Sách "Khoa học hoá cách suy nghĩ, làm việc, học tập"

Nội dung text: Sách "Khoa học hoá cách suy nghĩ, làm việc, học tập"

1. Sách "Khoa học hoá cách suy nghĩ, làm việc, học tập"
2. Sách "Khoa học hoá cách suy nghĩ, làm việc, học tập" Tác giả Đào Văn Tiến Vladimia Cuocganop: " Nếu thanh niên không quan tâm tới khoa học, xã hội sẽ nhanh chóng suy thoái về văn hóa và vật chất " Lời giới thiệu Hiện nay, cuộc cách mạng khoa học và kỹ thuật ở nước ta đang yêu cầu mỗi người, để thích nghi dần với đời sống công nghiệp hóa, hiện đại hóa phải khoa học hóa cách suy nghĩ, làm việc và học tập của mình. Tập sách này nhằm mục đích giúp ích cho các bạn trẻ đáp ứng được đòi hỏi trên đây nhằm đạt nhiều kết quả tốt trong mọi lĩnh vực công tác và học tập. Tinh thần khoa học cùng với phong cách khoa học ở thời đại nào cũng giúp con người tiếp cận chân lý. Nó không những giúp ích cho nhà khoa học trong công tác nghiên cứu mà còn cho mọi người muốn hành động đạt kết quả. Trong lịch sử xã hội loài người, ở thời kỳ nào và nơi nào mà tinh thần khoa học sút kém, là lúc đó, ở nơi đó, tôn giáo lộng hành, tà thuyết phát triển, bước tiến của xã hội bị ảnh hưởng. Trong tình hình đất nước hiện nay, chúng tôi thấy tập sách có hy vọng đáp ứng phần nào yêu cầu trí tuệ của các bạn trẻ. Tập sách được biên soạn do một giáo sư đã gần 30 năm công tác nghiên cứu và đào tạo cán bộ khoa học ở trường đại học tổng hợp Hà Nội, đã tập hợp được nhiều sự kiện lấy ở lịch sử khoa học ngoài nước và trong nước để minh họa cho chủ đề. Chúng tôi rất vui mừng giới thiệu tập sách với bạn đọc
3. MỤC LỤC Lời mở đầu Chương 1: Tinh thần khoa học 1. Yêu chân lý và dũng cảm trí tuệ 2. Trung thực trí tuệ 3. Độc lập trí tuệ 4. Nghi vấn khoa học 5. Tin tưởng khoa học 6. Khiêm tốn và rộng lượng 7. Tư duy không vụ lợi Chương 2: Phong cách khoa học trong lao động 1. Tính trật tự 2. Tính kế hoạch 3. Tập trung chú ý 4. Tính liên tục 5. Tính khẩn trương Chương 3: Phong cách khoa học trong học tập 1. Nghe giảng 2. Ghi chép 3. Tự học 4. Thực tập 5. Làm bài, viết báo cáo 6. Thuyết trình Chương 4: Vài đức tính cần thiết cho công tác khoa học 1. Óc quan sát 2. Trí nhớ nhanh, bền 3. Tính tò mò tìm hiểu 4. Trí tưởng tượng phong phú 5. Nghị lực kiên trì 6. Năng khiếu
4. Lời mở đầu “Khoa học là linh hồn sự phồn vinh của các quốc gia, là nguồn sống dồi dào của mọi tiến bộ. Chính những phát minh khoa học và ứng dụng của nó đã dẫn dắt chúng ta đi” (Paxtơ) Trong quá trình tìm cách giải thích các hiện tượng tự nhiên, trí tuệ loài người đã trải qua ba trạng thể thần học, siêu hình và khoa học (Auguste Comte). 1. Trạng thể thần học giải thích hiện tượng tự nhiên là do quyền lực của thần thánh. Thí dụ, trước kia người ta cho rằng lên miền núi bị sốt rét là do một loại (ma thiêng) của núi rừng gây ra. Ở miền núi có rất nhiều loại ma gây bệnh. Vì vậy, nếu ốm, chỉ cần có thầy mo cũng lễ là khỏi. Tất nhiên với cách giải thích này, người ta không thể hiểu được tại sao người bệnh vẫn chết, mặc dù có thể hiểu được tại sao người bệnh vẫn chết, mặc dù có cũng lễ. 2. Trạng thể siêu hình giải thích hiện tượng tự nhiên bằng các lực siêu hình. Đã có thời người ta tin rằng bệnh sốt rét là do nước độc gây ra. Lên miền núi, cứ tắm nước suối, uống nước suối mãi sẽ bị sốt rét. Do đó bệnh có tên là “sốt rét ngã nước”, cách giải thích này ngụ ý là trong nước suối có một “chất”, một “lực” gì đó có thể sinh bệnh. Với cách giải thích này, người ta cũng đành bó tay trước bệnh sốt rét vì không hiểu biết gì về cái “lực siêu hình” kia. 3. Trạng thể khoa học giải thích hiện tượng này bằng hiện tượng khác. Thí dụ, hiện nay người ta biết rằng bệnh sốt rét là do vi trùng Plasmedium xâm nhập cơ thể gây ra. Và trùng này lại do muỗi Anopheles truyền cho người.
5. Với cách giải thích này, ta có thể phòng sốt rét bằng cách phòng muỗi đốt và chữa sốt rét bằng cách uống Quinacin để diệt trùng Plasmodium. Khoa học không có mục đích đi tìm nguyên nhân tới cùng của hiện tượng, tức đạt tới chân lí tuyệt đối. Nó chỉ tự hạn chế trong việc quan sát các hiện tượng, biện luận về hiện tưởng và tìm mối liên hệ không đổi giữa các hiện tượng. Mặc dù mục đích của khoa học chỉ khiêm tốn như trên, khối lượng kiến thức do khoa học mang cho nhân loại đã có giá trị lí luận và thực tiễn không nhỏ. Chính chúng đã xây dựng nên nền văn minh phát triển không ngừng của loài người. Khoa học còn tạo cho con người – và đây là điều quí nhất- một tư duy khoa học bao gồm tinh thần khoa học (còn gọi là trí tuệ khoa học) và phương pháp luận khoa học, trong này có phong cách khoa học. Tinh thần khoa học và phong cách khoa học được hình thành qua công tác nghiên cứu và chính nhờ đó mà các nhà khoa học của bao thế hệ đã và đang đóng góp có kết quả cho sự nghiệp khoa học. Nhưng sản phẩm quý báu này của khoa học cũng giúp ích cho mỗi người chúng ta đặt kết quả tốt trong lao động và học tập của mình. Tập sách gồm 4 chương như sau: 1. Tinh thần khoa học. 2. Phong cách khoa học trong lao động. 3. Phong cách khoa học trong học tập. 4. Vài đức tính cần thiết cho công tác khoa học. Tác giả hi vọng là các chương 1, 2, 3, sẽ giúp ích cho tất cả các bạn thanh niên đang lao động, học tập ở các ngành nghề khác nhau. Riêng chương 4 nhằm giúp thêm bạn nào muốn đi vào con đường khoa học. Mong các bạn đọc quan tâm góp ý kiến về thiếu sót của tập sách. Tác giả xin thành thức cảm ơn. Hà Nội, Xuân Canh Thân 1980
6. Chương I. Tinh thần khoa học “Nếu nghiên cứu khoa học teo đi, đời sống tinh thần của đất nước ngừng trệ và do đó bao khả năng tiến bộ tương lai tan thành mây khói”. ANXTANH Khoa học gồm hai bộ phận: kiến thức khoa học và phương pháp khoa học. Phương pháp khoa học giúp con người tích luỹ kiến thức khoa học. Khối kiến thức này tăng không ngừng qua bao thế hệ nhà khoa học, không chỉ làm giàu vốn trí tuệ của con người về các quy luật chi phối hiện tượng tự nhiên mà còn được ứng dụng trong thực tế sản xuất và đời sống ngày càng nhiều, nhằm cải thiện đời sống vật chất và văn hoá của con người. Khối kiến thức về lí luận và phương pháp của khoa học cũng làm kết tinh một số đức tính quí báu nhất của nhân loại gọi là tinh thần khoa học (hay trí tuệ khoa học), một bộ phận quan trọng của tư duy. Tinh thần khoa học thành hình cùng với khoa học qua bao đời nay vẫn giữ nguyên giá trị vì ở thời đại nào nó cũng giúp con người tiếp cận chân lí. Nó không những giúp ích cho nhà khoa học trong công tác nghiên cứu mà còn cho mọi người hành động có kết quả. Từ xưa tới nay, đã thay đổi các chế độ xã hội, các nguyên lý đạo đức, các nguyên lý thẩm mỹ, các học thuyết khoa học, nhưng tinh thần khoa học vẫn tồn tại với khoa học, mà khoa học thì còn mãi mãi với loài người. Châm ngôn Ả Rập đã có câu: Khoa học là do một thiên thần tại ác sang tạo ra vì không muốn cho loài người nghỉ ngơi. Chỉ lúc nào mà tinh thần khoa học sút kém, lúc nào mà con người tự mãn với hiểu biết của mình không muốn sưu tầm kiến thức nữa, lúc đó là nền văn minh đi tới chỗ suy đồi. Lịch sử nhân loại đã chứng minh sự suy tàn của nền văn minh xưa kia sau thời kỳ cực thịnh: cổ Ai Cập, cổ Hi Lạp, cổ La Mã, cổ Trung Quốc v.v Sang thời Trung cổ, qua hàng trăm năm, xã hội châu Âu trì trệ vì tinh thần khoa học bị ức chế bởi Nhà thờ. Phải đợi tời thời kỳ Phục hưng (thế kỷ XVIII), tinh thần khoa học được giải phóng mới thúc đẩy xã hội tiến nên. Ở thời kỳ phong kiến phương Đông, nhiều nước có xã hội ngưng đọng hàng ngàn năm cũng do tinh thần khoa học bị kìm hãm bởi giai cấp thống trị và tôn giáo.
7. Nhìn chung, ở thời kỳ nào, nơi nào mà khoa học phát triển, tinh thần khoc học phổ biến rộng rãi, thì mê tín dị đoan giảm hẳn, xã hội hưng thịnh. Còn ở thời kỳ nào, nơi nào mà tinh thần khoa học sút kém, là lúc đó ở nơi đó tôn giáo lộng hành, tà thuyết phát triển, bước tiến của xã hội chậm lại. Có thể nói: tinh thần khoa học là tinh thần hồn nền văn minh của nhân loại. Theo nhiều nhà triết học và nhà khoa học, tinh thần khoa học gồm các đức tính sâu đây: 1. Yêu chân lý và dũng cảm trí tuệ. 2. Trung thực trí tuệ 3. Độc lập trí tuệ. 4. Nghi vấn khoa học. 5. Tin tưởng khoa học. 6. Khiêm tốn và rộng lượng. 7. Tư duy không vụ lợi. 1. Yêu cầu chân lý và dũng cảm trí tuệ “Dù thế nào chăng nữa trái đất vẫn cứ quay” Chân lý là sự thật khách quan, Nhà khoa học là người bằng mọi cách, khám phá ra sự thật khách quan trong tự nhiên. Nếu không có lòng yêu chân lý, khôn ai có thể vượt khó khăn trở ngại trên con đường hoạt động để tới đỉnh cao của chân lý. Yêu cầu chân lý đòi hỏi ta một mặt không thiên tư đối với bản thân mình và nhận thức được sai lầm của mình , mặt khác khi đã chắc chắn về một sự thật nào đó thì phải bám chắc lấy không buông. Không thiên tư đối với bản thân mình là một đòi hỏi khó khăn đối với nhà khoa học. Trong quá trình nghiên cứu, nhiều khi có khá nhiều thí nghiệm đã chứng minh ngày càng rõ giả thuyết ban đầu, củng cố thêm niềm tin vào sàng tạo của mình. Bỗng có một sự kiện có tính chất phủ định xảy ra. Đây là lúc đau đớn nhất của người nghiên cứu, lúc thử thách lòng dũng cảm của anh ta. Phải có can đảm xoá bỏ toàn bộ cái cũ, nếu cần, và làm lại từ đầu. Vì chân lý, ta không thể nào làm khác. Để chuẩn bị cho môn đồ vững vàng thêm trong những lúc thử thách đó, nhà vi trùng học Paxtơ đã nói:
8. Tin tưởng rằng ta đã tìm thấy một sự liện khoa học quan trọng, nôn nóng để thông báo mà lại phải tự bó mình hàng ngày, hàng tuần, thậm chí hàng năm để đấu tranh bản thân, để cố gắng bác bỏ những thí nghiệm của chính mình, để chỉ công bố kết quả phát minh khi ta đã đề xuất hết cả các giả thuyết phủ định, thật quả là công việc gian khổ. Nhưng sau nhiều cố gắng đó, người ta đi tới chắc chắn, tới chân lý, ta sẽ thầy một trong những niềm vui lớn nhất con người được hưởng và ý nghĩ rằng ta sẽ đóng góp vào sự phồn vinh của đất nước lai làm cho niềm vui đó thêm sâu sắc. Nhà vật lý học Anxtanh cũng có lời khuyên học trò của mình: Với công việc của chúng ta, cần phải có hai điều kiện, một là cần phải có một đức tính kiên nhẫn không bao giờ giảm sút và hai là cần phải luôn luôn sẵn sàng (đổ xuống biển) cái mà chúng ta phải bỏ phí bao nhiêu thời gian và lao động. Chân lý bao giờ cũng đi trước thời đại và mâu thuẫn với tri thức của thời đại. Lịch sử khoa học đã chứng tỏ tất cả những phát minh khoa học đều gặp phải sức phản kháng đôi khi rất gay gắt của dư luận đương thời. Nhưng nhà khoa học phải có đầy đủ tinh thần dũng cảm để đấu tranh với những tiên kiến lạc hậu đó. Họ không lùi bước trước những kết luận cực đoan và dám nói ra một cách thành thực, minh bạch quan điểm riêng mà mình tin là gần chân lý, không hề sợ hậu quả. Các nhà khoa học chân chính đều để chân lý lên trên tất cả. Là một giáo sĩ, anh thanh niên Brunô tình cờ gặp được một quyển sách (Bàn về sự chuyển vận của thiên thể) của Côpécních, nói về trái đất xoay quanh mặt trời. Đêm đêm, anh nhìn lên bầu trời quan sát các ngôi sao và suy nghĩ về những thế giới xa xăm, vô tận. Anh giác ngộ về học thuyết Côpécních, rời bỏ nhà thờ, đi tuyên truyền cho học thuyết này, bất chấp sự đe doạ của giáo hội lúc đó đang ủng hộ thuyết điạ tâm (mặt trời xoay quanh trái đất) của Kinh Thánh. Brunô đã phát triển một cách sáng tạo thuyết Côpécních, sớm khẳng định rằng mặt trời chỉ là một trong vô số ngôi sao và trái đất chỉ là một trong nhiều hành tinh trong vũ trụ. Do sự phản bội của người quen, Brunô bị bắt. Nhà thờ tra tấn, dụ dỗ, mong anh từ bỏ thế giới quan của Côpécních nhưng không làm lay chuyển được lòng tin vào chân lý khoa học của anh. Sau 7 năm giam cầm, toà án nhà thờ tuyên án thiêu sống anh. Đừng trong đám nửa, Brunô vẫn cất cao giọng: Thiêu chết cũng không thể phủ định. Hậu thế sẽ đánh giá ta.
