Nghiên cứu khả năng sinh trưởng, sinh sản, năng suất và chất lượng sữa của bò cái holstein friesian (hf) thuần, các thế hệ lai f1, f2 và f3 giữa hf và lai sind nuôi tại tỉnh Lâm Đồng - Trần Quang Hạnh

Nội dung text: Nghiên cứu khả năng sinh trưởng, sinh sản, năng suất và chất lượng sữa của bò cái holstein friesian (hf) thuần, các thế hệ lai f1, f2 và f3 giữa hf và lai sind nuôi tại tỉnh Lâm Đồng - Trần Quang Hạnh

1. B GIÁO DC VÀ ĐÀO TO TRƯNG ĐI HC NƠNG NGHIP HÀ NI TRN QUANG HNH NGHIÊN CU KH NĂNG SINH TRƯNG, SINH SN, NĂNG SUT VÀ CHT LƯNG SA CA BỊ CÁI HOLSTEIN FRIESIAN (HF) THUN, CÁC TH H LAI F 1, F 2 VÀ F 3 GIA HF VÀ LAI SIND NUƠI TI TNH LÂM ĐNG Chuyên ngành: CHĂN NUƠI ĐNG VT Mã s: 62.62.40.01 LUN ÁN TIN SĨ NƠNG NGHIP Ngưi hưng dn khoa hc: GS.TS. ĐNG VŨ BÌNH HÀ NI – 2010
2. i LI CAM ĐOAN Tơi xin cam đoan đây là cơng trình nghiên cu ca riêng tơi. Các s liu và kt qu nêu trong lun án là trung thc và chưa tng đưc ai cơng b trong bt kỳ cơng trình nào khác. Mi s giúp đ cho vic thc hin lun án đã đưc cm ơn và các tài liu tham kho đưc trích dn trong lun án đu đưc ch rõ ngun gc xut x thc t và rõ ràng. Tác gi lun án Trn Quang Hnh
3. ii LI CM ƠN Trưc tiên tơi xin chân thành cm ơn GS.TS. Đng Vũ Bình ngưi hưng dn khoa hc đã tn tình hưng dn và đĩng gĩp nhiu ý kin ht sc quý báu. Cho phép tơi bày t li cm ơn ti Ban giám hiu, Vin Đào to Sau Đi hc, Khoa Chăn nuơi & Nuơi trng Thy sn, các thy cơ, các bn đng nghip trong B mơn Di truyn & Chn ging Vt nuơi, d án PHE, Trưng Đi hc Nơng nghip Hà Ni; Ban giám hiu, Ban ch nhim Khoa Chăn nuơi Thú y, Trưng Đi hc Tây Nguyên, đã cho phép và to mi điu kin thun li giúp đ tơi trong quá trình nghiên cu và hồn thành lun án. Tơi xin cm ơn Ban giám đc, phịng K thut ca Chi cc Thú Y, Cơng ty Thanh Sơn (Vit Nam – Hà Lan), Cơng ty C phn Sa tnh Lâm Đng và các h nuơi bị sa thành ph Đà Lt, huyn Đc Trng, Đơn Dương, Lâm Hà, Bo Lc đã to mi điu kin thun li cho chúng tơi tin hành thí nghim, thu thp s liu làm cơ s cho bn lun án. Cm ơn Gia đình và các bn đng nghip đã đng viên khích l, to mi điu kin thun li gĩp phn cho bn lun án đưc hồn thành. Hà Ni, ngày tháng năm 2010 Tác gi lun án Trn Quang Hnh
4. iii MC LC Trang Li cam đoan i Li cm ơn ii Mc lc iii Danh mc các ch vit tt vi Danh mc các bng vii Danh mc các biu đ ix Danh mc các hình x ĐT VN Đ 1 Chương 1 TNG QUAN 4 1.1 CƠ S LÝ THUYT CA VN Đ NGHIÊN CU 4 1.1.1 Tính trng s lưng và s di truyn ca tính trng s lưng 4 1.1.2 Lai to ging 6 1.2 SINH TRƯNG, SINH SN, NĂNG SUT VÀ CHT LƯNG SA CA BỊ SA 7 1.2.1 Sinh trưng 7 1.2.2 Sinh sn 13 1.2.3 Năng sut và cht lưng sa 18 1.3 TÌNH HÌNH NGHIÊN CU TRONG VÀ NGỒI NƯC 32 1.3.1 Tình hình nghiên cu ngồi nưc 32 1.3.2 Tình hình nghiên cu trong nưc 34 1.4 MT S YU T V ĐIU KIN T NHIÊN TNH LÂM ĐNG 38 1.4.1 Đa hình 38 1.4.2 Khí hu 38
5. iv 1.4.3 Mt s nét v tình hình chăn nuơi bị sa và s dng thc ăn ca tnh Lâm Đng 40 Chương 2 VT LIU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CU 42 2.1 VT LIU NGHIÊN CU 42 2.1.1 Bị HF (Holstein Friesian) 42 2.1.2 Nhĩm bị lai hưng sa 43 2.2 NI DUNG NGHIÊN CU 45 2.3 PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CU 46 2.3.1 Kh năng sinh trưng 47 2.3.2 Kh năng sinh sn 48 2.3.3 Kh năng sn xut sa 49 2.3.4 Tiêu tn thc ăn 50 2.4 X LÝ S LIU 51 Chương 3 KT QU VÀ THO LUN 53 3.1 KH NĂNG SINH TRƯNG CA BÊ, BỊ CÁI F 1, F 2, F 3 (HF x LAI SIND) VÀ HF 53 3.1.1 Kh năng sinh trưng ca các nhĩm bê, bị cái theo dõi 53 3.1.2 Kh năng sinh trưng ca các nhĩm bê, bị cái thí nghim 60 3.2 KH NĂNG SINH SN CA BỊ CÁI F 1, F 2, F 3 (HF x LAI SIND) VÀ HF 77 3.2.1 Tui phi ging ln đu 77 3.2.2 Tui đ la đu 78 3.2.3 Thi gian phi li sau khi đ 81 3.2.4 Khong cách gia 2 la đ 83 3.2.5 H s phi ging 86 3.3 KH NĂNG SN XUT SA CA BỊ CÁI F 1, F 2, F 3 (HF x LAI SIND) VÀ HF 88
6. v 3.3.1 Sn lưng sa thc t và thi gian cho sa 88 3.3.2 Sn lưng sa 305 ngày 92 3.3.3 Sn lưng sa tiêu chun (4% m) 96 3.3.4 Sn lưng sa qua các la đ 97 3.3.5 Năng sut sa qua các tháng ca chu kỳ 305 ngày 100 3.3.6 Cht lưng sa 109 3.3.7 Tiêu tn thc ăn cho cho 1kg sa 118 KT LUN VÀ Đ NGH 124 1 KT LUN 124 2 Đ NGH 126 Các cơng trình đã cơng b cĩ liên quan đn lun án 127 Tài liu tham kho 128 Ph lc 154
7. vi DANH MC CÁC CH VIT TT CK : Cht khơ CSDT : Ch s dài thân CSKL : Ch s khi lưng CSTM : Ch s trịn mình CV : Cao vây Cv% : H s bin sai DTC : Dài thân chéo ĐVT : Đơn v tính EXP : Exponent – s mũ F1 : Con lai gia bị HF và bị lai Sind F2 : Con lai gia bị HF và bị F 1 F3 : Con lai gia bị HF và bị F 2 HSSS : H s st sa HF : Holstein Friesian KHKT : Khoa hc k thut KL : Khi lưng Max : Maximum – Cc đi Min : Minimum – Cc tiu NLTĐ : Năng lưng trao đi NXB : Nhà xut bn PTNT : Phát trin nơng thơn SE : Standard Error – Sai s tiêu chun TB : Trung bình TT : Tăng trưng TTTA : Tng tiêu tn thc ăn VCK : Vt cht khơ VCKKM : Vt cht khơ khơng m VN : Vịng ngc : Trung bình
8. vii DANH MC CÁC BNG STT Tên bng Trang 2.1 S mu nghiên cu ca đ tài 45 3.1 Khi lưng bị cái (kg) t sơ sinh đn 24 tháng tui 53 3.2 Tăng trưng tuyt đi (g/ngày) và tăng trưng tương đi (%) ca các nhĩm bị 55 3.3 Kích thưc (cm) mt s chiu đo qua các tháng tui ca các nhĩm bị 58 3.4 Mt s ch s cu to th hình ca các nhĩm bị 59 3.5 Khi lưng bị cái (kg) t sơ sinh đn 24 tháng tui 60 3.6 Tăng trưng truyt đi (g/ngày) và tăng trưng tương đi (%) ca các nhĩm bị 63 3.7 Kích thưc mt s chiu đo (cm) ca các nhĩm bị cái qua các tháng tui 66 3.8 Mt s ch s cu to th hình ca các nhĩm bị cái qua các tháng tui 67 3.9 Hàm sinh trưng ca bị cái lai và HF 70 3.10 Tui, khi lưng và tăng khi lưng cc đi ti đim un 76 3.11 Tui phi ging ln đu 77 3.12 Tui đ la đu 79 3.13 Thi gian phi li (ngày) sau khi đ 82 3.14 Khong cách gia 2 la đ 83 3.15 H s phi ging ca các nhĩm bị 86 3.16 Sn lưng sa thc t và thi gian cho sa 89 3.17 Sn lưng sa thc t và thi gian cho sa 90 3.18 Sn lưng sa (kg/chu kỳ 305 ngày) ca các nhĩm bị 92 3.19 Sn lưng sa tiêu chun 305 ngày (4% m) 96
9. viii 3.20 Sn lưng sa qua các la đ 98 3.21 Năng sut sa (kg) và h s st sa (HSSS) qua các tháng ca chu kỳ 305 ngày 101 3.22 Năng sut sa (kg) và h s st sa (HSSS) theo các tháng ca chu kỳ 305 ngày 102 3.23 T l (%) năng sut sa bị qua các tháng so vi c chu kỳ 107 3.24 T trng ca sa (s liu theo dõi) 109 3.25 T l vt cht khơ khơng m ca sa (s liu theo dõi) 110 3.26 T l m sa (s liu theo dõi) 112 3.27 T l protein sa (s liu theo dõi) 114 3.28 Cht lưng sa la th nht ca bị nuơi thí nghim 117 3.29 Tiêu tn thc ăn tinh cho 1 kg sa 118 3.30 Tiêu tn thc ăn cơ s cho 1kg sa 119 3.31 Tiêu tn thc ăn cho 1kg sa (thc ăn tinh và thc ăn cơ s) 120 3.32 Ưc tính chi phí thc ăn (vt cht khơ) cho 1kg sa 121
10. ix DANH MC CÁC BIU Đ STT Tên biu đ Trang 3.1 Tăng trưng tuyt đi ca các nhĩm bị 56 3.2 Tăng trưng tuyt đi ca các nhĩm bị 65 3.3 T l năng sut sa theo tháng cho sa 108 3.4 T l năng sut sa theo tháng cho sa 108
11. x DANH MC CÁC HÌNH STT Tên hình Trang 3.1 Khi lưng bị qua các tháng tui 54 3.2 Tăng trưng tương đi ca các nhĩm bị 56 3.3 Khi lưng ca các nhĩm bị qua các tháng tui 63 3.4 Tăng trưng tương đi ca các nhĩm bị 65 3.5 Đưng cong Gompertz biu din sinh trưng ca bị F 1 theo dõi 71 3.6 Đưng cong Gompertz biu din sinh trưng ca bị F 2 theo dõi 71 3.7 Đưng cong Gompertz biu din sinh trưng ca bị F 3 theo dõi 72 3.8 Đưng cong Gompertz biu din sinh trưng ca bị HF theo dõi 72 3.9 Đưng cong Gompertz biu din sinh trưng ca bị F 1 nuơi thí nghim 72 3.10 Đưng cong Gompertz biu din sinh trưng ca bị F 2 nuơi thí nghim 72 3.11 Đưng cong Gompertz biu din sinh trưng ca bị F 3 nuơi thí nghim 73 3.12 Đưng cong Gompertz biu bin sinh trưng ca bị HF nuơi thí nghim 73 3.13 Sn lưng sa qua các la đ 100 3.14 Năng sut sa theo tháng vt sa ca nhĩm bị theo dõi 106 3.15 Năng sut sa theo tháng vt sa ca nhĩm bị nuơi thí nghim 106
12. 1 ĐT VN Đ Trong nhng năm gn đây, chăn nuơi bị sa phát trin mnh mt s tnh, thành ph như Sơn La, Lâm Đng, Đng Nai, Bình Dương, Long An, Bà Ra – Vũng Tàu, thành ph H Chí Minh, Hà Ni Tính đn ht năm 2008, c nưc ta cĩ 111.305 con bị sa, vi sn lưng sa 265.584 tn, tăng 13,29% so vi năm 2007 (Cc Chăn nuơi, 2008)[11]. Theo d báo ca Cc Chăn nuơi (2006)[10], đn năm 2010 nưc ta s cĩ khong 200.000 con bị sa, đáp ng 40% nhu cu tiêu th. T khi cĩ Quyt đnh 167/2001/QĐTTg ca Th tưng chính ph ngày 26 tháng 10 năm 2001 v mt s gii pháp và chính sách bị sa Vit Nam thi kỳ 2001 – 2010, chăn nuơi bị sa nưc ta đã bưc sang mt giai đon mi. Tng đàn bị sa hàng năm tăng nhanh, tc đ bình quân giai đon 2001 – 2005 đt 24,93%/năm. Đc bit, t năm 2007 giá sa bt trên th gii tăng gp đơi, ngưi chăn nuơi thu đưc li nhun cao, thúc đy chăn nuơi bị sa phát trin mnh (Nguyn Xuân Trch, 2007)[100]. Hin nay, ngồi vic nhp bị Holstein Friesian (HF) thun, vic lai to bị HF vi bị lai Sind đ to ra con lai cĩ kh năng sn xut sa cũng đưc chú trng. Đn nay khong 89% s lưng bị sa ca nưc ta là con lai hưng sa phi tinh bị đc HF vi bị cái ni ci tin cĩ t l máu khác nhau. Lâm Đng là mt trong 5 tnh ca Tây Nguyên, cĩ din tích t nhiên 9.764,79km 2, đt bazan màu m, đa hình chia ct bi nhiu sơng, sui và cĩ tr lưng nưc di dào, cùng vi khí hu nhit đi nĩng m và 2 mùa mưa và mùa khơ rõ rt, thi tit quanh năm mát m thích hp cho nhiu loi cây trng, vt nuơi sinh trưng, phát trin cho năng sut cao khá n đnh, đc bit là bị sa gc ơn đi. Đàn bị sa đang nuơi tnh Lâm Đng ch yu là bị thun HF gc Cu Ba (nhp t Mc Châu năm 1977), bị lai gia bị HF vi bị đa phương hoc
13. 2 lai Sind và đàn HF mi nhp t Úc, M. Tính đn năm 2005, tnh Lâm Đng cĩ s lưng bị lai Sind hưng sa và bị lai Sind tương ng là: 944 con và 1.947 con (Chi cc Thú y, tnh Lâm Đng, 2009)[7]. Các con lai hưng sa thích hp vi các h ít cĩ điu kin, các h nuơi bị HF thun thưng nuơi kt hp vi bị lai vì nhĩm bị lai thưng cĩ t l m sa cao hơn. Trong chin lưc phát trin đàn bị sa cht lưng cao ca tnh, đàn bị F2, F3 và bị cĩ t l máu HF cao hơn cĩ năng sut sa cao, thích nghi vi điu kin ca tnh. Vì vy cn cĩ đàn bị lai (HF x lai Sind) và đĩ là xu hưng ca tnh. Tính đn nay trên c nưc cĩ khá nhiu cơng trình nghiên cu v bị sa. Lương Văn Lãng (1983)[50] nghiên cu mt s đc đim v kh năng sinh sn ca bị HF (Cu Ba) ti Mc Châu. Lê Đăng Đnh (1996)[27] nghiên cu tính năng sn xut sa bị lai hưng sa thành ph H Chí Minh. Nguyn Quc Đt (1999)[29] nghiên cu mt s đc đim v ging ca đàn bị cái lai hưng sa ti thành ph H Chí Minh. Phm Ngc Thip và Nguyn Xuân Trch (2004)[95] nghiên cu kh năng sinh trưng ca bị HF thun nuơi ti Lâm Đng. Phm văn Gii và CS (2006)[37] nghiên cu v h s di truyn gia sn lưng sa và t l m sa ca bị HF nuơi Vit Nam. Vũ Chí Cương và CS (2006)[14] đánh giá kt qu chn lc bị cái 3/4 và 7/8 HF đ to đàn bị ht nhân lai hưng sa đt trên 4.000 chu kỳ Tuy nhiên, chưa cĩ mt cơng trình nghiên cu đánh giá đy đ và tồn din v kh năng sinh trưng, sinh sn, năng sut và cht lưng sa ca bị HF và các th h con lai gia bị HF vi bị Lai Sind ti tnh Lâm Đng. Xung quanh vic đy mnh hơn na ngành chăn nuơi bị sa ti tnh Lâm Đng, nhiu vn đ đt ra cho cơng tác nghiên cu và thc nghim khoa hc. Trong đĩ, nghiên cu, đánh giá kh năng sinh trưng, sinh sn, năng sut và cht lưng sa ca đàn bị sa nuơi trong điu kin ca tnh là vn đ cp thit. Xut phát t yêu cu thc t này chúng tơi đã tin hành đ tài:
14. 3 ‘‘Nghiên cu kh năng sinh trưng, sinh sn, năng sut và cht lưng sa ca bị cái Holstein Friesian(HF) thun, các th h lai F 1, F 2 và F3 gia HF và lai Sind nuơi ti tnh Lâm Đng”. Mc đích nghiên cu Đánh giá kh năng sinh trưng, sinh sn, năng sut và cht lưng sa ca bị cái Holstein Friesian thun, các th h lai F 1, F 2 và F 3 gia HF và lai Sind nuơi ti tnh Lâm Đng phc v cơng tác chn ging nâng cao năng sut ca bị HF và các con lai, đ xut hưng s dng thích hp đi vi các nhĩm bị gĩp phn phát trin chăn nuơi bị sa ti tnh Lâm Đng. Nhng đĩng gĩp mi ca lun án Ln đu tiên, đánh giá, phân tích mt cách cĩ h thng v kh năng sinh trưng, sinh sn, năng sut và cht lưng sa ca bị cái thun HF, các th h lai F 1, F 2 và F 3 gia HF và lai Sind nuơi trong điu kin tnh Lâm Đng. S dng hàm Gompertz biu din sinh trưng ca các nhĩm bị cái HF thun, bị cái lai F 1, F 2 và F 3 gia HF và lai Sind. Ý nghĩa thc tin ca đ tài Trên cơ s đánh giá tim năng năng sut ca đàn bị sa lai F 1, F 2, F 3 (gia HF và lai Sind) và HF, gĩp phn phát trin ngành chăn nuơi bị sa ca tnh Lâm Đng. Đĩng gĩp tư liu phc v cơng tác chn ging nâng cao năng sut sa ca bị HF và các con lai F 1, F 2, F 3 gia HF và lai Sind. Gĩp phn Vit Nam hĩa giáo trình ging dy các mơn hc cho chuyên ngành Chăn nuơi và Thú y ca các cơ s đào to.
