Tài liệu Bản án chế độ thực dân Pháp

Nội dung text: Tài liệu Bản án chế độ thực dân Pháp

1. Bn án ch th c dân Pháp Nguy n Ái Qu c CH ƯƠ NG I THU Ế MÁU I- Chi ến tranh và "ng ười b ản x ứ" Tr ưc n m 1914, h ch là nh ng tên da en b n th u, nh ng tên "Annamít" b n th u, gi i lm thì c ng ch bi t kéo xe tay và n òn c a các quan cai tr nhà ta. y th mà cu c chi n tranh vui t ươ i v a bùng n , thì l p t c h bi n thành nh ng a "con yêu", nh ng ng ưi "b n hi n" c a các quan cai tr ph m u nhân h u, th m chí c a c các quan toàn quy n l n, toàn quy n bé(2) n a. ùng m t cái, h (nh ng ng ưi b n x ) ưc phong cho cái danh hi u t i cao là "chi n s b o v công lý và t do". Nh ưng h ã ph i tr b ng mt giá khá t cái vinh d t ng t y, vì b o v cho cái công lý và t do mà chính h không ưc h ưng m t tí nào, h ã ph i t ng t xa lìa v con, r i b m nh ru ng ho c àn c u c a h , v ưt i d ươ ng, i ph ơi thây trên các bãi chi n tr ưng châu Âu. Trong lúc v ưt bi n, nhi u ng ưi b n x , sau khi ưc m i ch ng ki n c nh k di u c a trò bi u di n khoa h c v phóng ng ư lôi, ã ưc xu ng t n áy bi n b o v t qu c ca các loài thu quái. M t s khác ã b xác t i nh ng mi n hoang vu th ơ m ng vùng Banc ng, lúc ch t còn t h i ph i ch ng n ưc m mu n chi m ngôi nguyên phi trong cung c m vua Th , - ch th sao l i em n ưng h nh ng min xa xôi y? M t s khác na thì ã anh d ng ưa thân cho ng ưi ta tàn sát trên b sông Mácn ơ, ho c trong bãi l y mi n S mpanh ơ, l y máu mình t ưi nh ng vòng nguy t qu c a các c p ch huy và ly x ươ ng mình ch m nên nh ng chi c g y c a các ngài th ng ch . Cu i cùng, h u ph ươ ng, nh ng ng ưi làm ki t s c trong các x ưng thu c súng ghê tm, tuy không ph i hít h ơi ng t c a b n "bôs ơ"(3), nh ưng l i nhi m ph i nh ng lu ng khí c i c a ng ưi Pháp; ng nào c ng th thôi, vì nh ng k kh n kh y c ng ã kh c ra t ng mi ng ph i, ch ng khác gì ã hít ph i h ơi ng t v y. Tng c ng có 700.000 ng ưi b n x ã t chân lên t Pháp; và trong s y, 80.000 ng ưi không bao gi còn trông th y m t tr i trên quê h ươ ng t n ưc mình n a!