9. Từ cuối thế kỷ XVII đến giữa thế kỷ XIX, quan niệm về không gian, thời gian và khối lượng vật chất không biến đổi của Niutơn đã chi phối toàn bộ vật lý học cổ điển hàng trăm năm. Tới đầu thế kỷ XX, kho Anxtanh đưa dần những luận điểm của mình về tương đối luận, không gian, thời gian và khối lượng cũng biến đổi, ông đã vấp phải sự chống đối gay gắt của lực lượng khoa học đương thời. Số người hiểu được lý thuyết tương đối chỉ đếm trên đầu ngón tay. Ông phải đương đầu với Liên đoàn chống Anxtanh gồm một số nhà khoa học, trong này có cả giải thưởng Nôben. Họ tổ chức những cuộc hội thảo công khai để tranh luận về lý thuyết tương đối, để công kích Anxtanh về mặt chính trị, coi tương đối luận như biểu hiện của tinh thần bônsêvich trong vật lý học. để vu cáo Anxtanh là ăn cắp tài liệu người khác, là đưa ra một công trình vô nghĩa, là có hành động tuyên truyền cá nhân. Ngoài ra còn có những báo đăng bình luận, thơ ca công kích Anxtanh và công trình của ông. Nhưng Anxtanh hoàn toàn tin tưởng vào chân lý mình nắm trong tay. Trước những tấn công đó, ông rất bình tĩnh và nói với một người bạn: Tôi có cảm giác của một người nằm trên một cái giường rất tốt nhưng thỉnh thoảng lai bị rệp cắn. Rõ ràng nghiên cưu khoa học cũng đòi hỏi lòng dũng cảm của người chiến sỹ trên mặt trân. Chiến đấu chống điều ác và sự bất công, chiến đấu chống điều ác và sự bất công, chiến đấu chống lại các thế lực đen tối của thiên nhiên để đem lại sự sáng sủa cho đời sống con người đều cần tới tinh thần dũng cảm. Trong mọi lao động, đều có những khó khăn phải vượt. Tìm hiểu những nguyên nhân của khó khăn, suy nghĩ cách vượt khó để tới giải pháp, không khác gì đi tìm chân lý của sự vật. Muốn tới chân lý đó, cũng như các nhà khoa học phải dũng cảm đấu tranh với nề nếp suy nghĩ làm ăn theo lối cũ của bản thân và của hoàn cảnh. Đúng như lời nói của một nhà triết học: Nếu lý trí và tâm hồn của người nào còn lành mạnh thì quả tim người đó phải rung động trước chân lý. Một đặc điểm của con người có tư cách là phải tỏ lòng dũng cảm ở chỗ giữ vững vị trí còn hi vọng trong khi xung quanh mình người ta đã thôi chỉ bỏ rơi.
10. Dũng cảm trí tuệ thể hiện ở chỗ ham suy nghĩ về các vấn đề, suy nghĩ về nguyên nhân và hậu quả của hiện tượng, là không bằng lòng với sự hiểu biết phiến diện mà thích đi sâu vào sự kiện để nắm bản chất của nó. Từ ngàn xưa người ta đã nuôi ong, đã biết tổ chức xã hội của ong, biết nhiệm vụ và hoạt động của từng loại ong. Nhưng chỉ có giáo sư Frich năm 1930 mới tìm hiểu tỉ mỉ hoạt động của từng loài ong trong đàn, do đó đã phát hiện ra hiện tượng (múa) của ong thợ để thông tin cho đồng bọn biết vị trí chính xác của địa điểm lấy thức ăn. Từ phát minh này, đã dần dần thành hình các nghành khoa học mới đang phát triển mạnh như tập tính học, thông tin sinh học bắt đầu có nhiều ứng dụng trong các ngành thông tin liên lạc, khai thác động vật có ích, phòng ngừa động vật có hại Vừa đây năm 1973, ông được giải thưởng Noben về phát minh trong lúc đang nghỉ hưu. Nhà kí sinh trùng học Đặng Văn Ngữ, muốn thử nghiệm hiệu quả của Vacxin phòng sốt rét do ông sáng chế, đã không ngại nguy hiểm tự thân đến thực địa chiến trường để tiến hành thí nghiệm và ông đã hy sinh trong thời gian chiến tranh giải phóng vừa qua. Là một nhà khoa học chân chính, ông muốn đích thân kiểm nghiệm giả thiết của mình, bất chấp nguy hiểm. Có dũng cảm trí tuệ là không cam tâm chịu dốt nát, là cố gằng vượt mọi khó khăn vật chất và tinh thần để học tập. Thiên nhiên không dễ dàng lộ bí ẩn cho con người. Phải trầy trật gian khổ mới có thể biết phần nào về nó. Mỗi kiến thức khoa học thu được đều phải đổi bằng mồ hôi có khi bằng cả máu của các nhà bác học. Xã hội loài người tiến nên không ngừng là nhờ tích luỹ ngày càng nhiều kiến thức của mỗi thế hệ. Trẻ em hiện thông minh hơn, biết nhiều hơn người lớn trước kia, chính là do sự tích luỹ không ngừng kiến thức của nhân loại. Câu nói của Lênin hồi đầu thế kỷ “Học, học nữa, học mãi” có tính chất tiên tri. Cuộc cách mạng khoa học và kỹ thuật ngày nay với tốc độ phát triển vũ bão của nó đang buộc mỗi người lao động trên trái đất, để thích nghi với hoàn cảnh hiện tại, phải học tập cả đời. Người ta kể rất nhiều gương cầu học của ông cha ta. Có người không có tiền mua dầu thắp phải bắt đom đóm bỏ vào vỏ trứng để đọc sách ban đêm. Có người quét lá đa ở chùa để đốt lấy ánh sáng (tiến sỹ Châu Trí). Có người không có tiền mua giấy bút phải đến dựa cổng trường, khi đi chăn lợn, để nghe và nhẩm thuộc bài giảng của thầy giáo (tiến sỹ Thừa Cung).
11. Sử có kể tiến sỹ Lương Thế Vinh thời Lê Thành Tông, sau khi cáo quan về nghỉ ở quê nhà, thấy việc đo đạc ruộng đất chính xác là một yêu cầu cấp bách, tuy bấy giờ đã hơn 60 tuổi, vẫn quyết tâm lao vào nghiên cứu toán học. Và một năm sau, ông viêt xong công trình “Đại thành toàn pháp” nói về cách tính của các hình học phẳng, và sau hai năm, sáng chế ra chiếc bàn tính giúp việc tính toán diện tích, sản lượng nhanh chóng. Nhân dân gọi ông là Trạch Lường (tiến sỹ về đo đạc). Về tinh thần cầu học, còn có thể lấy Mác làm thí dụ. Mác đọc được phần lớn tiếng các nước châu Âu, viết được tiếng Đức, Pháp và Anh. Nhưng tới khi hơn 50 tuổi, vì muốn đọc tác phẩm Nga nguyên bản, Mác đã giành 6 tháng kiên trì học Nga văn và sau đó đã đọc thông thạo các tác phẩm của Pútkin, Gôgôn, Tsêdrin Dũng cảm trí tuệ còn là bảo vệ đến cùng mục đích nhân đạo của khoa học. Khoa học thành hình với sự tiến hoá của nhân loại, cũng chỉ có mục đích thoả mãn yêu cầu về trí tuệ và vât chất của con người. Nhà khoa học dũng cảm là người phản đối việc sử dụng thành tựu của khoa học vào mục đích phá hoại hạnh phúc của nhân loại, trái với lý tưởng cao cả của khoa học. Ông tổ của điều khiển học, N.Uynne, giám đốc một viện nghiên cứu ở Mỹ, khi được tin Mỹ dùng điều khiển học trong cuộc chiến tranh xâm lược Việt Nam, đã tuyên bố sẽ không tiếp tục nghiên cứu theo hướng này vì phát minh khoa học của ông đã bị sử dụng cho ý đồ đen tối, vô nhân đạo. Nhà toán học kiêm triết học Bectơrăng Rơtsen đã thành lập toà án quốc tế để nên án tội ác của chính phủ Mỹ ở Việt Nam, cũng là thí dụ điển hình về lòng yêu chân lý, dũng cảm trí tuệ của một nhà bác học chân chính. Ngại khó khăn gian khổ trong lao động, không ham thích học hỏi thêm, lười suy nghĩ, không phân phải trái ở bản thân và ở người khác để có lời nói và hành động thích đáng, dựa dẫm vào ý kiến người khác, hành động không phải theo ý nghĩ của mình mà theo ý nghĩ của người. Đây là các biểu hiện ở mức độ khác nhau của một trí tuệ thấp kém. Các thái độ này đều xa lạ với người lao động chân chính mà lại càng xa lạ với nhà khoa học. Trí tuệ là kết quả hoạt động của bộ não. Lười trí tuệ sẽ dẫn tới sự ngừng hoạt động của cơ quan này tức sự “teo não”. Đây là hiện tượng nguy hiểm cho sự phát triển của con người và sự tiến bộ của xã hội, khẳ năng trí tuệ và bản năng xã hội là hai nhân tố quan trọng bảo đảm sự sinh tồn và phát triển của nhân loại. Phải quan tâm bồi dưỡng lòng yêu chân lý và dũng cảm trí tuệ lúc còn ở nhà trường.
12. Thầy giáo phải tìm mọi biện pháp gây lòng ham muốn học tập, sưu tầm kiến thức mới của học sinh, phải rèn luyện cho học sinh thói quen nghiên cứu cá nhân, suy nghĩ độc lập, tự mình phát hiện lấy kiến thức mới. Sinh hoạt đội thiếu niên và đoàn thanh niên phải bảo đảm tự do suy nghĩ thực sự, làm sao để có uy quyền độc nhất trong buổi họp không phải là cá nhân nay hay cá nhân kia mà là lẽ phải, chân lý. Chỉ có bằng cách đó, người thanh niên mới có được lòng yêu chân lý và dũng cảm trí tuệ khi bước vào đời. 2. Trung thực trí tuệ “Biết thì thưa thớt, không biết thì dựa cột mà nghe”. Nghiên cứu khoa học là đi tìm chân lý, tìm sự thật. Vì thế người nghiên cứu trên con đường chân lý phải hết sức tránh sai lầm. Càng tránh được sai lầm, càng tránh được thời gian mất đi do đường vòng, càng đỡ tốn sức lực để đi tới chân lý. Sai lầm có một nguyên nhân là dốt nát, nhưng dốt nát không phải là nguyên nhân độc nhất của sai lầm. Người ta sẽ không sai lầm khi người ta không biết và thú nhận sự không biết này và không chịu khẳng định. Có sai lầm là không biết mà cứ khẳng định như đã biết, là thực tình không biết mà tưởng rằng biết. Sai lầm bắt nguồn từ sự dốt nát mà không biết là mình dốt. Muốn tránh sai lầm phải lao động thật lực để giảm sự dốt nát của bản thân và phải rèn luyện trung thực trí tuệ. Trung thực trí tuệ trước hết là không gian dối trong công tác khoa học. Điều này thường hay xẩy ra đối với các người nghiên cứu hám danh lợi, sốt ruột vì thành tích. Họ không rõ là sự thiếu trung thực trí tuệ thường dẫn tới thất bại ngay trên đoạn đường khoa học đầu tiên. Vào cuối tháng 4- 1974, báo chí hàng tuần ở Mỹ xôn xao về sự kiện Summéclin mà người ta gọi là vụ “Oatơghết khoa học”. Sau khi được thông báo là tiến sỹ Summéclin, một nhà giải phẫu học trẻ tuổi, đã thành công trong việc ghép da động vật khác dòng, một việc chưa ai làm được từ trước tới giời - vì một ròng động vật thuần chủng rất khó tiếp nhận mảnh da ghép của dòng khác - một viện nghiên cứu sinh học ở Nữu ước mới anh đến làm ở viện, tiếp tục công việc đó. Nhưng lần này, rất nhiều thí nghiệm không có hiệu quả. Một tiểu ban kiểm tra của viện
13. được thành lập để tìm nguyên nhân của sự thành công trước kia và sự thất bại hiện tại. Summéclin hốt hoảng - có lẽ anh ta đã báo cáo “láo” về kết quả thí nghiệm trước đây - rình lúc ban đêm, quét thuốc nhuộm nên chuột thí nghiệm với hy vọng cứu vãn tình thế. Nhưng việc gian lận bị phát hiện và nhà khoa học thiếu trung thực này đã buộc phải thôi việc. Chắc chắn anh ta sẽ phải giấu tên, đổi chỗ ở và làm nghề khác. Trung thực trí tuệ là không để ý đồ cá nhân xuyên tạc sự kiện khoa học. Điều này thấy ở đôi nhà nghiên cứu đã có đóng góp cho khoa học nhưng chủ quan tự mãn, không tôn trọng đúng mức sự kiện khoa học. Người ta kể chuyện: Có nhà khoa học làm thí nghiệm về kích thích tố tăng lượng sữa bò. Khi nào cộng tác viên báo cáo về lượng sữa của bò thí nghiệm tăng so với bò đối chứng, ông rất vui. Còn nếu được nghe báo cáo về lượng sữa không tăng hoặc không giảm đi thì ông cáu gắt, nghi ngờ thao tác đo lường, nghi ngờ sự chăm sóc ăn uống của người giúp việc. Sau vài lần, anh này rút kinh nghiệm, muốn yêu thân, toàn báo cáo về bò thí nghiệm cho nhiều sữa hơn bò đối chứng. Cuộc thực nghiệm khoa học đã phá sản từ đầu do tình thiếu chung thực của cả hai thầy trò, sự kiện khoa học đã không được tôn trọng. Hiện nay không ít người quản lý khoa học cũng giống như nhà nghiên cứu nói trên, muốn nghe báo cáo phù hợp với định kiến có sẵn của mình, đã tạo một số môn đồ báo cáo sai, đi tới nhận định sai lầm về thực tế. Nếu nhà quản lý này lại dùng biện pháp quyền uy hoặc biện pháp hành chính để hạn chế tư do trong thảo luận, thì tai hại gây ra cho sự nghiệp khoa học càng lớn, sai lầm sẽ kéo dài và hường công việc triển khai chệch đường. Trung thực trí tuệ là không bao giời phát triển hàm hồ không dựa trên sự kiện. Nghiên cứu khoa học thực chất là phát triển sự kiện rồi tìm mối liên hệ giữa các sự kiện. Và thảo luận khoa học thực chất cũng là thảo luận trên sự kiện. Tinh thần khoa học chủ yếu coi sự kiện như nguồn gốc, qui tắc, biện pháp kiểm tra mọi kiến thức. Nhà khoa học chân chính là người rất coi trọng sự kiện. Coi trọng sự kiện khoa học là coi trọng mọi tư liệu khoa học dù nhỏ đã có trong lĩnh vực nghiên cứu.
14. Khi viết bộ Tư bản, Mác đã trích dẫn xuất xứ của rất nhiều tư liệu tham khảo một cách đầy đủ, tỉ mỉ. Có người nhận xét rằng công việc đó có thể hiện tính quá ư thận trọng không? Mác trả lời, đại ý, người nghiên cứu phải có xứ mệnh giúp cho lịch sử đánh giá đúng đắn sự đóng góp dù nhỏ nhất của mọi người cho khoa học. Trung thực trí tuệ là có tinh thần trách nhiệm cá nhân về công việc của mình và đánh giá đùng đắn sự đóng góp của những người khác. Kiển tra lại mọi sự kiện, mọi số liệu là một đặc điểm của Lênin. Khi làm tờ báo Tia Lửa, Lênin đã tự mình sửa chữa lấy bản in thử của cả tờ báo, không phải vì thiếu người chữa mà vì lo lắng, không muốn để sót một lỗi nào. Trong báo cáo khoa học, tác giả trung thực phải nêu rõ ràng sự đóng góp của từng người cho công trình: người gợi ý đề tái, người giúp đỡ kỹ thuật, người giúp đỡ phương tiện, người giúp đọc bản thảo, v.v để người đọc có thể hình dung được trách nhiệm cá nhân của tác giả trong công trình. Trung thực trí tuệ là công khai nhận cái đúng của đồng nghiệp và cái sai của mình. Hồi cuối thế kỷ XIX, tại một hội nghị sinh học, nhà sinh lý học Pôn Be thông báo về nguyên nhân chết của một số động vật thí nghiệm về bệnh than là do siêu vi khuẩn. Nhưng sau khi nhà vi trùng học Paxtơ làm thí nghiệm xác minh tác nhân làm chết là một thứ phẩy khuẩn, Pôn Be đề nghị Paxtơ làm lai thí nghiệm trước mặt ông. Sau đó, tại hội nghị sinh học lần sau, Pôn Be đã công khai nhận sai lầm của mình. Gần đây, nhà khoa học Sêmiônốp, một giả thưởng Nôben, có lần đang trình bầy một báo cáo khoa học thì một thanh niên đứng lên phát biểu ý kiến cho rằng chứng minh của ông là sai. Lúc đó, vài nhà khoa học vội gạt ý kiến của anh thanh niên. Nhưng Sêmiônốp đã bình tĩnh mời anh lên bảng chứng minh. Cuối cùng, ông công nhận sự chứng minh này hoàn toàn đúng. Nhà hoa học, theo lời ông, phải luôn nhớ rằng cả cấp bậc, tuổi tác lẫn công lao trong khoa học không có ý nghĩa gì trong giao tiếp khoa học với học trò của mình, dù người đó con trẻ tuổi bao nhiêu đi nữa. Dưới ánh sáng của ngọn đuốc chân lý, chỉ có sự kiện khoa học là quan trọng mà thôi.