15. 4 Chương 1 TNG QUAN 1.1 CƠ S LÝ THUYT CA VN Đ NGHIÊN CU 1.1.1 Tính trng s lưng và s di truyn ca tính trng s lưng Khi nghiên cu đ tìm ra các quy lut di truyn, Mendel đưa ra khái nim tính trng. Tính trng là đc trưng ca mt cá th mà ta cĩ th quan sát hay xác đnh đưc. Cĩ hai loi tính trng: Tính trng cht lưng và tính trng s lưng. Tính trng s lưng là nhng tính trng mà s khác nhau gia các cá th là s sai khác v mc đ hơn là s sai khác v chng loi. Trong quá trình lai, các tính trng cht lưng s phân li theo t l nht đnh, nhưng đi vi tính trng s lưng s phân li khơng phù hp vi các t l đĩ. Cho nên khi mi bt đu nghiên cu s di truyn các tính trng s lưng ngưi ta đã thu đưc nhng kt qu hu như đi lp vi các đnh lut Mendel, và vì th Ganton, Pearson đã cho rng tính trng s lưng khơng tuân theo các đnh lut Mendel, thm chí Bateson, De Vries cịn khng đnh tính trng s lưng là nhng tính trng khơng di truyn. Mãi đn năm 1908 nh các cơng trình nghiên cu ca NilssonEhle ngưi ta mi xác đnh rõ: các tính trng s lưng cĩ bin d liên tc, cũng di truyn theo đúng các đnh lut ca các tính trng cht lưng cĩ bin d gián đon, tc là các đnh lut cơ bn v di truyn ca Mendel (trích t Trn Đình Miên và Nguyn Văn Thin, 1994)[66]. Ngành di truyn cĩ liên quan đn các tính trng s lưng gi là di truyn hc s lưng hay di truyn hc sinh trc. Giá tr ca bt kỳ tính trng s lưng nào (giá tr kiu hình) đu đưc biu th thơng qua giá tr kiu gen và sai lch mơi trưng: P = G + E Trong đĩ: P Giá tr kiu hình (phenotypic value)
16. 5 G Giá tr kiu gen (genotypic value) E Sai lch mơi trưng (environmental deviation) Tùy theo phương thc tác đng khác nhau ca các gen allen, giá tr kiu gen bao gm các thành phn khác nhau: giá tr cng gp (additive value) hoc giá tr ging (breeding value): A; sai lch tri (dominance deviation): D; sai lch át gen (epistasic deviation) hoc sai lch tương tác (interaction deviation): I, do đĩ: G = A + D + I Sai lch mơi trưng cũng th hin thơng qua sai lch mơi trưng chung (general environmental deviation): E g là sai lch gia cá th do hồn cnh thưng xuyên và khơng cc b gây ra; sai lch mơi trưng riêng (special environmental deviation): E s là sai lch trong cá th do hồn cnh tm thi và cc b gây ra. Như vy, khi mt kiu hình ca mt cá th đưc cu to t 2 locus tr lên thì giá tr kiu hình ca nĩ đưc biu th: P = A + D + I + E g + E s. Tt c các giá tr kiu hình và kiu gen ca các tính trng s lưng luơn bin thiên do tác đng qua li gia các t hp gen và mơi trưng. Đ đnh hưng cho vic chn lc các tính trng cn phi đánh giá phương sai ca chúng. Phương sai giá tr kiu hình đưc th hin như sau: 2 2 2 2 2 2 2 σ P = σ A + σ D + σ I + σ Eg + σ Es + σ EG 2 Trong đĩ: σ A: Phương sai giá tr gen cng gp 2 σ D : Phương sai sai lch tri 2 σ I : Phương sai sai lch át gen 2 σ Eg : Phương sai sai lch mơi trưng chung 2 σ Es : Phương sai sai lch mơi trưng riêng 2 σ EG : Phương sai tương tác gia di truyn và mơi trưng
17. 6 Cho ti nay, hu như tồn b các thành tu v ci tin di truyn vt nuơi mà ngành sn xut chăn nuơi đưc tha hưng đu là nhng kt qu nghiên cu ng dng da trên cơ s di truyn hc s lưng. 1.1.2 Lai to ging Lai to là phương pháp nhân ging làm cho tn s kiu gen đng hp t th h sau gim đi và tn s kiu gen d hp t tăng lên. Trong thc t chăn nuơi, lai là cho giao phi gia các cá th thuc 2 dịng trong cùng mt ging, thuc 2 ging hoc 2 lồi khác nhau. Lai to là phương pháp ci tin ging đã và đang đưc áp dng rng rãi nhiu quc gia trên th gii. Thơng qua lai to gia các ging s xut hin hin tưng ưu th lai đi con lai. Năng sut sn phm ca con lai thưng cao hơn so vi b m chúng. Nhng ging bị cao sn như Holstein Friesian, Nâu Thu Sĩ (Brown Swiss), Jersey đã đưc nhiu nưc trong khu vc nhit đi nhp ni và cho lai nhm ci tin ging bị đa phương. Nhng con lai đã th hin ưu th lai rõ và phát huy tt trong điu kin chăn nuơi đi trà. Mc đích ca vic lai là to ra con lai cĩ nhng ưu đim mi như nâng cao tm vĩc và sn lưng sa, tht nhưng vn gi đưc nhng ưu th sn cĩ ca con ging đa phương như kh năng chng đ bnh tt cao, chu đng kham kh, thích nghi vi khí hu ca đa phương. Căn c vào bn cht di truyn ca các con vt xut phát (con b và con m), lai đưc chia ra làm ba loi: Lai gia các dịng trong cùng mt ging, lai gia các ging và lai xa. Trong chăn nuơi bị sa ch yu ngưi ta áp dng bin pháp lai cp tin đ to ra các con lai vi t l máu khác nhau, cho năng sut sa cao hơn so vi bị nn. Lai cp tin thưng áp dng trong trưng hp khi cĩ mt ging vt nuơi v cơ bn khơng đáp ng đưc nhu cu sn xut, ngưi ta s dng ging cao sn cho giao phi vi ging ban đu, sau mi đi lai tăng dn t l
18. 7 máu ging cao sn lên. Đây là cơng thc lai ph bin và đưc ng dng rng rãi trong sn xut chăn nuơi bị sa, đem li hiu qu kinh t cao cho ngưi chăn nuơi. 1.2 SINH TRƯNG, SINH SN, NĂNG SUT VÀ CHT LƯNG SA CA BỊ SA 1.2.1 Sinh trưng 1.2.1.1 Khái nim Sinh trưng là quá trình tích lũy các cht dinh dưng trong cơ th đ gia súc tăng v kích thưc (s thay đi v chiu cao, chiu dài, b ngang, b sâu ) hay nĩi cách khác là s thay đi v khi lưng. Sinh trưng là tính trng s lưng chu nh hưng ln ca các yu t di truyn và mơi trưng bên ngồi. Do cĩ s tương tác gia kiu gen và ngoi cnh mà sinh trưng mang tính quy lut, đm bo cho cơ th phát trin đt t l hài hồ và cân đi. Sinh trưng và phát dc ca bê thưng tuân theo quy lut sinh trưng phát dc khơng đng đu theo giai đon, tui và theo gii tính. Sinh trưng và phát dc khơng tách ri nhau mà nh hưng ln nhau làm cho cơ th con vt hồn chnh, sinh trưng cĩ th phát sinh t phát dc và ngưc li sinh trưng to điu kin cho phát dc tip tc hồn chnh (Trn Đình Miên và CS, 1992)[65]. 1.2.1.2 Các yu t nh hưng ti kh năng sinh trưng • Yu t di truyn V mt sinh hc, sinh trưng đưc xem như là quá trình tích lũy các cht mà quan trng là protein. Tc đ và cách thc sinh tng hp protein chính là tc đ và phương thc hot đng ca các gen điu khin s sinh trưng ca cơ th (Williamson và Payner, 1978)[198].
19. 8 Ngưi ta ly ch tiêu tăng trưng làm ch tiêu sinh trưng. S tăng trưng bt đu t khi trng th tinh cho đn khi cơ th trưng thành, s sinh trưng chia ra làm 2 giai đon chính là trong thai và ngồi thai. Theo Trn Đình Miên và CS (1992)[65] giai đon bào thai chu nh hưng nhiu ca m, giai đon ngồi bào thai s tăng trưng mang tính di truyn ca đi trưc nhiu hơn. Nuơi dưng tt bị, bê s tăng trưng cao, sinh sn sm, cho nhiu sa giai đon tit sa và nhiu tht giai đon nuơi tht và v béo. Trong thi kỳ bú sa, kh năng sinh tn ca gia súc (điu hồ thân nhit, s tiêu hố ) chưa phát trin đy đ. Ragab (1953, dn theo Phan C Nhân, 1972)[70] tìm thy tương quan di truyn cao gia khi lưng mi sinh, khi lưng khi cai sa và khi lưng cui cùng. Các ging khác nhau thì kh năng sinh trưng cũng khác nhau. nhng ging bị tht như Hereford, Santa Gertrudis cĩ tc đ sinh trưng nhanh, đt 1.000 – 1.200g/ngày, các ging kiêm dng như Red Sindhi, Brown Swiss kh năng tăng trưng ch đt 600 800g/ngày. Pakistan, Chaudhary và McDowell (1987)[128] cho bit khi lưng cơ th thp nht bị sa lai F 2 3/4 Jersey là 296,20 ± 31, 58kg và cao nht đàn bị lai F 1 1/2 HF là 374,66 ± 67,54kg. • Nhng yu t ngoi cnh ch yu
    Dinh dưng Dinh dưng là yu t quan trng nht trong s các các yu t ngoi cnh chi phi sinh trưng ca bị sa. Khi bị đưc cung cp đy đ, cân đi v các cht dinh dưng s tăng trưng nhanh, tiêu tn thc ăn/1kg tăng trưng gim, và h qu là nh hưng tt đn năng sut sa sau này. Bị sa cĩ khi lưng ln, cho sa nhiu thì nhu cu dinh dưng nhiu hơn so vi bị cĩ khi lưng nh, cho sa ít hoc khơng cho sa. Vì vy khu phn thc ăn hp lý và khoa hc s mang li hiu qu kinh t cao. Thc ăn cĩ tác dng rt ln đi vi s phát trin ca gia súc. Cho gia súc ăn theo khu phn, theo giai
20. 9 đon, ch đ vn đng thích hp, chung tri sch đu thúc đy quá trình sinh trưng phát dc ca gia súc (Nguyn Hi Quân và CS, 1995)[80]. Các cơng trình nghiên cu ca nhiu tác gi đu cĩ nhn xét ch đ dinh dưng đã nh hưng rt ln đn sinh trưng ca bị sa: Nguyn Kim Ninh (1994, 2000)[72,74], Vũ Văn Ni và CS (2001)[75], Resendiz và Bernal Santos (1999)[172], Hồng Th Thiên Hương (2004)[46] Năng lưng và protein là yu t quan trng giúp cho vic điu khin tc đ tăng trưng, tiêu tn thc ăn Các thí nghim nghiên cu nh hưng ca năng lưng, protein trong khu phn bị sa ca Schingoethe (1996)[179], Vande Haar và CS (1999)[192], Radcliff và CS (1997, 2000)[170,171] đã chng minh điu đĩ. Ngồi ra các cht dinh dưng khác trong khu phn như khống cht, vitamin đu nh hưng ti kh năng sinh trưng ca bị sa. Liên quan đn vic đáp ng các cht dinh dưng này, vn đ phi hp khu phn, thc ăn thơ xanh cĩ ý nghĩa quan trng.
    Chăm sĩc nuơi dưng Chăm sĩc nuơi dưng tt gia súc trong giai đon cịn non s cĩ nh hưng tt đn sinh trưng và kh năng sn xut sau này. Các yu t stress ch yu nh hưng xu ti quá trình trao đi cht và sc sn xut gm: thay đi nhit đ chung nuơi, tiu khí hu xu, khu phn khơng hp lý, chăm sĩc nuơi dưng kém, tiêm phịng Khí hu cĩ nh hưng đn quá trình sinh trưng và phát trin ca gia súc đc bit là giai đon cịn non. Thc t cho thy vùng khí hu ơn đi bê sinh trưng, phát trin tt hơn vùng nhit đi. Stress nĩng, m làm gim nhit ni sinh, gim thu nhn thc ăn cũng như địi hi tăng thi nhit và thay đi hàm lưng hormon. Đinh Văn Ci và CS (2004)[5] cho bit nhit đ mơi trưng các tnh nưc ta trung bình là 25 33 0C, m đ mơi trưng trên 80%. Nu so sánh vi mơi trưng Queensland
21. 10 thì nhit đ cao hơn 8 10 0C, m đ cao gp 1,5 2 ln, đây là yu t bt li cho bị HF. Nhit đ mơi trưng thích hp cho bị sa đưc ghi nhn là t 40C đn + 22 0C, bê con t 10 0C đn 27 0C. Nhit đ ti hn ca mơi trưng đi vi bị HF là 27 0C, Jersey là 30 0C và ca bị Brahman là 35 0C, vưt quá nhit đ này s cĩ tác đng xu cho s n đnh thân nhit. phía Nam, khi tri nĩng, nhit đ mơi trưng 33 36 0C, vưt quá xa nhit đ thích hp đi vi bị sa. Hai ngun chính nh hưng đn nhit trong cơ th bị là nhit sinh ra trong cơ th do hot đng, sn xut, trao đi cht, quá trình lên men d c đ tiêu hố thc ăn và nhit đ mơi trưng bên ngồi. Bị năng sut càng cao, trao đi cht càng mnh, nhit sinh ra càng nhiu. Tiêu hố thc ăn thơ, khĩ tiêu làm tăng sinh nhit d c. Khi nhit sinh ra trong cơ th ln hơn nhit thi ra t cơ th vào mơi trưng thì thân nhit vưt quá 39 0C và bị xut hin stress nhit. Bị sa là đng vt đng nhit, đ duy trì đưc trng thái n đnh bị cn trng thái cân bng nhit đ vi mơi trưng (Kadzere và Murphy, 2002)[144]. Do nhit đ và đ m rt quan trng đi vi kh năng thích nghi ca bị các vùng khí hu khác nhau nên ngưi ta đã xây dng ch s nhit m (THI) liên quan đn stress nhit ca bị. Bị HF s khơng b stress nghiêm trng nu THI 98. Ch s THI cịn phn ánh rng trong điu kin đ m càng cao, bị địi hi phi đưc sng trong điu kin nhit đ thp đ khơng b stress nhit. Đây là vn đ khĩ khăn cho phn ln các vùng chăn nuơi bị sa gc ơn đi. Vit Nam, các đa phương vùng cao như Lâm Đng, Mc Châu (Sơn La), Tuyên Quang cĩ nhit đ bình quân dưi 22 0C và ch s nhit m thp (THI < 72) vì vy nguy cơ b tác đng trc tip ca stress nhit là khơng ln. Tuy nhiên kh năng chng stress nhit thc t con cịn ph thuc vào ch s THI tng tháng, tng ngày và thm chí tng thi đim trong ngày (Nguyn Xuân Trch, 2003)[100].
