránh đưc vic nĩi thng nhng điu thơ tc, s sàng khin cho câu thơ văn gi đưc v trang nhã thanh cao ” [22; tr.6] . Các tác gi văn hc trung đi Trung Quc xem trng vic s dng đin c đã hình thành hn hc phái sáng tác theo quan nim “khơng cĩ t nào là khơng cĩ xut x”, cịn các tác gi Vit Nam dù khơng coi trng vic dùng đin đn đ hình thành các phái như Trung Quc nhưng cũng đã vn dng đin c trong văn chương như mt l t nhiên. Đin c cĩ vai trị nht đnh trong văn chương thi trung đi như vy nên vic tìm hiu đin c và vic s dng đin c là vic cn thit đt ra. Vy đin c đin tích là gì? Trong Vit Nam văn hc s yu , Dương Qung Hàm đnh nghĩa: “ Đin " nghĩa đen là vic cũ, là mt ch hoc mt câu cĩ ám ch đn mt vic cũ, mt tích xưa khin cho ngưi đc sách phi nh đn vic y, s tích y mi hiu đưc ý nghĩa và cái lí thú ca câu văn. T nguyên bn cũ và bn Quc ng t đin gii thích đin c là “ nhng s vic cũ làm đin ch mu mc ”. T nguyên bn mi li gii thích đin c “ trong thơ văn dn dng các chuyn cũ thi c đi hay nhng t ng cĩ xut x t trưc ”. 21
25. Hán ng đi t đin thì cho rng đin c là “ nhng chuyn xưa thi c đi hay t cú cĩ ngun gc xa xưa đưc dn dng trong các tác phm văn hc ”. Theo Đào Duy Anh, T đin văn hc, đin c là "nhng chuyn chép trong sách v xưa" , đin tích là " du chân, du vt cũ". Cịn T đin ting Vit (Hồng Phê ch biên) cho rng đin c là " s vic hay câu ch trong sách đi trưc đưc dn trong thơ văn ", đin tích là câu chuyn trong sách đi trưc đưc dn li mt cách cơ đúc trong tác phm. Cĩ rt nhiu đnh nghĩa v đin c, đin tích, nhưng tng hp li ta thy đin c đng nghĩa vi đin tích và đĩ là nhng s vic cĩ chép trong sách v hay thơ văn thi xưa. Đin c trong tác phm văn hc cĩ th là mt ch hoc mt câu ch mt s vic cũ, mt s tích xưa khin cho ngưi đc phi nh đn vic y, s tích y, t đĩ mi hiu đưc ý nghĩa và s lý thú ca câu văn câu thơ hin ti. Bn cht ca vic dng đin đĩ là mưn vic cũ chuyn xưa đ nĩi đn chuyn nay, mưn s vic hin tưng cũ đ din t s vic đang din ra. Như vy cĩ th nĩi đin c là chuyn xưa, tích cũ, đưc tác gi dùng làm phương tin đ din đt ý tưng mt cách ngn gn hàm súc. Đin c là kho tàng ngơn ng quý báu ca mt nn văn hc, là nhng hình nh sinh đng ca s tích lch s (Nhà c, Thang võ, Thưng đm nga tân ), là nhng hình nh ca đt nưc, ca chin trưng, ca đa phương (Xích Bích, Mch La, Lư Sơn ), là phm cht đo đc ca con ngưi (tao khang, giâng mâm ngang mày ), là trí tu phong phú ca con ngưi (ơm cây đi th, khc thuyn tìm gươm, v rn thêm chân ). Đin c trong văn hc cĩ hai nhĩm: Th nht là t hay nhĩm t đưc ly ra t nhng câu chuyn trong kinh, s, truyn, các sách ngoi thư v nhân vt lch s, s kin lch s, đa danh, nhng quan nim trong cuc sng. Th hai là t hoc nhĩm t mưn ý, li t câu thơ hoc bài thơ ca ngưi trưc, hay đưc trích t thành ng, tc ng, ca dao, c tích đưc lưu truyn hoc ni ting. 22
26. Câu thơ “Huỳnh lương mt gic cuc đi in” (Nghĩa là cuc đi ging ht như mt gic huỳnh lương). Trong trưng hp này, đin đưc s dng là nhĩm t gi li mt câu chuyn xưa cĩ liên quan đn gic mng ca nhân vt ni ting đi Hán là L Đng Tân. Gic huỳnh lương (hay gic mng kê vàng) là gic mng ca ơng L Đng Tân khi nm trên chic gi ca ơng Hán Chung Ly đưa cho, bên cnh ni huỳnh lương (kê vàng) mà Hán Chung Ly đang chm la nu nhưng chưa chín. Trong gic mng đĩ L Đng Tân thy mình đi thi đu trng nguyên, cưi đưc v đp và giàu, đưc vua b làm quan, thăng quan tin chc trong 50 năm lên chc t tưng, vinh hin tt bc, con cháu đy nhà. Sau b gian thn hãm hi, vua bt ti, tch thu ht gia sn, đày đi xa tht kh s. Khi L Đng Tân git mình thc gic thì ni kê nu trên bp nãy gi vn chưa chín. Ý nghĩa ca Gic huỳnh lương và cũng là ý ca câu thơ đ ch s giàu sang quyn tưc nơi cõi đi này là khơng bn vng và ngn ngi như mt gic chiêm bao. Hay đi ngưi như gic mng. 1.6. Ngun gc đin c trong văn hc Vit Nam trung đi Nhìn tng th đin c trong văn hc trung đi Vit Nam đưc hình thành t thư tch c Trung Hoa, phân loi thành kinh, s, t, tp, thơ văn và hí khúc . Đây là nhng ngun phong phú cho các sáng tác thi trung đi. 1.6.1. Đin c t Kinh, S, T, Tp Cĩ th nĩi phn ln đin c trong văn hc Vit nam trung đi cĩ xut phát t Kinh Thi, Kinh Xuân Thu, Lun ng, Mnh t, S b, T b và Tp b. Nhìn chung Kinh, S, T, Tp là ngun thư tch c khng l, ni dung cc kì phong phú, cha đng vơ s hình nh, câu chuyn, nhân vt, tư tưng trit lí, bao quát nhiu mt v chính tr, xã hi, giáo dc, văn hĩa, văn hc. ngh thut V mt ngh thut bút pháp đa dng, tưng tưng sinh đng phong phú, mang tính ng ý sâu xa và tính đin hình sâu sc Bi vy nhng ni dung bút pháp y luơn đưc vay mưn làm đin c cho tác phm đi sau. Đin c t Kinh Thi 23
27. Kinh Thi là tng hp thơ ca sm nht ca Trung Quc, đưc coi là ngn ngun ca thơ ca phương Đơng và “ cĩ th xem Kinh Thi là mt b bách khoa tồn thư mà nghiên cu bt c mt nào trong đi sng tinh thn và xã hi ca Trung Quc c đi đu khơng th b qua ” [13; tr.768]. Chính vì vy bit bao t ng, câu thơ ca Kinh Thi đưc ngưi đi sau dùng làm đin c trong văn hc, đ din t tình cm, làm bài hc cho muơn đi. Chng hn, hình nh “ Yu điu thc n ” trong bài Quan thư (bài Khai quyn): “ Quan quan thư cưu. Ti hà chi châu. Yu điu thc n. Quân t ho cu ” (Chim thư cưu hĩt quan quan. Bên cn sơng. Ngưi thc n nt na. K quân t mun tìm đn). Đây là hình nh khơng xa l vi đc gi Vit Nam. Trong sáng tác đi sau các thi nhân thưng dùng đin này đ khc ha hình tưng ngưi con gái mang v đp chun mc theo quan nim ca Nho giáo đĩ là v thùy m, nt na. Các tao nhân mc khách khi làm văn thưng mưn đin "đào yêu" trong Kinh Thi đ din t ngưi con gái nt na. Văn hc c cũng thưng dùng nhng t: đào non, đào tơ, đào yêu, yêu đào, thơ đào đ ch ngưi con gái đn tui ly chng. Chng hn trong Truyn Kiu, Nguyn Du thưng hay s dng đin này: “ Qu mai ba by đưng va Đào non sm liu xe tơ kp thì” “ Nhng t sen ngĩ đào tơ Mưi lăm năm mi bây gi là đây” “ V chi mt đĩa yêu đào Vưn hng chi dám ngăn rào chim xanh” Hay câu: “ Phm đưng cùng mng hy xà. Năm ba thơ ngi, đào hoa nghi kì” (S kính tân trang – Phm Thái) “Mng hy xà” là nm mơ thy rn, nĩi đim sinh con gái. Đin này ly ý thơ trong Kinh Thi : “ Duy hy duy xà n t chi tưng. Duy hùng duy bi nam t chi 24