2. II- Ch ế độ lính tình nguy ện Mt b n ng nghi p nói v i chúng tôi: dân lao kh b n x ông D ươ ng t bao i nay b bóp n n b ng m i th thu khoá, s ưu sai, t p d ch, b ng c ưng b c ph i mua rưu và thu c phi n theo l nh quan trên, t 1915-1916 t i nay, l i còn ph i ch u thêm cái v m lính n a. Nh ng bi n c trong m y n m g n ây là cái c ng ưi ta ti n hành nh ng cu c lùng ráp l n v nhân l c trên toàn cõi ông D ươ ng. Nh ng ng ưi b b t u b nh t vào tr i lính v i th tên: lính kh , lính th chuyên nghi p, lính th không chuyên nghi p, v.v Theo ý ki n c a t t c các c ơ quan có th m quy n không thiên v ưc giao cho s d ng châu Âu "v t li u bi t nói" châu Á, thì v t li u này ã không ư a l i k t qu t ươ ng xng v i chi phí r t l n v chuyên ch và b o qu n. Sau n a, vi c s n b t th "v t li u bi t nói" ó, mà lúc b y gi ng ưi ta g i là "ch lính tình nguy n" (danh t m a mai m t cách ghê t m) ã gây ra nh ng v nh ng l m h t sc tr ng tr n. ây! Ch lính tình nguy n y ưc ti n hành nh ư th này: v "chúa t nh"- m i viên công s ông D ươ ng qu là m t v "chúa t nh"- ra l nh cho b n quan l i d ưi quy n, trong m t th i h n nh t nh ph i n p cho m t s ng ưi nh t nh. B ng cách nào, iu ó không quan tr ng. Các quan c li u mà xoay x . Mà cái ngón xoay x ki u D(4) thì các ông t ưng y th o h t ch nói, nh t là xoay x làm ti n. Tho t tiên, chúng tóm nh ng ng ưi kho m nh, nghèo kh , nh ng ng ưi này ch ch u ch t thôi không còn kêu c u vào âu ưc. Sau ó, chúng m i òi n con cái nhà giàu. Nh ng ai c ng c thì chúng tìm ngay ra d p sinh chuy n v i h ho c v i gia ình h , và n u c n, thì giam c h l i cho n khi h ph i d t khoát ch n l y m t trong hai con ưng: " i lính tình nguy n, ho c xì ti n ra". Nh ng ng ưi b tóm i nh ư th còn hào h ng gì n a v i cái ngh c t vào c h . Cho nên, bưc chân vào tr i lính là h li n tìm m i c ơ h i tr n thoát. Còn nh ng ng ưi nào th y không th thoát kh i s ph n h m hiu, thì tìm cách t làm cho mình nhi m ph i nh ng b nh n ng nh t, mà thông th ưng h ơn c là b nh au m t toét ch y m , gây ra b ng cách xát vào m t nhi u th ch t c, t vôi s ng n m b nh l u. * * * y th mà trong m t b n b cáo v i nh ng ng ưi b b t lính, ph toàn quy n ông Dươ ng, sau khi h a h n ban ph m hàm cho nh ng lính s còn s ng sót và truy t ng nh ng ng ưi s hy sinh "cho T qu c", ã tr nh tr ng tuyên b r ng: "Các b n ã t p n p u quân, các b n ã không ng n ng i r i b quê h ươ ng xi t bao trìu mn ng ưi thì hi n dâng x ươ ng máu c a mình nh ư lính kh (5), k thì hi n dâng cánh tay lao ng c a mình nh ư lính th ". Nu qu th t ng ưi An Nam ph n kh i i lính n th , t i sao l i có c nh, t p thì b xích tay iu v t nh l , t p thì tr ưc khi xu ng tàu, b nh t trong m t tr ưng trung h c Sài Gòn, có lính Pháp canh gác, l ưi lê tu t tr n, n lên nòng s n? Nh ng cu c bi u tình máu Cao Miên, nh ng v b o ng Sài Gòn, Biên Hoà và nhi u n ơi khác n a,