22. 11 1.2.1.3 Mt s ch tiêu đánh giá kh năng sinh trưng Cưng đ sinh trưng là ch tiêu thành thc ca con vt nghĩa là hồn thành s phát trin th cht, liên quan đn kh năng s dng đưc sm như phi ging ln đu, đ ln đu, sn xut sa, tht Cưng đ sinh trưng bào thai và giai đon sau khi sinh nh hưng đn ch tiêu phát trin ca con vt non. Vì vy đ đo cưng đ sinh trưng ngưi ta ly khi lưng mi sinh, cai sa hoc các la tui nht đnh. Khi lưng gia súc các tháng tui chính là đ sinh trưng tích lu mà đưng cong sinh trưng lý thuyt cĩ dng ch S, thoai thoi khi gia súc cịn nh, dc dng hơn khi gia súc giai đon sinh trưng nhanh ri thoi dn tin ti nm ngang, khơng tăng na ng vi giai đon con vt đã thành thc v th vĩc. Tăng trưng bình quân trong 1 tháng, hoc trong 1 ngày ca gia súc chính là đ sinh trưng tuyt đi, đưng cong biu din cĩ dng hình chuơng, tăng dn đ đt giá tr cc đi sau đĩ gim dn. Cưng đ sinh trưng tương đi vi đưng cong sinh trưng lý thuyt cĩ dng đưng tim cn Hyperbol, h s sinh trưng cũng là các ch tiêu giúp cho vic đánh giá sinh trưng và phát dc ca gia súc. T l gia khi lưng sơ sinh và các giai đon phát trin sau khi đ là nhng ch tiêu quan trng đ chn lc, phi đt khi lưng sơ sinh vào chương trình chn lc vì ch tiêu này nh hưng đn cưng đ sinh trưng và năng sut sau này (Dawson và CS, 1947)[131]. Đánh giá s sinh trưng ca gia súc bng cách đo kích thưc các chiu cũng là mt phương pháp đánh giá con ging theo các hưng sn xut ca chúng. Các chiu đo dài thân, vịng ngc, ch s cu to th hình cũng cĩ ý nghĩa ln đi vi đánh giá sinh trưng phát dc ca gia súc đc bit là đi vi bị sa. Tính trng này b nh hưng bi các yu t ging và điu kin chăm sĩc nuơi dưng Nguyn Văn Thin (1979)[93] nghiên cu các chiu đo cơ th và tính các ch s cu to th hình bị Vàng Vit Nam, bị lai Sind và bị
23. 12 sa lai 3 máu min Bc. Trn Trng Thêm (1986)[89] nghiên cu các tính trng này trên các bị lai Sind, 1/2, 3/4, 3/8 và 11/16 HF cho bit kích thưc các chiu đo chính ca nhĩm bị sa lai HF cao hơn bị lai Sind. Nguyn Văn Thin (1995)[94] cho bit h s di truyn các chiu đo ca bị như sau: cao vây là 0,63; sâu ngc là 0,36 và vịng ngc là 0,28. Lê Phan Dũng (2007)[23] cho rng nên dùng chiu đo vịng ngc đ tính tốn xác đnh cơng thc d đốn th trng bị vì nĩ cĩ tương quan cht ch vi th trng bị lai. Đ nghiên cu sinh trưng ca sinh vt, nhiu nhà nghiên cu đã đưa ra các hàm hi qui đ mơ hình hố quá trình đĩ như: Gompertz (1825)[136], Brody (1945)[121], Rechards (1959)[173], Agrrey (2002)[112], Sengül và Kiraz (2005)[182], Brown và CS (1976)[122], Lambe và CS (2006)[147], Kưhn và CS (2007)[146], Ahmadi và Golian (2008)[113], Lopez de Torre và Hernander (1992)[153], Nahashon và CS (2006)[161], Wurzinger và CS (2005)[199], Tekerli và Akinci (2000)[188] Theo Gille (2003)[135], mt s dng hàm sinh trưng thưng dùng như sau: Hàm Gompertz (1825)[136], là hàm đưc s dng nhiu nht đ đánh giá sinh trưng gia súc, cơng thc như sau: W = AExp(Exp(bct)). Trong đĩ W là khi lưng, A là giá tr tim cn lúc trưng thành, các tham s b, c điu chnh đ dc và đim un ca đưng cong. Fitzhugh (1976)[134] s dng hàm này dưi dng: Y = Aexp(Bexp(Kt)) và đưc nhiu nhà khoa hc ng dng. Đim un ca hàm này nm v trí c đnh khong 1/3 giá tr trưng thành trên đưng cong. Hàm logicstic, đưc Verhulst (1838)[194] đưa ra như sau: W = A/(1 + bxp(ct)). Hàm này cĩ đim un nm khong 1/2 giá tr trưng thành. Ware và CS (1980)[195] s dng hàm này dưi dng Y = l/[1 + exp(bct)].
24. 13 Hàm Brody (1945)[121] đưc chia làm hai hàm: giai đon đu tiên là hàm mũ cĩ xu hưng tăng cĩ dng W = WoExp(kt), tuy nhiên giai đon sau đim un ơng mơ t bng hàm mũ cĩ xu hưng gim: W = AbExp(kt). S kt hp này làm cho hàm Brody khơng cĩ đim un. Hàm Richards (1959)[173], cũng là hàm đưc s dng ph bin. Hàm này cĩ dng W = A(1bExp)(kt))^M. Đim un ca hàm nay khơng nm mt t l c đnh so vi giá tr trưng thành. Vit Nam, các tác gi: Trn Quang Hân (1996)[43] mơ hình hĩa sinh trưng ca ln Trng Phú Khánh và ln lai F 1(Yorkshire x Trng Phú Khánh) cho thy hàm Gompertz phù hp hơn hàm Schumacher, Nguyn Th Mai (2000)[64] mơ hình hĩa sinh trưng ca dê Bách Tho và con lai pha máu vi dê sa cao sn ngoi Tuy nhiên, chưa cĩ tác gi nào nghiên cu trên bị sa, vì vy, vic mơ hình hố quá trình sinh trưng ca đàn bị sa là cn thit trong cơng tác ging. Tiêu tn thc ăn cho 1kg tăng trưng là ch tiêu quan trng đ đánh giá năng sut chăn nuơi. Nghiên cu ch tiêu này phi cĩ nhng s liu chính xác qua vic b trí các thí nghim và ghi chép s liu hàng ngày. Ngồi ra các ch tiêu như thi gian nuơi đ đt khi lưng nht đnh lúc đng dc ln đu, phi ging ln đu, đ ln đu đu cĩ nh hưng đn năng sut sn xut sau này. 1.2.2 Sinh sn 1.2.2.1 Khái nim Sinh sn là đc tính quan trng ca gia súc nhm duy trì, bo tn nịi ging. Sinh sn là quá trình sinh hc phc tp ca cơ th nhm sinh ra mt cơ th mi mang nhng đc đim di truyn ca con b và con m. Đc đim sinh sn đc thù ca bị là sinh sn đơn thai. Trong quá trình nuơi dưng bê đc
25. 14 bt đu cĩ tinh trùng lúc 9 – 10 tháng tui, bê cái cĩ th rng trng và cĩ th th thai lúc 10 – 12 tháng tui (Nguyn Văn Thưng, 1995)[96]. Con đc hot đng sinh dc thưng xuyên, con cái hot đng theo chu kỳ gi là chu kỳ sinh dc. Chu kỳ đng dc ca bị gm 4 giai đon: giai đon trưc đng dc, giai đon đng dc, giai đon sau đng dc và giai đon yên tĩnh. Chu kỳ đng dc bị cái, bình quân là 21 ngày. Thi gian cĩ cha bị cái khong 9 tháng 10 ngày (280 285 ngày). Hin tưng sinh dc, sinh sn gm cĩ: thành thc tính dc, đng hn, giao phi, th tinh, mang thai, đ và nuơi con. Sinh sn là ch tiêu kinh t k thut quan trng trong phát trin đàn ging vt nuơi. Hin nay vic đu tư đ khai thác ti đa kh năng sinh sn ca gia súc đã đưc đc bit chú ý. Các k thut sinh hc trong nuơi cy phơi, k thut pha ch bo qun tinh trùng, th tinh nhân to, lai ghép phơi thai, k thut ly trng chín rng và cho th thai là nhng hưng đưc m ra nhm khai thác ti đa tim lc sinh sn ca mi cá th gia súc (Nguyn Hi Quân và CS, 1995)[80]. 1.2.2.2 Các yu t nh hưng đn kh năng sinh sn • Yu t di truyn Các ging khác nhau và ngay c các cá th thuc cùng mt ging cũng cĩ kh năng sinh sn khác nhau. Tuy nhiên, h s di truyn v kh năng sinh sn thưng thp nên s khác nhau v sinh sn ch yu là do ngoi cnh chi phi thơng qua tương tác vi cơ s di truyn ca tng ging và cá th. Võ Văn S và CS (1994)[84] cho bit bị đc ging cĩ nh hưng đn tui đ la đu và h s di truyn tui đ la đu là 0,0278. Venge (1961, dn theo Tăng Xuân Lưu, 1999)[57] thơng báo các tính trng sinh sn thưng cĩ h s di truyn thp, bị h s di truyn v khong cách la đ h 2 = 0,05 – 0,10, kh năng đ sinh đơi là 0,08 – 0,10, đ dài thi
26. 15 gian s dng bị là 0,15 – 0,52. Nguyn Văn Đc và Nguyn Hu Cưng (2004)[32] cho bit đ nâng cao khi lưng đ la đu ca bị lai hưng sa cn khai thác và s dng ti đa thành phn di truyn cng gp đ ưc tính giá tr ging cho bt kỳ t hp lai nào mà ta mun to nên. • Các yu t ngoi cnh ch yu Ch đ nuơi dưng kém kh năng sinh trưng ca bị cái tơ s kém, mà hu qu là làm chm s thành thc v tính và gim kh năng sinh sn v sau. Thiu dinh dưng bị trưng thành s kéo dài thi gian hi phc sau khi đ và gy yu, d b mc bnh tt nên gim kh năng sinh sn. Nu ch đ dinh dưng quá cao, tha năng lưng làm cho bị quá béo, bung trng tích m nên gim hot đng chc năng. Khu phn cân đi, cân bng các cht dinh dưng, giàu đm, giàu vitamin, cht khống s cĩ nh hưng tt đn sinh sn. Thc ăn thiu vitamin A, E làm gim kh năng sinh tinh ca con đc, kh năng sn sinh t bào trng ca bị cái gim sút. Thiu phospho bung trng nh li, nỗn bao ít. Khu phn thc ăn phi đáp ng vi nhu cu dinh dưng ca theo tui, ging, khi lưng cơ th đ đm bo kh năng sn xut ca trâu bị. Bị sa cĩ ch đ nuơi dưng tt và khu phn cân đi cĩ năng sut sa, đim th trng và kh năng sinh sn cao hơn so vi bị nuơi dưng kém, khu phn khơng cân đi (Lưu Văn Tân và CS, 1995)[86]. Uchida và CS (2001)[190] cho bit b sung cht khống Zn, Mn, Cu, Co cĩ nh hưng tt ti t l th thai và khơng cĩ nh hưng đn năng sut, thành phn protein và m sa. Chung Anh Dũng và CS (1999)[22] cho rng bị sa đưc nuơi dưng tt, khu phn cân bng năng lưng so vi nhu cu hai giai đon trưc và sau khi sinh, ngày th thai rút ngn hơn, h s phi đu gim thp hơn và rút ngn khong cách la đ, đim th trng tt hơn.
27. 16 Đim đánh giá th trng tương quan thun vi mc dinh dưng khu phn bị, tương quan cht ch vi s thay đi khi lưng ca bị qua các thi kỳ ch phi, mang thai 1 – 6 tháng, 7 – 9 tháng so vi thi kỳ 2 tháng sau khi đ (Chung Anh Dũng và CS, 1995)[21]. Khu phn tha protein thơ cũng nh hưng đn hàm lưng urê trong huyt thanh, trong sa và mt s ch tiêu sinh sn ca bị sa. Nguyn Ngc Tn và CS (2007)[87] cho bit đi vi giai đon đu sau khi đ, trong khu phn cân đi đáp ng 100 và 150% nhu cu protein thơ t ra bt li cho kh năng sinh sn, cĩ th s dng ch s MUN (hàm lưng nitơ urê trong sa) đ đánh giá tình trng protein trong khu phn thay cho hàm lưng urê trong máu. Ngồi ra các yu t như nhit đ, thi tit khí hu, thi gian vt sa, chăm sĩc qun lý, phi ging khơng đúng k thut, bnh tt, phm cht tinh dch cũng nh hưng đn kh năng sinh sn. 1.2.2.3 Mt s ch tiêu đánh giá kh năng sinh sn Tui đng dc ln đu là mt trong các ch tiêu đánh giá kh năng sinh sn ca gia súc. Lúc này con cái cĩ kh năng giao phi đ hồn thành nhim v sinh sn. Tui đng dc ln đu là ch tiêu đánh giá tính mn đ ca mt ging trâu, bị trong điu kin nuơi dưng hp lý. Thơng thưng bê nuơi hu b theo hưng sinh sn và ly sa đưc nuơi dưng tt cĩ tui đng dc ln đu vào lúc 14 16 tháng tui. Tuy nhiên ngưi chăn nuơi thưng khơng phi ging cho bê tơ tui này vì chúng chưa đ thành thc v th vĩc (Nguyn Xuân Trch và CS, 2006)[102]. Tui đng dc ln đu cũng gn lin vi vic đt đưc khi lưng và kích thưc ca cơ th. Trong cùng mt ging, khi lưng cơ th gia súc hình như là mt yu t cĩ tính quyt đnh hơn so vi yu t tui, trong vic xut hin ln đng dc đu tiên (Phùng Quc Qung, 2001)[81].