15. Trung thực trí tuệ là không dấu dốt. Dốt không phải là điều xấu và càng học càng thấy mình dốt là lẽ đương nhiên. Khi khoa học mới thành hình, các nhà triết học cổ Hi Lạp, cổ La Mã có thể thâu tóm tất cả kiến thức loài người đã có lúc bấy giờ. Nhưng hiện nay với sự phát triển và phân hoá nhanh chóng của các nghành khoa học, không nhà bác học nào có thể tự cho mình biết hêt. Nếu ta giỏi trong lĩnh vực này đương nhiên phải dốt trong lĩnh vực khác. Và ngay trong lĩnh vực của mình nếu không tiếp tục nghiên cứu thì trong thời gian ngắn cũng sẽ lạc hậu với thời sự trong ngành. Vì vậy, nhà khoa học chân chính nào cũng phải đánh giá đúng đắn vộn hiểu biết của mình để học hỏi thêm. Sách gối đầu giường của Lênin là những tác phẩm của Mác và Enghen. Khi giải quyết những vấn đề quan trọng phức tạp, Lênin thường nói với người xung quanh: Phải bàn bạc với Mác cái đã. Nhà khoa học chân chính luôn luôn tìm hiểu, không lưu ý tới người khác đánh giá sự hiểu biết của mình. Chỉ có nhà khoc học giả hiệu mới không lo lắng xem mình tìm hiểu được gì mà chỉ lo người khác đánh giá sự hiểu biết của mình (S.Bớtlơ). Hiện nay, không thiếu hiện tượng không trung thực trong giới khoa học. Khi tiến hành một đề tái khoa học, còn tình trạng không đi sưu tầm hết các tư liệu có liên quan, và trong báo cáo khoa học, không nêu đầy đủ xuất xứ của tư liệu. Thậm chí trong báo cáo, quên nhắc cả những người đi trước, đã gợi ý cho mình đề tài, đã đọc trước bản thảo và cho ý kiến sửa chữa. Có trường hợp, tệ hại hơn, là chép tư liệu của người khác (chưa công bố) rồi vội vàng công bố làm tư liệu của mình. Ngoài ra, không ít người nhận định về sự việc, con người dựa trên cảm tính chủ quan, đi tới chỗ “yêu nên tôt, ghét nên sấu” nên nhận định sai lầm. Và không ít người còn giấu dốt, không biết cứ làm ra vẻ mình biết Một số người khi biết mình sai cũng không giám công khai nhận sai lầm.
16. Các thái độ trên hoàn toàn xa lạ với tinh thần khoa học. Ông cha ta đã có lời khuyên rất hay về tính trung thực này: “Nói có sách, mách có chứng”, “Biết thì thưa thớt, không biết thì dựa cột mà nghe”. Muốn rèn luyện tính trung thực trí tuệ thì phải xoá bỏ tính tự cao tự đại, phải có tinh thần tự phê bình nghiêm khắc, phải tập thói quen phân biệt điều ta biết một cách một cách chắc chắn tuyệt đối, điều ta biết một cách tương đối, điều ta tưởng biết, điều ta cho là có thể đúng, điều ta cho là có khả năng đúng, điều ta tin và tại sao ta lại tin 3. Độc lập trí tuệ “Không quy phục bất cứ uy quyền nào là châm ngôn cơ bản của phương pháp thực nghiệm” Độc lập trí tuệ (hay tư duy tự do) là một yếu tố quan trọng của tinh thần khoa học. Có độc lập trí tuệ, mới có hi vọng đi tới phát minh lớn trong khoa học. Có nhà khoa học đã nói: Lòng dũng cảm và tính độc lập của tư duy, khả năng kỳ diệu của trí tưởng tượng là những tính chất này mới cho phép con người nhìn trước được đúng. Lịch sử khoa học đã cho thấy, ai dám từ bỏ con đường mòn của những khái niệm quá quên thuộc mà khai phá những nơi còn chưa có đường thì mới có hy vọng tìm được những điều mới lạ cho khoa học. Muốn có phát minh khoa học, phải giải phóng trí tuệ khỏi những ức chế của nó. Nhà hóc học Sêmiônốp đã khẳng định: Toàn bộ kinh nghiệm lao động trong khoa học của tôi, toàn bộ cuộc đời của tôi cho phép khẳng định rằng, điều cốt yếu trong giáo dục các nhà khoa học trẻ tuổi là phát triển có hệ thống đầu óc sáng tạo và tính độc lập trong suy nghĩ của họ. Độc lập trí tuệ là không ỷ lại vào ý kiến đã có sẵn. Người nghiên cứu phải có khẳ năng xem xét lai một ý kiến đã được đa số kết luận, không dựa vào những uy tín nào đó đã được công nhận để xem xét vấn đề. Người nghiên cứu phải được tự do suy nghĩ về vấn đề nghiên cứu, về phương pháp tiến hành, về kết luận thu được, không bị ảnh hưởng bởi mọi kiến thức sẵn có. Thực tế đã chứng minh là một chế độ tự do suy nghĩ thích đáng sẽ thuận lợi cho tính sáng tạo trong khoa học.
17. Nhiều viện nghiên cứu của công ty công nghiệp phương Tây, chuyên dùng một số nhà khoa học chuyên suy nghĩ, được tự do sáng tạo một cách tuyệt đối. Một số phát minh xuất sắc ra đời từ hình thức quản lý này. Một ngày nào đó, ông phó giám đốc của công ty sản xuất đồ điện Generel Electric ở Mỹ tuyển cho phòng nghiên cứu của công ty, một kỹ sư trẻ 20 tuổi tên là Langmuya. Ông không giao việc cụ thể cho anh ta mà chỉ nói anh ta tham quan nhà máy và tự chọn lấy việc nghiên cứu tuỳ thích. Langmuya chon việc nghiên cứu tác dụng của vật cháy sáng trong không khí, một đề tài thoạt nghe rất có vẻ lý thuyết. Nhưng chính đề tài này đã dẫn anh phát minh ra bóng đèn điện hiện đang thông dụng. Công ty Genral Electric nhờ đó đã kiếm lời hàng tỷ đô - la, còn kỹ sư Langmuya cũng nhờ đó mà được giải thưởng Nôben. Độc lập trí tuệ là không tin vào giáo lý, ỷ lại vào sách vở. Thời trung cổ chân Âu, sách khoa học của các triết gia được coi như Kinh Thánh ta chỉ có việc học thuộc rồi truyền bá lại. Sách của Arixtốt được sùng bái như chân lý khoa học. Thời phong kiến châu Á, khi nho giáo còn thịnh, sách viết của Khổng tử và môn đồ là kim chỉ nam cho hành động của mọi người. “Khổng tử viết” là câu nói hay câu viết mở đầu của các sỹ phu. Điều này cũng dễ hiểu vì ở thời kỳ đó, khoa học bị kìm hãm không thể phát triển. Người ta thường gọi đây là thời tăm tối trong lịch sử khoa học. Sách cũ có viết là trong lịch sử y học, Galien là nhà học phiệt trong suốt 15 thế kỷ. Công trình về giải phẫu học của ông, coi như Kinh Thánh của ngành y, dạy rằng: Gan người gồm 5 thuỷ, xương mỏ ác có 7 đốt và đàn ông kém đàn bà 1 xương sườn. Nguyên nhân là sách viết dựa theo lời dạy của Kinh Thánh: Thượng đế đã rút 1 xương sườn của Ađam, người đàn ông đầu tiên trên trái đất, để nặn lên Eva, người đàn bà đầu tiên. Và y học chính thống thời Trung cổ khẳng định là đàn ông nhất thiết phải kém đàn bà 1 xương sườn. Nhưng anh sinh viên y khoa Vêsali lại nghi vấn điều này. Sau khi đã kiên trì kiểm nghiệm trên xác chết, đếm các thuỳ của gan, sườn của lồng ngực, anh đã phát hiện các điểm sai lầm trên. Năm 23 tuổi, anh ta được bổ làm giáo sư phẫu thuật và giả phẫu học. Tới năm 29 tuổi, anh ta đã phát hiện được hơn 200 điểm sai lầm trong sách của Galien.
18. Sách giải phẫu học được anh ta viết lại khi anh ta mới 27 tuổi và nhiều kiến thức trong đó còn giữ giá trị tới bây giờ. Độc lập trí tuệ còn là hay đặt lại vấn đề trước một sự kiện đã được đa số công nhận. Trước kia, khi thấy mặt trời mọc phía Đông và lặn phía Tây, con người bình thường đặt câu hỏi “ Tại sao như vậy?” và đã tìm được câu trả lời “tại mặt trời xoay quanh trái đất”, nhất là câu trả lời này có sẵn trong Kinh Thánh. Lời đáp này đã thuyết phục được đông đảo quần chúng trong hàng thế kỷ. Nhưng các nhà thiên văn học Côpécních, Galilê lại hoài nghi về cách gải thích này. Sau nhiều quan sát, tính toán, các ông đã đi tới kết luận trái ngược hẳn. Độc lập trí tuệ là thể hiện tinh thần hoàn toàn bình đẳng trong sinh hoạt khoa học. Trong hội nghị khoa học, phải có phát biểu và thảo luận dân chủ bất luận tuổi tác, cấo bậc, vị trí xã hội của người nói. Ở đây, chỉ có chân lý khoa học, chỉ có căn cứ khoa học là đáng kể. Trong nhiệt tình của ta đối với khoa học và lẽ phải chúng ta vẫn phải giữ vững nguyên lý cơ bản là thuyết phục người khác bằng cách dựa vào sự đồng ý tự giác, không dồn ép ai chấp nhận những ý niệm, những giáo lý. Đây là thái độ đúng đắn nhất để giữ vững độc lập trí tuệ cho bản thân và cho đồng nghiệp. Hiện nay trong đội ngũ cán bộ của ta có nhiều biểu hiện về thiều độc lập trí tuệ như quá mê tín vào giáo lý, sách vở, dựa dẫm vào ý kiến người khác, ngại lật lại vấn đề và hạn chế tự do suy nghĩ của mình và của bạn trong khi thoả luận. Tất cả biểu hiện này, xa lạ với tinh thần khoa học, đều ảnh hưởng không tốt tới trí tuệ của mọi người và thực tế đã hạn chế sự sáng tạo trong mọi công việc. Độc lập trí tuệ không phải bẩm sinh mà đòi hỏi sự rèn luyện. Thuộc tính bẩm sinh của động vật sống thành xã hội là hành động theo đàn. Ngay khi loài người thành hình có cũng còn giữ thuộc tính này. Chỉ với sự thành hình khoa học mới nảy sinh tính độc lập suy nghĩ. Trong việc rèn luyện tính độc lập trí tuệ, sự cố gắng bản thân người nghiên cứu rất quan trọng nhưng vai trò của công tác quản lý cũng không nhỏ.
19. Người mới bước vào con đường khoa học phải luôn suy nghĩ tự khắc phục khó khăn, chỉ nhờ sự giúp đỡ của thầy và của bạn trong trường hợp hạn hữu. Người thầy chỉ có thể tạo một không khí thuận lợi cho sự phát triển của nhà khảo cứu trẻ tuổi, còn sự biến đổi người sinh viên ngày hôm ngày hôm qua thành nhà bác học là công việc của chính bản thân anh ta. Người quản lý, về phía mình, cần phải để cho người thanh niên tự tìm tòi, giải quyết mọi vấn đề một cách độc lập trong một thời gian nhất định, mặc dù cách giải quyết không khéo nắm. Cách này làm anh ta biết được sức lực và tài năng của mình, tạo cho người thanh niên lòng tự tin vào bước tiến trong khoa học. Còn ông thầy nhờ đó mà biết đích xác khẳ năng của học trò. Nhà vật lý học Rơdơpho chỉ giao công việc cụ thể một lần cho những người tời học tập tai phòng thí nghiệm của ông. Còn về sau, ông yêu cầu mỗi người phải tìm ra vấn đề để nghiên cứu tiếp. Một hôm, có một người hoàn thành xong công việc được giao, đến gặp ông để xin ông hướng dẫn tiếp. Rơdơpho nghiêm trang trả lời: Tôi thành thật khuyên anh nên chọn nghề khác mà màm. Người nghiên cứu khoa học phải là người biết độc lập suy nghĩ. Hiện nay, theo ý kiến của nhiều nhà khoa học, sự phát minh đòi hỏi một môi trường thoả mái, giải trí, phấn khởi, vì vậy phải tổ chức quản lý thế nào để trí tuệ được giải phóng khỏi mọi ức chế. Quá trình sáng tạo không chỉ tiếp diễn khi nhà khoa học suy nghĩ trước bàn làm việc, một cuốn sách, hoặc trước một cuộc thí nghiệm đang vận hành, mà cả trong lúc trao đổi ý kiến một cách thoả mái với các bạn đồng nghiệp trong phòng thí nghiệm, trong các buổi thảo luận khoa học và hội nghị khoa học. Theo số liệu nghiên cứu mới dây ở phân viện hàn lâm khoa học liên xô ở Nôvôxibiếc, một phần năm công việc thí nghiệm và trên một nửa công việc viết tư liệu của các nhà khoa học được thực hiện ở nhà, nhưng một phần ba thì giờ nghỉ ngơi của họ lại là trong giờ làm việc ở viện. Hàng năm, số công trình khoa học được hoàn thành lớn hơn nhiều viện khoa học khác ở Liên Xô. Một số viện khác có kỹ thuật lao động quá chặt chẽ, quy định thời gian đến làm việc và về, thời gian đi ăn uống, hút thuốc, thời gian gặp gỡ ở hành lang, thì lại có hiệu suất công tác thấp. Muốn cho nghiên cứu khoa học có hiệu suất, về mặt quản lý, phải cố gắng xây dựng một ý thức kỷ luật lao động tự giác vì đây là một điều kiện thuận lợi cho sự sáng tác phát minh. Mặt khác, thế kỷ XX là thời đại sáng tạo tập thể. Không phải cá nhân, kể cả những thiên tài, mà là những tập thể rộng lớn đang giải quyết những
20. nhiệm vụ quan trọng của khoa học và kỹ thuật. Phải biết dựa vào tập thể rộng lớn đó, nhà khoa học mới phát huy được đến độ cáo khả năng của mình. Lao động thành kíp trở thành một yêu cầu của sự phát triển khoa học và ứng dụng thành tựu khoa học. Vấn đề đặt ra là bảo đảm cho các kíp khoa học vừa giữ được trật tự của tập thể lai vừa giữ được độc lập suy nghĩ cho mỗi thành viên. Làm sao dung hoà được tự do với kỷ luật, linh hoạt và trật tự, độc lập và lệ thuộc. Mọi lệch lạc đều nguy hiểm vì nó có nguy cơ làm thất bại sự nghiệp của cả một kíp khoa học. Tập thể khoa học nào cũng phải thấy là phát minh khoa học có mầm mống ở mỗi cá nhân trong điều kiện độc lập suy nghĩ, vì vậy phải trân trọng tư duy tư do của từng người. Tuyệt đối không dùng áp lực tinh thần để ép buộc cá nhân chấp nhận ý niệm của tập thể. Để kết hợp tính tập thể với tính độc lập tư suy nghĩ có vai trò quan trọng của người phụ trách kịp nghiên cứu. Chỉ bằng cách trân trọng các đức tính độc đáo của mỗi nghiên cứu viên có giá trị và coi trọng các nhân tố đa dạng ảnh hưởng tới lao động sáng tạo khoa học tổ chức nghiên cứu mới đảm bảo một sự phát triển hài hoà và phong phú của khoa học. Hiện nay về mặt quản lý khoa học còn có một số thiếu sót sau: Người quản lý không tạo điều kiện cho cấp dưới phát huy tính chủ động trong công việc mà nhất thiết chỉ đạo họ từng chi tiết nhỏ. Kết quả, cấp dưới biến thành cái máy thừa hành không có sáng kiến. Mặt khác, cũng có tập thể cực đoan quản lý thành viên chặt chẽ trong việc làm cụ thể. Kết quả, người đó không quen rèn luyện nghị lực để tự giải quyết một việc gì, mỗi khi rời khỏi tập thể, cảm thấy mình bất lực. Không thể nào có sáng tạo ở những con người trong tập thể như vậy. 4. Nghi vấn khoa học “Chỉ công nhận một sự vật là thật nếu bản thân biết chắc chắn là thật” Lịch sử đã chứng tỏ có nhiều mệnh đề đã được chấp nhận như chân lý, sau này lại coi như sai lầm. Người nghiên cứu phải có thái độ dè dặt trước những chân lý hiện nay, tức phải có tính nghi vấn khoa học. Có nhà khoa học đã nói: Không nên lẫn lộn lòng yêu chân lý với lòng quá tin.