28. tưng ”. Hùng là con gu; hy là mt lồi rn. Câu thơ ý nĩi mng thy rn là đim sinh con gái, mng thy gu là đim sinh con trai. Trong Truyn Kiu ca Nguyn Du cĩ câu: “ Nàng rng phi bưc lưu li Phn hèn vâng đã cam b tiu tinh ” Trong Kinh Thi cĩ câu: “ Tu b tiu tinh, Tam ngũ ti đơng ”. Ý nĩi v l mun gp chng nhưng khơng dám đn vào lúc ban đêm, đi gn sáng mi đn vi chng trong chc lát, nhìn sao mà đn, nhìn sao mà lui. đây mun nĩi ti thân phn ngưi v l Thúy Kiu chp nhn làm v l. Đin c t Kinh Xuân Thu Kinh Xuân Thu là b sách Kinh đin ca Nho gia, ghi chép lch s Trung Quc thi kì Xuân Thu. Đây là b sách lch s, văn hĩa ni ting Trung Hoa thi c đi. Nhiu câu chuyn lch s và t ng trong đĩ đã tr thành ngun đin c phong phú cho các tác phm văn hc đi sau. Nguyn Khuyn trong Nht d hu cm : “ Hồng ân di trng cm di tăng. Ha cu nam quan tuyt bt năng ” (ơn vua càng nng, cm kích càng tăng. Lâu nay đi mũ nam quan mun dt đi khơng đưc). T truyn chép: T Hu thy Chung nghi bèn hi k hu: “Tên đi mũ nam quan b trĩi kia là ai?” . Đáp: “Tên tù nưc S do ngưi nưc Trnh dâng hin”. Ngưi nưc S cĩ tinh thn bt khut, dù b nưc khác cm tù vn đi mũ nưc mình, ám ch tinh thn kiên đnh bt khut. Đin c t S b S b là kho sách ghi chép v cuc đi các nhân vt và các s kin lch s, cũng là kho tàng vơ tn ca đin c: Ngc Kiu Lê tân truyn ca Lí Văn Phc cĩ câu: “ Ngi ngùng áo Lã, Cơm Hàn ”, là ly tích Lã Vng đi Chu và Hàn Tín đi Hán đu là nhân vt kit xut trong lch s Trung Hoa. C hai khi chưa hin đt đu tri qua cuc sng bn hàn. Lã Vng ngi câu cá ch thi, cịn Hàn Tín đi xin cơm ch. Câu thơ trên ý nĩi là gp lúc khĩ khăn khơng ai giúp đ mình. 25
29. Đin c trong T b T b là các pho sách ca Bách gia chư t bao gm Nho gia, Đo gia, Pht gia, Các nhà văn đi sau cũng dn dng tác phm cu Chư T khá nhiu. Chng hn chuyn Trang Chu nm chiêm bao thy mình hĩa thành con bưm là đin c thưng hay gp. Quan Âm Th Kính cĩ câu: “ Chàng rng gic bưm va say, Dao con nàng bng cm tay k gn ” là ly đin Trang T: “ Ngày xưa Trang Chu nm mng thy mình hĩa thành con Bưm. Đt nhiên tnh dy cht thy mình li là Trang Chu. Khơng bit là Trang Chu nm mng thy mình hĩa bưm hay là bưm nm mng thy mình hĩa thành Trang Chu ?”.Gic mng thy mình hĩa thành bưm ch gic mng, gic ng. Đin Trang Chu nm mơ thy mình hĩa bưm Ch gic mng nĩi chung rt thưng gp, chng hn trong Cung ốn ngâm khúc ca Nguyn Gia Thiu vit: “Chiu dt gic mai trưa sm. V bâng khuâng hn bưm vn vơ”. Cịn Lâm tuyn kì ng thì: “ Tnh say bên gi hn h vn, Mong mi phương tri chic Nhn bay ”. Bĩng đè cơ đu ca Nguyn Khuyn: “ Tnh tinh ri mi nc cưi. Gic h ai khéo v vi cho nên ” Đin c t Tp b Tp b là các sách v thơ văn, phê bình thơ văn và t khúc. Đây là ngun thư tch phong phú nên các nhà thơ đi sau thưng dn dng các câu thơ, câu văn trong đĩ đ làm đin c. Tân đình ngu đ ca Trn Danh Án cĩ câu: “ Chiu ph tân giao hà k nguyt. Hi đu cu mng hi đưng phong ”. (Vng trăng chiu lên ngưi bn n dt mi. Nh li ngn giĩ phong lưu thư trưc). Hà K tc hoa sen, hoa súng ch ngưi n dt. S t cĩ câu: “Ch k hà dĩ vi y” (dùng hoa sen hoa súng đ may áo, tc áo ca ngưi n). 1.6.2. Đin c t thơ ca Thơ ca Trung Hoa c đi là ngun cm hng và là ngun văn liu vơ tn cho văn chương trung đi Vit nam. Đin c cĩ ngun gc t thơ ca đưc th hin 26
30. dưi hình thc mưn t ng, hình nh hay mưn ý t câu thơ hoc bài thơ ca ngưi trưc. Đin c ly t thơ ca rt phong phú và đa dng. Trong Truyn Kiu ca Nguyn Du cĩ câu: “Mt hai nghiêng nưc nghiêng thành . Sc đành địi mt tài đành ha hai” , mưn ý thơ ca Lí Diên Niên trong Hán thư: “Bc phương hu giai nhân, Tuyt th nhi đc lp, Nht c khuynh nhân thành, Tái c khuynh nhân quc” . (Phương Bc cĩ ngưi đp, hơn ht đi mà đng mt mình. Mt ln nhìn làm nghiêng đ thành ca ngưi. Hai ln nhìn làm nghiêng đ nưc ca ngưi). Ý câu thơ ch nhan sc mê hn ca nàng Kiu. Bích cu kỳ ng cĩ câu: “ Hoa đào cịn đĩ trơ trơ. Mà ngưi năm ngối bây gi là đâu ” hay trong Truyn Kiu : “ Trưc sau nào thy bĩng ngưi. Hoa Đào năm ngối cịn cưi giĩ đơng ”, là mưn ý thơ ca Thơi Hiu đi Đưng. “Giĩ đơng” là ngn giĩ mùa xuân thi t phương Đơng. Hoa Đào năm nay vn tươi đp hn h cưi vi giĩ xuân. Thơi Hiu cĩ bài thơ: “ Kh niên kim nht th mơn trung, Nhân din đào hoa tương ánh hng, Nhân din bt tri hà x kh, Đào hoa y cu tiu đơng phong” (Năm ngối hơm nay trong cng này, mt ngưi và hoa đào màu hng ánh ln nhau. Nay mt ngưi khơng bit đã đi đâu, ch cịn hoa đào cưi vi giĩ đơng như cũ). Ý câu thơ mun nĩi tm lịng Kim Trng gi đây chng khác chàng Thơi H ngày xưa khi tr li vưn đào. Cnh vt cịn đây mà ngưi xưa khơng cịn na, lịng chàng thm mt ni đau, mt s b bàng. Ni su đĩ thm vào c khơng thi gian và quyn vào c khơng gian. Đin này giúp ta hiu rõ hơn v chàng Kim – mt con ngưi tài hoa nho nhã và cũng rt mc chung tình. 1.6.3. Đin c t văn hc c Vit Nam So vi đin c Trung Hoa, đin c ly t văn hc c nưc nhà tuy khơng nhiu nhưng vn đưc khai thác sinh đng. Nhng ngun đin c này thưng mang ni dung v các chin trn oanh lit, thưng đưc dùng đ ngi ca lch s, truy tng chin cơng (Chương Dương, Đng Giang, đot sáo ), s kin kch s ni bt, các nhân vt lch s (Trương Hán Siêu, Nguyn Văn Siêu, Ch Đng T ) ca dân tc. Chương Dương đ ca Nguyn Văn Siêu : “ Phân mao th gii thành chung c. Đot sáo uy danh thuyt chí câm ” (C mao chia biên gii đã muơn thư, Uy 27
31. danh “cưp giáo” mãi lưu truyn). “Đot sáo” mưn ý bài Tng giá hồn kinh sư ca Trn Quang Khi. Đn Ngc Sơn đình ca Nguyn Thưng Hin cĩ câu: “ Nht đi Phương Đình bút. Thiên thu kim thy ba ” (Mt đi nét bút Phương Đình. Nghìn năm sĩng h gươm) “ Phương Đình bút ” tc nét bút ca Nguyn Văn Siêu, ngưi cĩ ting vit ch đp. 1.6.4. Đin c t văn hc dân gian Đin c ly t kho tàng văn hc gian gian Vit Nam (nhiu nht là trong ca dao) đưc vn dng trong mt s sáng tác thơ văn. Loi này đưc dùng nhiu nht là đin c cĩ ni dung v thân phn, tình yêu, sinh hot trong cuc sng. Truyn Kiu cĩ câu: “ Ht mưa sa nghĩ phn hèn. Liu đem tc c quyt đn ba xuân ”. Hay Cung ốn ngâm khúc : “ Ht mưa đã lt min đài các. Nhng mng thm cá nưc duyên ưa ”.“ Ht mưa ” mưn trong câu ca dao: Thân em như ht mưa sa. Ht vào đài các, ht ra rung cày” Thy đ ve gái gĩa (Nguyn Khuyn): “ Bc cu câu cũ khơng h hng. Cm kính tình xưa vn đng cay ”. “Bc cu ” do câu ca dao: Mun sang thì bc cu Kiu, mun con hay ch thì yêu ly thy. “Cm kính” do câu ca dao: Trách ngưi quân t vơ tình. Cĩ gương mà đ bên mình khơng soi. 1.7. Tính cht ca đin c. 1.7.1. Tính khái quát Đin c ch cơ đng trong mt t hay mt cm t nhưng đin c cha đng mt th gii bao la, nhiu hình tưng, s tích, lch s, ý tưng sinh đng sâu sc, th hin tính khái quát cao. Ch cn qua hai t cĩ khi mt t, đin c dn ngưi đc vào th gii c xưa và đi đn mt ý nghĩa chung, khái quát cho hình nh y. Chng hn đin “ lá thm ” do ting Hán là “Hng dip đ thi” nghĩa là đ thơ trên lá đ (tc lá thm). Theo sách Thái bình qung kí, đi Hy Tơng, Vu Hu đi chơi tình c bt đưc chic lá cĩ màu đ thm trên ngịi nưc t cung vua chy ra. Trên chic lá cĩ đ mt bài thơ ca cung n Hàn Th: “ Nưc sao chy xit vy, 28