28. 17 Tui đ la đu là thưc đo sc tái sn xut ca cơ th. Tui đ la đu càng ngn thì vt nuơi càng sm to ra sn phm. Tui đ la đu mun, s cĩ nhiu trưng hp đ khĩ, gây thit hi cho ngành chăn nuơi. Tui đ la đu cĩ liên quan cht ch vi tui đng dc ln đu, k thut phi ging, t l đc/cái trong đàn Tui đ la đu ph thuc vào yu t di truyn và ngoi cnh như: ch đ chăm sĩc nuơi dưng bê, điu kin khí hu, kh năng sinh trưng và phát dc ca ging Tui đ la đu cĩ khong bin thiên khá rng, h s di truyn ca tui đ la đu trên bị sa là 0,34 (Nguyn Văn Thin, 1995)[94]. Theo Nguyn Xuân Trch và CS (2006) [102] thơng thưng tui đ la đu ca bị lai hưng sa Hàn F 1, F 2, F 3 vào khong 27 – 28 tháng tui. Tui đ la đu ch yu ph thuc vào tui thành thc (c v tính và thành thc v th vĩc), đng thi ph thuc vào vic phát hin đng dc và k thut phi ging. Khong cách gia 2 la đ là ch tiêu tng hp quan trng đ đánh giá kh năng sinh sn ca trâu bị. Khong cách gia 2 la đ 365 ngày là khong cách lý tưng. Sarda và CS (1967, trích t Trn Trng Thêm, 1986)[89] đã đưa ra ch tiêu đánh giá năng sut bị cái bng khong cách la đ: khong cách gia 2 la đ K 460 ngày là khơng tt. Khong cách la đ dài nh hưng xu ti tng sn lưng sa và s bê con sinh ra trong 1 đi bị m, dn đn hn ch nâng cao tin b di truyn. Khong cách gia 2 la đ ph thuc nhiu vào ch đ chăm sĩc nuơi dưng, đc đim phm ging, thi gian đng dc li sau khi đ (thi gian hi phc cơ quan sinh dc con cái), thi gian mang thai, cn sa H s phi ging là mt ch tiêu kinh t quan trng trong chăn nuơi bị sa. Nghiên cu ca Nguyn Quc Đt (1999)[29] cho thy h s phi ging trên đàn bị lai gia bị ơn đi vi bị nhit đi vi các t l máu bị ơn đi khác nhau cĩ khuynh hưng tăng dn theo t l gia tăng máu bị ơn đi trong
29. 18 con lai, do điu kin khí hu, chăm sĩc nuơi dưng cịn thp và chưa phù hp. Các ch tiêu thi gian đng dc li sau khi đ, t l chm sinh và vơ sinh tm thi, t l th thai, khi lưng sơ sinh bê đc, cái cũng là nhng ch tiêu quan trng đ đánh giá kh năng sinh sn. 1.2.3 Năng sut và cht lưng sa 1.2.3.1 Khái nim Ti Hi ngh quc t ln th nht v gian ln thc phm t chc Giơnevơ (1908) ngưi ta cho rng: sa là sn phm tồn vn ca vic vt sa hồn chnh khơng ngng ca mt gia súc cái cho sa, trong trng thái sc kho tt và khơng mt mi. Khi nĩi đn sa mà khơng ch dn lồi gia súc nào đĩ thì phi đưc hiu là sa bị (Phùng Quc Qung, 2001)[81]. Đ đánh giá kh năng sn xut sa ngưi ta thưng tính tốn năng sut sa ca mt bị hay trung bình tồn đàn. Năng sut sa là lưng sa đưc sn xut ra trong mt ngày, mt tun, mt tháng hay cho c chu kỳ. Đ đánh giá kh năng sn xut sa ca bị ngưi ta thưng da trên năng sut sa các thi đim này. Thơng thưng trong 1 chu kỳ tit sa, năng sut sa đt đnh cao tháng th 2 hoc 3 sau đĩ gim dn. Chu kỳ sn xut ca bị sa tương ng vi chu kỳ sinh sn ca nĩ. Chu kỳ sn xut ca bị sa đưc chia làm 3 giai đon: giai đon sinh đ, giai đon tit sa và giai đon cn sa. Ba giai đon này cĩ mi liên quan mt thit vi nhau, nuơi dưng bị sa cn phân bit theo tng giai đon ca chu kỳ sn xut. Sa bị là mt hn hp phc tp gm nưc 87,3%; lactose 4,8%; m 3,76%; protein 3,5% và mt s thành phn nh khác. Khong 90% protein sa đưc tng hp t tuyn vú, phn cịn li cĩ ngun gc t máu (Jenness, 1974)[142]. Theo Murphy và O’Mara (1993)[159] và Jenness (1979)[143] các lồi cĩ vú khác nhau, protein thay đi trong phm vi 10 – 200g kg 1 và các ging bị khác nhau thì thành phn protein, m sa cũng rt khác nhau và cĩ
30. 19 nhng đc thù riêng. Đánh giá cht lưng sa ngưi ta phân tích các thành phn dinh dưng trong sa như vt cht khơ, protein, m tuy nhiên trong thc tin sn xut ngưi ta quan tâm nhiu đn 2 ch tiêu: t trng và m sa (Hi Chăn nuơi Vit Nam, 2000)[44]. Năng sut, cht lưng sa ph thuc vào các yu t di truyn, ngoi cnh đưc đ cp dưi đây. 1.2.3.2 Mt s yu t nh hưng ti năng sut và cht lưng sa • Các yu t nh hưng ti năng sut sa Yu t di truyn Thí nghim trên 503 chu kỳ tit sa đu tiên ca bị lai Karan Swiss (Brown Swiss [American Brown Swiss] x Sahiwal crossbreds) trong vịng 15 năm, Ajoy (2001)[115] cho bit các yu t di truyn và ngoi cnh cĩ nh hưng đáng k đn sc sn xut và các tính trng sinh sn ca bị này. Khơng him trưng hp bị cùng mt đàn đưc nuơi trong cùng mt điu kin ging nhau li cĩ sn lưng sa khác nhau. S bin đi đĩ trong phm vi mt phm ging là do di truyn và đã chng minh bng hiu qu ca vic chn lc nhm nâng cao sn lưng sa và m sa. Cịn gia các phm ging cĩ th khác nhau rt xa khơng nhng v lưng sa mà cịn v thành phn, nht là v hàm lưng m. Theo Trn Đình Miên (2006)[68], sn lưng sa/chu kỳ là mt tính trng sinh hc rt nhy cm, thưng mang tính tri di truyn con đc b, cao hay thp do cịn cĩ tương quan vi đc tính ca chúng, thưng cĩ h s di truyn thp (h 2 = 0,30). Nguyn Văn Thưng (1995)[96] cho bit: h s di truyn (h 2) v năng sut sa các nhĩm bị lai hưng sa Vit Nam bin đng trong phm vi 0,27 0,36. Theo Võ Văn S (1994)[85], h 2 sn lưng sa chu kỳ 1 ca bị HF nuơi ti nơng trưng Mc Châu là 0,38, ca tui đ la đu là 0,2708. Taylor và Bogart (1998, dn theo Đng Vũ Bình, 2002)[2] cho bit
31. 20 sn lưng sa bị sa cĩ h 2 là 0,25. H s di truyn sn lưng sa ca bị HF nuơi Vit Nam theo Phm Văn Gii và CS (2006)[37] là 0,32, cịn theo Hồng Th Thiên Hương (2007)[47] là 0,33. Như vy cĩ th thy trên 30% năng sut sa đt đưc ca bị cái chu s khng ch bi kh năng di truyn ca th h trưc. Vic xác đnh đc đim di truyn v tính trng sn lưng sa và m sa là yêu cu quan trng nhm giúp cho vic chn lc đàn hiu qu và chính xác. Ging là yu t di truyn quyt đnh năng sut và sn lưng sa ca bị sa: ging bị sa HF Hà Lan đt 5.000 – 8.000kg trong mt chu kỳ, vi t l m sa t 3,2 3,8%, bị Jersey đt năng sut sa trung bình 2800 3500kg vi t l m sa 5,8 – 6%, bị Brown Swiss đt bình quân 3.500 – 4.000kg, t l m sa 3,5 – 4% (Nguyn Xuân Trch và CS, 2006)[102]. FAO (2000, dn theo Trn Đình Miên, 2002)[67] thơng báo mt bng sn lưng sa trên th gii đã ngang 6.000 lít/chu kỳ; mt s đàn cao sn cao hơn, nht là các nưc Bc M và châu Âu cĩ nhng con đt 12.000 – 13.000lít/chu kỳ. Năng sut sa bị F 1 1/2HF và F 2 3/4HF trung bình là 4.125kg/chu kỳ; năng sut sa ca đàn bị HF ti Nơng trưng Đc Trng, Lâm Đng năm 1991 là 3.946kg, năm 1992 là 4.248kg và năm 1993 là 4.483kg/con/chu kỳ (Trn Trng Thêm, 2006)[92]. Bị HF Cu Ba nuơi nưc ta t năm 1970 đn 1980 nơng trưng Sao Đ, Mc Châu cĩ sn lưng sa bình quân 4.000 – 4.100kg/chu kỳ, mt s con đt 6.000kg, con đt cao nht 9.000kg/chu kỳ, bình quân 30kg/ngày vi chi phí 0,8 đơn v thc ăn cho 1kg sa (Nguyn Văn Thưng, 1995)[96]. Các yu t ngoi cnh ch yu
    Dinh dưng Trong các yu t mơi trưng, dinh dưng cĩ nh hưng ln nht đi vi năng sut sa. Bị sa rt nhy cm vi điu kin dinh dưng, mc đ dinh dưng quá thp s khơng đ năng lưng và nguyên liu cho quá trình
32. 21 tng hp sa, nhưng nu cho ăn quá dư tha s làm cho bị sa béo phì, dn đn kìm hãm kh năng to sa. Đ duy trì và nâng cao năng sut sa cn phi cung cp cho bị cái khu phn thc ăn đy đ và cân đi các cht cn thit. Hàm lưng protein thơ trong khu phn bị lai nm trong gii hn khong 13 15% so vi vt cht khơ ca khu phn. S mt cân đi các t l dinh dưng như: t l năng lưng/protein, hàm lưng xơ, t l Ca/P, K/Na, S/N đu làm gim kh năng to sa ca bị cái (Nguyn Văn Thưng, 1995)[96]. Các cơng trình nghiên cu ca các tác gi Schingoethe (1996)[179], Stockdale (1997)[185], Adrienne và CS (2006)[111], Nguyn Văn Bình và Trn Huê Văn (2004)[1] cũng chng t điu đĩ. Theo Nguyn Văn Thưng (1995)[96], cho bị lai F 1 (HF x lai Sind) ăn 6,5 đơn v thc ăn/ngày, sn lưng sa đt 1.800 – 2.000kg sa/chu kỳ nhưng khi cho ăn 9,5 đơn v thc ăn/ngày, lưng sa tăng lên đt 2.700 – 2.800kg/chu kỳ. Chi phí thc ăn cho sn xut 1kg sa khơng thay đi, nhưng sn lưng sa bình quân/con tăng 44 55%. Trong mt thí nghim khác nu bị ăn đy đ và nuơi dưng tt trong thi gian hu b, cĩ cha và vt sa thì sn lưng sa/chu kỳ tăng dn t la đ th nht và đt mc cao nht vào các la đ th 4 6 sau đĩ mi gim nhưng gim t t. Do đĩ lưng sa thu đưc c mt đi bị sa cao hơn nhiu so vi bị chăm sĩc kém. Trong thi gian vt sa, t cơ th ca bị phi huy đng mt lưng cht khơ đơi khi ln hơn khi lưng cơ th ca chúng, ví d mt bị sa cĩ sn lưng sa 3.000kg sa/chu kỳ phi huy đng t cơ th khong 390kg cht khơ, sn lưng sa 4.000 kg phi huy đng 500kg. Vì vy trong khu phn chăn nuơi bị sa, ngồi khu phn thc ăn duy trì, đm bo cho bị sa cĩ đy đ thc ăn cho sn xut là điu cn thit. Thc ăn tinh cĩ nh hưng ln đn năng sut và phm cht sa ca bị sa. Thc ăn tinh hn hp cung cp cho bị sa nhm tho mãn nhu cu dinh
33. 22 dưng cho bị mà thc ăn thơ khơng đáp ng đy đ. Vì vy vi mt lưng ăn vào nht đnh thc ăn tinh cung cp ngun cht dinh dưng chính cho bị sa hàng ngày (Mai Văn Sánh, 2008)[82]. Kt qu nghiên cu ca Đinh Văn Ci và CS (2001)[4] cho thy s lưng và cht lưng thc ăn tinh khơng ch nh hưng đn s cân đi các cht dinh dưng trong thc ăn mà cịn làm thay đi tính cht vt lý ca khu phn, nh hưng trc tip đn quá trình lên men d c, t đĩ nh hưng đn năng sut và phm cht sa. Đinh Văn Ci (2009)[6] cho rng nuơi bị sa bng khu phn hn hp hồn chnh năng sut sa tăng t 1 – 2,5kg con//ngày, m sa cũng tăng vì quá trình lên men d c tt hơn. Theo Bùi Quang Tun và CS (1999)[104] các mc protein và các mc thc ăn tinh trong khu phn đu cĩ nh hưng đn t l tiêu hố cht hu cơ và protein thơ qua đĩ nh hưng đn năng sut sa. Đồn Đc Vũ (2001)[110] cho bit s dng bánh dinh dưng trong khu phn bị sa đã ci thin đưc pH và hàm lưng NH 3 trong dch d c làm cho s hot đng ca h vi sinh vt hiu qu hơn, t đĩ gia tăng kh năng tiêu hố thc ăn, đc bit là thc ăn thơ và làm tăng đưc năng sut sa, m sa và hiu qu chăn nuơi. Vic cung cp thc ăn xanh khơng đy đ, khơng cân bng gia các thi gian khác nhau s nh hưng trc tip đn năng sut sa. Lê Mai (2002)[62] nhn đnh rng nuơi bị sa vi khu phn cĩ nhiu c (trên 30kg/con/ngày), đưc cân đi năng lưng và đm so vi nhu cu, khơng cn hèm bia vn đm bo dinh dưng cho bị sa, năng sut sa đt 17 lít/ngày. Vũ Duy Ging (1993)[35] khi nghiên cu mt s yu t dinh dưng, đc bit là khống trong s liên quan gia đt, cây thc ăn bị Holstein Mc Châu đã rút ra kt lun: khi trong đt gim mt s yu t vi lưng như Cu, Mn, Co đã nh hưng xu đn c và hu qu là nh hưng đn s sinh trưng, phát trin cũng như sn lưng sa bị. B sung các nguyên t này
34. 23 dưi dng phân bĩn vào đt đã gĩp phn khc phc hin tưng trên. C tươi và các loi thc ăn thơ xanh khác chim t l cao trong khu phn ca trâu bị sa. Lê Xuân Cương và CS (1995)[17] cho bit nu din tích chăn th thiu, din tích trng c thâm canh hn ch dn đn tình trng mt cân đi trong vic cung cp thc ăn thơ xanh. Vì vy thiu c xanh trong khu phn bị sa là mt trong nhng yu t quan trng hn ch s phát trin ca đàn bị sa. Các cơng trình nghiên cu ca Allen (1996)[119], Oba và Allen (1999)[165], Nguyn Quc Đt và Nguyn Thanh Bình (2007)[31] đã chng t nh hưng ca c xanh đn năng sut sa bị.
    Thi tit khí hu Sc sn xut ca bị chu nh hưng trc tip và gián tip ca điu nhit đ khơng khí, m đ, giĩ, bc x mt tri, áp sut khí quyn Tuy nhiên sn lưng sa khơng b nh hưng trong phm vi nhit đ khơng khí t 5 21 oC. Nhit đ mơi trưng thp hơn 5 oC hoc cao hơn 21 oC sn lưng sa gim t t. Nhit đ cao hơn 27 oC sn lưng sa gim rõ rt. Tuy nhiên nhit đ thích hp ti đa và ti thiu cho sc sn xut sa mi ging bị cĩ khác nhau. Sn lưng sa ca bị HF gim đi nhanh chĩng khi nhit đ mơi trưng cao hơn 21 oC, bị Brown Swiss và bị Jersey là khong 26 27 oC, cịn bị Brahman là 32 oC. Nhit đ thích hp ti thiu bị Jersey khong 2 oC, cịn bị HF khơng b nh hưng, thm chí 13 oC. S gim thp sc sn xut sa trong điu kin mùa hè khơng hồn tồn do s gim thp v s thu nhn thc ăn hoc phm cht c. S nh hưng ca nhit đ đn cơ ch sinh lý hc liên quan đn s tit sa cũng là yu t quan trng (Hi Chăn nuơi Vit Nam, 2000)[44]. Nhit đ khơng khí là mt trong nhng yu t khí hu quan trng gây nh hưng đn cơ th sng ca đng, thc vt và đc bit li càng quan trng đi vi gia súc nhp t vùng ơn đi sang vùng nhit đi. Nhit đ cao khơng nhng nh hưng đn năng sut sa mà cịn nh hưng đn phm cht sa.