21. Lòng tin của nhà khoa học phải như lòng tin lo lắng của con người luôn luôn tìm kiếm mà không bao giờ thoả mãn (Henri Poanhcarê). Nếu người nghiên cứu tin là các quy luật tự nhiên có thật, anh ta cũng phải biết là quy luật này không dễ dàng được khám phá. Điều này buộc nhà khoa học phải hoài nghi bản thân, hoài nghi ý niệm, giả thuyết, học thuyết của mình. Biết nghi vấn là một điều kiện của sự phát triển khoa học. Trong lịch sử khoa học, nếu lúc nào tính nghi vấn khoa học bị đàn áp do một uy quyền học phiệt nào đó thì sự tiến bộ của khoa học dừng lại. Bác sỹ Summenvai, ở thế kỷ XIX, là một thí dụ điển hình. Lúc đó, bệnh sốt hậu sản được giới y học cho là có nguyên nhân ở điều kiện sinh hoạt khác nhau của sản phụ. Nhưng người bác sỹ trẻ này lại nghi vấn giả thuyết đó, vì anh thấy nó không giải thích được sự kiện bệnh sốt hậu sản chỉ cho phổ biến ở phòng đẻ có sinh viên y khoa thực tập, bất luận thành phần xã hội của sản phụ. Anh kiên trì kiểm nghiệm và đi tới kết luận là bện sốt hậu sản là do nhiễm “bẩn” vì các sinh viên làm ăn cẩu thả hơn các nhân viên y tế chuyên môn. Sau khi công bố công trình, anh bị giới bác học về sản khoa ở thủ đô Viên phê phán kịch liệt vì chạm tới uy tín của các vị này. Tiếp đất là cuộc vận động hành chính buộc anh phải thôi việc ở trường đại học y khoa và phải chuyển về một bệnh viện địa phương xa xôi hẻo lánh. Anh kiên trì với đề tài của mình, thu thập thêm số liệu ở sản phụ địa phương, thông báo công trình bổ sung. Lần này, anh bị buộc tội là tâm thần phân liệt và bị nhốt vào một bệnh viện tâm thần rồi chết ở đó. Hai mươi năm sau, luận điểm của Summenvai mới được giới y học công nhận. Trong thời gian này, Patxtơ đã phát minh ra vi trùng gây bệnh, phát minh này củng cố thêm luận điểm của anh. Năm 1894, nhà nước đặt tượng Summenvai ở trước cửa trường đại học y khoa Buđapet, coi như người đã hy sinh cho khoa học. Sự kiện Summenvai là một trong những sự kiện bi thảm của lịch sư khoa học. Có tính nghi vấn khoa học là chống với sự cả tin tự nhiên của con người. sự cả tin này cho phép ta coi như đúng, câu chuyện đầu tiên được nghe hoặc ý niệm đầu tiên nảy sinh trong óc.
22. Trước một hiện tượng, người bình thường phát hiện đánh giá ngay. Xét đoán như vậy là vội vàng và xét đoán vội vàng ít khi đúng đắn, chính xác. Một hiện tượng nào cũng có nhiều mặt, nếu chỉ quan sát một lần, ngay cả vài lần, ta cũng không thể nào nhận biết rõ ràng về hiện tượng. Trước kia, khi buông một vật nặng, nó rơi xuống đất. Hỏi tại sao, thì người bình thường nói là tại nó nặng. Đấy là giải thích vội vàng. Nói là do vật nặng nên nó rơi, ta không giải thích gì cả. Và lời giải này có khi còn mâu thuẫn với thực tiễn. Tờ giấy, sợi bông rất nhẹ sao cuối cùng cũng rơi. Nhưng Galilê trước hiện tượng này, lại tự đặt câu hỏi: Vật rơi như thế nào? Và ông kiên trì quan sát các vật khác nhau bỏ rơi ở các độ cao khác nhau. Ông đã đi tới giả thuyết: Tốc độ rơi tăng lên với thời gian rơi và độ cao của vật. Sau khi kiểm tra bằng thực nghiệm, giả thuyết đã được nghiệm đúng. Nghi vấn khoa học là nhất thiết phải kiểm tra không những ý kiến của người khác mà ngay cả của chính mình. Đối với một hiện tượng, nhiều người cũng đặt câu hỏi và tìm cách giải thích. Nhưng người bình thường thì dừng ở bước này. Hoặc anh ta bằng lòng với cách giải thích đã có, sẵn sàng cho nó là hợp lý, là đúng, hoặc khi nghe một người khác giải thích, anh tin và đồng tình ngay. Quá trình truyền tin cứ tiếp tục như vậy làm nhiều người bình thương tin là thật một sự việc không thật. Người có tính nghi vấn khoa học lại xử sự khác đối với lời giải thích hiện tượng, anh ta đặt ngay câu hỏi “Căn cứ vào đâu?” và không sẵn sàng tin ngay. Để tin hay không tin, anh phải đích thân quan sát và kiểm nghiệm hiện tượng. Thí dụ, bác sỹ Gienne, người phát minh ra tác nhân gây bệnh đậu mùa, trong khi nghiên cứu bênh đậu, có lưu ý tới câu nói của một phụ nữ nông dân chuyên vắt sữa bò: Tôi rẽ không bị bệnh đậu nữa vì tôi đã lây bệnh đậu của bò. Nghe lời này, nhiều bác sỹ cho là điều mê tín của người nông dân. Gienne lại không tin như vậy. Ông đặt giả thuyết: Vì trùng đậu của bò có thể ngừa bệnh đậu cho người. Tuy không tin vào giả thuyết của các bạn đồng nghiệp, ông không tin cả ở giả thuyết của mình. Ông viết thư cho một nhà bác học ở Luân Đôn để hỏi ý kiến, thì được trả lời - ông này cũng biểu lộ tính nghi vấn khoa học rõ nét - Đừng tin cả, hãy thí nghiệm. Phải kiên trì, phải chính xác.
23. Gienne theo lời khuyên đó, kiên trì kiểm nghiệm trong 18 năm và đã chứng minh được giả thuyết của mình là đúng. Nghi vấn khoa học là không quá tin tưởng vào các học thuyết hiện hành. Trong khoa học, mọi phát minh mới đều kéo theo sự xem xét lai một phần các học thuyêt cũ. Mỗi học thuyết như một con chuột chui lọt chín lỗ nhưng bị ngăn lại bởi cái lỗ thứ mười, do đó lại đẩy học thuyết tiến lên bước mới. Ở thế kỷ XIX, giải thích về nguồn gốc loài vật, có học thuyết cố định luận của Cuviê: Thượng đế sinh muôn loài trước kia thế nào thì nay như thế. Sau đây, các nhà sinh học thu thập thêm kiến thức về phát triển phôi thai, về các loài cổ sinh vật, về giải phẫu so sánh động vật. Do đó, họ thấy các loài vật có xuất hiện rồi tuyệt chủng qua các thời đại địa chất, chúng có quan hệ họ hàng với nhau rõ ràng, như vậy loài vật có biến đổi. Học thuyết biến hình luận đã thay đổi cố định luận. Để giải thích sự biến đổi của loài vật, trước hết có học thuyết Lamác cho rằng cơ quan biến đổi dần dần để thích nghi với đời sống và làm loài vật biến đổi. Sau đó, người ta thí nghiệm thấy những biến đổi cơ quan theo môi trường không di truyền được, mà những tình trạng mới của loài vât xuất hiện một cách đột nhiên. Thuyết đột biến Đơvriét thay thế thuyết Lamác. Nhưng thuyết đột biến lai không cắt nghĩa được sự tiến hoá rõ ràng của loài vật từ thấp lên cao, từ đơn giản tới phức tạp. Học thuyết Đácuyn thành hình ở thế kỷ XIX giải thích sự tiến hoá các loài bằng hiện tượng chon lọc tự nhiên. Nghi vấn khoa học còn là nghiêm khắc và khách quan trong khi phân tích giả thuyết của chính mình. Mác đọc tác phẩm của mình cho Enghen nghe và khi Enghen coa ý kiến khác, thì Mác lại bỏ ra hàng tuần đọc lại hàng trăm trang sách để chứng minh thêm hoặc chỉnh lý lại. Sau khi Anxtanh đã mất 15 năm nghiên cứu cuối cùng đi đến thất bại, ông không hề mất tinh thần. Cũng vui vẻ như lúc ban đầu khi ông đang còn tin vào thắng lợi, ông bình tĩnh bỏ rơi giả thuyết của mình với câu nói: Thế đấy, tôi lại đi lạc đường rồi. Hiện nay, hiện tượng cả tin còn khá phổ biến. Người ta sắn sàng tin là thật một sự kiện được truyền đạt tới tai, không bao giờ có ý định kiểm tra nó.
24. Có người còn quá tin vào vốn hiểu biết của mình, cho rằng mọi ý niệm nảy sinh trong đầu đều là chân lý, chỉ cần người khác lấy sự kiện thực tế để chứng minh. Có người quá tự tin không chựu chấp nhận ý kiến trái với suy nghĩ của mình, cho rằng tất cả đếu sai, riêng mình là đúng. Nhà sinh lý học Clốt Bécna, hồi thế kỷ XIX, đã có lời khuyên: Không bao giờ làm thí nghiệm để xác định ý niệm mà chỉ để kiểm tra ý niệm. Tất cả thái độ trên đây đều trái với tinh thần khoa học. Kết quả là suy nghĩ của ta không xác thực tế và sai lầm trong suy nghĩ sẽ dẫn tới sai lầm trong suy nghĩ sẽ dẫn tới sai lầm trong hành động. Nếu ta lại là cấp quản lý khoa học có uy quyền, thì cấp dưới rất dễ phải suy nghĩ theo cùng hướng, phụ hoạ không nhiều thì ít vào ý niệm chủ quan của ta. Tính phụ hoạ là kẻ thù nguy hiểm nhất của tiến bộ khoa học, vì nó thủ tiêu mọi sáng tạo của con người. Hãy rèn luyện tính nghi vấn khoa học ngay từ lúc còn ở nhà trường. Lênin đã nói với thanh niên: Nếu một người cộng sản cho rằng mình thành người cộng sản từ những kết luận có sẵn học thuộc lòng, không bỏ công sức lao động một cách nghiêm túc, không tim tòi rõ ràng trong các sự kiện mà anh ta đề cập với một tinh thần phê bình, người cộng sản đó thật là thảm hại. Trước một sự kiện, phải tập đặt cấu hỏi “thế nào?”, “Tại sao?” và phải kiểm nghiệm trước khi phát biểu ý kiến. Phải thẩm tra trong thực tế đời sống và sản xuất những ý niệm nảy sinh trong đầu mình. Trong mọi sinh hoạt phải bảo đảm tự do tư tưởng thích đáng. Thầy giáo và cán bộ đội thiếu niên và đoàn thanh niên có trách nhiệm lớn trong việc bồi dưỡng đức tính này. Phải rèn luyện đầu óc tranh luận, tranh luận với hạn hữu cũng như tranh luận với cả bản thân. Khi tranh luận với bạn phải biết nhìn sự vật theo quan điểm của bạn, không áp đặt ý kiến cho bạn, coi như bình đẳng với mình.
25. Có nhà khoa học đã khuyên: Mỗi người nghiên cứu phải là những người phê bình vô tư nhất và những người tự phê bình nghiêm khắc nhất. 5. Tin tưởng khoa học “Khoa học là vô địch. Chỉ có nhà bác học mới nhầm lẫn” Tuy có tính nghi vẫn khoa học, người nghiên cứu phải có lòng tin tuyệt đối vào khoa học. Từ khi thành hình, khoa học đã giúp loài người đi sâu có kết quả vào bí ẩn của thiên nhiên, bắt thiên nhiên phục vụ có kết quả cho con người. Trước đây đã thế, từ nay về sau cũng sẽ thế. Nếu không có lòng tin rằng chúng ta có thể nắm được tính thực tại của thế giới tự nhiên nhờ những cấu trúc lý thuyết của chúng ta, nếu không có lòng tin vào tính chất hài hoà tự thân vủa thế giới chúng ta, thì sẽ không có bất cứ khoa học nào. Chính lòng tin này đã và luôn luôn sẽ là động cơ chính của mọi sáng tạo khoa học Khoa học, ta đã biết, là hoạt động của con người cố gắng dẫn dắt các hiện tượng tự nhiên tới những mối liên hệ không đổi, tức tới quy luật. Và những quy luật này có tính chất quyết định chặt chẽ trong điều kiện của chúng. Mọi hiện tượng nhất định đều xảy ra trong những điều kiện nhất định. Ta phải tin vào mối quan hệ nhân quả đó trong thiên nhiên. Nước đun sôi sẽ bốc thành hơi: không thể có hơi với nước để nguội. Nếu thiếu lòng tin, không có thể giải thích được gì, tức là công nhận tính không quyết định của sự vật, tính chất bất hợp lý trong thiên nhiên, tức là từ bỏ lẽ phải, từ bỏ lý trí. Mặc dù quy luật không coi như được kiểm chứng hoàn toàn bằng thực nghiệm, ta vẫn phải tin vào mối quan hệ tuyệt đối và cần thiết của sự vật. Nước để nguội vẫn có thể bốc hơi nhưng việc bốc hơi rất chậm, mắt thường ta không thể nhận biết. Tuy thế, mệnh đề nước đun sôi sẽ bốc thành hơi vẫn giữ tính quyết định chặt chẽ của nó. Muốn chính xác, ta phải nói: Nước đun sôi sẽ bốc ngay thành hơi, không thể nào có hơi ngay với nước để nguội. Tin tưởng vào mối quan hệ nhân quả của hiện tượng tức không chấp nhận tính chất ngẫu nhiên của hiện tượng. Nếu hiện tượng có vẻ xảy ra ngẫu nhiên, là do khoa học chưa giúp ta biết hết điều kiện làm nảy sinh hiện tượng.
26. Thí dụ, một tai nạn giao thông hàng ngày như xe chẹt người đi đường có tính chất ngẫu nhiên. Thật ra đây là sự trùng hợp của hai dãy sự kiện: quá trình sai lệch máy móc và quá trình biến diễn tâm lý xã hội của người lái xe và người đi đường, cả hai quá trình xảy ra ở đúng địa điểm và thời điểm đó. Sự thống nhất tính nghi vấn khoa học và sự tin tưởng vào khoa học ở người nghiên cứu là một tất yếu của sự khoa học. Có nhà khoa học đã nói: Người nghi vấn là nhà bác học chân chính, anh ta chỉ có nghi vấn bản thân, và cách giải thích của chính mình. Nhưng anh ta tin ở khoa học, và chấp nhận một chân lý tuyệt đối là tính chất quyết định của hiện tượng. Không nên lẫn tính nghi vấn khoa học với tính hoài nghi. Có tính hoài nghi là người chỉ có tin ở mình mà không tin vào cái gì khác, kể cả khoa học. Người hoài nghi quá tin ở mình tới mức cho rằng khoa học không có những định luật cố định và xác định. Tính hoài nghi sẽ dẫn tới bất tri luận có hại cho sự phát triển của khoa học và cho sự phát triển của tư duy. Người hoài nghi sẽ mất hướng trong suy nghĩ và từ đó sẽ mất hướng trong hành động chủ quan, tự phát, không kết quả. Châm ngôn của người hoài nghi là “không chắc như vậy” còn người nghi vấn là “Chưa chắc như vậy”. ý nghĩa “không chắc chắn như vậy” dẫn tới chỗ bó tay ngồi chờ, còn ý nghĩa “chưa chắc chắn như vậy” dẫn tới hành động để đi tới chắc chắn. Có người không tin tưởng lắm ở tính tất yếu của phát minh khoa học vì cho là phát minh khoa học thường có tính chất ngẫu nhiên khó đoán trước. Vì tình cờ phải làm thịt ếch để nấu cháo cho vợ mà nhà sinh lý học Ganvani đã tìm ra hiện tượng điện sinh học. Vì tình cờ có tấm bản cấy liên cầu khuẩn bị nhiễm nấm mà Flemming mới tìm ra Pênixilin. Vì tình cờ việc chiết men tế bào thất bại mà Cơritxian đơ Đuvơ đã tìm ra lysosom. Ta phải chia hai loại ngẫu nhiên tâm ly và ngẫu nhiên ngoại lai. Ngẫu nhiên tâm lý tức sự trùng hợp của hai ý niệm trong không gian và thời gian. Đây là hiện tượng thông thường trong khoa học. Khoa học ở thới kỳ nào cũng có thông tin rộng rãi. Ở thời kỳ nào và nước nào, cũng có
27. những đội ngũ khoa học cùng suy nghĩ về một vấn đề và về hướng để giải quyết vấn đề. Trong cuộc chạy đua đi tìm chân lý, có người về trước, về sau nhưng cũng có khi hai người cùng về một lúc, sai lệch thời gian không đáng kể. Phát minh khoa học nào cũng đều mang dấu ấn của thời đại. Không có người này phat minh, rẽ có người khác. Sự phát minh ra hình học Phiơclit là của Lôbasepxki ở Nga, Bôlyai ở Hung và Gauxơ ở Đức. Sự phát minh ra tính phóng xạ tự nhiên là do ba hiện tượng bất ngờ được các nhà khoa học phát hiện trong cùng một thời kỳ: sự xuất hiện những điểm huỳnh quang trên màn ảnh của Rơnghen, sự hiện ảnh của các tinh thể muối Uranium trong các tấm kính để trong ngăn kéo của Beccơren, sư quan sát phóng xạ bất thường của vài quặng có uranium của Mari Curi Ngẫu nhiên ngoại lai tức một sự cố không biết trước trong vài trường hợp có thể dẫn dắt người nghiên cứu theo hướng mới và đi tới kết quả. Một sự kiện có vẻ bình thường có thể gây một tia chớp tư duy trong trí tuệ của nhà khoa học luôn bị ám ảnh bởi giải pháp cho vấn đề. Tiềm thức có vai trò rất quan trọng trong nghiên cứu. Lịch sử khoa học đã chứng tỏ thiên tài khoa học nào cũng tất yếu gặp những ngẫu nhiên sung sướng. Ngẫu nhiên phát minh không đến với người quan sát bình thường mà đều đến với những trí tuệ đã có chuẩn bị trước. Niưtơn đã phải cải chính là ông khám phá ra sự hấp dẫn vũ trụ không phải nhờ thấy quả táo rơi, mà suy nghĩ luôn luôn về vấn đề này và kết quả nghiên cứu của ông chỉ do lao động, do một tư duy kiên trì Ông đã nói: Tôi giữ chủ đề nghiên cứu luôn ở trước mặt và tôi đợi những tia sáng léo lên, dần dần rõ nét. Có người còn đòi hỏi khoa học quá mức nhiệm vụ được đặt ra cho nó, đòi nó phải giải đáp tới cùng câu hỏi “Tại sao?”, thí dụ như tại sao lại có vũ trụ? Tại sao lai có sự sống? Giải đáp những câu hỏi trên là nhiệm vụ của triết học đi tìm chân lý tuyệt đối của sự vật. Khoa học có mục đích tìm hiểu mối quan hệ nhân quả của các hiện tượng trong tự nhiên, tức giúp con người đạt chân lý tương đối của sự vật. Vì vậy, khoa học chỉ có nhiệm vụ giải thích bản chất của vũ trụ, bản chất của sự sống và chắc chắn nó làm được nhiệm vụ này.