32. Trong thâm cung. Sut ngày nhàn h. Ân cn t lá đ. Khéo trơi ti chn nhân gian ”. Vu Hu bèn ly chic lá đ thm khác đ hai câu thơ : “ Tng nghe ni ốn ca khách má hng đ trên lá. Khơng bit trên lá đ thơ gi cho ai ?” ri đem th nơi đu ngịi nưc cho trơi vào cung vua. V sau vua Đưng th hai nghìn cung n, Hàn Th đưc ra và khơng ng ly đưc chng là Vu Hu. Trong l cưi h cùng đưa lá ra so, ri bo: “ Hai ngưi chúng ta phi l ta bà mi ch ”. Nhân đĩ Hàn Th làm mt bài thơ: “ Mt đơi câu thơ đp theo dịng nưc chy, Mưi năm nghĩa u ut đy tm lịng mong nh, Ngày nay li đưc thành bn loan phưng, Mi hay lá đ là bà mi gii ”. T đĩ đin này đ ch duyên v chng khơng hn mà nên. Trong thơ Nơm cịn cĩ các t ng khác: thơ bài lá đ, lá hng, hng dip xích thng, lá thm, ch hng “ Dù khi lá thm ch hng Nên chăng thì cũng ti lịng m cha” “Nàng rng : Hng đip xích thng Mt li cũng đã ting rng tương chi” (Truyn Kiu – Nguyn Du) “ Ch rng lá thm dịng khơi Mt thơ kéo đưc tơ tri mà hay” (Mai đình mng kí – Huy H) “ Lá hng đt xung năng lên Mi duyên đo đn chưa nên mi gì” (Quan Âm Th Kính ) “Gm nơi ngịi bng dunh khơi, Lá hng bng ch đên nơi ni chìm” ( Hoa Tiên Nguyn Huy T) Trong bài thơ Hồi vin ca Lê Thánh Tơng trích trong tp Hng Đc Quc Âm thi tp cũng đã s dng đin “ lá thm ”: Sơng trong trăng nht v sao thưa. Gác cũ rêu đy lp du thơ. 29
33. Mưa lnh hoa su tri lt mt Xuân v c thm giĩ u ơ. Đèn tàn rut tht hn xơ xác. Gi đu chic dm gic ngn ngơ Lá thm thơ bà mong bt chưc. Nưc xuơi thơ ngưc bit bao ch. Đin “ lá thm ” tr thành đim sáng thm mĩ ca bài thơ. Tác gi đã s dng đin “ lá thm ” đ gi gm tâm s nh nhung khc khoi ca ngưi đang yêu. Và sâu xa hơn na trong tng nghĩa bài thơ Hồi vin là mt nim tic nui day dt khơn nguơi v mng ưc khơng th tr thành hin thc. Tác gi th chic “lá thm” đ mong đưc duyên tri ng ngưi xưa, nhưng tht đau lịng “ nưc xuơi, thơ ngưc ” nên đành ngao ngán buơng mt ting bun “ bit bao ch ”. Thay vì phi dùng rt nhiu câu thơ, thì đây ch cn dùng đin “ lá thm ” nhà thơ đã nĩi lên tâm s u hồi ca chính mình, mưn câu chuyn ngàn xưa đ din t tâm trng hin ti. Ý thơ hàm súc và đy biu cm. Vi li cu trúc đc bit, đin c va mang chc năng nhn thc va mang chc năng biu cm, to s liên tưng hp dn, biu hin tâm hn ca tác gi, gi cm, nâng cao nhn thc cho ngưi đc. Cĩ đưc tác dng tích cc y là do đin c cịn mang nhiu tính cht khác. 1.7.2. Tính hình tưng Tính hình tưng th hin li so sánh ca đin c va xa li va gn, va kín đáo li sinh đng và biu cm mnh m, giúp ngưi đc cm th nhn thc sâu sc hơn, cĩ th bày t thái đ khng đnh, yêu thích hoc ph đnh, chán ghét. Trong Truyn Kiu cĩ câu: “ Dp dìu lá giĩ cành chim , Sm đưa Tng Ngc, ti tìm Tràng Khanh ”. “ Lá giĩ cành chim ”, mưn câu thơ ca nàng Tit Đào đi Đưng: “ Chi nghênh Nam Bc điu. Dip Tng vãng lai phong ” (cành đĩn chim Nam Bc, lá đy giĩ qua li). Đin lá giĩ cành chim nghĩa chung ch ngưi kĩ n, khách giang h ni danh, nhiu tài sc nhưng trong cuc đi chu nhiu sĩng giĩ, trưc sau vn ch là s phn hm hiu. Qua đin c này, ngưi đc 30
34. cĩ th hình dung hình nh lá đưa đy vì giĩ, cành cĩ chim chĩc đu xơn xao. T “dp dìu” dùng đ ch ngưi đi, đn, qua li đơng đúc, chng t lá giĩ cành chim là cnh nhiu ngưi t tp vui chơi, cng vi thi gian “sm” “đưa”, “ti” “tìm” làm cho ngưi đc hiu đưc đĩ là cnh lu xanh. 1.7.3. Tính liên tưng Tính liên tưng th hin ch khi ta đc mt đin c thì đng sau lp v t ng y trong đu ta khơi dy mt hình nh sinh đng v cuc sng. Khi đin c đưc s dng trong mt ng cnh nht đnh thì t hình tưng c th ca nĩ, ngưi đc nhanh chĩng tái hin mt s liên tưng trong đu ĩc ca mình. Ni dung đin c lp tc đưc lĩnh hi vi tư cách là nhng hình nh c th, sinh đng, gi cm và hp dn. S liên tưng đĩ to mi liên h gia đin c vi hin thc văn cnh. Trong Chinh ph ngâm cĩ câu: “ Liu sen là thc c cây. Đơi dây cùng dính, đơi cây cùng lin ”. Hai câu thơ din t ni dung đin “liu đưng” . Đin này nĩi v Hàn Bng đi Chin Quc cĩ ngưi v rt đp tên là Hà Th. Tng Khang Vương mun cưp v ngưi nên lp mưu bt Hàn Bng t sát. Trưc khi cht theo chng Hà Th đ thư xin nhà vua chơn mình cùng chng nhưng nhà vua gin sai ngưi chơn hai ngưi tht xa nhau. Sau mt đêm t hai ngơi m mc lên hai cây liu, r ca chúng qun ly nhau, cành lá giao nhau. Ngưi đc khi đc đin này liên tưng ti tâm trng ngưi chinh ph nh thương chng đng thi so sánh vi câu chuyn đ hiu đưc tình cm ca mt ngưi v ht lịng yêu thương chng khi c hai cùng phi chu cnh chia li. 1.7.4. Tính cơ đng hàm súc Đin c cha mt ni dung và ý nghĩa sâu sc nhưng th hin trong mt hình thc tit kim li đn mc thp nht. Ví d đ nĩi v ngưi hay lo lng chuyn khơng thc t trong Hồn Sơn , Nguyn Thưng Hin mưn đin " K nhân ưu thiên " (ngưi nưc K lo tri đ), nhưng ch gĩi gn trong hai t “ưu thiên”: “Tin tác ưu thiên khách. Hồn vi xut th nhân” (làm khách lo tri đ, li làm ngưi xut th). Ý nĩi mâu thun ca bn thân, va làm ngưi trn th lo toan cho đi, va là k tu hành xa lánh đi. 31
35. 1.7.5. Tính đa dng linh đng Tính đa dng và linh đng ca đin c th hin ch s bin th hình thc ca đin c tht nhiu màu, nhiu v, nhưng tu trung ni bt hai đim: Th nht, đin c cĩ cùng ý nghĩa đưc nhiu ngưi dùng dưi nhiu hình thc khác nhau như đin nguyt lão, xích thng, ch hng, ơng nguyt, ơng tơ, bà nguyt Th hai, đin c cĩ cùng mt ý nghĩa nhưng đưc biu hin bng cách thay đi mt s yu t t vng ví d đin “lá thm” th hin qua hình thc t ng như: thơ bài lá đ, hng dip, th lá dunh câu, lá hng, lá thm ch hng, hng dip xích thng 1.8. Nhn dng đin c. Đ cĩ th nhn bit đin c ch khơng phi n d, hốn d hay tưng trưng, và đ phân bit đin c vi t Hán Vit ta cn phi nhn dng đưc nĩ. Trưc tiên ta xét ti phương thc hình thành ca nĩ. Đin c da trên s rút gn tinh thn chung, hình tưng chung ca tồn b hay mt vài khía cnh câu chuyn, ca câu văn, bài thơ, bài văn thành nhng t ng ngn gn. 1.8.1. Phương thc hình thành Đin c trong tác phm văn hc đưc hình thành bng hai phương thc. Th nht là rút gn câu chuyn T tồn b hay mt vài khía cnh ca câu chuyn lch s, truyn thuyt hoc thn thoi ngưi ta đúc kt li thành mt vài t ng ngn gn mà hàm cha đưc ni dung ý nghĩa ca nĩ. Cĩ các phương thc đúc kt sau: Dùng tên gi nhân vt: T mt câu chuyn lch s, truyn thuyt ngưi ta rút gn li tên gi ca mt nhân vt nào đĩ đin hình. Ví d Chinh ph ngâm cĩ câu: “N thì Chc , chàng Ngâu . Ti trăng thu li bc cu qua sơng ” din t s xa cách ca hai ngưi yêu nhau. “ Chc, chàng Ngâu” là truyn thuyt v v chng Ngưu Lang Chc N, vì ti bing nhác b bê cơng vic, b tri trng pht phi sơng xa nhau, ch gp nhau mt ln vào ngày mng by tháng by bên sơng Ngân. 32