35. 24 Nhiu tác gi xác đnh rng nhit đ ti ưu đi vi bị sa nĩi chung t 4 0C đn 16 0C, gii hn ti đa cĩ khác nhau chút ít tng ging, ging bị HF là 26 0C (Kovac, 1972 dn theo Lương Văn Lãng, 1983)[50]. Horn (1972)[139] cho bit nhit đ cao ca vùng á nhit đi và nhit đi là yu t ch yu gây cn tr s hình thành các ging bị sa cĩ năng sut cao vùng này. Nguyn Sinh và Nguyn Hà (2008)[83] cho rng vi bị sa khi gp stress nhit và c gim 0,5kg vt cht khơ ăn vào, năng sut sa s gim 1kg. Khi nghiên cu s liu kim tra năng sut ca cùng mt phm ging nhng nơi cĩ điu kin mơi trưng khơng khác nhau bao nhiêu thưng ngưi ta thy, gn 25% bin d chung v sn lưng chu kỳ th nht (305 ngày) là do ch tiêu trung bình ca tng đàn khác nhau. Nhiu thí nghim cũng chng t rng, trung bình ít nht 90% bin d đĩ là do mơi trưng xung quanh (Phan C Nhân, 1972)[70]. Ahmed và Amin (1997)[114] thơng báo khí hu nhit đi mùa hè cĩ nh hưng đn thu nhn c xanh và năng sut sa ca bị HF và bị Zebu bn đa Sudan. Nguyn Hu Hồi Phú (2007)[78] cho bit ci tin khí hu chung nuơi cĩ nh hưng tt đn các ch tiêu v năng sut sa. Padilla (2005)[167] cho rng khu phn b sung vitamin C cĩ nh hưng tt đn năng sut sa và kh năng thu nhn thc ăn cho bị đang vt sa trong thi tit nĩng. Nghiên cu ca các tác gi Nguyn Th Tú (2008)[106], Đng Thái Hi và Nguyn Th Tú (2006)[38], Srikandakumar và John (2004)[184], Richard (1998)[174] chng t vic ci tin tiu khí hu chung nuơi đã làm gim ch s THI giúp cho bị sa tránh đưc stress nhit trong điu kin nĩng m, ci thin đưc các ch tiêu cơ bn v sinh lý, sinh sn và kh năng sn xut sa.
    Tui Sn lưng sa bị sa thay đi đáng k tuỳ theo la tui ca bị. Theo
36. 25 Nguyn Văn Thưng (1995)[96], bị sa cho sn lưng sa cao nht t chu kỳ th 4 đn chu kỳ th 6. Sn lưng sa nhng chu kỳ này tăng khong 40 50% so vi sn lưng sa chu kỳ 1, sau đĩ sn lưng sa gim dn và s gim rt nhanh nu bị sa khơng đưc ăn và chăm sĩc đy đ. Ngưc li nu bị sa đưc nuơi dưng và chăm sĩc tt, s tip tc cho sa đn la đ th 8 10, cĩ trưng hp nhưng rt him đn la đ th 10 12. Trong trưng hp này sn lưng sa cao nht đưc duy trì đn chu kỳ th 7. Cĩ cơ s đ nĩi rng các ging sm thành thc đt lưng sa ti đa sm hơn là các phm ging mun thành thc. các đàn cao sn, nhng con bị non năng sut sa tăng theo tui ca la đ ln đu nhanh hơn nhng đàn cĩ năng sut thp. Bị cái cĩ th sinh đ 8 – 10 la/đi, nhưng sn lưng sa/chu kỳ bt đu gim sút vào khong 7 9 năm tui. Vì vy, nên mnh dn loi thi khong 20 25% đàn bị cái sn xut sa hàng năm, nhm duy trì tim năng sn xut sa trong đàn. Tui cĩ thai ln đu cũng nh hưng đáng k đn năng sut sa. Th vĩc ca bị kém thưng kèm theo chm thành thc v tính, bu vú phát trin kém, năng sut sa thp. Nuơi dưng tt bê cái hu b đ đt tiêu chun phi ging ln đu vào 16 18 tháng tui s cĩ li cho chc năng sn xut sa ca bu vú bị cái.
    Khong cách la đ Nhiu thí nghim chng minh rng khong cách la đ khơng ph thuc nhiu vào yu t di truyn. Cho nên cĩ th xem khong cách la đ là do nguyên nhân di truyn ca bin đi v năng sut. Nu xét đn nh hưng đi vi năng sut thì phi phân bit khong cách la đ hin ti và các la đ trưc đĩ. Khi kéo dài khong cách gia các la đ ra mt ngày, thi gian ngh đ kéo dài ra trung bình 0,4 ngày (Phan C Nhân, 1972)[70]. Thi gian ngh đ kéo dài hơn, bị cĩ thi gian hi phc cơ th và năng sut sa bị trong chu
37. 26 kỳ tip theo cao hơn so vi thi gian ngh đ ngn. Tuy nhiên, thi gian ngh đ càng dài, năng sut trong chu kỳ hin ti li càng thp.
    Tình trng sc kho Bị cái cĩ th mc các loi bnh khác nhau trong thi gian tit sa. Sy thai truyn nhim cĩ th dn đn ri lon kh năng sinh sn và làm gim năng sut rt nhiu. Thơng thưng nguyên nhân bin đi lưng sa là do viêm vú. Bnh viêm vú thưng rt ph bin trên đàn bị sa vì vy phi thc hin nhng qui đnh v tiêu chun k thut nghiêm ngt v chăn nuơi, thu sa, ch bin sa và dùng sa (Hi Chăn nuơi Vit Nam, 2000)[44]. Nockels (1996)[163] cho bit b sung các cht chng ơxi hố cĩ th hn ch stress nhit và làm gim bnh viêm vú bị. Ngồi ra khong cách các ln vt, tháng đ, k thut vt sa cũng cĩ nh hưng đn năng sut sa. • Mt s yu t nh hưng đn cht lưng sa Ging Nguyn Văn Thin (1995)[94] cho bit h s di truyn ca t l m sa bị lai hưng sa Vit Nam là 0,60 0,78; ca t l protein trong sa là 0,50 – 0,70; t l đưng trong sa là 0,36. Theo Hồng Th Thiên Hương (2007)[47] h s di truyn t l m sa ca bị sa Nht Bn là 0,31; vt cht khơ khơng m 0,30; protein là 0,29. Phm Văn Gii và cng s (2006)[37] cơng b h s di truyn ca t l m sa là 0,35. Lasley (1963)[149] cho bit h s di truyn t l m sa là 0,60 – 0,65. T l m sa ph thuc vào ging, các ging bị sn lưng sa thp thưng cĩ t l m sa cao hơn ging cao sn. Nguyn Kim Ninh (1994)[72] cho bit t l m sa ca bị lai Sind và các bị lai gia HF vi lai Sind nuơi Ba Vì tương ng là: 4,85 – 5,89% và 3,89 – 4,68%. Theo Trn Quang Hnh, Đng Vũ Bình (2007)[41] t l m sa ca bị HF nuơi ti Lâm Đng là 3,47%. Đng Th Dung và CS, 2002[20] cho rng, cĩ s sai khác đáng k v
38. 27 cht lưng sa ca bị HF thun vi các ging bị lai 1/2HF, 3/4HF và 5/8HF, tương quan cht lưng sa gia bị cĩ máu lai HF hoc máu Sind là tương quan âm (r = 0,338). Các kt qu nghiên cu ca các tác gi Nguyn Xuân Trch (2004)[101], H Đình Chính (2003)[8] cũng cho kt lun tương t. Thc ăn Thành phn ca sa ph thuc cht ch vào mc đ dinh dưng ca khu phn thc ăn. Khi khu phn ăn khơng cân đi, đc bit là thiu protein trong khu phn thưng dn ti s gim thp hàm lưng vt cht khơ, m, protein và các thành phn khác trong sa. Khi khơng đ nhu cu v m trong khu phn, t l m trong sa gim đi chút ít. Khi gim thp lưng c khơ cho ăn, t l m trong sa cũng gim thp. Khu phn cân bng v dinh dưng trong giai đon cn sa s kích thích nâng cao t l m trong sa kỳ tit sa sau. Nhiu nghiên cu cho thy nâng cao t l protein, m trong khu phn đã nâng cao t l các cht dinh dưng này trong sa (Kennelly, 1996)[145], (Belibasakis, 1995)[123], (Resendiz và Bernal Santos, 1999)[172], (Ljokjel và CS, 2000)[152]. Leng (1989)[150], Maynard (1980)[158] và cho rng khi tăng t l protein trong khu phn s làm tăng nhĩm vi khun phân gii xơ nên làm tăng t l m sa. Tăng t l protein thơ trong khu phn t 12 18% làm gia tăng t l protein sa (Webster, 1987)[196]. Osborne và CS (2008)[166] cho bit b sung du cá trong nưc ung ca bị sa cĩ nh hưng tích cc đn sc sn xut và thành phn axit béo trong sa. Nguyn Văn Bình và Trn Huê Văn (2004)[1] thơng báo b sung các axit béo linoleic liên hp đã cĩ nh hưng tt đn năng sut và thành phn sa bị. Tháng và giai đon ca chu kỳ sa T l m sa thưng thay đi trong mt chu kỳ vt sa ngay c trong mt ln vt sa. T l m cao đu chu kỳ cho sa sau đĩ gim đi theo lưng sa tăng lên. Cui chu kỳ cho sa t l m sa li cĩ xu hưng tăng lên. Trong
39. 28 cùng mt ln vt sa, nhng git cui cùng thưng cha nhiu m hơn bi vì các ht m t tuyn bào đi xung do tác dng co bĩp ca oxitoxin. Hàm lưng protein cũng bin đi tương t như m. Cĩ s sai khác đáng k v các ch tiêu cht lưng sa gia các chu kỳ sa, cĩ s sai khác rõ rt chu kỳ đu và chu kỳ cui. Điu này cĩ nghĩa là chu kỳ sa cĩ nh hưng đn cht lưng sa. Tháng cho sa cũng cĩ nh hưng đn cht lưng sa. Nhìn chung các ch tiêu cht lưng sa cĩ s sai khác tháng đu và cui ca chu kỳ sa và cĩ chiu hưng tăng dn theo tháng cho sa. Điu này là do tháng đu và tháng cui chu kỳ sa sn lưng sa khác nhau do đĩ cht lưng sa khác nhau. Mt s yu t khác Mt vài thành phn ca sa cĩ xu hưng tăng khi nhit đ và đ m ca mơi trưng tăng, ví d: nitơ phi protein, palmetic và stearic axit. Cịn các thành phn khác cĩ xu hưng gim thp chng hn như m sa, cht khơ đã tách m, nitrogen tng s, lactose, axit béo mch ngn và oleic axit. T l % m sa gim trong điu kin nhit đ mơi trưng t 21 27 0C, khi nhit đ tăng hơn 27 0C, t l m sa cĩ xu hưng tăng, trong khi đĩ cht khơ trong sa đã tách m luơn luơn gim thp. Nhit đ cao cũng làm gim xitric axit và canxi trong giai đon đu ca chu kỳ cho sa. Điu kin khí hu khác nhau cũng cĩ nh hưng đn t l m trong sa (Hi Chăn nuơi Vit Nam, 2000)[44]. • Mt s ch tiêu đánh giá năng sut và cht lưng sa Năng sut sa Các ch tiêu sinh hc ch yu đ đánh giá năng sut và phm cht sa ca bị gm: sn lưng sa thc t, sn lưng sa 300 hay 305 ngày, sn lưng sa tiêu chun (4% m), sn lưng sa tiêu chun/100kg khi lưng cơ th, sn lưng sa tiêu chun/khong cách la đ, thành phn và cht lưng sa Năng sut sa, ngồi yu t di truyn phn ln ph thuc vào nh
40. 29 hưng ca ngoi cnh. Bị cái cĩ sn lưng sa thp thì chu kỳ tit sa ngn, khong 240 – 270 ngày. Thi gian ti ưu ca chu kỳ tit sa bị cái hưng sa là 300 – 305 ngày, trong mi quan h vi khong cách la đ 12 tháng. Quy lut tit sa trong 1 chu kỳ ca bị đưc chia làm 2 giai đon. Giai đon th nht bt đu t khi đ, năng sut sa (kg/ngày) cĩ xu hưng tăng lên t t, đt đnh cao 60 – 90 ngày đu. Tip đĩ là giai đon th 2, năng sut sa cĩ xu hưng gim thp song song vi quá trình thối hố ca tuyn bào. Đ đánh giá kh năng cho sa ca bị cái theo mc gim sa ngưi ta thưng tính h s st sa (HSSS) theo cơng thc: HSSS (%) = (Tng sa tháng trưc Tng sa tháng sau)/Tng sa tháng trưc H s st sa bin đng rt rng t +5 đn 12% và ph thuc vào di truyn, mơi trưng và đc tính cá th ca bị sa. H s st sa càng thp thì lưng sa vt đưc trong chu kỳ sa càng cao (Hi Chăn nuơi Vit Nam, 2000)[44]. Thi gian ngng tit sa cho đn la đ sau là giai đon cn sa. Nhng bị cái đưc nuơi dưng tt trong giai đon vt sa thì chu kỳ tit sa kéo dài đn 300 ngày hoc hơn và giai đon cn sa là 45 – 60 ngày. S thay đi năng sut sa trong chu kỳ thưng đưc biu hin bng đưng cong tit sa. Đc đim ca đưng cong tit sa là ph thuc vào năng sut sa/tháng cao nht, mc đ gim sa sau đĩ và đ dài ca chu kỳ sa. nhng bị sa cĩ sn lưng sa cao thưng cĩ h s st sa thp và đưng cong tit sa gim t t và đu hơn. Nghiên cu ca các tác gi Macciotta và CS (2005)[155], Tekerli và Akinci (2000)[188], Dematawewa và CS (2008)[132], ValArreola (2004)[191], Trn Quang Hnh (2006)[40] cũng cho kt lun tương t. Ch tiêu ph bin nht đ xác đnh năng sut sa ca bị là lưng sa trong năm hay chu kỳ. Nguyn Xuân Trch và CS (2006)[102] đ cp rng
41. 30 nưc ngồi đ ưc tính sn lưng sa c kỳ tit sa ca bị cái đ la 1, la 2 và các la sau ngưi ta ly sn lưng sa đt cao nht ca kỳ tit sa và nhân vi các h s nht đnh sau đĩ tính tốn sn lưng sa c chu kỳ. Tuy nhiên, phương pháp này cĩ th s dng tt đ đánh giá sn lưng sa ca bị trong điu kin chăn nuơi nưc ngồi. Lưng m sa cũng là ch tiêu đ xác đnh năng sut sa. Nhiu tác gi nhn mnh rng ch tiêu ph bin nht đ xác đnh cơng mà bị sn ra khi tit sa là giá tr v năng lưng ca sa và đ ngh tính tt c lưng sa thành sa 4% m sa vi đương lưng nhit năng (1kg – 750 Kcal). Năng lưng cĩ liên quan mt thit vi khi lưng sa cũng như khi lưng m (Phan C Nhân, 1972) [70]. Ngồi ra, sn lưng sa thc t, năng sut sa 305 ngày hay 300 ngày, sn lưng sa tiêu chun (4% m) cũng là nhng ch tiêu đ đánh giá năng sut sa. Sn lưng sa ca tng ging, tng cá th, tng chu kỳ và mơi trưng sng khác nhau đu khác nhau. Sn lưng sa là tính trng s lưng quan trng nht đi vi bị sa, đưc các nhà di truyn và chăn nuơi chú ý nghiên cu. Gen v cu trúc vú, kh năng tit sa, chc năng sinh sn, ni tit trong cơ th, kh năng thu nhn và tiêu hố thc ăn, tính cht và cưng đ trao đi cht, sc khe, th trng con vt đu cĩ nh hưng đn sn lưng sa. Phm cht sa Như chúng ta bit lưng sa phn ln ph thuc vào điu kin ngoi cnh. nh hưng đĩ mnh nht đi vi hàm lưng m và protein. Vic kim tra đánh giá cht lưng sa là cn thit, nĩ đm bo cho ngưi tiêu th, ngưi ch bin mt sn phm v sinh và cht lưng đng thi cho phép phát hin sm các bnh ca đàn bị. Thơng thưng các ch tiêu đánh giá cht lưng sa là hàm lưng các cht cĩ trong sa như vt cht khơ, vt cht khơ khơng m, m, protein,