28. 6. Khiêm tốn và rộng lượng “Người khoa học khác với người ngu dốt ở chỗ người khoc học rộng lượng với người ngu dốt còn người ngu dốt lại không rộng lượng với người khoa học” Kiến thức khoa học tựa như một lâu đài ma loài người xây đắp cao dần qua các thế hệ. Một nhà khoa học chân chính không bao giờ coi quá trình tìm hiểu bí mật thiên nhiên có một cách giải quyết cuối cùng. Nhà triết học cổ Hi Lạp Sôcrát đã có một câu nổi tiếng: Tôi biết rõ rằng tôi chẳng biết gì hết cả. Và ông đi khắp nơi tìm những người có học thức để học hỏi thêm. Ông cho rằng mọi sự hiểu biết lớn lao nhất của một người chẳng qua chỉ là một hạt cát trên bãi sa mạc tri thức mênh mông. Nhà vật lý học Niutơn đã so sánh mình như một đứa bé chơi trên bở biển, nghịch những hòn sỏi nhẵn và vỏ sò đẹp, nhưng trước mắt là một bể chân lý bao la. Hiện nay, với cuộc cách mạng khoa học và kỹ thuật trên thế giới, kiến thức khoa học đã tăng quá nhanh, cứ sau năm năm lại có sự đổi mới khoảng phần nửa vố kiến thức. Người nghiên cứu nào cũng phải tự ti với số vốn kiến thức hiện có của mình. Nhà vật lý học Kapitsa, một giải thưởng Nôben, đã nói: hạnh phúc của tôi là tới cuối đời mình còn hiểu nổi được học thuyết vật lý lúc đó. Các nhà bác học càng lớn càng thấy mình phải khiêm tốn là lẽ đương nhiên. Nhà sinh lý học Clôt Becna đã nói với môn đồ: hãy đem lời phê bình thầy, hãy mang cho thầy hàng tá lời phê bình. Lênin cũng là mẫu mực của tính khiêm tốn. Trong buổi gặp gỡ với nhà địa chất học Coócsunốp Lênin đã nói: thật lạ, nhiều người không hiểu tại sao cứ cho rằng chủ tịch hội đồng uỷ viên nhân dân và các uỷ viên nhân dân thì cái gì cũng biết, thật là một điều vô lý tai hại. Chúng tôi thì biết ít, biết rất ít, biết ít đến phải xấu hổ, và chúng tôi với các đồng chí càng năng gặp nhau bao nhiêu càng tốt bấy nhiêu. Lênin còn có lời khuyên thanh niên như sau:
29. Nếu tôi biết rằng tôi hiểu biết ít, tôi sẽ tìm cách để hiểu biết hơn, nhưng nếu người nào tuyên bố là người cộng sản và không cần biết những điều cơ bản nào nữa thì anh ta không có chút gì của người cộng sản. Ta không nên quên là thư viện của Lênin có tới 9.000 cuốn sách của 15 thứ tiếng và Lênin biết 9 ngoại ngữ: Anh, Đức, Pháp, Ý, Ba Lan, Thuỵ Điển, Tiệp, cổ Hi Lạp, La - Tinh và thường đọc các tác giả cổ điển Tây Âu theo nguyên bản. Tính khiêm tốn của nhà khoa học không cho phép mình được nghỉ ngơi trên những thành tích đã đạt. Paxtơ đã vì nhà bác học như một du khách, khi đã chiếm được điểm cao rồi, thì từ đó tầm mắt của họ phải luôn hướng về những chân trời mới để tiếp tục khám phá, phát triển không ngừng. Nhà vật lý học Giôliô Curi, vài năm sau khi được giải thưởng Nôben vẫn kiên trì nghiên cứu và phát minh ra cái pin nguyên tử đầu tiên cho nước Pháp, đồng thời ông còn tích cực hoạt động trong hội đồng hoà bình thế gới cho tới khi mất. Nhà nhân chủng học Dubois tới 80 tuổi, còn xuất bản công trình nghiên cứu và hoạt động khoa học tích cực. Nhà vật lý học Alếcxanđrốp gần 80 tuổi, đã ba lần được tặng danh hiệu anh hùng lao động Liên Xô vì thành quả nghiên cứu liên tục của mình. Khiêm tốn là coi trọng tất cả các bạn đồng ngiệp bất kỳ tuổi tác của họ. Trước hết phải coi trọng các nhà khoa học tiền bối vì sự đóng góp trước kia và hiện nay của đội ngũ này. Trong nghiên cứu khoa học, năng suất lao động thường tăng với tuổi. Năm 1956, ở Cộng hoà dân chủ Đức đã tiến hành đánh giá hoạt động khoa học của 158 nhà nghiên cứu thuội nhiều lĩnh vực: toán học, sinh học, địa chất học, thuỷ văn, y học, vật lý học, hoá học căn cứ vào số lượng công trình thông báo hàng năm, ở tuổi từ 20 tời 80. Kết quả như sau: Tuổi Số công trình/năm 20 29 9 30 39 20 40 59 24 60 79 18 80 13
30. Như vậy, năng suất lao động khoa học cao nhất ở tuổi 40 - 60 và trên 80 tuổi năng suất vẫn còn hơn lữa tuổi 20 - 29. Niutơn đã đánh giá đúng mức công lao của các nhà khoa học đi trước trong câu nói bất hủ: Sở dĩ tôi nhìn xa là vì được ngồi trên vai những người khổng lồ. Anxtanh, người phát minh ra tương đối luận, cũng có nói: Đời sống tinh thần và vất chất của tôi tuỳ thuộc lao động của tất cả mọi người đương thời và tổ tiên tôi, và tôi phải cố gắng đóng góp cho mọi người phần tương xứng với phần tôi đã nhận và còn nhận. Hiện nay, tình trạng không khiêm tốn khá phổ biến.Có người quá tự mãn với số vốn kiến thức sẵn có, không học hỏi gì thêm. Có người đạt tới học vị nào đó cho là “công thành danh toại” không cần nghiên cứu nữa. Không ít người trẻ tuổi coi thường bậc đàn anh, cho là đã lạc hậu với thời đại. Có người thuộc thế hệ đi trước không quan tâm đúng mức tới các hậu sinh, cho họ là không hiểu biết gì nhiều. Tất cả biểu hiện khiêm tốn trên đây, cản bước tiến bộ của mỗi người, và trong quan hệ đồng nghiệp, đào sâu thêm hố ngăn cách các thế hệ khoa học. Mâu thuẫn giữa các thế hệ lao động là mâu thuẫn xảy ra ở mọi thời đại mà công tác quản lý phải quan tâm giải quyết thích đáng. Tính khiêm tốn đòi hỏi người lãnh đaọ tập thể khoa học phải biết đánh giá không thiên vị thực tài của từng người thừa nhận sự đóng góp của họ và có trách nhiệm hướng dẫn tận tình công việc của tập thể triển khai theo chiều hướng có lợi nhất. Ngược lại, người cộng tác phải thấy sự cần thiết trong phối hợp, trong tổ chức và có thái độ trân trọng người nhiều tuổi có kinh nghiệm. Bao trùm lên tập thể phải là một không khí dân chủ, bình đẳng thật sự trong sinh hoạt. Phải làm sao trong tập thể, tuổi tác, cấp bậc, vị trí xã hội không che lấp chân lý khoa học. Chỉ có căn cứ khoa học mới có uy quyền cao nhất đối với người khoa học. Không nên lẫn tình khiêm tốn thật sự với khiêm tốn giả tạo. Khiêm tốn thật sự là thể hiện tinh thần trách nhiệm cá nhân, nếu đúng đắn sự đóng góp của mình cho công trình khoa học. Khiêm tốn giả tạo là, dưới danh nghĩa tránh đề cao cá nhân, không công khai nhận trách nhiệm cá nhân trong công trình. Từ đó mới có nhiều thông báo khoa học thiếu tên tác giả mà chỉ có tên bộ phận hay cơ quan.
31. Giá trị khoa học của các thông báo này giảm đi phần lớn. Các đồng nghiệp cùng ngành muốn tìm hiểu thêm về phương pháp nghiên cứu, về biện luận trong báo cáo không biết hỏi ai. Việc thành lập và tra cứu phiếu nghiên cứu cũng có nhiều trở ngại. Cách khiêm tốn giả tạo này tạo điều kiện cho việc xoá bỏ tinh thần trách nhiệm cá nhân của người nghiên cứu và hạn chế sự phát triển của khoa học. Trong một thông báo nào, dù đó là công trình của một tập thể khoa học, cũng phải nêu tên người tự tay một tập thể khoa học, cũng phải nêu tên người tự tay viết báo cáo. Cách nêu tên các người đóng góp vào công trình thì tuỳ mức độ tham gia của từng người: có người viết từng phần cho báo cáo chung, có người giúp về kỹ thuật đơn thuần, có người gợi ý đề tài, có người đọc bản thảo để góp ý kiến sửa chữa Tính khiêm tốn phải kèm theo tính rộng lượng. Nhà khoa học chân chính càng chặt chẽ với vốn kiến thức của mình càng phải rộng lượng với vốn kiến thức của các đồng nghiệp, nhất là các đồng nghiệp trẻ tuổi, rộng lượng với trình độ khoa học thấp kém của người lao động bình thường. Có nhà triết học đã nói: người khoa học rộng lượng với người ngu dốt, còn người ngu dốt lai không rộng lượng với người khoa học. Kiến thức khoa học ngày càng nhiều. Khoa học càng phân hoá thành nhiều lĩnh vực với cuội cách mạng khoa học và kỹ thuật hiện đại. Hồi đầu thế kỷ, khoa sinh học chỉ gồm khoảng 10 ngành, hiện đã phân ra 25 ngành và đến năm 2000 sẽ có thể tới 30 ngành. Hiện nay, một nhà khoa học không hiểu nổi một đồng nghiệp ở lĩnh vực khác, tựa như hồi đầu thế kỷ một người “ngoại đạo” khoa học không hiểu nổi được người khoa học. Rộng lượng trong khoa học là hiểu được những nhược điểm của những người khoa học trẻ tuổi mà tận tình giúp đỡ sự khắc phục. Người thanh niên mới vào nghề còn thiếu không nhiều thì ít các đức tính cần thiết cho nghiên cứu khoa học. Người thầy cần có sự chỉ dẫn chu đáo, giúp đỡ việc bồi dưỡng này. Rộng lượng là vui mừng và khuyến khích phát triển một ý niệm mới của người đồng nghiệp trẻ tuổi dù có mâu thuẫn với quan điểm của mình. Lịch sử khoa học đã có nhiều thí dụ chứng tỏ nhiều ý niệm mới là mầm mống của những phát minh quan trọng. Nếu các uy quyền khoa học thiếu
32. tính rộng lượng thì khoa học sẽ bị kìm hãm. Sự kiện Summenvai là một thí dụ điển hình. Thời nào cũng có mâu thuẫn giữa các thế hệ khác nhau về tuổi tác và ngay cả sự ghen tị trong đội ngũ cùng lứa tuổi. Tuy nhiên, mỗi người đều phải quan niệm là chỉ nguyên việc có sự đóng góp phong phú của các bộ não trẻ cũng là một bảo đảm của tiến bộ khoa học, khoa học cần không ngừng những quan điểm mới, quan điểm cách mạng để tiến lên. Paxtơ không ưa gì người Đức. Từ khi nổ ra chiến tranh Pháp - Đức năm 1870, nhiều dự định nghiên cứu của ông bị xếp lại. Ông đã trả lại huân chương do chính phủ Đức tặng. Một bác học Đức trẻ hơn ông hàng chục tuổi, Rôbe Cốc luôn công kích và chế giễu ông trong hội nghị quốc tế, trên báo chí, về phương pháp làm giảm độc tính vi khuẩn của ông. Nhưng khi được tin Cốc tìm ra thuốc chữa bệnh lao. Đối với ông chỉ có thành công trong khoa học là đáng kể. Nhà hoá học Sêmiônốp cũng nói: khi học trò tôi trở thành đối thủ của tôi, tôi rất phấn khởi vì điều này chứng tỏ tôi đã đào tạo có kết quả người kế tục sự nghiệp có chất lượng. Suy cho cùng thì mục đích chính của nghiên cứu khoa học không phải là thành công hay thất bại trong thực nghiệm của người này hay người khác mà làm thế nào để khoa học tiến lên. Tính rộng lượng trong khoa học không phải là xuê xoa các sai lầm khoa học. Đối với sai lầm trong khoa học của người khảo cứu trẻ tuổi, ta phải phân loại ra sai lầm do thiếu kiến thức, do dụng cụ sai lệch và sai lầm do phương pháp thao tác thiếu nghiêm túc, sai lầm có ý thức vì nguyên nhân nào đó. Phải rộng lượng với hai loại sai lầm sau. Hiện nay, còn có hiện tượng hẹp hòi trong hàng ngũ khoa học. Có thầy còn bực bội vì sự dốt nát của học trò. Có người con ghen tị với thành quả của đồng nghiệp, thậm chí vui mừng về thất bại của động nghiệp. Những biểu hiện này đều trái với tinh thần khoa học. Người xưa đã có lời khuyên: hãy chỉ tìm những ưu điểm của người khác để học tập và tìm những khuyết điểm của bản thân để sửa mình.