36. Dùng tên sách: Ch cn nêu tên sách cũng cĩ th khái quát ni dung c cun sách và cơ đúc thành câu thơ cĩ nhiu ý nghĩa. Ví d: Nguyn Du cĩ câu thơ “Khêu tn hàn đăng đc S Tao ” ( Khêu ngn đèn lên đc Ly tao) “S Tao” tc thiên Ly tao ca Khut Nguyên, ngưi nưc S làm đ nĩi lên tâm s ca k tơi trung trưc th lc đen ti ca đt nưc. Tác gi câu thơ mun nĩi s c gng n lc đ hc tp tm gương y. Dùng tên đa phương, lâu đài, thành quách mt nơi nào đĩ xy ra nhiu s kin ni bt, nhiu ngưi bit đn hay đưc ghi vào lch s. Ví d: Nguyn Đình Chiu cĩ câu thơ “ Đưng xa khao khát rưu nng. Hnh thơn mun hi mc đng vng tin” . “Hnh Thơn” tc thơn Hnh Hoa nơi cĩ bán rưu ngon. Thơ Đ Mc “T vn tu gia hà x hu, Mc đng giao ch Hnh Hoa thơn” (Ưm hi quán rưu nơi nào cĩ. Tr con chăn trâu ch thơn Hnh Hoa đng xa). Th hai là rút gn câu văn, câu thơ hoc bài văn, bài thơ Ví d đin Dương Quan ly t ý thơ ca Vương Duy đi Đưng: “V Thành Triêu vũ p thanh trn, Khách xá thanh thanh liu sc tân, Khuyn quân cánh tn nht bơi tu, Tây xut Dương Quan vơ c nhân” (Đt v thành mưa sm làm m bi trong, chn quán tr xanh xanh màu cây liu thm, Khuyên ngươi hãy ung cn chén rưu này, Đi v phía Tây ra khi đt Dương Quan s khơng cịn ai là bn cũ). Trong các tác phm văn hc trung đi Trung Quc cũng như Vit Nam hay nhc đn Dương Quan đ ch cnh li bit. Phương thc cu to ca đin c rt phong phú, vì th hình thc th hin ca nĩ cũng rt đa dng yu t này gĩp phn quan trng cho s hồn thin các chc năng tưng tưng và liên tưng ca đin c. 1.8.2. Hình thc th hin ca đin c Đin c vi đc tính đa dng v bin th v hình thc, th hin trong các cu trúc t, ng, câu: Mt t : Trong Truyn Kiu ca Nguyn Du cĩ câu: “ Tri bao th ln ác tà. y m vơ ch ai mà ving thăm ”. Theo Ngũ kinh thơng nghĩa, tc truyn trên mt tri cĩ 33
37. con chim Kim Ơ (tc ác vàng hay qu vàng) ba chân. Do đĩ kim ơ hoc nĩi tt là ơ, ác đu ch mt tri. Mt cm t : “ Mi hay cơ to xoay vn, Cĩ khi bĩ cc đn tun thái lai ” (Lê Ngơ Cát, Phm Đình Tối). Vn bĩ cùng cc thì vn thái đn. Theo quan nim xưa mi s vt đu bin đi, cái này cùng cc ri s chuyn sang cái khác, như bĩ cùng cc thì chuyn sang thái, tc là b tc cùng cc ri s hanh thơng, khn cùng cc đ ri s thanh nhàn. Mt câu : “Như mình là: Sm vang bia phưc. cịn ngưi là giĩ xuơi các đng” (Kim thch kì duyên). “Sm vang bia phưc” là chuyn kém may mn ca mt thư sinh nghèo đưc Phm Trng Yêm giúp đ đ mua mc in ch lên bia bán kim li, nhưng mt đêm cái bia b sét đánh tan tành. Ý nĩi khơng cịn cơ may nào cu đưc hồn cnh khĩ khăn. “Giĩ xuơi các Đng” nĩi chuyn may mn ngu nhiên như cơn giĩ đnh mnh thi xuơi đy thuyn Vương Bt đn gác Đng Vương đ ri ơng ni danh thơ văn t đĩ. Hai câu : “Trưc sau nào thy bĩng ngưi. Hoa đào năm ngối cịn cưi giĩ đơng” (Truyn Kiu – Nguyn Du) là mưn ý bài thơ ca Thơi H đi Đưng: (ngày này năm ngối ca này. Mt ngưi vi hoa đào cùng ánh màu hng. Mt ngưi khơng bit nơi đâu. Hoa vn cưi vi giĩ đơng như trưc) Bn thân t ng ca đin c sau khi đưc rút gn th hin dưi hai hình thc Hán Vit và thun Vit. Hình thc đin c âm Hán Vit đa s thưng c đnh nhưng khi đi vào ting Vit thì cĩ nhiu bin th đa dng. Ví d: Đin “ tang thương ” (tang: cây dâu, nương: trng dâu, thương: bin khơi) th hin qua các hình thc t ng như: tang hi, tang đin, bãi b nương dâu, b dâu Tĩm li đc đim ni bt đ phân bit đin c vi mt s bin pháp tu t khác như n d, hốn d, tưng trưng là khi đc lên câu thơ cĩ đin c ngưi đc cĩ th tưng tưng đn hình nh và ni dung ct truyn t các tên nhân vt, tên sách, tên đa phương, lâu đài thành quách, hoc liên tưng ti ni dung câu thơ, 34
38. bài thơ ca ca ngưi trưc t đĩ rút ra đưc ý nghĩa ca nĩ ri kt hp vi ng cnh đ cĩ đưc ý nghĩa thu đáo cho tồn câu thơ. 1.9. Đin c mt tính hiu thm mĩ trong văn hc trung đi Như đã nĩi trên tín hiu thm mĩ là tín hiu cĩ hai mt cái biu đt và cái đưc biu đt và cái biu đt ca tín hiu thm mĩ là tng th hai mt ca tín hiu ngơn ng, cái đưc biu đt là ý nghĩa thm mĩ. Mi quan h gia hai mt này là mi quan h cĩ lí do đĩ là mi tương quan cht ch gia ý nghĩa s vt lơ gíc ca mt t trong ngơn ng ngh thut và ý nghĩa hình tưng ca t này. Như vy tín hiu ngơn ng thm mĩ buc phi là h thng cu trúc ý nghĩa cĩ hai bình din nghĩa tr lên, trong đĩ cĩ ít nht mt yu t mang ý nghĩa cơ bn t vng n đnh thuc ngơn ng và mt yu t mang ý nghĩa hàm n mang giá tr lâm thi trong ng cnh. “Nĩi cách khác ý nghĩa hàm n khơng ch là điu kin cn mà cịn là điu kin đ đ cĩ th bin mt tín hiu thơng thưng, tín hiu ngơn ng phi ngh thut tr thành tín hiu thm mĩ” [38; tr.79]. Vy là cái ct yu to tín hiu thm mĩ trong văn hc ngh thut là cơ ch to nghĩa hàm n. Mt tín hiu thm mĩ bao gi cũng mang mt nghĩa gc và ít nht mt nghĩa chuyn (nghĩa hàm n). Chng hn tín hiu ngơn ng “mưa” đã tr thành tín hiu thm mĩ “mưa” trong câu thơ sau: “Ting mau sm sp như tri đ mưa” “Ht mưa sá nghĩ phn hèn” (Nguyn Du ) Nghĩa gc (nghĩa đen) ca t “mưa” ch mt hin tưng nưc rơi t các đám mây xung mt đt; hot đng thiên nhiên v nưc rơi t các đám mây xung đt). Hin tưng mưa trong th gii khách quan cĩ thuc tính đc trưng chuyn nghĩa gn vi nghĩa gc (Miêu t ting đàn nhanh, rõ, nghe như ting mưa đ). câu thơ th hai nghĩa chuyn cĩ phn xa hơn xa so vi nghĩa gc da vào thuc tính may ri, khơng xác đnh, khơng đnh v đưc git mưa s rơi trúng ch nào trên mt đt đ ch thân phn ngưi con gái trong xã hi cũng kh s thp hèn khơng t quyt đnh đưc s phn ca mình. 35
39. Khác vi các tín hiu thm mĩ cĩ ngun gc t th gii khách quan mang nhiu ý nghĩa hàm n thì đc đim ca đin c là dùng hình tưng biu trưng, din đt bt c lĩnh vc nào ca cuc sng, đưc nhiu ngưi s dng, gt giũa sa cha thành c đnh. Nĩi đin c tr thành c đnh là nĩi v mt ý nghĩa, ch khơng phi hình thc, bi vì nĩ tuỳ thuc vào s vn dng đa hình, đa dng ca mi ngưi trong cách din đt ca mình. Hay nĩi cách khác hình thc vn dng ca đin ca c thì đa dng phong phú, cĩ nhiu bin th khác nhau bi đ bin đin c thành mt b phn hồ nhuyn ca câu thơ thì mi ln dùng phi cĩ mt s gt giũa, nu dùng chúng mt cách nguyên vn, cng nhc thì coi như tht bi. Trong câu thơ: “Mt hai nghiêng nưc nghiêng thành” (Truyn Kiu – Nguyn Du) và: “Thâm khuê cịn gim mùi hương khuynh thành” (Cung ốn ngâm khúc ca Nguyn Gia Thiu) đu mưn ý bài thơ ca Lý Diên Niên. Tuy hình thc th hin ca hai đin c này khác nhau nhưng đu cĩ chung mt ý nghĩa miêu t sc đp hơn ngưi ca nhân vt. Đin c bao gi cũng cĩ hai nghĩa: nghĩa đen và nghĩa bĩng. Nghĩa đen ca đin c do bn thân nĩ mang li, nhiu hình tưng, c th, sinh đng. Nghĩa bĩng (nghĩa hàm n) mang tính khái quát, tru tưng, cĩ khi cho mt s vt, mt tính cht hay mt hành đng, nên rt đa dng, rt nhiu biu cm. Mt đin c cĩ th mang nhiu ý nghĩa khái quát cho nhng tính cht và hình tưng khá nhau cĩ mi liên quan gn gũi. Cách nĩi ca đin c là cách nĩi cĩ v thu hp nhưng đng sau hình thc biu đt đĩ là c th gii hình tưng sinh đng phong phú v ý tưng, sâu sc v ý nghĩa, ngưi đc phi t cm nhn, t gii mã đ đi đn ý nghĩa đúng đn nht, xác thc nht. S dng đin c chính là vn dng hài hồ thng nht gia nghĩa đen và nghĩa bĩng. Dùng nghĩa đen làm phương tin biu đt, dùng nghĩa bĩng làm ni dung ý nghĩa, mc đích biu trưng và sau đĩ th hin thái đ ca ngưi s dng. Như vy nu mt tác phm văn hc là mt th gii ngh thut bao gm nhiu yu t như là th loi, ngơn ng, nhân vt, khơng gian và thi gian ngh thut thì đin c cũng là mt yu t ngh thut gĩp phn to nên th gii ngh thut y. 36