42. 31 đưng, t trng. T l m sa là ch tiêu cơ bn đánh giá cht lưng và giá thành ca sa. Trong nhiu thí nghim ngưi ta thy s tương quan thay đi cht ch gia hàm lưng m và hàm lưng protein sa trong chu kỳ. Nghiên cu tương quan gia protein và lipit trong lưng sa hàng ngày sut chu kỳ (tng con bị) thy h s tương quan là 0,5. Hàm lưng protein và lipit trong sa thay đi ph thuc vào nhau vì vy cĩ th thay t l cân xng gia 2 thành phn chn lc. Tuy nhiên, Johansson và Cleason nhn xét rng phn bin d t do ca protein khơng nhiu lm vì vy kh năng tăng hàm lưng protein mà khơng đng thi tăng hàm lưng lipit rt hn ch. Roberson và CS (1956) thy tương quan di truyn gia hàm lưng lipit và lactose là 0,57, gia protein và lactose là – 0,41. Politiek (1957) cho bit h s tương quan gia lipit và protein là 0,58. Các tác gi này cũng cho bit h s di truyn ca protein bin đng trong khong 0,48 – 0,75, ca lipit là 0,32 – 0,70 (dn t Phan C Nhân, 1972)[70]. Theo Nguyn Văn Thin (1995)[94] h s di truyn v t l m sa và protein tương ng là 0,6 – 0,78 và 0,5 – 0,7. Thi gian cho sa Thi gian cho sa/chu kỳ là ch tiêu th hin sc sn xut do dai ca bị sa. Thi gian cho sa thc t và năng sut sa ngày quyt đnh sn lưng sa. Thi gian cho sa ph thuc vào phm ging, mơi trưng, trong đĩ nh hưng trc tip nht là đc đim cá th, thc ăn, thi gian cĩ cha li sau khi đ Thi gian kéo dài ca chu kỳ sa ph thuc rt nhiu vào thi gian gia la đ. Đ gim bt nh hưng ca yu t bin d thi kỳ gia các la đ đn sn lưng sa, thi kỳ tit sa phi cĩ mt s ngày nht đnh (tiêu chun quc t là 305 hay 355 ngày) tuy nhiên thơng thưng đưc quy đnh là 300 – 305 ngày. Schahidi và CS (1994)[178] nghiên cu trên đàn bị sa lai cp tin HF vi bị đa phương Sarabi và Mazandarani Iran thơng báo thi gian cho
43. 32 sa thp nht là bị F 3 (7/8HF) vi 270 ± 94 ngày, bị F 2 (3/4HF) là 288 ± 49 ngày và bị F 1 (1/2HF) là 273 ± 36 ngày. H s di truyn thi gian cho sa ca bị khá thp. Tajane và CS (1989)[186] cho bit h s di truyn ca thi gian cho sa ch bng 0,01 trong trưng hp t l máu HF trong con lai thp và bng 0,16 khi t l máu HF trong con lai cao. H s di truyn thi gian cho sa trên bị 5/8HF Cuba là 0,24 (Lopez và CS, 1981)[153], bị lai HF nhit đi là 0,27 (Madelena, 1990)[156]. Nguyn Văn Thin (1995)[94] thơng báo h s di truyn thi gian cho sa ca đàn bị sa lai (HF x lai Sind) là 0,2. 1.3 TÌNH HÌNH NGHIÊN CU TRONG VÀ NGỒI NƯC 1.3.1 Tình hình nghiên cu ngồi nưc Bị HF cĩ ngun gc t Châu Âu, đu tiên ging bị này tp trung Hà Lan, đin hình là 2 tnh phía Bc Hà Lan là North Holland và Friesland. Đàn bị gc cĩ màu lang trng đen thuc vùng Batavians và Friesians nơi mà các b lc Châu Âu đnh cư trong vùng châu th sơng Rhine khong 2000 năm trưc đây. Sau đĩ các nhà chăn nuơi đã đưa ging bị này sang Hoa Kỳ và nhng ngưi dân Hoa Kỳ đã xây dng nên con ging HF ca h. T th k 15, nhiu nưc đã nhp ging bị này đ nhân thun lai to vi bị đa phương đ khai thác sa. hin nay ging bị HF đã đưc ph bin nhiu nưc trên th gii [Holstein Canada, 2006)[138]. Đ đáp ng nhu cu sa, các nưc thuc châu Á, châu Úc, châu M và châu Phi, các nhà chăn nuơi đã tìm cách phát trin chăn nuơi bị sa ca mình. Đu tiên ngưi ta đã nhp các ging bị sa ơn đi đ nuơi thích nghi và phát trin. Nhìn chung các ging bị sa ơn đi kém thích nghi vi khí hu nĩng m nhit đi. Vì vy, bên cnh vic nuơi các ging bị thun nhp ni, nghiên cu lai to ging bị sa nhit đi đưc nhiu nưc chú trng. Vương Ngc Long (2002, 2008)[53,54] cho bit
44. 33 khong cách la đ ca bị HF Hà Lan năm 2000 là 404 ngày, Arhentina là 421 ngày, B 408 ngày, Nht Bn 433 ngày, ca ging bị HF nuơi ti các vùng nhit đi là 497 ngày. Nghiên cu ca Chamberlain (1992)[125] cho bit khi bị ơn đi chuyn đn vùng nhit đi tui đ la đu thưng mun hơn và chu nh hưng ca ch đ nuơi dưng. Singh và CS (1986)[183] nghiên cu hiu qu kinh t sn xut sa ca bị lai Chotanagpur, n Đ cho bit bị HF x Zebu ( 50% HF) sn lưng sa là 3.556,2kg, thi gian cho sa 292,8 ngày. Bị 50% HF x Zebu Thái Lan cĩ thi gian cho sa 190 ngày, sn lưng sa 2.403kg, bị 75% HF x Zebu cĩ thi gian cho sa 258 – 266 ngày, sn lưng sa 2.741 – 2.745kg và bị > 75% HF x Zebu tương ng là 333 ngày và 3.527kg (Chantalakhana, 1997)[127]. Nghiên cu ca Jariorowki và CS (1988)[141] cho thy sn lưng sa ca bị F 1 1/2 HF x Zebu, F 2 3/4 và F 3 7/8 HF x Zebu Venezuela tương ng là: 3.087kg; 3.560kg và 3.643kg. Chaudhary và McDowell (1987)[128] cho thy khi lưng cơ th thp nht bị sa lai F 2 3/4 Jersey ti Pakistan là 296,20 ± 31,58kg và cao nht đàn bị lai F 1 1/2 HF là 374,66 ± 67,54kg. Nghiên cu ca các tác gi Schroeder và Tigemeyer (2008)[180], Radcliff và CS (1997, 2000)[170,171] nghiên cu nh hưng ca năng sut sa đi vi khu phn đáp ng đáp ng năng lưng và protein. Các cơng trình ca Saun và Van Sniffen (1996)[177], Adrienne và CS (2006)[111], Varga và Vallimont (2000)[193], Lara và CS (2006)[148], Chiou và CS (1995)[129] cho bit đ duy trì và nâng cao năng sut sa cn phi cung cp cho bị cái khu phn ăn đy đ và cân đi các cht dinh dưng cn
45. 34 thit. Nhiu cơng trình nghiên cu b sung các cht dinh dưng khác nhau đã làm tăng thành phn các cht trong sa: Contarini (1996)[130], Murphy (1999)[160], Sawal và Kurar (1998)[176], Akerlind và CS (1999)[116], Schwab (1996)[181], Izumi (2000)[140] Hall (2007)[137] thơng báo bị HF nuơi ti trang tri Crystal Brook, Canada cĩ hot đng sinh sn lúc 9 – 10 tháng tui, phi ging ln đu lúc 14 – 15 tháng tui, sn lưng sa 12.500kg/chu kỳ. Nghiên cu ca Mandalena (1990)[156] cho bit châu M La Tinh, trong điu kin qun lý, nuơi dưng kém, khong cách gia 2 la đ cĩ khuynh hưng tăng dn theo t l gia tăng máu HF trong con lai (t 625 ngày lên trên 700 ngày). Djioko và Mahyudin (1994)[133] thơng báo khong cách la đ ca bị F1 Malaysia dao đng t 409,2 đn 447,8 ngày. Chanpongsang và CS (1996)[126] cho bit bị lai HF Thái Lan cĩ khong cách gia 2 la đ trung bình 439,4 ± 108,7 ngày (dao đng t 326 – 800 ngày). Các cơng trình nghiên cu nh hưng ca stress nhit và phương pháp hn ch yu t này trên bị sa như: Kadzere và Murphy (2002)[144], Padila và CS (2005)[167]. Uchida và CS (2000)[190] nghiên cu b sung Zn, Mn, Co và axit amin tng hp trên đàn bị HF cao sn chu kỳ tit sa đu tiên. ValArreolal và CS (2004)[191], Macciotta và CS (2005)[155], Dematawa và CS (2008)[132] nghiên cu s bin đi năng sut sa trong chu kỳ thơng qua đưng cong tit sa. 1.3.2 Tình hình nghiên cu trong nưc Ging bị Vàng nưc ta cĩ đc tính quý như: kho mnh, nhanh nhn, thích nghi lâu đi vi điu kin khí hu nhit đi, chu đng đưc các điu kin kham kh v thiu thn thc ăn, sc chng chu bnh tt tt. Nhưc đim là tm vĩc nh bé, khi lưng thp, chm thành thc tính dc, năng sut
46. 35 sa và tht đu thp Chu kỳ cho sa khong 6 7 tháng, sn lưng sa t 300 400kg/chu kỳ. Vì vy đ to ra con lai cĩ tm vĩc ln hơn và sc sn xut tt hơn, đã t lâu cĩ nhiu cơng trình lai to gia bị đa phương và bị nhp ngoi. Đ gii quyt vn đ sa, nưc ta đã nhp bị hoc tinh bị sa ơn đi như: Lang trng đen Bc Kinh, HF, Brown Swiss, Jersey và phát trin bng cách nhân thun ti 2 vùng Mc Châu – Sơn La, Đc Trng – Lâm Đng. Cho đn nay đã cĩ nhiu th h bị HF đưc sinh ra, tuy nhiên bị sa ơn đi ch thích hp vi nhng vùng khí hu mát m, nhit đ bình quân dưi 21 0C như các vùng nĩi trên. Nu ch da vào vic nhp bị sa ơn đi thì ch nuơi đưc mt s vùng nht đnh và ngành chăn nuơi bị sa s khơng đáp ng đưc nhu cu v sa. Vì th phi cĩ nhng nghiên cu to ra ging bị sa Vit Nam bng con đưng lai to gia bị sa ơn đi vi bị Vàng Vit Nam đã cĩ máu bị Zebu (Nguyn Văn Thưng, 1987)[97]. nưc ta, con lai gia 3 ging đã đưc to ra trên cơ s lai bị Vàng Vit Nam vi bị Zebu và bị HF. Các th h bị lai đã đưc nuơi và phát trin ti Ba Vì, Phù Đng – Hà Ni, Mc Châu – Sơn La phía Bc, Lâm Đng, Đc Lc Tây Nguyên, TP. H Chí Minh, An Phưc Đng Nai, Thun An, Bn Cát – Bình Dương phía Nam. Nguyn Văn Thưng và CS (2002)[98] theo dõi nuơi thích nghi ging bị sa Holstein Friesian Cu Ba và dùng đc ging bị này cho lai vi bị cái vàng đa phương cĩ chn lc (cơng thc Hà Vit), bị cái lai Sind (cơng thc Hà n) và vi bị cái Sind thun (HF x Sind) cho thy: dùng bị cái lai Sind cho lai vi bị đc ging HF và cho lai cp tin đ đt 75% HF, cĩ bị lai F 1 1/2HF, F 2 3/4HF, F 3 7/8HF ly sa, sn lưng sa cao hơn hn so vi lai vi bị ni (Hà Vit). Nu đàn bị cái nn là bị Sind thun thì hiu qu lai to và cho sa cịn cao hơn.
47. 36 Lê Đăng Đnh và Đng Quan Đin (1985)[26], nghiên cu kh năng sinh trưng, phát trin và sn xut sa ca các nhĩm bị lai vùng Đơng Nam b. Trn Trng Thêm và CS (2001)[90, 91] nghiên cu chn lc bị đc ging hưng sa cĩ 3/4 và 5/8 máu bị HF. Trn Quang Hnh và Đng vũ Bình (2009)[42] đánh giá sinh trưng ca bị cái Holstein Friesian (HF) và con lai F1, F 2, F 3 (HF x lai Sind) nuơi ti Lâm Đng. Nguyn Kim Ninh (1997)[73] nghiên cu trên đàn bị vt sa ht nhân nuơi trong nơng h ti Ba Vì cho bit nu đưc chăm sĩc nuơi dưng tt, ch đ dinh dưng đy đ bị lai F 1 và F 2 cĩ t l m sa là: 4,3% và 3,98%; protein sa là: 3,54% và 3,46%. Nguyn Kim Ninh (2000)[74] nghiên cu nuơi thâm canh đàn bê cái lai hưng sa t sơ sinh đn 24 tháng Ba Vì. Đ Kim Tuyên và Bùi Duy Minh (2004)[105] nghiên cu mt s ch tiêu ca bị HF nuơi ti Mc Châu. Phm Ngc Thip và Nguyn Xuân Trch (2004)[95] nghiên cu kh năng sinh trưng ca bị HF nuơi ti Lâm Đng. Nguyn Quc Đt (1999)[29] nghiên cu mt s đc đim v ging ca đàn bị cái lai (Holstein Friesian x lai Sindhi) hưng sa nuơi ti thành ph H Chí Minh. Nguyn Quc Đt và Nguyn Thanh Bình (2002)[30] nghiên cu kh năng sinh sn và sn xut ca đàn bị HF thun nhp ni nuơi ti thành ph H Chí Minh. Nguyn Xuân Trch (2004)[100] nghiên cu kh năng sinh sn và sn xut sa ca các loi bị lai hưng sa nuơi ti Mc Châu và Hà Ni. Ngơ Thành Vinh và CS (2007)[108] nghiên cu s dng kháng sinh đ phịng tr bnh viêm t cung cho bị sau khi đ đã rút ngn đưc khong cách la đ trên đàn bị thun t 489 ngày và đàn bị lai t 427 ngày cịn 385 ngày. Nhiu cơng trình khoa hc s dng hormon sinh sn đã làm gim đáng k thi gian t cai sa đn đng dc tr li, rút ngn đưc khong cách la đ: Tăng Xuân Lưu (2001, 2004)[58,59], Nguyn Thanh Dương và CS
48. 37 (1995)[24], Nguyn Th Tú và Đng Thái Hi (2004)[107], Phan Văn Kim và Đng Bá Mùi (2005)[49] Các cơng trình nghiên cu ca nhiu tác gi v nh hưng ca yu t dinh dưng đi vi năng sut sa như: Lê Trng Lp (1996, 1999)[51, 52], Đồn Đc Vũ (1999)[109], Vũ Duy Ging và CS (1999)[36], Nguyn Hu Hồi Phú (2007)[77], Nguyn Văn Hi và CS (2006)[39], Vũ Chí Cương và CS (2007)[14] Phm Th Hu, Trn Quang Hân (2003)[45] nghiên cu mt s ch tiêu sinh hc ca bị HF, F 1 và F 2 gia HF và lai Sind nuơi ti tnh Đc Lc. Trn Quang Hnh, Đng Vũ Bình, 2007[42] nghiên cu mt s ch tiêu năng sut và cht lưng sa ca bị cái Holstein Friesian nuơi ti tnh Lâm Đng Như vy trong nhng năm qua đ nâng cao đưc kh năng sinh trưng, sinh sn, năng sut và cht lưng sa ca các ging bị nhit đi, đã cĩ rt nhiu nghiên cu hu khp các nưc. Vit Nam, nhìn chung đàn bị sa phát trin khá tt. Nhng con bị HF thun nhp ni dn dn đã ci thin đưc kh năng sn xut, tuy nhiên so vi ging gc thì vn chưa phát huy ht tim năng. điu kin chăm sĩc nuơi dưng tt các con lai sinh ra cĩ các đc đim di truyn trung gian v các tính trng sinh sn và sn xut ca b và m. Phn ln các cơng trình nghiên cu min Bc và min Nam đu cho thy khi tăng t l máu trong con lai thì kh năng sn xut cĩ xu hưng gim xung nhưng nuơi Lâm Đng cĩ tuân theo quy lut này hay khơng, đn nay chưa cĩ cơng trình nào đ cp đn. Lâm Đng là tnh cĩ s lưng đàn bị HF và các con lai khá ln. Vi li th v điu kin khí hu thích hp, ngun thc ăn phong phú phù hp vi chăn nuơi bị sa cht lưng cao nhưng vic đưa các tin b k thut vào sn xut chăn nuơi cịn hn ch. Hơn na, các nghiên cu khoa hc trên bị sa đ đĩng gĩp cho thc tin sn xut tnh Lâm Đng cịn ít và chưa đng b. Vì vy, vic nghiên cu đánh giá tim năng
49. 38 năng sut ca bị HF và các con lai gia bị HF và lai Sind va cĩ ý nghĩa khoa hc va đáp ng đưc yêu cu ca thc tin sn xut tnh Lâm Đng. 1.4 MT S YU T V ĐIU KIN T NHIÊN TNH LÂM ĐNG 1.4.1 Đa hình Lâm Đng là 1 trong 5 tnh ca Tây Nguyên, cĩ din tích t nhiên 9.764,79km 2, gm 9 huyn, 1 th xã và thành ph Đà Lt là tnh l ca tnh. Thành ph Đà Lt là trung tâm hành chính, kinh t xã hi ca tnh. Phía Bc tnh Lâm Đng giáp tnh Đc Lc và Đc Nơng, phía Nam giáp tnh Bình Thun, phía Tây giáp tnh Bình Phưc, Đng Nai, phía Đơng giáp tnh Khánh Hồ, Ninh Thun (bn đ ph lc 1). Đ cao trung bình ca Lâm Đng t 800 1.000m so vi mt nưc bin, đa hình tương đi phc tp ch yu là bình sơn nguyên, núi cao. Đa hình cao trung bình so vi mt bin ti thành ph Đà Lt là 1.500m, thp dn xung các huyn Đc Trng (1.047m), Di Linh, Lâm Hà (850m), Cát Tiên, D Th (420m). Đa hình ca tnh Lâm Đng b chia ct bi nhiu sơng sui thưng ngun, cĩ tr lưng nưc di dào so vi các tnh khác thuc Tây Nguyên đng thi đây cũng cĩ nhng thung lũng nh bng phng to nên nhng yu t đc thù v khí hu, th nhưng, đng, thc vt vi nhng cnh quan kỳ thú. Lâm Đng nm trong vùng kinh t trng đim phía Nam, là khu vc năng đng, cĩ tc đ tăng trưng kinh t cao, là th trưng cĩ nhiu tim năng ln. Tồn tnh cĩ th chia thành 3 vùng vi 5 th mnh: Phát trin cây cơng nghip dài ngày, lâm nghip, khống sn, du lch dch v và chăn nuơi gia súc. 1.4.2 Khí hu Lâm Đng thuc vùng khí hu nhit đi nĩng m, cĩ 2 mùa mưa và