33. 7. Tư duy không vụ lợi. “Tìm hiểu chân lý phải là mục đích chính của hoạt động khoa học”. Henri Poanhcarê Mục đích chính của khoa học là giúp con người ngày càng đi sâu vào bí ẩn của tự nhiên. Khoa học chỉ phát triển mạnh mẽ nếu quy luật phát triển nội tại của nó được bảo đảm. Nếu lồng mục đích danh lợi vào nghiên cứu khoa học thì quy luật phát triển của khoa học bị thương tổn và đường hướng phát triển tự nhiên của khoa học bị lệch lạc hoặc ngừng trệ. Điều này ảnh hưởng ngay tới việc đi tìm chân lý. Khoa học và danh lợi dường như là hai phạm trù mâu thuẫn. Yêu cầu của khoa học là khách quan, còn yêu cầu của danh lợi là chủ quan. Chân lý là sự thật khách quan. Danh lợi không thể nào dẫn dắt con người tới chân lý. Không vụ lợi trong khoa học mới giữ vững được tính không thiên tư trong nghiên cứu, không thiên tư với mình và với các đồng nghiệp. Người khoa học không thiên tư với mình dễ thấy sai lầm trong giả thuyết của mình, và dễ xác định hướng triển khai thí nghiệm một cách đúng đắn. Không thiên tư với các đồng nghiệp mới đánh giá chính xác sự đóng góp của từng người cho khoa học, và nêu la người quản lý, sẽ giữ vững được tình tập thể chặt chẽ của đội ngũ nghiên cứu. Nhờ đó, khoa học phát triển được thuận lợi. Tư duy không vụ lợi là của nhà khoa học nghiên cứu không vì lợi nhuận hoặc danh vị. Không vì lợi nhuận, người nghiên cứu sẽ kiên trì với đề tài, không bỏ rơi đề tài đang làm để chọn một đề tài mới dễ “kiếm ăn” hơn. Với một đề tài nào, thông thường, ta cũng phải dành hai năm mới gọi là nắm đủ đối tượng nghiên cứu để triển khai công việc. Rõ ràng dưới thời gian này, kiến thức thu thập được chưa giúp ích gì nhiều cho khoa học.
34. Những người nhảy từ đề tài này sang đề tài khác theo thời trang chỉ làm lãng phí trí tuệ của mình. Họ có thể đạt được chút hư danh nào đó nhưng không có thể xây dựng nổi sự nghiệp khoa học dù nhỏ. Nếu vì lợi nhuận mà hoạt động, người ta còn có thể dễ dàng bán kết quả nghiên cứu cho những thế lực đen tối mưu đồ sử dụng thành tựu khoa học chống lại hạnh phúc của loài người. Những nhà khoa học nay rẽ phản bội lý tưởng của chính bản thân họ. Và như vậy, họ tách khỏi hàng ngũ những người khoa học chân chính. Nhóm bác học chống Anxtanh, trong số này có người được giải thưởng Nôben, hoạt động cho chủ nghĩa phát xít ở nửa đầu thế kỷ này, là một vết nhơ trong lịch sử vật lý học cận đại. Gần đây, một hội nghị quốc tế về vật lý học họp ở Rôma (ITALIA) đã tẩy chay một nhà vật lý học Mỹ vì ông này đã giúp việc nghiên cứu cải tiến vũ khí của chính phủ Mỹ đã dùng trong cuộc chiến tranh xâm lược Việt Nam. Thiên nhiên không dễ dàng hé mở bí ẩn cho con người. Muốn đi tới mục đích, nhà khoa học nào cũng phải dành toàn bộ sức mạnh tinh thần và thể chất cho khoa học. Nhà khoa học không thể nhìn lợi nhuận, tức là mục đích trước mắt, thiển cận, của con người bình thường mà phải nhìn chân lý tức là mục đích lâu dài, cao của khoa học. Trong một bức thư gửi cho bạn, Mác đã viết: Tôi buộc phải dùng mỗi khoảnh khắc của mình còn có thể làm việc để viết cho xong tác phẩm (tức bộ Tư Bản) mà vì nó tôi đã hy sinh cả sức khoẻ, hạnh phúc trên đời và gia đình mình. Không vụ lợi trong khoa học, sự nghiệp khoa học càng lớn. Bộ Tư Bản được đánh giá là một trong hai công trình khoa học vĩ đại của thế kỷ XIX (công trình kia là về nguồn gốc loài vật của Đácuyn). Trong lịch sử y học, đã có nhiều bác sỹ dùng cơ thể mình để thực nghiệm về một loài vi trùng, một loại thuốc chữa bệnh nào đó. Ở thế kỷ trước, bác sỹ Cốc đã đích thân kiểm nghiệm vi trùng lao trên cơ thể mình. Gần đây, báo chí có nêu nhiều gương dũng cảm đó của một bác sỹ Liên Xô.
35. Năm 1959, về bệnh sốt ban Viễn Đông ở Liên Xô và Nhật Bản, chưa ai rõ nguyên nhân. Bác sỹ Giơnanmenxki sau khi nghiên cứu nhiều tài liệu, đặt giả thuyết là vi trùng có lẽ giống trùng lao vì triệu chứng bệnh cũng tương tự. Ông lấy vi trùng người bệnh tiêm thử vào mình theo dõi kết quả. Sau một tháng nằm bệnh viện, ông tiến hành thêm nhiều thí nghiệm và viết luận văn khoa học “Nguyên nhân của bệnh sốt ban Viễn Đông”. Công trình được bảo vệ thành công ở học viện quân sự Kirốp. Không vì lợi nhuận nhà khoa học mới có thể tạo điều kiện cho khoa học tiện nhanh. Ở đầu thế kỷ này, nhà vật lý học Anh Rơdơpho cho xây dựng ở trường đại học tổng hợp Cambrigiơ một phòng thí nghiệm hiện đại dành cho nhà vật lý học Liên Xô Kapitda làm việc. Sau khi Kapitda về nước và không sang lại nước Anh, Rơdơpho đã đề nghị nhà trường bán lại cho chính phủ Liên Xô toàn bộ phòng thí nghiệm này mà người ta biết là ông rất quý. Đối với Rơdơpho thì việc thiết bị để ở đâu là điều không quan trọng. Cái chính là lợi ích của khoa học đòi hỏi phải tiếp tục những thí nghiệm đã được Kapitda bắt đầu. Nếu Kapitda không thể đến phòng thí nghiệm của Rơdơpho thì hãy thu xếp để phòng thí nghiệm của Rơdơpho đến với Kapitda. Không ham lợi nhuận, còn phải kể đến gương của các nhà vật lý học Pie và Mari Curi. Được biết họ đã tinh chế thành công chất radium, chính phủ Mỹ mời hai người sang tổ chức một xí nghiệp sản xuất radium và trả tiền bản quyền về phương pháp tinh chế này. Sau khi cân nhắc, hoặc chọn một cuộc đời nghiên cứu vất vả thiếu thốn chắc không bảo đảm lắm cho tương lai của đứa con gái nhỏ, hoặc chọn một cuộc sống dễ dàng có thể kiếm nhiều tiền, họ đã thống nhất chọn cuộc sống thứ nhất, với lý do các nhà khoa học không có quyền thu lợi về phát minh của mình. Chất radium là để cho tất cả mọi người. Và Pie đã viết thư cho chính phủ Mỹ từ chối lời mời đó. Chính vì thế mà chỉ sau vài năm, việc sử dụng tia phóng xạ đã triển khai nhanh chóng trong y học, công nghiệp, nông nghiệp, trong nghiên cứu sinh học và ngày càng mở rộng những tiền đồ mới đáng ngạc nhiên. Không vụ lợi là nhà khoa học nghiên cứu không phải vì danh vị.
36. Danh vị sẽ làm mất tính minh mẫn của nhà khoa học trong quá trình nghiên cứu. Người ta dễ dàng xuyên tạc số liệu hoặc thí nghiệm, kết luận vội vã để chóng nổi danh. Lịch sử khoa học đã chứng tỏ nhiều trường hợp, người nghiên cứu trẻ tuổi muốn mau chóng có tiếng tăm đã đi tới chỗ giả mạo trong khoa học. Thí dụ gần đây nhất là vụ Oatơghết khoa học năm 1974 của nhà sinh học Summéclin. Người nào, do một động cơ cá nhân nào đó, xuyên tạc một sự kiện khoa học, một kết luận khoa học, không xứng đáng có vị trí trong phòng thí nghiệm vĩ đại, ở đó tính trung thực là một tiêu chuẩn để được kết nạp cần thiết hơn là sự khéo léo (Gaston Paris). Vì danh vị mà nghiên cứu, nhà khoa học dễ sốt ruột, thường thông báo quá sớm kết quả nghiên cứu của mình. Những kết quả vội vàng trong nghiên cứu có thể để nhiều khe hở và từ đó sự tín nhiệm của giới khoa học đối với tác giả có thể bị giảm sút. Ở thế kỷ XIX, có cuộc tranh luận giữa hai học phái sinh học, phái tự sinh và phái sinh vật sinh. Theo phái thứ nhất, thì sinh vật có thể sinh ra ngẫu nhiên từ chất nào đó, và theo phái thứ hai, sinh vật chỉ có thể nảy sinh từ sinh vật khác. Có một nhà khoa học thuộc phái thứ nhất, đã công bố thì nghiệm sau đây: Ông để quần áo bẩn vào một ngăn kéo tủ, sau ba tuần đã nảy sinh một ổ chuột con. Công bố này đã làm trò cười cho giới khoa học, do tính chất quá vội vã và vì vậy thiếu cơ sở khoa học của nó. Người ta vặn lại: Làm thế nào bảo đảm là không có chuột từ ngoài chui vào ngăn kéo để đẻ. Nhà khoa học hiếu danh đã để một khe hở trong thí nghiệm của mình. Vì danh vị, nhà khoa học có thể đi tới chỗ hẹp hỏi với các đồng nghiệp, nhất là đồng nghiệp trẻ tuổi hơn mình. Một số thành tựu trong khoa học dễ làm nhà nghiên cứu tự cao tự đại, cho học thuyết của mình là bất khả xâm phạm. Từ đó, họ không chấp nhận những ý kiến khác với quan điểm của mình. Nếu những người này lại có trách nhiệm nào đó trong quản lý khoa học, họ dễ dàng kìm hãm những ý niệm mới không cho nảy nở, và từ đó chặn bước tiến của khoa học. Thí dụ, các giáo sư y khoa của trường đại học y khoa Buđápet, hồi thế kỷ XIX, vì danh vị, đã không cho quan điểm khoa học đúng đắn của bác sỹ Summenvai triển khai trong suốt 20 năm trời. Không vì danh vị, người ta mới có dũng cảm đấu tranh cho chân lý.
37. Khi nhà vật lý học Lanđao bị kẻ xấu vu khống là gián điệp của Đức quốc xã, ông đã bị chính phủ bắt giam. Ông thầy của Lanđao, nhà vật lý học Kapida đã can thiệp, yêu cầu chính phủ thả người bị nghi oan. Nếu không, ông rẽ từ chức Viện trưởng của Viện nghiên cứu các vấn đề vật lý. Sau này, chính Lanđao đã đánh giá việc làm đó trên báo: Chẳng cần phải nói nhiều, ta cũng rõ là để hành động như vậy cần phải hết sức dũng cảm, phải có một lòng nhân đạo bao la và một sự thẳng thắn tuyệt đối. Tuy nhiên cũng phải dè chừng là một số ít nhà khoa học đã dựa vào tính không vụ lợi của trí tuệ để mở rộng quan điểm: Khoa học vị khoa học chứ không phải vị dân sinh. Nhà triết học cổ Hy Lạp Arixtôt đã có câu nổi tiếng: Khoa học cao quý nhất là khoa học không có ích nhất. Gần đây, có nhà toán học lúc gần chết, có nói rằng, ông rất sung sướng là trong công cuộc nghiên cứu của đời ông chưa có công trình nào được ứng dụng vào thực tiễn. Nhưng thực tế đã chứng minh những nhà khoa học này thường vô danh và cố gắng của họ cũng ít hiệu quả. Nhà khoa học thực sự, nhất thiết phải có tính nhân văn. Anxtanh là thí dụ đẹp nhất. Cả đời ông đều quan tâm tới đạo lý, tới con người, mặc dù ông nghiên cứu một lĩnh vực khoa học thuần lý. Nhà khoa học phải tự đấu tranh để thông báo cho người khác biết kêt quả nghiên cứu và hậu quả có thể của thành tựu khoa học. Khoa học nào cũng phải vị dân sinh. Hiện nay tình trạng vụ lợi trong khoa học không phải hiếm. Nhiều người trẻ tuổi muốn sớm có danh lợi, cho thông báo quá vội vàng những thành quả khoa học không được chuẩn bị kỹ về nội dung và hình thức. Nhiều bản dịch các tác phẩm khoa học mang nhiều sai sót, do dịch giả không giành thì giờ đọc lại bản thảo của mình. Một số người muốn có tiếng tăm quá sớm, không suy nghĩ về đề tài được gợi ý từ trên. Sau khi bắt tay vào nghiên cứu, vấp phải khó khăn, họ chuyển ngay đề tài theo gợi ý khác. Có những trường hợp quá đáng hơn, vì vội thông báo công trình nghiên cứu, lặng lẽ lấy số liệu của người khác, làm qua loa một vài thí nghiệm bổ
38. sung rồi trình bày như tác phẩm của riêng mình. Có người còn luôn mồm gièm pha các đồng nghiệp để tự đề cao. Một hậu quả rõ ràng là những người nói trên đã tạo nên một không khí hoài nghi vào tư liệu khoa học đương thời, và gây ra mâu thuẫn trong giới khoa học. Còn đối với bản thân người nghiên cứu, anh ta đi dần tới chỗ sút kém trí tuệ và trở thành người bịp bợm, không thể có chỗ đứng trong đội ngũ khoa học chân chính, và cuối cùng tự cô lập mình. Muốn sửa chữa tính vụ lợi trong khoa học, phải quán triệt đúng đắn mục đích cao cả của khoa học là phục vụ lợi ích của loài người và nhiệm vụ cao cả của người nghiên cứu khoa học không phải để được gì cho bản thân mà chỉ để tiếp cận chân lý nhằm góp phần nâng cao đời sống tinh thần và vật chất của con người. Phải tạo cho mình niềm phấn khởi và lòng nghiệt tình đi tìm những bí ẩn trong thiên nhiên, để có thể sau này dành cả đời mình cho nhiệt tình này. Ta sẽ cảm thấy niềm vui sâu sắc trong hoạt động nghiên cứu, một niềm vui không thể có trong cái xã hội tầm thường bon chen vì danh lợi hiện nay. Mác đã nói lý tưởng của mình: Khoa học không thể là một thích thú ích kỷ. Những người may mắn được cống hiến đời mình cho nghiên cứu khoa học phải là những người đầu tiên đưa kiến thức phục vụ con người.
39. Chương 2. Phong cách khoa học trong lao động “Học cách làm việc, đó là nhiệm vụ mà chính quyền xô viết phải đặt ra trước nhân dân một cách đầy đủ” Không có phong cách khoa học trong lao động thì công việc chạy ì ạch mà mệt người. Nếu có phong cách khoa học thì công việc trôi chảy và có năng suất. Thế kỷ XX là kỷ nguyên khoa học. Xã hội nào cũng phát triển theo hướng công nghiệp và nông nghiệp hiện đại, văn hoá và khoa học tiên tiến. Con người muốn thích nghi vời thời đại công nghiệp buộc phải có phong cách khoa học trong lao động và sinh hoạt. Căn cứ vào cách thức làm việc của những người lao động ưu tú, thì phong cách khoa học trong lao động thể hiện ở chỗ có tính trật tự, làm việc có kế hoạch, biết tập trung chú ý vào mọi việc, có tính liên tục và tính khẩn trương. 1. Tính trật tự Trước hết là trật tự. Về vấn đề này tôi không bao giờ nói tới mà không xúc động, “Trật tự, trật tự và trật tự,”. Người có tính trật tự là người đã sống và làm việc ở chỗ nào thì chỗ đó đều gọn gàng, sạch sẽ. Các đồ vật thông dụng được xếp theo một thứ tự nhất định, để khi cần một thứ gì sẽ không mất thì giờ tìm kiếm. Thứ tự thế nào là tuỳ sáng kiến từng người nhưng có quy tắc là thứ hay dùng thì để gần và dễ thấy, thứ ít dùng thì để xa hoặc để chỗ khuất. Người ta kể chuyện, Mác rất ngại người lạ lục tủ sách của ông vì sách ở đây đã được sắp xếp theo thứ tự ông đã thuộc lòng. Với trí nhớ phi thường của mình, cần tới dẫn liệu gì ông lai ngay chỗ cuốn sách có dẫn liệu đó. Theo lời kể lại, hồi kháng chiến lần thứ nhất khi còn sơ tán ở rừng, Bác Hồ sắp đặt mọi vật xung quanh chiếu nằm theo một thứ tự nhất định tới mức, nếu cần sơ tán ngay trong đêm tối, Bác chuẩn bị hành lý sẵn sàng trong vài phút, không cần thắp đèn. Thiên nhiên vốn có trật tự, một thứ trật tự tự nhiên bảo đảm cho nó sinh tồn tới bây giờ. Làm đảo lộn trật tự trong thiên nhiên, cân bằng tự nhiên sẽ bị phá huỷ.