40. M.B. Khrapchenko [ 20; tr.52] cũng cho rng tt c các yu t t th loi, ngơn ng, nhân vt, đin c đin tích ti nhng chi tit nh như mt bơng hoa, mt làn giĩ, mt đám mây hay nhng hình nh quen thuc như mt mái lu tranh xiêu vo, mt cái chõng, my c khoai, my con chĩ (Tt đèn) đu là nhng “kí hiu” ngh thut giúp nhà văn biu đt mt ý nim nào đĩ v cuc đi. Cĩ th nĩi đin c va là mt yu t ni dung tư tưng đng thi nĩ cũng là mt yu t thuc v hình thc ngh thut. Biu đt bng đin c là mt hình thc th hin sâu sc, hp dn vi ni dung c th hàm súc, đy hình tưng. Đây là mi quan h cht ch gĩp phn to nên v đp riêng ca các tác phm văn hc trung đi. Xét v yu t ni dung là khía cnh “ Đin c ám ch đn mt chuyn xưa tích cũ khin cho ngưi đc nh đn vic y, tích y mi hiu đưc ý nghĩa và vn đ lí thú trong câu văn ” hoc “ mưn mt vài ch trong câu thơ hoc câu văn c đ đt vào câu thơ câu văn ca mình khin cho ngưi đc phi nh đn câu thơ câu văn kia mi hiu đưc cái ý tác gi mun nĩi ” (Dương Qung Hàm trong Văn hc Vit Nam s yu). Đin c trưc ht là mt “kí hiu” thuc vn đ ni dung tư tưng. Vì mi đin c đu mang trong mình nĩ mt câu chuyn lch s hoc con ngưi nên nĩi đn đin c trưc tiên là nĩi đn ni dung ca đin mà tác gi mun biu đt. Đĩ chính là mt quá trình “mã hĩa” vào quá trình sáng tác văn chương, thơ phú ca các văn nhân. Và nh s “gii mã” ngưi đc s thy đưc ý nghĩa biu trưng ca đin, cũng như thy đưc ng ý ca tác gi thơng qua đin trong tác phm văn hc. Xét v bình din hình thc ngh thut, vi quan đim thm m ca ngưi xưa, thì ngoi vic biu đt ni dung tư tưng, đin c đã tr thành mt th pháp ngh thut đc đáo trong các tác phm văn hc trung đi. Vy nên vic dùng đin đưc xem là như là mt bin pháp tu t đc bit giúp nhà văn, nhà thơ xây dng đưc hình tưng ngh thut mang tính ưc l, tưng trưng mà sinh đng, làm cho vic s dng ngơn t ngh thut đưc cơ đng, hàm súc, to nên đc trưng thi pháp đc đáo “ý ti ngơn ngoi”. Vic dng đin bo đm cho tác phm cĩ kt cu ngn gn, súc tích, là các th thơ cĩ niêm lut cht ch, b gii hn bi s câu s ch trong mt bài thơ như thơ Đưng lut. 37
41. Trong khuơn kh hn hp ca s t, s câu, các nhà thơ đã tn dng tinh hoa ca thơ văn, kinh, s, truyn đ din đt tư tưng, bc l tình cm vi nguyên tc ly xưa nĩi nay. Đin c đáp ng đưc nguyên tc ít ch nhưng đm bo mt ni dung phong phú đy đ. Dn dn theo thĩi quen cng vi nhng quan nim trong sáng tác và cm th văn hc thi trung đi mà đin c đưc dùng ph bin và tr thành nguyên tc sáng to ngh thut ca ngưi xưa. Cĩ th nĩi, đin to cho tác phm văn hc mt ct cách trang trng, m l và đt hiu qu thm m cao. Trong bài thơ Cm Hồi ca Đng Dung: Th s du du ni lão hà, Vơ cùng thiên đa nhp hàm ca. Thi lai đ, điu thành cơng d, Vn kh anh hùng m hn đa. Trí chúa hu hồi phù đa trc, Ty binh vơ l vãn thiên hà. Quc thù v báo đu tiên bch, K đ long tuyn đi nguyt ma. “Đ, điu ” mà tác gi nhc ti trong bài thơ là đin c đi Hán, đĩ là hai câu chuyn v hai nhân vt Phàn Khối và Hàn Tín. Phàn Khối làm ngh bán tht, Hàn Tín làm ngh câu cá. C hai điu xut thân bn hàn nhưng sau này đu là nhng anh hùng khai quc cơng thn, giúp Hán Cao T Lưu Bang phá Tn dit S. Ngưi ta xut thân t k bn hàn như th nhưng gp thi làm nên nghip ln, cịn Đng Dung xut thân t mt gia đình danh tưng thì sao? Ơng cho rng “vn” ca mình đã “kh”. Đĩ cũng là ni đau, s bt lc cĩ nghĩa khí, cĩ chí ln mà s nghip chưa thành vì “sinh bt phùng thi”. Đi vi các anh hùng thi xưa khi xơng trn, tht bi h khơng bao gi gii thích bng li mà bng hành đng. H thưng chn cái cht đ gi tm lịng trung trinh vi vua vi nưc. đây Đng Dung đã phi dùng li đ gii thích cho hu th v s tht bi ca bn thân. Rõ ràng đng sau li gii thích y biu hin mt ni đau quá ln. Nhưng trưc cnh nưc mt nhà tan, đi vi Đng Dung ni đau ca bn thân khơng cịn là điu quan trng. Thơng đip mà ngưi anh hung l 38
42. vn mun gi li hu th đĩ là, dù tht bi nhưng ý chí phc thù cu nưc khơng bao gi vơi cn. Đã bao phen mài thanh gươm Long Tuyn dưi ánh trăng trong. Thì ra ch vi hai t mà đin c li cĩ sc gi nhiu đn như vy. Ch cĩ mt vài ch mà câu thơ đã hàm cha c mt trit lí ca cuc đi: S thành bi ca con ngưi là do “thi vn” (là tình th, điu kin chính tr xã hi) mà con ngưi dù mun cũng khơng th làm thay đi đưc, ý nghĩa câu thơ vì th mà nhiu hàm ý sâu xa. Đin “đ, điu” tr thành đim sáng thm m, “đơi mt” ca c bài thơ. Dùng đin c ban đu là thĩi quen trong li hành văn ca các tác gi trung đi, thưng nhc ti mt tích xưa, mt câu thơ, câu văn c đ din t ý mình dn dn dùng đin c đã tr thành mt tâm th sáng tác ph bin, mt th “mt” kéo dài sut thi trung đi ca các nn văn hc chu nh hưng văn hố Trung Hoa. Li dùng đin vì vy đưc coi như là bin pháp tu t làm đp, làm sang cho văn chương to cho văn chương nhng nét quý phái, uyên bác. 1.10. Tiu kt Tín hiu thm mĩ chính là mt nhân t làm nên giá tr thm mĩ cho các tác phm văn chương. Nghiên cu tín hiu thm mĩ là con đưng đ ngưi đc đi đn tip cn các tác phm văn chương, khám phá nhng sáng to đc đáo ca ngưi ngh sĩ. Mi thi đi quan nim thm mĩ cĩ s thay đi khác nhau, chính vì vy các tín hiu thm mĩ cũng cĩ s thay đi. Văn hc trung đi thưng s dng nhng tín hiu thm mĩ th cp, phái sinh đc bit là các đin tích đin c đ to tính trang nhã uyên bác cho tác phm thay vì s dng các tín hiu thm mĩ cĩ ngun gc t hin thc khách quan. Tín hiu thm mĩ cĩ ngun gc t đin tích đin c trong văn hc trung đi cũng rt phong phú và phc tp khơng khác gì các tín hiu thm mĩ cĩ ngun gc t hin thc khách quan. S phong phú phc tp đĩ th hin cách dng đin linh hot sáng to, đt hiu qu ngh thut cao ca các nhà thơ. Do ý nghĩa ca nguyên tc ý nhiu, li ít và ý ngồi li, đin c tr thành đc trưng trong sáng tác và tr thành mt trong nhng đc trưng ca văn hc trung đi Vit Nam. Xut phát t ngun gc mang ý nghĩa trit hc sâu xa đin c khơng đơn thun là 39
43. bin pháp tu t mà cịn là mt phương thc xây dng hình tưng đc đáo. Nĩ va khng đnh sc sáng to ca tác gi vi tác dng làm cho câu thơ cĩ nhiu tng ý nghĩa và liên tưng sâu xa đng thi cũng khng đnh xu hưng ca thi đi bây gi vi s giao lưu văn hĩa phương bc. Như vy đin c cĩ cơng dng rt ln trong văn chương. Cơng dng ca nĩ ph thuc vào cách thc s dng ca tác gi. Nu đin c đưc chn thích hp và đưc đt đúng ch, đưc bin hĩa thành t nhiên, khơng khuơn sáo, khơng câu n, cu kì thì hiu qu ca câu thơ câu văn rt ln. 40