50. 39 khơ rõ rt nhưng li chu nh hưng ca đ cao là nơi giao lưu gia các lung khí quyn thp gia lc đa vi bin Đơng, vì vy khí hu quanh năm mát m thích hp cho nhiu loi cây trng vt nuơi sinh trưng phát trin tt và cho năng sut cao n đnh. Biên đ nhit dao đng ít, nhit đ bình quân c năm t năm 2000 đn 2008 trung bình là 20,24 0c – 20,72 0c. Lưng mưa trung bình 1.750 – 3.150 mm/năm, đ m tương đi trung bình c năm 85 – 87%, s gi nng trung bình c năm 1.890 – 2.500 gi. Đây là điu kin thun li cho phát trin du lch ngh dưng, phát trin các loi cây trng, vt nuơi cĩ ngun gc ơn đi. Đc bit Lâm Đng cĩ khí hu ơn đi ngay trong vùng khí hu nhit đi đin hình và nm khơng xa các trung tâm đơ th ln và vùng đng bng đơng dân đĩ là li th ca tnh. Vi nhng đc đim tài nguyên, tnh Lâm Đng rt phù hp cho vic b trí các tp đồn cây trng, vt nuơi đa dng. T đĩ cho phép ngưi dân la chn các loi hình trang tri khác nhau phù hp vi đc trưng, th mnh ca tng nhà đu tư theo hưng phát trin sn xut nơng lâm kt hp gn vi chăn nuơi bị tht hay bị sa hoc kt hp c hai. Sn xut nơng nghip là ngành chính trong cơ cu kinh t ca tnh Lâm Đng. Đt nơng nghip ca tnh cĩ xu hưng ngày càng tăng, tuy nhiên din tích rng càng ngày càng gim xung, đt trng lúa màu gim tương đi, thay th vào đĩ là phát trin cây cơng nghip như: chè, cà phê, dâu tm. Đt trng c tăng khơng đáng k, ch yu dùng đ trng và nhân ging c hịa tho, do khơng cịn đng c ln, chăn nuơi trâu bị đang gp khĩ khăn. Các cây hoa màu chính là lúa và ngơ đưc trng 2 v ch yu các huyn Đc Trng, Lâm Hà, Cát Tiên, Đ Th. Cây rau tr thành vùng chuyên canh, thâm canh trng nhiu v quanh năm Đà Lt, Đơn Dương Sau thu hoch nơng sn ngun ph phm cĩ sn lưng ln như rơm lúa, thân lá cây ngơ, dây lang, thân cây h đu, đc bit ph phm cây rau đưc nơng dân s dng làm thc
51. 40 ăn cho trâu, bị. Mi quan h gia trng trt và chăn nuơi h tr phát trin cĩ hiu qu trong tng nơng h, tng cơ s và tng vùng sn xut. 1.4.3 Mt s nét v tình hình chăn nuơi bị sa và s dng thc ăn ca tnh Lâm Đng Ngành chăn nuơi bị sa phát trin da trên tim năng ca đa phương v điu kin t nhiên, ngun thc ăn phong phú. Trưc năm 1975, Lâm Đng ch cĩ mt trang tri chăn nuơi bị sa vi khong 20 con cái sinh sn. T năm 1977, cĩ 2 đơn v chăn nuơi bị sa là nơng trưng Đc Trng và nơng trưng Phú Sơn. Đu năm 1981, đàn bị đã tăng lên 600 con. Tính đn tháng 7 năm 2009, tnh Lâm Đng cĩ khong 3.300 con bị sa vi tng sn lưng sa gn 7.000tn/năm (chi cc Thú y tnh Lâm Đng, 2009)[7]. Trong nhiu năm đàn bị đưc chn lc và bán đi vi mt s lưng khá ln con ging đn nhiu đa phương trong c nưc. Trên đa bàn tnh hin nay cĩ 2 phương thc chăn nuơi bị sa: phương thc tp trung và trong nơng h. Đàn bị sa HF thun Lâm Đng hin nay nuơi tp trung trong cơng ty liên doanh Thanh sơn (Vit Nam – Hà Lan), Cơng ty C phn sa Lâm Đng, trong các nơng h thuc thành ph Đà Lt, các huyn Đơn Dương, Đc Trng, Bo Lc, Lâm Hà Các bị lai, ch yu là HF x lai Sind vi các t l máu khác nhau (1/2 HF, 3/4HF, 7/8HF) đưc nuơi ch yu trong các nơng h, mt phn ít đưc nuơi tp trung. Ngun thc ăn ch yu cho bị sa mà ngưi dân s dng ch yu đây bao gm thc ăn thơ xanh là c voi và mt vài ging c khác t trng, c t nhiên, ph phm nơng nghip (lá cà rt, dây lang) Tuy nhiên ph phm nơng nghip đưc ch bin s dng cịn ít. Thc ăn tinh thưng là do ngưi chăn nuơi t phi trn da trên các nguyên liu sn cĩ (đu tương, bt ngơ, bt sn, cám go, khơ du lc, khơ du bơng ) và bt cá hoc s dng cám tng hp ca hãng UniPresident. Vic trng c cho bị đưc chú trng đc
52. 41 bit là c voi. Các đơn v chăn nuơi tp trung như cơng ty liên doanh Thanh Sơn, Cơng ty ging bị sa Lâm Đng ch đng giành đt đ trng thâm canh cây ngơ gieo dày, c hồ tho (c voi, c s), trong đĩ c voi là ch yu, cân đi đ thc ăn cho đàn bị. Nhìn chung lưng thc ăn thơ xanh trong khu phn bị tương đi cao. Do khí hu quanh năm mát m, c xanh tươi tt quanh năm nên lưng thc ăn bị thu nhn khá cao (trung bình 50 – 60kg), nhiu hơn so vi khu phn nuơi bị các đa phương khác. Tim năng ph phm rau qu cũng khá ln, tuy nhiên thì vic s dng cịn ít. Theo d đốn khi đàn bị sa tăng 2 – 3 ln thì tnh vn đáp ng đưc nhu cu thc ăn xanh (Trn Quang Hnh, 2006)[40].
53. 42 Chương 2 VT LIU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CU 2.1 VT LIU NGHIÊN CU Bị cái hu b và vt sa là bị HF (Holstein Friesian), con lai F 1 (50% HF), F 2 (75% HF) và F 3 (87,5%HF) gia HF vi lai Sind nuơi ti Cơng ty Ging bị sa Lâm Đng, Cơng ty Liên doanh Thanh Sơn (Hà Lan Vit Nam), nuơi ti các h nơng dân chăn nuơi bị sa huyn Bo Lc, Đc Trng, Đơn Dương, Lâm Hà và thành ph Đà Lt, tnh Lâm Đng. 2.1.1 Bị HF (Holstein Friesian) Bị HF cĩ ngun gc t Châu Âu. Đu tiên ging bị này tp trung Hà Lan, đin hình là 2 tnh phía Bc Hà Lan là North Holland và Frisland. Đàn bị gc cĩ màu lang trng đen thuc vùng Batavians và Friesians nơi mà các b lc Châu Âu đnh cư trong vùng châu th sơng Rhine khong 2.000 năm trưc đây. Sau đĩ các nhà chăn nuơi đã đưa ging bị này sang Hoa Kỳ, và nhng ngưi dân Hoa Kỳ đã to nên con ging HF ca h. Bị HF đưc phân bit bi màu lơng đc bit và kh năng sn xut sa vưt tri. Bê HF sơ sinh kho mnh cân nng 35 – 45kg hoc hơn. T th k 15, nhiu nưc đã nhp ging bị này nhân thun lai to vi bị đa phương đ khai thác sa. Hin nay ging bị HF đã đưc ph bin nhiu nưc trên th gii. Bị HF trưng thành cân nng khong 450 – 750kg (con cái) và 750 – 1100kg (con đc). (The Holstein Canada, 2006)[138]. Bị HF cĩ màu lơng lang trng đen (t l trng đen thơng thưng là 50%/50%), hoc đen hồn tồn. Cĩ 6 vùng trng: trán, chĩp đuơi và 4 chân. Mt s ít cĩ màu lơng đ trng. Bị cĩ kt cu ngoi hình tiêu biu ca ging cho sa. Bu vú to, tĩnh mch ni rõ, thân hình cân đi, ngc sâu, bng cĩ
54. 43 dung tích ln, da mng, lơng mn Bị cái thành thc v tính sm, cĩ kh năng phi ging cĩ cha 14 – 15 tháng tui, tui đ la đu 24 – 27 tháng. Sn lưng sa đt 6.000 – 8.800kg hoc hơn/chu kỳ 305 ngày. T l m ca sa khong 3,5 – 4%. Tuy xut phát t Hà Lan nhưng nhiu nưc hin nay đã nhân thun ging bị này thành bị riêng ca nưc mình như: bị Hà Lan Pháp, bị Hà Lan Canada, Năm 1958, Vit Nam đã nhp bị lang trng đen Bc Kinh nuơi th nghim Ba Vì (Hà Tây), Sapa (Lao Cai), Đng Giao (Ninh Bình). Năm 1970 – 1978, Vit Nam nhp 883 con bị HF ca Cu Ba v nuơi thích nghi Mc Châu, đàn bị này cĩ ngun gc t Canada. Năm 1977 chuyn 255 con t Mc Châu vào Lâm Đng đ tip tc nuơi nhân đàn. K t khi cĩ ch trương đy mnh phát trin ngành sa ca Vit Nam vi vic thơng qua Quyt đnh 167/2001 QĐ/TTg v chính sách phát trin chăn nuơi bị sa trong giai đon 2001 – 2010, nưc ta đã nhp 99 con bị sa ging HF thun chng t Hoa Kỳ, trong đĩ Lâm Đng cĩ 29 con, năng sut sa chu kỳ 305 ngày đt bình quân 5.300kg (chu kỳ 1), 5.243kg (chu kỳ 2). Tính đn ht tháng 9/2008, Lâm Đng cĩ 117.350 con bị trong đĩ cĩ 4.170 con bị sa, tp trung nhiu nht là huyn Đơn Dương và Đc Trng (chi cc Thú y tnh Lâm Đng, 2009)[7]. 2.1.2 Nhĩm bị lai hưng sa Trong chương trình phát trin bị sa ca nưc ta, chúng ta đã s dng bị đc chuyên dng sa Holstein Friesian (HF) lai vi bị cái lai Sind (xem nh phn ph lc 5) mc đ ”máu” khác nhau đ to bị lai hưng sa. Bị lai F 1 (1/2 HF): Đưc to ra bng cách phi tinh bị đc HF vi bị cái lai Sind. Bị F1 thưng cĩ màu lơng màu đen tuyn, cĩ th cĩ vt lang trng nhưng rt nh dưi bng, bn chân, khu đuơi và trán. Khi lưng bê sơ sinh 20 25kg. Bị cái F 1 trưng thành cĩ khi lưng 350 – 420 kg, bị đc
55. 44 trưng thành cân nng khong 500 550kg. Sn lưng sa đt 2.500 – 3.000kg/chu kỳ. Ngày cao nht cĩ th đt 15 – 20kg. T l m sa khong 3,6 – 4,2%. Thi gian cho sa cĩ th kéo dài trên 300 ngày. Bị F 2 (3/4HF): Đưc to ra bng cách s dng tinh bị đc HF giao phi vi bị lai F 1, con lai sinh ra cĩ 75% máu HF. Bị F 2 (t l đen nhiu hơn) cĩ ngoi hình gn ging bị HF vi màu lơng lang trng đen. Khi lưng bê sơ sinh khong 30 – 35kg. Bị cái trưng thành cân nng khong 400 – 450kg, bị đc cân nng khong 600 – 700kg. Sn lưng sa 300 ngày cĩ th đt 3.000 – 3.500kg hoc cao hơn. T l m sa khong 3,2 – 3,8%. Bị F 3 (7/8 HF): Đưc to ra bng vic tip tc s dng tinh bị đc HF phi vi cái F2, con lai sinh ra cĩ 87,5% máu HF. Bị F 3 thưng cĩ màu lơng lang trng đen (t l trng nhiu hơn), ngoi hình hưng sa, bu vú phát trin. Bị cĩ tm vĩc ln hơn bị F 1 và bị F 2. Khi lưng cơ th bị cái khong 420 – 480kg. Nuơi dưng tt bị F 3 cĩ th cho sn lưng sa cao hơn bị F 2 và F 1. Sn lưng sa ca bị F 3 khong 3.900 – 4.200kg. Sơ đ lai cp tin gia bị HF và lai Sind như sau:
56. 45 Bng 2.1. S mu nghiên cu ca đ tài S mu Nhĩm bị Theo dõi Nuơi thí nghim Bị cái hu b: F1 114 20 F2 118 20 F3 116 20 HF 257 20 Bị cái sinh sn: F1 (s con/s la) 152/595 20/20 F2 (s con/s la) 186/593 20/20 F3 (s con/s la) 171/591 20/20 HF (s con/s la) 227/743 20/20 Thu thp theo s sách ghi chép và xác đnh trc tip các s liu v kh năng sinh trưng, sinh sn, năng sut sa ca đàn bị cái là con lai F 1, F 2 và F 3 gia HF vi lai Sind và HF. Tng s bê theo dõi ban đu là 856 con, trong sut thi gian thí nghim cĩ mt s con b loi thi hoc đem bán đi, s con con li trong bng trên là s con đưc theo dõi liên tc. Bị theo dõi đưc b trí ti Cơng ty Liên doanh Thanh Sơn (Hà Lan Vit Nam), Cơng ty C phn sa Lâm Đng vi 234 con HF và 582 con F 1, F 2, F 3, HF nuơi ti 167 nơng h chăn nuơi bị sa huyn Bo Lc, Đc Trng, Đơn Dương, Lâm Hà và thành ph Đà Lt, tnh Lâm Đng. Bị thí nghim đưc nuơi ti 27 nơng h nơng dân chăn nuơi bị sa thuc huyn Đơn Dương và Đc Trng, tnh Lâm Đng. Điu kin chăm sĩc nuơi dưng như nhau (qui trình nuơi dưng, thi gian cho ăn, thi gian tm chi, vn đng, vt sa ). Thc ăn đưc phi trn da trên các nguyên liu sn cĩ ca nơng h theo khu phn đã đưc hưng dn. Đ tài đưc tin hành trong thi gian t 2004 – 2008. Nhng s liu tích lũy t năm 2000 – 2004 cũng đưc s dng đ phân tích và so sánh. 2.2 NI DUNG NGHIÊN CU Kh năng sinh trưng ca bê, bị cái lai F 1, F 2, F 3 và HF:
57. 46 + Khi lưng bê qua các đ tui sơ sinh, 6 tháng, 12 tháng, 18 tháng và 24 tháng + Kích thưc các chiu đo chính và các ch s cu to th hình qua các đ tui sơ sinh, 6 tháng, 12 tháng, 18 tháng và 24 tháng + Mơ t quá trình sinh trưng ca các nhĩm bị theo dõi và nuơi thí nghim t sơ sinh đn 24 tháng tui và v theo đ th hàm Gompertz Kh năng sinh sn ca bị cái lai F1, F 2, F 3 và HF bao gm các ch tiêu: + Tui phi ging ln đu + Tui đ la đu + Thi gian phi li sau khi đ + Khong cách gia 2 la đ + H s phi ging Kh năng sn xut sa ca bị cái F1, F 2, F 3 và HF gm các ch tiêu: + Sn lưng sa thc t, thi gian cho sa, sn lưng sa tiêu chun 305 ngày (4% m), sn lưng sa 305 ngày qua các la đ, năng sut sa qua các tháng ca chu kỳ 305 ngày, h s st sa và t l gim sa. + Cht lưng sa ca bị cái F1, F 2, F 3 và HF: T trng sa, t l vt cht khơ khơng m, t l m và protein, Ưc tính tiêu tn thc ăn cho 1 kg sa chu kỳ vt sa th nht ca các bị cái lai F 1, F 2, F 3 và HF ca nhĩm bị nuơi thí nghim. 2.3 PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CU Đ tin hành nghiên cu đ tài chúng tơi đã thu thp s liu như sau: Bị nuơi thí nghim ti 27 h chăn nuơi bị sa thuc huyn Đơn Dương và Đc Trng, tnh Lâm Đng, tng cng là 80 con cho 4 nhĩm: HF, F1, F 2 và F 3 (mi nhĩm 20 con). Mi h nuơi thí nghim t 2 đn 4 con (7 h nuơi 2con/h; 14 h nuơi 3 con/h; 6 h nuơi 4 con/h). Các h đưc hưng
58. 47 dn v k thut nuơi dưng, thc ăn đưc phi trn đm bo khu phn ăn như nhau. Bị nuơi theo dõi đưc b trí ti các cơng ty Liên doanh Thanh Sơn, Cơng ty C phn sa Lâm Đng và 167 nơng h chăn nuơi bị sa (mi h khong 3 – 4 con) ti huyn Bo Lc, Đc Trng, Đơn Dương, Lâm Hà và thành ph Đà Lt, tnh Lâm Đng. Vic thu thp s liu v sinh trưng, cht lưng sa, thc ăn đưc các cán b đ tài thc hin thưng xuyên. Các s liu v sinh sn, năng sut sa đưc thc hin bng cách: cung cp s theo dõi, hưng dn cách ghi chép cho nơng h. Đnh kỳ cng tác viên đ tài đn thu thp s liu, kim tra thc t. 2.3.1 Kh năng sinh trưng Theo dõi khi lưng: Chn bê cái sinh ra t nhng con bị m kho mnh, tương đi đng đu v ngoi hình th cht, sc sn xut, thuc la đ t la 1 đn la 7. Bê đưc đeo s tai, ghi ngày tháng đ theo dõi. Bị đưc nuơi nht và cho ăn cá th ti chung. Cân khi lưng bê sơ sinh bng cân đng h ti đa là 100kg (sai s ± 0,2kg). Cân khi lưng bê 6 tháng, 12 tháng, 18 tháng và 24 tháng tui bng cân đin t ca Úc (do hãng Ruddweigh Ply. Ltd sn xut, sai s ± 0,5kg). Tính các ch tiêu: Cưng đ sinh trưng tuyt đi: = Cưng đ sinh trưng tương đi: = *100 Trong đĩ: + W 1 là khi lưng đu kỳ; W 2 là khi lưng cui kỳ + t 1 là thi gian đu kỳ; t 2 là thi gian cui kỳ Đo kích thưc các chiu: Đưc thc hin cùng vi vic cân khi lưng ca gia súc ti các thi đim trên.