40. Con người, một yếu tố của thiên nhiên, cũng phải phản ánh trật tự đó trong sinh hoạt và hành động nếu muốn sinh tồn. Trật tự của sự vật ở quanh ta không chỉ làm giảm giờ chết trong khoá lao động, mà còn tạo một cảm giác thoải mái sau giờ lao động căng thẳng, phục hồi nhanh chóng tính hưng phấn của hệ thần kinh. Tính mất trật tự của bản thân hay của người bên cạnh dễ làm hỏng tính tình. Ta dễ sinh cáu gắt khi đang làm việc dở việc mà cần tới một dụng cụ tìm mãi không thấy hoặc làm việc mệt ở cơ quan, về tới nhà thấy bừa bộn do trẻ nhỏ mất trật tự gây ra. Tính cáu gắt không những làm mệt não, dễ hỏng việc mà còn không bảo đảm tính hưng phấn rất cần thiết cho lao động muốn có năng suất. Ngoài ra, trật tự của sự vật sẽ phản ánh vào đầu óc con người, dần tạo cho ta một tính trật tự trong suy nghĩ. Nếu có trật tự trong suy nghĩ, ta sẽ nhớ minh bạch và diễn đạt rõ ràng. Ta hãy nghe hai học sinh kể chuyện. Một em kể chuyện mạch lạc, có đầu có đuôi, người nghe dễ hiểu còn em kia thì ý tứ lộn xộn, lắp đi lắp lại, người nghe phải chú ý theo dõi khá mêt óc mới biết được em muốn diễn đạt điều gì. Chắc chắn em thứ nhất có đầu óc “trật tự” hơn em thứ hai. Ta hãy kiểm tra góc học tập của hai em, chắc chắn em thứ nhất sắp xếp sách vở trật tự ngăn nắp hơn bạn mình. Đầu óc trật tự thể hiện ở chỗ chuẩn bị có thứ tự các việc cần làm, trước khi bắt tay vào hành động. Thí dụ, để chuẩn bị cho chuyến đi công tác sắp tới, người có tính trật tự sẽ viết vào sổ tay: 1) soạn ba - lô, 2) liên hệ xe tàu, 3) đánh điện cho cơ quan mình sẽ tới làm việc, 4) trích tem gạo, 5) dặn công việc ở nhà Và anh ta thực hiện theo thứ tự các mục của chương trình. Đối với mọi việc phải làm cũng phải chuẩn bị có trật tự như thế. Trước khi tiến hành công việc, nên suy nghĩ trước về trình tự thao tác và chuẩn bị đầy đủ dụng cụ tài liệu theo một thứ tự nhất định. Lúc đó, chú ý sẽ tập trung vào từng khâu thao tác liên tiếp, không phân tán và gians đoạn vì phải tìm dụng cụ này, tài liệu kia. Một kỹ thuật viên sắp làm một thí nghiệm phải lo sắp xếp trước, các dung dịch, dụng cụ, động vật thí nghiệm vật nào chỗ ấy, để trong khi thí nghiệm, tiện tay sử dụng mỗi thứ, không mất thì giờ đi lại.
41. Một công nhân có phong cách khoa học thường đến trước giờ, sắp xếp đầy đủ có thứ tự các dụng cụ sẽ xử lý, kiểm tra toàn bộ chi tiết máy trước khi vận hành để giảm bớt thời gian chết vì sự cố trong khi làm việc. Nhà sinh lý học Nga Páplốp, một mẫu mực về tác phong khoa học đã nói với thanh niên: Trước hêt là trật tự về vấn đề này, tôi không bao giờ nói tới mà không xúc động. Trật tự, trật tự và trật tự. Có tính trật tự, còn là chú ý tới quy tắc, quy luật. Khi ta nói: Trước khi đi ngủ, phải dọn góc học tập gon gàng. Đây là một quy tắc ta tự đặt. Thường xuyên áp dụng quy tắc này, ta sẽ trở nên có tính ý thức. Người có ý thức cao sẽ không bao giờ vi phạm các quy tắc cho là đúng. Hiện nay, tính mất trật tự gần như phổ biến ở nhiều người trẻ tuổi. Sách vở, quần áo để bừa bãi xung quanh chỗ nằm, bàn học. Ăn nói lộn xộn, thiếu mạch lạc, rõ ràng. Làm việc thì “đánh trống bỏ dùi”, “tiện đâu làm đấy”. Thường thường, những người mất trật tự này tự bào chữa: phải tranh thủ thời gian. Thật ra anh ta chỉ tự lừa mình. Làm xong việc này, muốn bắt đầu việc sau thời gian chuẩn bị sẽ mất nhiều. Rút cục, năng suất lao động trong một ngày sẽ thấp. Người trật tự sẽ làm việc từ tốn khoan thai mà năng suất lai cao hơn người quan liêu vất vả. Mất trật tự trong sinh hoạt và công tác, sẽ thành nếp sống mất trật tự không chỉ ở nhà, trường học, xí nghiệp, cơ quan, mà còn dẫn dắt tới nếp sống không văn minh ở đường phố, dễ dàng vi phạm quy tắc vệ sinh công cộng, trật tự giao thông Tính mất trật tự là một thuộc tính bẩm sinh. Trẻ em nào cũng mất trật tự, nếu không được rèn luyện vào nếp từ lúc nhỏ tuổi. Phải tập cho các em, ở nơi ngủ thì quần áo sắp xếp gọn gàng, đồ sạch được gấp gọn ghẽ phẳng phiu, đồ bẩn tập trung vào chỗ nhất định, quần áo mặc dở treo thẳng thắn trên mắc. Chăn màn gấp gọn ghẽ vuông vắn. Guốc dép để thẳng hàng. Trên bàn học, sách vở phải sắp xếp có thứ tự và phân ra từng loại để khi cần, dễ lấy. Chỉ xem nơi ngủ và nơi làm việc của trẻ nhỏ, ta có thể đánh giá được chất lượng giáo dục của gia đình và nhà trường.
42. 2. Tính kế hoạch “Tôi không biết nghề nào làm cho tôi sung sướng nhất: làm vườn, lái xe hay nghiên cứu khoa học”. Phong cách khao học còn thể hiện ở chỗ làm việc có kế hoạch. Có kế hoạch là đặt chương trình làm việc theo thời gian quy định sẵn. Có chương trình công việc của ngày, tuần và tháng. Thậm chí có chương trình công việc cả đời như trường hợp của Otto Schmidt, nhà toán học kiêm vật lý địa cầu. Từ năm 14 tuổi, ông đã vạch kế hoạch tỷ mỉ để thực hiện ước mơ của mình. Trong bản kế hoạch có ghi các sách cần đọc, các ngành khoa học cần đi sâu, các vấn đề cần giải quyết, tình trạng sức khoẻ cần quan tâm, Ông tính toán, muốn thực hiện kế hoạch phải mất 900 năm. Sau ông rút gọn kế hoạch xuống 500 năm, rồi xuống 150 năm. Ông bắt tay vào thực hiện kế hoạch một cách khẩn trương, chỉ sau 50 năm, tới lúc chết là gần như toàn bộ kế hoạch được thực hiện. Người ta còn kể về tính kế hoạch chặt chẽ của nhà toán học Gauxơ. Năm 1802, thiên văn học khám phá ra hành tinh Panlát. Khó xác định quỹ đạo của hành tinh này vì nó bị sự hấp dẫn của sao Mộc ảnh hưởng. Viền hàn lâm khoa học Paris đặt giả thưởng cho ai giải được bài toán này. Gauxơ suy nghĩ là sẽ phải viết và làm tính với 337.000 con số. Với số giờ dành cho công việc này mỗi ngày, ông quyết định hàng ngày viết và làm tính với khoảng 3.300 con số. Và ông đã hoàn thành kế hoạch sau hai tháng rưỡi. Có kế hoạch là lao động và sinh hoạt đúng giờ giấc. Cơ thể con người, từ bộ não tới các tế bào, đều hoạt động có nhịp điệu cường độ nhất định trong ngày và đêm. Lao động và sinh hoạt đúng giờ giấc sẽ phù hợp với yêu cầu sinh lý của cơ thể, kéo dài được thời gian hoạt động và giữ vững năng suất lao động. Nhà sinh lý học Páplốp, tính toán công việc từng phút. Buổi chiều, khi thấy ông rời phòng thí nghiệm đi biết chắc lúc ấy là 5 giờ 30 phút. Bác Hồ cũng là mẫu mực của tính kế hoạch. Trong sổ tay ghi việc gì làm vào thời gian nào, Bác đều thực hiện đúng. Khi hẹn nhà báo ngày nào nộp bài, tới ngày đó, đã sẵn sàng có bài đánh máy trong túi hồ sơ, không bao giờ Bác sai hẹn.
43. Có kế hoạch còn là biết sắp xếp xen kẽ các loại hoạt động khác nhau để thay đổi kiểu hoạt động của cơ thể. Thí dụ, xen kẽ bài học toán đòi hỏi khả năng phân tích suy diễn với bài học sử đòi hỏi trí nhớ, xen kẽ học bài với hoạt động chân tay Cách này sẽ làm cho lao động, trí óc hay chân tay, thêm hứng thú và đẩy lùi được cảm giác mệt mỏi, chóng chán. Nhiều nhà khoa học đã nêu gương tốt về mặt này. Cuviê, nhà vạn vật học nổi tiếng ở thế kỷ XIX, có ba phòng thí nghiệm thuộc các lĩnh vực khoa học khác nhau. Khi làm việc tới mệt ở một phòng, ông chuyển sang “giải lao” ở phòng khác. Sau khi suy nghĩ về các vấn đề kinh tế chính trị, Mác “giải lao” bằng cách làm toán. Ông cho rằng làm toán là cách giải trí tốt nhất đối với mình. Páplốp xen kẽ lao động trí óc và lao động chân tay một cách nhịp nhàng, hợp lý tới mức việc nào cũng làm ông thích thú. Ông đã nói: Tôi không biết nghề nào làm cho tôi sung sướng nhất: làm vườn, lái xe hay nghiên cứu khoa học. Làm việc có kế hoạch là làm từ chậm tới nhanh, từ dễ tới khó. Cơ thể con người vời hoạt động của bộ não hay hệ cơ, cũng tựa như bộ máy. Bộ máy nào muốn hoạt động trơn tru, cũng cần có thời gian chạy từ từ, tức thời gian “rô-đa”, nhất định. Nếu cho chạy nhanh ngay lập tức, máy dễ hỏng và không thể kéo dài tuổi thọ. Lần đầu tiên làm một việc gì, ta hãy làm chậm chạp cẩn thận, vừa làm, vừa suy nghĩ, vừa thử nghiệm, để kích thích tìm hiểu, từ đó tạo cho mình hừng thú trong công việc. Tuyệt đối không nên hấp tấp xô bồ, dễ hỏng việc. Và hỏng việc nhiều lần có thể dẫn tới chỗ nản chí. Khi bắt đầu làm việc ở phòng thí nghiệm hay một xưởng máy, phải bắt đầu bằng những thao tác cơ bản, sử dụng những công cụ đơn giản, rồi tiến dần tới các thao tác phức tạp, những công cụ tinh vi. Đây là một đòi hỏi khó đối với thiếu niên và thanh niên. Tâm lý con người là sốt ruột, ít thích kéo dài một loại việc buồn tẻ, mà muốn thay đổi hình thức hoạt động luôn luôn.
44. Ngoài ra với tâm lý anh hùng cá nhân, thanh niên thường thích làm những việc lớn quá sức mình, không được chuẩn bị chu đáo, dễ thất bại. Bị thất bại nhiều, người ta dễ đi tới tâm lý tự ti, không tự tin ở khả năng của mình nữa. Bất cứ trong việc gì, phải cố gắng tạo cho được thành công bước đầu dù là nhỏ. Thành công này sẽ tạo khí thế cho các công việc tiếp theo. Páplốp đã có lời khuyên các cộng tác viên trẻ tuổi như sau: Hãy tập làm những công việc tầm thường của khoa học; háy học so sánh, học tích luỹ các sự kiện. Nhà thơ Sinle cũng nói: phải bắt đầu từ công việc nhỏ, người ta mới có thể trở thành nhà thơ lớn. Muốn trở thành nhà khoa học giỏi, phải biết rửa sạch chai lọ thí nghiệm như một kỹ thuật viên lành nghề. Muốn trở thành kỹ sư nông học giỏi, cũng phải biết canh tác như một não nông điêu luyện. Hiện nay, có nhiều hiện tượng lao động và sinh hoạt thiếu kế hoạch. Ít người chịu đắt kế hoạch làm việc cá nhân, sinh hoạt không theo giờ giấc quy định, vừa làm vừa chơi. Đầu năm làm việc phất phơ, cuối năm mới dốc sức. Đầu năm không học, chỉ học dồn dập lúc gần thi. Không thích bắt đầu bằng những việc dễ Tất cả biểu hiện thiếu kế hoạch này, không những không nâng cao năng suất lao động mà còn ảnh hưởng rõ ràng tới chất lượng lao động, đồng thời không bảo đảm cho cơ thể duy trì được sức khoẻ để lao động lâu dài. Tính kế hoạch phải được rèn luyện từ lúc ở nhà trường. Học sinh phải tập làm kế hoạch hàng ngày, kế hoạch tuần; gia đình, thầy giáo phải thường xuyên kiểm tra việc thực hiện. Làm kế hoạch không khó nhưng thực hiện kế hoạch đòi hỏi nghị lực, mà nghị lực không dễ rèn luyện ở thiếu niên và thanh niên. Người lớn có trách nhiệm giúp đỡ trẻ nhỏ trong việc rèn luyện này. Đối với thanh niên, ngoài kế hoạch tuần, nên đặt kế hoạch tháng, kế hoạch năm. Sau từng từng tuần, dành một ít thời giờ để kiểm tra việc thực hiện. Việc đã ghi làm vào thời gian nào, phải cố gắng hoàn thành vào thời gian đó không nên để dồn việc. Tất cả công việc trong ngày ở mỗi giờ, đều có trật tự nhịp nhàng, tiếp diễn theo trình tự đã ghi sẵn trên giấy và sau này, nếu rèn luyện quen, theo trình tự ghi sẵn trong óc.
45. Với cách này, ta có thể hoàn thành trong hai giờ số việc mà người không có kế hoạch phải làm trong bốn giờ hay hơn thế. 3. Tập trung chú ý “Tập trung chú ý là bà Chúa của trí tuệ” Có những học sinh làm một công việc nào đó (giải bài toán, viết bài luận) chỉ mất hai giờ trong khi các bạn phải mất bốn giờ. Có người, trước mỗi khó khăn phải giải quyết, chỉ suy nghĩ khoảng 15 phút là tìm ra giải pháp. Một nguyên nhân quan trọng của thành công này là sự tập trung chú ý là khả năng tập trung toàn bộ sức lực trí tuệ vào một việc nhất định, không để tư tưởng phân tán vào bất cứ sự kiện nào, ý nghĩa nào. Ta nhận dịch một cuốn sách. Bắt đầu công việc, ta lọc những chữ chưa biết rõ để tra từ điển và suy nghĩ chọn những từ tiếng Việt thích hợp. Ta chú ý viết rõ ràng trên giấy. Có người hỏi chuyện, ta không hiểu họ nói gì. Đấy là ta đã chú ý một cách tập chung. Người ta kể chuyện, ông Phạm Ngũ Lão, một tướng giỏi thời nhà Trần cũng có khả năng tập trung chú ý phi thường. Khi còn hàn vi, ngồi đan tre bên lề đường, tập trung chú ý vào vấn đề gì không rõ mà anh thanh niên họ Phạm không nghe thấy tiếng reo hò của đoàn quân hộ tống Hưng Đạo Vương, tới lúc lính đâm giáo váo đùi, chảy máu ra anh mới biết. Trí tuệ đã tập trung sẽ suy nghĩ một cách thông minh; một khi say nghĩ một cách thông minh, nó sẽ phát triển khả năng quyết đoán và thực hiện. Những người thành công trong mọi việc đều là những người có khả năng tập trung chú ý khi cần thiết. Ai đã quan sát họ làm việc, thấy họ làm có vẻ nhẹ nhàng thoải mái. Thật ra, sự rèn luyện đã giúp họ phát triển tập trung chú ý thành hoạt động có tính chất bản năng trong bất cứ việc gì. Người công nhân tập trung chú ý vào công việc sẽ tránh được tai nạn lao động và duy trì được tính chính xác trong thao tác. Người cán sự tập trung chú ý vào công việc sẽ không nhầm lẫn trong tính toán trong làm kế hoạch. Người sinh viên tập trung chú ý vào bài học sẽ học bài chóng thuộc.