44. CHƯƠNG 2 ĐIN C TRONG KHÚC NGÂM NA CUI TH K XVIII ĐU TH K XIX 2.1 S hình thành và đc đim ca th loi khúc ngâm na cui th k XVIII – đu th k XIX 2.1.1. S hình thành th loi khúc ngâm Đc đim cơ bn ca tình hình xã hi nưc ta na cui th k XVIII – na đu th k XIX là s khng hong, b tc ca nhà nưc phong kin và s sp đ ca ý thc h phong kin; là s vùng dy ca qun chúng nhân dân b áp bc và s phát trin trong mt chng mc nht đnh ca nn kinh t hàng hĩa. Cuc đu tranh giai cp trong xã hi giai đon này gay gt, quyt lit làm cho nhà nưc phong kin khơng cịn kh năng to ra s thng nht ni b ca nĩ và gia nĩ vi qun chúng nhân dân b áp bc, mà trái li qun chúng nhân dân b áp bc ngày càng đi lp sâu sc vi nhà nưc phong kin. Văn hc phát trin trong điu kin như th, đc trưng cơ bn cĩ tính lch s ca nĩ là s khám phá ra con ngưi và khng đnh nhng giá tr chân chính ca con ngưi: “ Cuc sng đy bin đng, con ngưi đng trưc nhng vn đ ht sc ln lao thuc v vn mnh ca mình và ca xã hi. Văn hc khơng th ng yên trong nhng th tài cũ, bé nh mà phi đi mi, phi vươn lên nhng th tài mi ” [23; tr.22 ]. Do phát hin ra con ngưi, đi sâu vào các ngĩc ngách tâm tư tình cm ca con ngưi; nhu cu phn ánh tng lp sĩng ni tâm phong phú và phc tp, nhu cu th hin ni bun đau trin miên và dai dng kéo dài ca con ngưi, nên các th loi thơ ngn như bát cú, t tuyt khơng th đáp ng, địi hi phi cn đn mt th loi dài hơi đĩ chính là khúc ngâm và truyn thơ, đng thi phi sáng tác bng ch Nơm ngơn ng ca dân tc. Cĩ th nĩi bên cnh truyn thơ nơm, vic sáng to ra th loi khúc ngâm là mt bưc phát trin mi v tư duy, th loi và cm hng sáng to. S xut hin ca th loi này đánh du nhu cu ni dung biu đt mi, đĩ chính là s ra đi ca trào lưu nhân đo ch nghĩa.Vi th khúc ngâm ln đu tiên trong văn hc Vit 41
45. Nam trung đi đ cp đn s phn con ngưi, gii phĩng tình cm con ngưi và nhng ràng buc ca xã hi phong kin. Khi nĩi ti s hình thành ca th loi khúc ngâm chúng ta cn phân bit th loi này vi th loi thơ song tht lc bát mà hình như ta tưng chúng cĩ s đng nht. Cĩ khúc ngâm khơng vit bng th thơ song tht lc bát và ngưc li cĩ bài thơ làm theo th đĩ nhưng khơng phi là khúc ngâm. Vi nhng th thơ song tht lc bát trưc th k XVIII ta chưa th gi đĩ là ngâm. Ví d như T thi khúc vnh , Thiên Nam minh giám tuy là song tht lc bát nhưng ngưi ta chưa th gi đĩ là ngâm. Trn Đình S tán thành vi ý kin ca Phan Ngc cho rng: “ Th ngâm nên tính t Chinh Ph Ngâm ca Đng Trn Cơn và bn dch song tht lc bát ca Đồn Th Đim hay Phan Huy Ích tr đi. Nhưng ngâm ca Đng Trn Cơn khơng phi là th song tht lc bát ” [31; tr.158] Nguyên Lc cho rng: “ Song tht lc bt đu vi bn dch Chinh Ph Ngâm ca Đồn Th Đim, ri Cung ốn ngâm khúc ca Nguyn Gia Thiu, tip theo là Ai tư vãn ca Lê Ngc Hân, Văn chiêu hn ca Nguyn Du, Bn N Thán, khuyt danh, T tình khúc ca Cao B Nh, Bn dch Tỳ bà hành ca Phan Huy Thc Đưc nâng lên th trưng ca tr tình, thưng gi là th ngâm hay khúc ngâm ” [23; tr.21]. Đng thi, ơng cũng cho rng tuy T thi khúc vnh vit bng th song tht lc bát nhưng ni dung ch yu là đ ca ngi nn thng tr ca triu đi phong kin đương thi, ch vi th khúc ngâm, song tht lc bát mi dùng đ miêu t tâm trng, nĩi đúng hơn là đ din t tâm trng bun. Như vy cĩ th nĩi khúc ngâm là mt th loi tr tình dài hơi, ch yu đưc sáng tác bng th song tht lc bát, din t mt tâm trng đau bun, ni ốn hn hay nim thương tic mt giá tr đã mt. Trn Đình S cho rng: “ngâm nghĩa đen là ngâm, là ngâm nga hoc rên r (do cơ th đau đn mà phát ra âm thanh), than th, nhưng ngâm là tên mt th loi thơ ca c bt ngun t Trung Quc ” [32; tr.158]. Vit Nam th khúc ngâm đã cĩ manh nha t trưc th k XVIII vi T thi khúc vnh , ri gián đon cho đn khi Chinh ph ngâm ca Đng Trn Cơn ra 42
46. đi (Gia th k XVIII) và sau đĩ mt lot các tác phm khác cũng xut hin như: Cung ốn ngâm khúc, Ai Tư vãn , T tình khúc cng c thêm v trí ca th khúc ngâm trong lch s văn hc dân tc. Khúc ngâm ch yu tn ti trong giai đon na cui th k XVIII đu th k XIX và sau đĩ dn vng bĩng trên văn đàn. 2.1.2. Đc đim ca th loi khúc ngâm Khúc ngâm mang tính dân tc sâu sc th hin vic dùng ch Nơm đ din đt ni dung dân tc, trình bày din mo tinh thn, tình cm mi bng vic th thơ dân tc song tht lc bát. Song tht lc bát là th thơ bt ngun t văn hc dân gian gm hai câu 7 kt hp vi câu 6, 8. Đc đim ca song tht lc bát là hai câu 7 ngt nhp 3/4 kt hp vi câu 6, 8 thành mt kh. Các kh ni tip nhau và cĩ th kéo dài bao nhiêu cũng đưc. Bn dch Chinh ph ngâm khúc cĩ 480 câu, Cung ốn ngâm khúc cĩ 356 câu, Ai tư vãn cĩ 164 câu, Thu d l hồi ngâm cĩ 140 câu, dài nht là T tình khúc vi 608 câu. Do hai câu 7 nhp c đnh kt hp vi câu 6, 8 nhp bin đng nên cĩ nhp chung là bin đng đu đu c th lp đi lp li to ra mt chu kì nhp điu. Nu càng kéo dài thì âm hưng càng bun, thích hp vi đc đim ca khúc ngâm đĩ là din t nhng ni bun đau trin miên như nhng đt sĩng lúc trm lng lúc trào dâng trong tâm hn ca nht vt tr tình. V ni dung, th khúc ngâm là nim thương tic, đau xĩt khơn nguơi cho nhng giá tr nhân sinh đã mt như ngưi cht, tui tr phơi pha, tình yêu phai nht, r rúng Nhân vt tr tình hi tưng, gi li nhng trang k nim vi mt tâm tình cĩ tính cht bi kch, khơng th cu vãn nhng gì đã mt. Bi vy, mi khúc ngâm là mt th gii ni tâm mà đĩ cĩ s bày t tình cm, suy nghĩ, th hin s tin tưng, mi hồi nghi và ưc vng ca ch th sáng to mà thi đi trưc chưa tng cĩ. Nĩ giúp ta đi sâu vào th gii thiên hình vn trng ca đi sng ni tâm qua nhng quy lut, đc trưng ph bin nht s tn ti ca con ngưi (s sng, cái cht, tình yêu, lịng chung thy, lí tưng, ưc mơ, tương lai, hnh phúc ). 43
47. Nét đc sc nht làm nên giá tr ca khúc ngâm là giá tr nhân đo gn lin vi tình thn phê phán nhng t lu ca ch đ phong kin trong bui suy tàn. Ngưi chinh ph trong Chinh ph ngâm là nn nhân ca cuc chin tranh phi nghĩa do giai cp phong kin phát đng. Ting khĩc ca nàng kéo dài trin miên trong tâm trng cơ đơn khc khoi trơng tin chng nơi chin trn. Cung ốn ngâm khúc là li tâm s v s phn bi đát ca ngưi cung n b tht sng, phi sng sut đi trong nim khát khao mt th hnh phúc vơ vng dưi ch đ cung n tàn khc ca xã hi phong kin. T tình khúc là ting than bun ti ca k trn chy triu đình, bày t ni oan c, là lịng tin tưng vơ vng vào s khoan hng ca vua Trong khúc ngâm cái tơi cá nhân đã đưc manh nha, đĩ là tâm tư tình cm ca mt con ngưi c th, mt ni nim ca cái “tơi” riêng bit trong tình hung sinh hot và xung đt xã hi. Trong Chinh ph ngâm khúc và Cung ốn ngâm khúc, ngưi chinh ph và ngưi cung n là hình tưng mà nhà thơ đã hĩa thân đ tuơn trào cm hng thành các dịng thơ. Nhưng cĩ nhng nhân vt là hình tưng trc tip t thut tâm trng. Đĩ là cách cm, cách nghĩ ca chính nhà thơ như Ngc Hân trong Ai tư vãn , Đinh Nht Thn trong Thu d l hồi ngâm, Cao Bá Nh trong T tình khúc . Mc dù cái tơi cá nhân ch mi manh nha nhưng đã chim dung lưng tồn tác phm và nhng th tình cm riêng y bao gi cũng gn vi tình cm ln ca thi đi và cĩ ý nghĩa khái quát. Vì th nhng nhân vt này tr thành hình tưng cĩ tm vĩc khái quát v thc ti và nhân sinh ca văn hc giai đon này. V mt ngh thut, khúc ngâm vi th tài song tht lc bát cĩ tính nhiu vn. Vn lưng, vn chân ơm nhau xon xuýt như khơng dt ra đưc. Vn cĩ tác dng buc ngưi ta nh li vn trưc đĩ và tơ đm cho nĩ làm cho tình cm nh tic càng đưc ni bt do vy mà vn rt đc dng vi th loi ngâm. V cách lut song tht lc bát khơng gị bĩ như thơ Đưng lut, và v dung lưng nĩ cĩ kh năng m rng hơn c hát nĩi. V kt cu nhà thơ s dng các bin pháp kt cu t do như liên tưng, đi sánh tương phn. Chinh ph ngâm bt đu t hi tưng cơn binh la, tin đưa chng ra trn, tưng tưng cnh trn mc gian kh, tưng tưng li cnh lính trn 44