59. 48 + Dài thân chéo (DTC): đo bng thưc gy, đo t phía trưc ca khp b vai cánh tay ti sau xương u ngi phía bên phi. + Cao vây (CV): đo bng thưc gy, đo t mt đt đn đnh cao nht ca xương b vai chiu ti ct sng. + Vịng ngc (VN): dùng thưc dây đo phía sau xương b vai vịng thưc sát chân trưc qua ngc sang phía bên kia thành mt vịng khép kín. Đo vào bui sáng trưc khi bị ăn, sau khi cân đ bị đng tư th t nhiên nơi đt bng phng, thao tác nhanh, nh nhàng đ kt qu đo chính xác. Sau đĩ ghi chép s liu vào s sách. Tính các ch s: + CSDT (ch s dài thân) = 100% * (DTC/CV) + CSTM (ch s trịn mình) = 100% * (VN/DTC) + CSKL (ch s khi lưng) = 100% * (VN/CV) Biu din sinh trưng ca bị cái HF và con lai F 1, F 2 và F 3 gia HF và lai Sind bị và v đ th theo hàm Gompertz: bx Y = hay Y = m*EXP[a*EXP(b*x)] 2.3.2 Kh năng sinh sn Ghi chép ngày, tháng, năm bị đưc sinh ra Tui phi ging ln đu: thi gian t khi bê sinh ra đn khi phi ging ln đu Tui đ la đu: khong thi gian t lúc sơ sinh đn khi đ ln đu Ngày đ các la: ngày, tháng, năm bị đ các la S con đ ra, tính bit S con đ ra cịn sng Khi lưng bê sơ sinh Khong cách gia 2 la đ (ngày): Khong thi gian gia 2 ln đ k
60. 49 tip nhau Thi gian phi li sau khi đ (ngày) H s phi ging: s ln phi cĩ cha ca các bị cái t la 1 la 7. Đi vi nhĩm bị nuơi thí nghim ch theo dõi đn la th nht Các s liu đưc thu thp da trên các s sách đã ghi chép trong các cơng ty và thơng qua vic cung cp s sách, hưng dn ghi chép cho tng h như đã đ cp trên. 2.3.3 Kh năng sn xut sa Theo dõi trc tip và thơng qua s sách ghi chép các ch tiêu: Năng sut sa (kg) hàng tháng, hàng tun ca chu kỳ sa Sn lưng sa t chu kỳ vt sa la 1 đn la 7 (đi vi nhĩm bị nuơi thí nghim theo dõi ht la 1) Sn lưng sa theo la đ (kg/chu kỳ 305 ngày): thng kê theo tng nhĩm bị đ các la t la 1 đn la 7 Sn lưng sa 305 ngày: lưng sa vt đưc ca các chu kỳ tit sa (t khi bị đ đn ht tháng th 10) Sn lưng sa thc t: lưng sa vt đưc trong thi gian cho sa thc t Thi gian cho sa: là khong cách t khi đ đn lúc bt đu cn sa, là thi gian cho sa thc t (ngày) Sn lưng sa tiêu chun (4% m) đưc xác đnh bng cơng thc ca Gaines (1923, trích t Nguyn Hi Quân và CS, 1995)[80]: STC (Sa tiêu chun) (kg) = 0,4*S (kg) + 15*M M = m*S/100 Trong đĩ: STC là sn lưng sa tiêu chun (kg) S là sn lưng sa thc t trong kỳ vt (kg)
61. 50 M là lưng m sa thc t theo sn lưng sa vt đưc (kg) m là t l m sa thc t (%) Đi vi nhng bị cĩ chu kỳ sa dưi 305 ngày, sn lưng sa 305 ngày đưc qui đi theo phương pháp ca Đinh Văn Ci và CS (1995)[3]: Năng sut sa tháng th 9 bng 7/8 năng sut sa tháng th 8 đi vi bị F 1; 6,8/8 đi vi bị F 2 và F 3. Năng sut sa tháng th 10 bng 6,1/7 năng sut sa tháng th 9 đi vi bị F 1 và 6,1/6,8 đi vi bị F 2 và F 3. Đi vi nhng bị cĩ thi gian cho sa trên 10 tháng, ch ly năng sut sa đn tháng th 10. Theo dõi năng sut sa hàng ngày ca tng bị sa theo lch vt sa 2 ln trong ngày, bui sáng t 6 gi đn 8 gi, bui chiu t 16 gi đn 18 gi. Thu thp s liu t các d án, cơng ty, đ tài và theo dõi thc tip bng các phiu ghi chép đnh sn hoc s sách phát cho tng h. Ngưi vt sa cân và ghi chép ngay vào phiu và s sách theo dõi, đnh kỳ 7 – 10 ngày, cĩ cán b cng tác đ tài đn thu thp. Cht lưng sa Ly mu sa ngay sau khi vt hoc gom v 1 ch, phân tích cht lưng sa qua các tháng ca chu kỳ sa. Mu sa đưc ly đnh kỳ hàng tháng, vào mt ngày nht đnh vào gia tháng, theo th t tháng cho sa ca chu kỳ. Mu sa ly tng ln vt trong ngày và phân tích riêng tng con trong tng ln vt. Sa đưc khuy đu t dưi lên trên khong 20 ln, sau đĩ dùng ng thu tinh nhúng đu đn đáy và hút sa lên ri cho vào cc đong dung tích ti thiu 50ml, ti đa 300ml. Đ sa n đnh và phân tích các ch tiêu cht lưng sa gm: hàm lưng protein, m, vt cht khơ khơng m, t trng bng máy siêu âm LCUMA (LactiCheck Ultrasonic Milk Analyzer) ca M. 2.3.4 Tiêu tn thc ăn Cân thc ăn cho ăn hàng ngày vào lúc sáng sm trưc khi cho ăn,
62. 51 lưng thc ăn tha và rơi vãi trong ngày ca tng cá th ri ghi chép tính tốn tiêu tn thc ăn cho 1kg sa. Khu phn ăn phi trn cũng như điu kin chăm sĩc nuơi dưng ca nhĩm bị nuơi thí nghim đu ging nhau. Cht khơ (CK) thu nhn (kg) = CK cho ăn (kg) – CK tha (kg) TTTĂN (kg) = Tng TTTĂN thc t /Tng sn lưng sa thc t (kg) Thc ăn tinh cho bị nuơi thí nghiêm sinh trưng bao gm: cám go 35%, bt ngơ 29%, bt sn 15%, khơ du lc 6%, đ tương 7%, bt cá 6%, premix khống 1% và mui 1%. Vi khu phn này, thc ăn tinh cĩ t l protein 16,04%, năng lưng trao đi 2.772Kcal/kg. Thc ăn tinh chim 35% trong khu phn. Thc ăn xanh là c voi đưc cho ăn t do. Thc ăn tinh cho bị vt sa nuơi thí nghim bao gm: cám go 28%, bt ngơ 35%, bt sn 11%, khơ du lc 6%, khơ du bơng 6%, đ tương 7%, bt cá 5%, premix khống 1% và mui 1%. Vi khu phn này, t l protein là 17,04%, năng lưng trao đi 2.780Kcal và c 1kg thc ăn tinh đ đ sn xut 2 lít sa k t lít th 6 tr đi. Thc ăn cơ s gm: Thc ăn xanh là c voi và c t nhiên (trung bình 40 – 45kg/ngày), r mt trung bình 1,5kg/con/ngày. Khu phn phi hp da trên ngun nguyên liu sn cĩ ca các nơng h đ d dàng áp dng. Thành phn hĩa hc ca các nguyên liu đ phi trn khu phn đưc trình bày trong bng 2 (ph lc 2). Đàn bị cái vt sa đưc nuơi nht ti chung. Mi ngày vn đng hai ln, sáng và chiu ti sân chơi cnh chung, mi ln 1 gi, sau khi vt sa. Nhu cu dinh dưng đưc tính da theo tiêu chun ca NRC, 2001[164]. 2.4 X LÝ S LIU Các s liu theo dõi đưc x lý trên máy vi tính bng các phn mm STATGRAPHICS Centurion XV Version 15.1.02; SPSS 15.0 và SAS ti B mơn Chăn nuơi Chuyên khoa, Khoa Chăn nuơi Thú y, Trưng Đi hc Tây Nguyên và B mơn Di truyn Ging vt nuơi, Khoa Chăn nuơi & Nuơi trng
63. 52 Thu sn, Trưng Đi hc Nơng nghip Hà Ni. Các s liu sau khi kim tra bng phn mm thng kê STATGRAPHICS Centurion XV Version 15.1.02 nu vưt khi gii hn ± 3σ đu b loi trong quá trình x lý tip theo. Mơ hình 1: So sánh kh năng sinh trưng, sinh sn, năng sut và cht lưng sa, tiêu tn thc ăn gia các nhĩm bị bng phép phân tích phương sai (ANOVA) theo mơ hình thng kê sau: yij = + αi + εij Trong đĩ, y ij : giá tr quan sát th j ca ch tiêu nghiên cu nhĩm bị th i , : trung bình ca ch tiêu nghiên cu, α i : nh hưng ca nhĩm bị th i (i = F 1, F 2, F 3 và HF), εij : sai s ngu nhiên. Các tham s thng kê ưc tính bao gm: dung lưng mu (n), trung bình cng ( X ), sai s tiêu chun (SE), h s bin đng (Cv), giá tr ln nht (Max) và giá tr bé nht (Min). So sánh giá tr trung bình theo cp bng phép so sánh Tukey. Mơ hình 2. Xây dng hàm sinh trưng ca các nhĩm bị theo hàm Gompertz: bx Y = hay Y = m*EXP[a*EXP(b*x)] Trong đĩ: Y là khi lưng bị (kg), x là tui (tháng), m là khi lưng tim cn trên (kg), a là hng s tích hp liên quan đn khi lưng sơ sinh, b là t l tc đ tăng trưng ti đa so vi khi lưng trưng thành ca bị, e là cơ s logarit t nhiên (2,71828), EXP (Exponent) là s mũ. Tính tốn các giá tr ca hàm: x PI (ln(a)/b) và Y PI (m/e) là tui và khi lưng bị ti đim un, MWGPI (mb/e) là tr s tăng khi lưng cc đi (kg) ti đim un. Ưc lưng ti ưu các tham s m, a, b, ca các phương trình hi quy trên cơ s cc tiu hố tng bình phương các phn dư (residual sum of squares) theo phương pháp hi quy phi tuyn (nonlinear regression) ca Levenberg (1944)[151] và Marquardt (1963)[157] trên STATGRAPHICS Centurion XV Version 15.1.02.
64. 53 Chương 3 KT QU VÀ THO LUN 3.1 KH NĂNG SINH TRƯNG CA BÊ, BỊ CÁI F 1, F 2, F3 (HF x LAI SIND) VÀ HF 3.1.1 Kh năng sinh trưng ca các nhĩm bê, bị cái theo dõi 3.1.1.1 Sinh trưng tích lũy, tuyt đi, tương đi Các s liu x lý kt qu theo dõi v kh năng sinh trưng ca các nhĩm bị cái HF bị lai F 1, F 2, F 3 gia HF vi bị lai Sind trình bày trong bng 3.1; 3.2, 3.3; 3.4 và đưc minh ha bng các hình 3.1; biu đ 3.1 và hình 3.2. Bng 3.1. Khi lưng bị cái (kg) t sơ sinh đn 24 tháng tui Th. s Tháng tui Nhĩm bị th. kê Sơ sinh 6 tháng 12 tháng 18 tháng 24 tháng a a a a a 29,47 130,01 212,23 286,59 352,50 F1 (n = 114) SE 0,22 0,87 1,37 1,26 1,38 Cv% 8,10 7,13 6,92 4,68 4,17 b b b b b 30,85 137,47 223,83 298,67 370,71 F2 (n = 118) SE 0,21 0,86 1,36 1,77 1,19 Cv% 7,52 6,81 6,62 6,45 3,49 c c c c c 33,85 149,65 243,01 327,88 402,45 F3 (n = 116) SE 0,24 0,67 1,03 1,44 1,34 Cv% 7,59 4,80 4,56 4,72 3,58 35,45 d 158,06 d 257,79 d 346,07 d 423,55 d HF (n = 257) SE 0,15 0,66 1,01 1,12 1,14 Cv% 6,61 6,72 6,26 5,20 4,33 (Các s trung bình mang các ch cái khác nhau trong cùng mt ct thì khác nhau cĩ ý nghĩa thng kê, P < 0,05). Các s liu thu đưc trong bng 3.1. cho thy khi lưng sơ sinh ca bị F1, F2, F3 và HF theo dõi tương ng là: 29,47 ± 0,22kg, 30,85 ± 0,21kg, 33,85 ± 0,24kg và 35,45 ± 0,15kg. Đn 6 tháng tui khi lưng trung bình ca các nhĩm bị là 130,01 ± 0,87kg, 137,47 ± 0,86kg, 149,65 ± 0,67kg và 158,06 ±