46. Sự tập Trung chú ý đếu cần cho mọi lao động nhưng đòi hỏi cố gắng nhiều hơn đối với lao động khoa học. Khi quan sát, thí nghiệm, có tập trung chú ý mới không bỏ sót chi tiết nào của hiện tượng, đôi khi chi tiết này lại có ý nghĩa khoa học lớn vì nó gợi ý cho một suy nghĩ mới. Tập trung chú ý vào sự đu dưa của cái đèn ba giây tre ở trần nhà thờ, nhà thiên văn học Galilê đã chợt nghĩ tới thời gian của một dao động. Từ đó ông suy nghĩ làm nhiều thí nghiệm và phát minh ra định luật đồng thì của dao động trong vật lý học. Tập trung chú ý vào quan sát, thí nghiệm là chú ý kiểm tra sự vận hành của các dụng cụ, chú ý vào các thao tác thực nghiệm cho chính xác, chú ý ghi chép đầy đủ rõ ràng số liệu vào sổ nhật ký, theo dõi cẩn thận các đối tượng thí nghiệm, nhận xét được những biến cố nhỏ nhất trong thí nghiệm. Nhà khoa học phải tập trung chú ý về vấn đề nghiên cứu, không phải chỉ trong lúc quan sát, thí nghiệm mà cả lúc sưu tầm kiến thức trong tài liệu. Tập trung chú ý vào tài liệu là về mỗi vấn đề, phải xem xét rất cặn kẽ, thấu đáo, nghiên cứu tỉ mỉ từng khía cạnh, chi tiết, tóm lại, thu thập đầy đủ kiến thức về vấn đề đó. Tất nhiên phải tham khảo thật nhiều tài liệu, tư liệu trong sách, tư liệu điều tra thực tế có liên quan. Để chuẩn bị cho công trình luận về Tư Bản, Mác đã phải đọc rất nhiều tác phẩm về các vấn đề rất đa dạng và thu thập trong nhiều năm một khối lượng sự kiện rất lớn. Còn khi viết quyển “Sự phát triển của chủ nghĩa tư bản nước Nga”, Lênin đã đọc 583 cuốn sách, chưa kể các tài liệu điều tra khác. Tập trung chú ý vào kiến thức còn là, đối với các vấn đề khó hiểu trong sách, phải đọc đi đọc lại nhiều lần. Chỗ nào chưa hiểu, chưa rõ, phải đánh dấu để tiếp tục tìm hiểu thêm bằng đọc thêm sách, nghe giảng thêm, trao đổi, mạn đàm với người khác Ngày nay, khi xem lại cuốn sách ma Lênin đã đọc qua, quyển nào, trang nào cũng đầy những chấm, gạch và ghi chú chứng tỏ Lênin đã tập trung chú ý cao độ khi đọc. Khi đã có khối lượng kiến thức đáng kể trong đầu, người nghiên cứu phải tập trung chú ý để phân tích, tổng hợp hàng mớ sự kiện, tìm mối quan hệ giữa chúng, suy nghĩ giải thích các mâu thuẫn nảy sinh từ các mối quan hệ này, hệ thống lại các mối quan hệ, nhằm xây dựng học thuyết khoa học.
47. Như vậy, sau giai đoạn tập trung chú ý thụ động trong quan sát, thí nghiệm, thu thập kiến thức, có giai đoạn tập trung chú ý tích cực nhằm xây dựng định hướng luật, học thuyết. Nếu tập trung chùm tia sáng vào tờ giấy, giấy sẽ bốc lửa. Còn nếu tập trung sức lực vào một vấn đề duy nhất, tia lửa sáng tạo sẽ nảy sinh. Sự tập trung chú ý liên tục vào vấn đề nghiên cứu giải thích sự đãng trí của nhà khoa học. Nhà triết học cổ Hi Lạp Acsimét tập trung chú ý vào một bài giải hình học tới mức không biết thủ đô đã bị quân lính La Mã xâm lăng. Khi ông đang vẽ những hình trên bảng cát thì một tên lính xộc vào với thanh kiếm sắc trong tay. Ông nói to: không được đụng vào các đường tròn cua ta. Vừa dứt lời, ông ngã gục dưới nhát kiếm của tên lính. Nhà vật lý học Niutơn có mời bạn tới ăn cơm trưa chủ nhật tại nhà. Đến trưa, khách đến thấy bàn ăn không có ai - chủ vẫn làm việc trên gác - tự động ăn nửa con gà rồi về. Lúc quá trưa, Niutơn chợt thấy bụng đói, xuống buồng ăn, thấy còn nửa con gà, ông lẩm bẩm: Mình vô tâm thật, đã ăn rồi mà không biết, và lại lên gác làm việc tiếp. Các thiên tài khoa học đều là những người tập trung chú ý cao độ vào các vấn đề nghiên cứu. Chính sự tập trung này đã cho phép các thiên tài hoàn thành trong đời họ tất cả cái gì mà một số lớn người bình thường cũng nhằm mục đích đó, không thực hiện nổi. Thiên tài chỉ một phần nhỏ do bẩm sinh, mà phần đáng kể do sự rèn luyện thường xuyên khả năng tập trung, tập trung liên tục. Một nhà vật lý học mô tả sự tập trung chú ý của nhà bác học Anxtanh như sau: Nhiều khi đang ngồi nói chuyện vui vẻ, bỗng nhiên Anxtanh đứng dậy, hoặc vẫn ngồi yên không động, nét mặt vẫn như cũ. Nhưng mọi người đều cảm giác hầu như Anxtanh đã biến mất. Còn Anxtanh đã biến mất. Còn Anxtanh thì không còn nghe gì nữa, không còn thấy gì nữa, tất cả cái nhìn hầu như quay hẳn vào bên trong. Tất cả bên ngoài dù im lặng đến đâu hay dù đang náo nhiệt đến đâu cũng hầu như đều biến mất đối với Anxtanh. Có không ít bạn trẻ không làm sao tập trung chú ý vào việc. Làm việc gì cũng thấy bụng dạ bồn chồn, làm quấy quả cho xong, hoặc vừa làm vừa suy nghĩ về đủ mọi chuyện. Kết quả là không có việc gì được làm chu đáo, cẩn thận. Đây là một khuyết điểm đáng lo ngại vì nó sẽ làm ta trở thành người lao động thiếu trách nhiệm.
48. Trong các người không khả năng tập trung chú ý, có rất nhiêu người có đủ khả năng trí tuệ ở mức độ có thể thực hiện tập trung nhưng họ không chú ý đến việc rèn luyện này. Họ đủ “vốn” cần thiết nhưng không quan tâm tới huy động cái “vốn” đó. Thật là sự “lãng phí” trí tuệ đáng tiếc. Người trẻ tuổi có nhiều cách rèn luyện tính tập trung như học ngoại ngữ theo đài, đánh cờ, giải các bài toán đố Đối với người lớn tuổi cần có một nghị lực lớn hơn. Phải kiểm tra trí tuệ của mình và đặt một chương trình nhằm thực hiện ý đồ này. Phải suy nghĩ tập trung vào chương trình, vào nội nung và biện pháp thực hiện. Về từng vấn đề cần giải quyết, ta phải cố gắng suy nghĩ tập trung trong thời gian cần thiết để tìm giải pháp. Cứ làm như thế, ta dần dần có thói quen tập trung. Muốn tập trung có hiệu quả, phải biết gác sang bên cạnh, sự lo lắng, buồn nản, ghen tị, để suy nghĩ về vấn đề mình đang quan tâm. Ta sẽ phát triển được khẳ năng tự kiểm tra các ý nghĩ, gạt bỏ những ý nghĩ mung lung. Vô ích. Làm chủ được suy nghĩ, ta sẽ làm chủ được tình cảm, tức sự ham muốn, say mê. Chủ động được trí tuệ và tình cảm sẽ dẫn tới thành công trong mọi việc. Nên rèn luyện trẻ nhỏ tập trung chú ý vào y phục. Trước khi ra ngoài, phải kiểm tra quần áo có sạch sẽ không, đầu tóc có chảu gọn gàng không, khuy áo có sộc sệch không, guốc dép có đứt quai không? Ngoài ra cũng tập cho trẻ nhỏ tập trung chú ý vào việc gìn giữ nơi ở, nơi học luôn luôn trật tự, gọn gàng, sạch sẽ. Từ chỗ quen tập trung chú ý vào sự vật cụ thể, các em sẽ quen với sự tập trung chú ý vào mọi sự vật và hiện tượng sau này. 4. Tính liên tục “Nước chảy mãi, đá cũng phải mòn” Tính liên tục là khả năng kéo dài hoạt động của trung khu thần kinh, không cho phép nó gián đoạn đột ngột, thay đổi nhanh chóng, không có chuyển tiếp.
49. Đây là kéo dài sự tập trung chú ý vào một sự vật. Có thể lấy thí dụ ở nhà toán học ngồi hàng giờ ở bàn làm việc, không dứt nổi khỏi những trang giấy đầy con số hay nhà kỹ sư luôn suy nghĩ về bản thiết kế để trước mặt. Có tính liên tục là khi đã suy nghĩ về vấn đề gì để tìm cách giải quyết thì luôn luôn giữ vấn đề đó trong đầu. Phải luôn quan tâm sưu tầm các loại kiến thức liên quan tới vấn đề, kiến thức về nội dung và về giải pháp phải luôn luôn so sánh lựa chọn các kiến thức thích hợp. Tới lúc nào đó, vấn đề bước vào giai đoạn “chín mùi” và sẽ nảy sinh có thêm biện pháp hợp lý nhất. Người nghiên cứu luôn có vấn đề khoc học trong đầu, luôn suy nghĩ để giải quyết các mâu thuẫn mới nảy sinh do có thêm sự kiện mới, luôn suy nghĩ để tìm mối quan hệ giữa các sự kiện, để hệ thống hoá các mối quan hệ đó. Người kỹ sư liên tục suy nghĩ để hoàn chỉnh bản thiết kế đang làm. Người công nhân luôn có chỉ tiêu sản xuất trong óc, luôn nghĩ tới cải tiến kỹ thuật để tăng nhanh số lượng và chất lượng sản phẩm. Người giám đốc luôn có kế hoạch sản xuất của xí nghiệp trước mắt, luôn suy nghĩ về cải tiến quản lý để thúc đẩy năng suất lao động, để hoàn thành kế hoạch vượt mức. Người ta viết về sự suy nghĩ liên tục của nhà bác học Anxtanh như sau: Hình như có một cơ chế vô cùng sinh động nào đó đang quay tít trong đầu óc ông. Đó là sức mạnh tuyệt diệu. Đôi khi thấy tự nhiên ông có vẻ vất vả. Anxtanh có thể nói về chính trị, có thể lắng nghe những yêu cầu và trả lời các câu hỏi của người khác, nhưng đằng sau các hoạt động bên ngoài đó, người ta cảm thấy một sự hoạt động thường trực của tư duy về các vấn đề khoa học. Cơ chế của bộ óc Anxtanh hoạt động không ngừng, chuyển động thường trực đó chỉ tắt khi ông chết. Học thuyết tương đối là kết quả của một tư duy liên tục như thế kéo dài hàng chục năm. Tính liên tục còn thể hiện ở chỗ khi đã bắt tay vào làm việc gì, là làm đến cùng không để dở dang. Trong khi tiến hành có những khó khăn nảy sinh, hêt khó khăn này tới kho khăn nảy sinh, hết khó khăn này tới khó khăn khác. Nhưng người có đức tính liên tục không nản lòng, luôn suy nghĩ vượt từng khó khăn để tiến lên. Kinh nghiệm cho biết, khi ta đã cố gắng nhiều và tưởng như gần tới đích, các khó khăn mới lại nảy sinh, tình hình có vẻ trở nên không thuận lợi. Lúc này thường là vào lúc nhiệt tình có vẻ trở nên không thuận lợi. Lúc
50. này thương là vào lúc nhiệt tình đã giảm sút và mệt mỏi lai tăng thêm. Ta vẫn phải kiên trì vì nên nhớ rằng nhiều người đã bỏ cuộc vào lúc này, đúng lúc sắp tới đích. Trong thời gian chiết suất chất radium nguyên chất, hai vợ chồng nhà vât lý học Pie và Mari Curi đã chịu đựng nhiều thử thử thách về nghị lực. Họ ăn ngủ ít. Sức khoẻ sụt hẳn. Pie ngày càng thấy cơn đau dữ dội hơn. Mari gầy xọp đi. Pie đã có lúc muốn bỏ dở công trình chiết suất này. Một ngày nào đó, vì quá mệt, Pie đã phải thốt lên: Cuộc sống chúng ta đã chọn, gian khổ quá Tuy nói vậy, Pie cũng biết rằng không thể nào chọn một cuộc sống khác. Sau 45 tháng cố gắng vất vả, năm 1902, 10 gam chất radium nguyên chất lọc từ một tấn bã quặng đã ra đời. Lao động liên tục của đôi vợ chồng nhà bác học đã thành công rực rỡ. Sự phát minh ra chất radium gây một cuộc cách mạng thật sự trong giới khoa học. Học thuyết về tính cố định của nguyên tử trong vật lý học sụp đổ và được thay thế bằng học thuyết biến đổi các nguyên tố. Người ta thử nghiệm chất radium thấy nó có thể chữa được vài dạng ung thư. Năm 1903, Pie và Mari Culi được giải thưởng Nôben vể vật lý học. Người nghiên cứu nào cũng phải liên tục với đề tài không được bỏ dở. Mỗi công trình nghiên cứu là một chuỗi các thí nghiệm tiến hành từng bước trong nhiều năm. Thời gian ít nhất cho một công trình đơn giản là hai năm. Chỉ tới cuối thời gian đó, người nghiên cứu thường mới hiểu biết tạm đủ đối tượng nghiên cứu để bắt đầu một đề tài mới có ích cho anh ta. Cách nhảy từ đề tài này sang đề tài khác theo thời trang, với hi vọng đi tới một thay đổi may mắn đem lại vinh quang, không thấy xảy ra trong lịch sử khoa học. Phương Tây đã có câu: Hòn cuội chỉ lăn không bao giờ có rêu bám. Thái độ như vậy có thể có ích về mặt cho phép một người trở nên bách khoa về khoa học, mà không trở thành nhà khoa học với ý nghĩa hẹp của nó, là vì không có phát minh nào đóng góp cho khoa học cả. Người ta thường nêu gương nhà vi trùng học Paxtơ cả đời nhảy từ lĩnh vực hoá học sang sinh học, luôn nhận đề tài theo yêu cầu của sản xuất và đã thành công.
51. Ta không nên quên Paxtơ là một thiên tài, mà một thiên tài có thể làm nhiều việc trong khi một người bình thường phải dành cả cuộc đời cho một việc. Điều quan trọng là Paxtơ không bỏ dở dang bất cứ đề tài nào. Ông có thể suy nghĩ liên tục về hai ba vấn đề khoa học cùng một lúc. Hiện nay, có nhiều hiện tượng thiếu liên tục trong ý nghĩ, trong công việc. Đang học dở bài, bỏ đi giải trí. Xem quyển chuyện này chưa hết, đã đọc sang quyển kia. Trong buổi họp, thảo luận về vấn đề này chưa ngã ngũ, đã chuyển sang vẫn đề khác. Làm việc này chưa xong, đã bắt tay vào việc khác, tức việc nọ xọ việc kia. Hậu quả là ý nghĩ, công việc, có đầu nhưng không có đuôi, không dẫn tới kết quả cụ thể nào cả. Muốn rèn luyện tính liên tục phải đặt cho mình một quy tắc là làm xong tất cả việc gì đã bắt đầu. Trước khi làm một việc nào đó dù nhỏ, phải suy nghĩ về quá trình thực hiện, lường trước khó khăn, chuẩn bị điều kiện vượt khó khi đã bắt tay vào việc phải làm tới cùng. Khi đã định giải quyết một vấn đề, thì giải quyết đến nơi, dứt điểm. Hãy thực hành tính liên tục trong mọi hoạt động hàng ngày. Đã bắt đầu đọc báo, hãy đọc các tiêu đề trước rồi quan tâm tới bài nào, đọc bài đó đầy đủ. Bài này phải đọc tới cùng mặc dù không thấy hứng thú. Nếu đã học bài nào, phải học cho thuộc trước khi sang bài khác. Trong câu chuyện, phải dứt điểm vấn đề này rồi hãy sang vấn đề kia. Nếu đã bắt đầu bản nhạc, cố chơi cho hết khúc. Dự một buổi biểu diễn nghệ thuật, cố dự đến cùng. 5. Tính khẩn trương “Ban ngày thì mải đi chơi, Tối lặn mặt trời bỏ thóc vào rang” Có tính khẩn trương là hành động ngay sau khi đã quyết định.