48. hi sinh, nghĩ cnh cơ đơn ca mình nhà, trách chng sai li hn ưc, tính thi gian xa cách, tâm trng bn chn khơng yên, bun trưc cnh, mng gp mt, tic thi tr, ốn xa cách, t an i, ha đi ch. C bài thơ là mt chui ch đ su mun và ốn hn. Cách kt thúc ca khúc ngâm khác vi cách kt thúc cĩ hu truyn nơm. Kt thúc ca khúc ngâm thun túy ch là mong ưc thm kín. Khúc Ngâm là th loi tr tình nghiêng v k, thut, “t” nhng kt qu ca b ngồi đi sng ni tâm ch khơng phi là bn thân ni tâm. Tc là nhà thơ bc l ni lịng bng cách k nhng biu hin vic làm b ngồi ca tm lịng đĩ như là nh, trách, tính ngày tháng, ưc mong, do hiên vng, ngi thâu đêm, trơng bn b Tĩm li khúc ngâm là mt th loi tr tình ca văn hc trung đi mang tinh thn bi kch, th hin ch tìm li giá tr nhân sinh mà khơng đưc, khơng cam chu mt mát giá tr mà đành bt lc và bt lc mà càng khao khát giá tr mnh thêm, day dt thêm, bi kch y đưc tp trung các tình cm “su, hn, oan, ốn”. 2.2. Đin c trong mt s khúc ngâm Nhu cu phn ánh hin thc, nhu cu th hin nhng lp sĩng ni tâm ngưng đng trong sut các khúc ngâm địi hi mt th ngơn ng mang tính truyn thng khách quan, sinh đng, sâu sc, giàu biu cm, giàu tính hình tưng và hàm súc mi thích hp. Li thơ phi đưc chn lc đ đt tính cơ đng nhiu khi mi câu thơ tp trung tình cm cao đ vào mt t, xem đĩ là tiêu đim đ nhìn thu vào tâm hn ch th. Cĩ l vì th mà ngồi phương thc n d, hốn d thì đin c đưc s dng ph bin trong các khúc ngâm giai đon này. Cĩ th nĩi nh phương thc biu hin bng đin c, th gii ni tâm trong thơ cĩ th din đt bng nhng li nĩi cơ đng, hàm súc, chính xác. Chính vì th vic hiu và chim lĩnh ngơn ng mang tính cht đc thù này trong các khúc ngâm là rt cn thit. Nĩi cách khác tìm hiu ngh thut s dng đin c các khúc ngâm trong giai đon na cui th k XVIII – đu th k XIX s gĩp phn thy đưc tính bác hc ca th loi bt ngun t văn hc dân gian và quá trình Vit hĩa văn liu vay mưn ca nưc ngồi đ làm giàu ngơn ng dân tc. 2.2.1. Ngun gc đin c trong khúc ngâm 45
49. Trong khúc ngâm đin c đưc ly t nhiu ngun khác nhau rt phong phú và đa dng. Chúng ta hãy tìm hiu mt s ví d sau: Đin c đưc ly t trit lý ca Đo pht (t T b) Nghĩ thân phù th mà đau Bt trong b kh , bèo đu bn mê. (Cung ốn ngâm khúc) Theo trit lý bi quan ca pht giáo, cuc sng ca chúng sinh, cuc đi con ngưi tràn ngp trong nhng đau kh vơ cùng vơ tn bao la như bin c. Ly giĩ mát trăng thanh kt nghĩa. Mưn hoa đàm, đuc tu làm duyên. (Nguyn Gia Thiu) “Đuc tu” , tc là đuc trí tu, theo nhà pht ngn la trí tu cĩ th cu chúng sinh ra khi vịng kh i. Đin c cĩ ngun gc t Kinh Thi St cm gưng gãy ngĩn đàn, Dây uyên kinh đt, phím loan ngi chùng. (Chinh ph ngâm khúc) Kinh Thi : “ Yu điu thc n, cm st vĩ chi ” (ngưi ph n yu điu, làm bn st cm). Đàn st và đàn cm, hai th đàn này thưng đánh hịa âm vi nhau, ch cnh v chng hịa hp. Cùng nhau mt gic hành mơn , Lau nhau ríu rít cị con cũng tình (Nguyn Gia Thiu) “Hành mơn ” là cái cng thơ sơ ch cĩ mt cây g bc ngang trên. Kinh Thi: “Hành mơn chi h, kh dĩ thê trì ” (dưi cng hành mơn, cĩ th dng đ li lâu). Ý nĩi nơi quê mùa thơ lu. Đin c ly t Thn tiên truyn: Gy rút đt đ khơn hc chưc, Khăn gieo cu nào đưc thy tiên. 46
50. (Chinh ph ngâm) Theo lit tiên truyn, Thơi Sinh vào trong núi, ly tiên n đưc v dy cho phép tiên, bit tàng hình. Sau đĩ Thơi Sinh tr v cõi trn, dùng thut tàng hình vào cung vua đnh làm chuyên dâm ơ vi cung n, b k thut sĩ phát hin đưc đui bt. Thơi Sinh b chy, b đui đn b sơng, tình th nguy cp. Lúc đĩ v là tiên n bên kia sơng ném ra chic khăn hĩa ra chic cu giúp chàng thốt nn. Đin c cĩ ngun gc t Truyn c Trung Quc (khai thiên di s) Trên gác phưng dưi lu xanh, Gi du tiên vn rành rành song song. (Nguyn Gia Thiu) “Gi du tiên ” – cái gi đi chơi cõi tiên. Theo khai thiên di s Quy Tư dâng vua Đưng mt cái gi sc như mã não, khi nm ng gi lên mơ thy mình đi chơi cõi tiên. Vì th Đưng Minh Hồng mi đt tên là Du Tiên Chm (gi chơi tiên). Đin c ly ngun gc t S b ( Hu hán thư) Chí làm trai dm nghìn da nga Gieo Thái Sơn nh ta hng mao (Chinh ph ngâm khúc) Theo Hu hán thư, Mã Vin tr li Hán Quang Vũ: “ Đi trưng phu nên cht nơi biên gii, chn chin trưng, ly da nga bc thây mà chơn, ch sao li cĩ th nm trên giưng trong tay bn đàn bà tr con mà đưc ư? ”. Văn hc c dùng đin “ da nga bc thây ” đ nĩi v chí khí làm trai thi phong kin. Đin c cĩ ngun gc t Kinh dch Tri vách qu giĩ vàng hiu ht Mnh vũ y lnh ngt như đng ( Nguyn Gia Thiu) Theo kinh dch, ngũ hành (Kim, Mc, Thy, Ha, Th) ng vi ngũ phương (Đơng, Tây, Nam, Bc, Trung ương) và các mùa Xuân, H, Thu, Đơng. Đơng phương thuc Mc, tưng trưng mùa Xuân; Tây phương thuc Kim, tưng trưng mùa Thu; Nam phương thuc Ha, tưng trưng mùa Hè; Bc phương thuc 47
51. Thy, tưng trưng mùa Đơng; Trung ương thuc Th, tưng trưng mùa Đơng. Mùa thu thuc kim phong hay cịn gi là giĩ vàng tc giĩ mùa thu. Đin c cĩ ngun gc t Kinh l Làng cung kim rp ranh bn s, Khách cơng hu ngp nghé mong sao (Nguyn Gia Thiu). “Mong sao ” – trơng v sao trên tri. Kinh l “ hơn gi kin tinh nhi hành ” (nhìn sao mà đnh l kt hơn) – ý nĩi mong mi sm đưc kt hơn. Đin c cĩ ngun gc t thơ Đưng Sau bao nhiêu vt vã trong tâm hn, bao nhiêu ch đi hy vng ri tht vng, cui cùng ngưi chinh ph phi tìm đn mt lý do khác đĩ là hn gp chng kip sau. Đ din t điu này tác gi đã mưn tích v thiên tình s Đưng Minh Hồng và Dương Quý Phi và s dng ý thơ ca Bch Cư D trong Trưng hn ca : Thip xin v kip sau này Như chim lin cánh , như cây lin cành . (Chinh ph ngâm khúc) “Ti thiên nguyn tác t dc điu; ti đa nguyn vi liên lý chi ” (trên tri nguyn làm chim lin cánh, dưi đt nguyn làm cây lin cành). Hay câu: Sum vy my lúc tình c Chng qua trên gi mt gi mng xuân (Chinh ph ngâm) “Mng xuân ” – gic mng đp. Thơ Sm Tham (đi Đưng); “ đng phịng to d xuân phong khi, dao c m nhân Tương Giang thy, chm thưng phin thi xuân mng trung, hành tn giang nam s thiên lý ” (phịng sâu đêm trưc giĩ xuân ni, chnh nh ngưi đp dịng Tương Giang, trên gi phút giây trong mng xuân, ti tn Giang Nam vài ngàn dm). 48
52. Qua bng thng kê (phn ph lc), ta thy rng khúc ngâm s dng đin cĩ cĩ xut x t kinh, s, truyn nhiu hơn là t thơ đ din t sc đp, thân th, tài năng, tình yêu, hơn nhân, th hin khuynh hưng truyn thng, đin nhã. V ni dung khúc ngâm s dng khá nhiu đin c nĩi v đa danh, chin trưng như trong Chinh ph ngâm cĩ 29 trên tng s 94 đin c, chim khong 30,8% và T tình khúc cĩ 18 trên tng s 78 đin c chim khong 23,3%. Chng hn như trong Chinh ph ngâm : “Chn Hàm Dương chàng cịn ngonh li, Bn Tiêu Dương thip hãy trơng sang”. “Chng nơi Hãn Hi thì min Tiêu Quan ”. “Non Kì qunh qu trăng treo, Bn Phì giĩ thi đìu hiu my gị”. Miêu t ni tâm nhưng nhng khúc ngâm khai thác nhiu đin c cĩ ct truyn đ din đt nhm tăng thêm sc gi hình gi cm: “ Khác chi Chc, ch Hng , Bn Ngân sùi st cung trăng chĩc mịng” (Chinh ph ngâm). “ Phịng tiêu lnh ngt như đng, Gương loan b na , gii đng s đơi ” (Cung ốn ngâm khúc). “Thái Hng xa mây bc ln vn, Hn bay ngàn dm cũng gn. Trong năm mươi khc năm ln thy cha ”(T tình khúc). Mc dù đin c cĩ ngun gc t thơ ít hơn t kinh, s, truyn, nhưng mc đ chênh lch ca chúng khơng đáng k. Theo thng kê Chinh ph ngâm cĩ đin t thơ là 27 (chim 28,4%), t kinh, s, truyn là 67 (chim 71,5%); Cung ốn ngâm khúc cĩ đin t thơ là 23 (chim 22,5%), t kinh, s, truyn là 79 (chim 77,4); T tình khúc cĩ đin t thơ là 12 (chim 15,3%), t kinh, s, truyn là 66 (chim 84,6%). Vi th tài đc trưng bt ngun t văn hc dân gian là song tht lc bát, nhưng khúc ngâm li là th loi thơ bác hc, thưng dùng đin c đ biu đt, đc bit là đin c t thơ. Đi tưng cm nhn đưc nĩ địi hi phi cĩ trình đ cao. Hu ht đin c t thơ dch sang ting Vit dùng đ miêu t đc đim chung ca các khúc ngâm – tâm tư, tình cm qua tâm trng li bit: “Quân đưa chàng rui lên đưng, Liu Dương bit thip đon trưng này khơng” (Chinh ph ngâm) “ B nhành liu ngâm câu li hp, 49
53. Khut ngàn dâu qua lp đon tràng” (T tình khúc) Hoc là s kh đau vì ly bit: “ Ni nim bit t cùng ai, Thip trong cánh ca chàng ngồi chân mây ” (Chinh ph ngâm) “ Bng này cúc đã hoa thâu . Liu kia nghĩ cũng âu su vì ve” (Thu d l hồi ngâm) Hoc ni nim đơn đc: “ Ai ng ting d ran rên r Ging thu bi gi k cơ phịng” (Cung ốn ngâm khúc) “ Ngồi rèm thưc chng mách tin, Trong đèn dưng đã cĩ rèm bit chăng ” (Chinh ph ngâm) Hoc nim luyn nh khơn nguơi: “ Mơ h nghĩ ting xe ra, Đt phong hương h mà h áo tàn ” (Cung ốn ngâm khúc) “Thương ơi đng bnh cùng thương, Mt Tn li mt Tiêu Tương mt tri ” (Thu d l hồi ngâm) Cĩ khi là ni lịng trăn tr: “Trơng t b, chân tri, mt đt, Lên xung lu thm thốt địi phen ” ( Chinh ph ngâm) “Đêm đêm li hi tri già, 50
54. Thân này ơ trc hay là thanh cao ” ( T tình khúc) Qua kho sát đin c trong khúc ngâm, cĩ th thy đưc ý đ ca vic la chn, s dng phương thc tu t đc bit này, ct yu nhm vào mc đích biu l tâm hn và nhn bit s đng cm ca ngưi đc. Tác gi bng tâm hn mình đng cm vi ngưi xưa, ngưi đc đng cm vi tác gi to thành nhp cu ni tâm hn vi tâm hn cùng hịa điu s chia. Điu này địi hi ngh thut và hiu qu vn dng đin c mt cách điêu luyn sáng to. Vic tìm hiu ngun gc đin c gĩp phn hiu thêm ngh thut s dng đin c ca các tác gi khúc ngâm. 2.2.2. Đc tính đin c trong khúc ngâm 2.2.2.1. Đin c âm thun Vit Trong quá trình Vit hĩa ơng cha ta đã trit đ s dng nhng t thun Vit (đin c đưc Vit hĩa sâu sc) thay th dn nhng t Hán, cĩ xu hưng Vit hĩa bng cách dch hoc sao phng nhng t Hán mang ý nghĩa biu cm, n d, tưng trưng Đin c âm thun Vit là loi đin c ít nhiu đã đưc Vit hĩa, nĩ mang nhng hình nh, t ng, sc thái ca ngơn ng dân tc, đưc bin hĩa thành nhng gì gn gũi vi con ngưi Vit, chuyên ch bit bao ý nghĩa, tâm trng, tình cm ca đi sng tâm hn. Đin c này thuc loi đin c d hiu trong khúc ngâm bác hc. Theo thng kê thì đin c âm thun Vit đưc s dng nhiu ít thì cịn tùy thuc vào mi tác phm. Chinh ph ngâm cĩ 44 (chim 46,3%), Cung ốn ngâm khúc cĩ 38 (chim 37,1%), T tình khúc cĩ 12(chim 15,3%), Ai tư vãn cĩ 2 (chim 12,5%). Đin c âm thun Vit thưng dùng đ miêu t tâm trng, đây đin c đã đưc bin hĩa linh đng đ tr nên gn gũi quen thuc và d hiu. Cung ốn ngâm khúc cĩ câu: “Chiu dt gic mai trưa sm V bâng khuâng hn bưm vn vơ” Câu thơ th nht cĩ ngun gc t ý câu thơ c: “ Tương tư nht d mai hoa phát, Ht đáo song tin nghi th quân ” (Mơ tưng đn ai mt đêm cây mai tr hoa, 51
55. bng thy trưc ca s ng là chàng). Trong trưng hp này, khơng hiu đin c đưc s dng trong câu thơ thì ngưi đc cũng cĩ th hiu đưc phn nào ý nghĩa ca câu thơ nh vào vic tác gi dng đin âm thun Vit. đây câu thơ miêu t tâm trng ngưi cung n, ngay c khi mơ ln khi tnh, luơn ngĩng trơng đưc đng quân vương đối hồi đn. Nhưng mãi mãi là s ng ngàng vì hnh phúc vi nàng ch cĩ trong mơ. Đin dùng rt t nhiên gi cm. Sc đp ca ngưi cung n đi vi đng quân vương ch là đ tha mãn nhu cu nhc dc tm thưng: “Muơn hng nghìn tía đua tươi , Chúa xuân ch hái mt hai bơng gn” “Muơn hng nghìn tía đua tươi ” mưn câu thơ Đưng: “ Vn t thiên hng tng th xuân ” (muơn hng nghìn tía thy là xuân), ch vơ s các bơng hoa tươi đp, cũng ám ch vơ s các cung nhân hương sc khơng khác nào trăm hoa muơn màu đua sc xinh tươi trong vưn xuân. Nhưng tic thay “Chúa xuân ” (vua ca vưn xuân – ch đng quân vương) ch chn vài ngưi đp trơng thy trưc mt đ tha lịng dc vng mà thơi ch làm gì cĩ tình yêu? Li dùng đin theo phép n d tht sâu sc, li nĩi hoa m thanh nhã. Khi din li bng t ng thun Vit thì đin c s tr nên c th tinh t và bt đi tính qui phm cơng thc, thêm vào đĩ nh cm xúc chân thành và ngh thut s dng đin c ca tác gi mà li din đt bng đin c vn khơ khan tr nên mm mi, d hiu. Cung ốn ngâm khúc cĩ câu: “Dơ bun đn thú cn con, Trà chuyên nưc nht , hương dn khĩi đơi” “Trà chuyên nưc nht ” mưn bài Trà ca ca Lơ Đng đi Đưng: “ Nht trn hu vn nhun, Nh Trn phá cơ mun ” (Ung chén th nht, c m và trơn, Ung chén th hai tan ni su cơ qunh). Nhưng nàng cung n nng ni su đơn l đn ni ch ung đưc chén th nht mà thơi. Dùng đin c âm thun Vit làm cho đin c mt đi du vt vay mưn và tr nên quen thuc. Chinh ph ngâm cĩ câu: 52
56. “Mt bing tơ, ming càng bing nĩi, Sm li chiu dõi dõi nương song. Nương song lung nhn ngơ lịng, Vng chàng đim phn trang hng vi ai ”. Câu thơ rt nh nhàng duyên dáng, đáng yêu. Dch gi dch đin c mt cách t nhiên nĩi lên đưc mt khía cnh tâm lí ca ngưi chinh ph yêu chng và nh chng. Chúng ta khĩ mà nhn bit đưc câu “ vng chàng đim phn trang hng vi ai ” dùng ý câu thơ trong Kinh Thi: “ T bá chi Đơng, th như phi bng, khi vơ cao mc, thùy thích vi dung ” (T lúc chàng đi Phương Đơng, đu thip bù xù như c bng. Há li khơng tm m gi đu, nhưng làm đp cho ai?). “Hưng Dương lịng thip như hoa, Lịng chàng ln thn e tà bĩng dương” “Hưng dương lịng thip như hoa ” mưn ý câu thơ c: “ Hồng hoa linh lc vơ nhân khan, Đc t khuynh tâm hưng thái dương ” (Hoa vàng rơi khơng ai thy, ch mt mình hưng lịng v phía mt tri). Ngưi chinh ph mun so sánh ni lịng thương yêu và tm lịng trung trinh vi chng nht mc và rõ ràng nhưng nàng ch s ch cĩ mình nàng bit cịn chng thì hng h vơ tình. Câu thơ nh nhàng, gin d nhưng đã làm ni bt đưc ý tưng mưn câu thơ c: S cơ đơn trong ni nim thương nh và tình cm trung trinh đi vi chng. Khi vn dng đin c vào trong câu thơ thì nĩ khơng phi là mt khái nim cng nhc mà đĩ cịn là thái đ cm xúc ca tác gi. Ni dung ca nĩ khơng ch là mt s vt, s vic vi khái nim tru tưng mà đĩ cịn là mt th gii tâm trng. Trong Chinh ph ngâm khúc khi miêu t v hồn cnh chin tranh tác gi khơng ch s dng nhng đin c âm Hán Vit đơn thun mà tác gi cịn phơ din đi sng tâm trng v chin tranh qua đin c âm thun vit gn gũi, d hiu. Đĩ là nơi cha đng ni dn vt ca ni tâm vi bit bao s lo âu, tưng tưng, nh thương: “ Chàng thì đi vào nơi giĩ cát Đêm trăng này nghĩ mát phương nao ” 53