3. ph i ch ng là nh ng bi u hi n c a lòng s t s ng u quân "t p n p" và "không ng n ng i"? Nh ng v tr n i lính và ào ng (tính ra có n 50 ph n tr m trong hàng ng quân d b) u b àn áp không g m tay và nh ng cu c àn áp l i gây ra nh ng cu c binh bi n b dìm trong bi n máu(6). Bn b cáo c a ph toàn quy n còn c n th n nh c thêm r ng, t t nhiên mu n x ng áng vi "lòng t t rõ r t" và " l ưng l n lao" c a chính ph thì "các anh (binh lính ông Dươ ng) c n ph i c ư x úng n và không ưc làm m t iu gì cho ng ưi ta ph i phàn nàn c ". Viên ch huy t i cao quân i ông D ươ ng còn có m t l i phòng khác: ông ta b t thích vào l ưng ho c c tay c a t ng ng ưi lính m i m m t con s không th nào t y xoá ưc b ng m t dung d ch nit ơrát b c. ây c ng gi ng nh ư châu Âu, s kh n kh c a nh ng ng ưi này là ngu n l i nhu n ca nh ng k khác: nào là b n eo lon chuyên nghi p may m n v ưc công vi c tuy n m và qu n lý lính m i b n x mà lánh xa ưc càng lâu càng t t nh ng cu c giao chi n nguy hi m châu Âu; nào là b n ch th u l ươ ng th c làm giàu vùn v t b ng cách b ói nh ng lính m kh n kh ; nào là b n c quy n ti p li u thông ng v i b n quan ch c gian l n, u c ơ. V chuy n này, c n nói thêm là còn m t lo i ch tình nguy n khác n a: tình nguy n mua công trái. Bi n pháp ti n hành thì c ng nh ư th . Ai có máu m t là ph i b ti n ra. K nào khó b o thì ng ưi ta dùng cách d d và c ưng bách n ph i mua m i thôi. Ph n ông nh ng ng ưi mua công trái ông D ươ ng không hi u gì v th th c tài chính c; h coi vi c mua công trái c ng nh ư óng m t th thu m i và coi các phi u công trái không khác gì nh ng biên lai n p thu . * * * Bây gi th xem ch m lính tình nguy n ã ưc t ch c các thu c a khác nh ư th nào. Ly Tây Phi làm thí d : ây, b n ch huy quân i kéo quân n t ng làng b t b n hào m c ph i n p ngay l p tc y s ng ưi chúng mu n tuy n m. bu c nh ng thanh niên Xênêgan b tr n ph i ra nh n i m lính, ch ng ph i m t viên ch huy ã tra t n, hành h các thân nhân ca h , và cho r ng làm nh ư th là tài gi i ó sao? Chính h n ã b t các ông bà già, àn bà có thai, con gái, em l t tr n tru ng, r i t h t qu n áo tr ưc m t h . Nh ng n n nhân kh n kh ó mình tr n nh ư nh ng, tay trói cánh khu u bu c ph i ch y kh p các thôn xã d ưi làn roi v t, "nêu g ươ ng"! M t ng ưi àn bà cõng con ph i van xin mãi mi ưc c i trói m t tay a bé. Trong khi ch y, hai c già ã ngã ch t ng t i; nhi u em gái khi p s tr ưc nh ng hành vi b o ng ưc ó, ã hành kinh tr ưc tu i; m t ng ưi àn bà tru thai, m t ch khác m t a con mù. * * * Có r t nhi u th on b t lính. Th on sau ây ã t ra nhanh và ti n nh t: Ly dây ch ng ngang hai u con ưng chính trong làng l i. Th là t t c nh ng ng ưi da en vào gi a u coi nh ư chính th c ph i tòng quân.
4. Mt nhân ch ng ã vi t cho chúng tôi nh ư sau: "Gi a tr ưa ngày 3 tháng 3 n m 1923, b n hi n binh vây ráp các b n c ng Ruyphixc ơ và aca(7) r i tóm t t c nh ng ng ưi b n x làm vi c ó. Nh ng anh chàng này vì không t v s t s ng i b o v v n minh ngay, nên ng ưi ta r ưc h lên ô tô cam nhông m i v nhà lao. y, sau khi h có thì gi thay i ý ki n r i, ng ưi ta m i ưa h sang tr i lính. " tr i lính, sau nh ng nghi l bi u d ươ ng tinh th n yêu n ưc, 29 lính tình nguy n ưc tuyên d ươ ng có th tr nên anh hùng c a cu c chi n tranh cu i cùng nay mai Bây gi thì t t c u nóng lòng mun l y l i mi n Ruya(8) cho n ưc m . Nh ưng theo t ưng M nggianh(9), ng ưi hi u rõ h nh t, thì ó ch là nh ng i quân em n ưng tr ưc mùa ông". Chúng tôi hi n có trong tay b c th ư c a m t ng ưi ahômây, v n là c u binh, ã t ng làm "ngh a v " trong cu c chi n tranh "vì công lý". M t vài on trích trong b c th ư s vch rõ cho các b n th y ng ưi "Batuala"(10) ã ưc b o v nh ư th nào và các quan cai tr thu c a nhà ta ã n n ra lòng trung thành c a ng ưi b n x nh ư th nào tô im cho t t c nh ng bài di n v n c a các nhà c m quy n và làm tài cho t t c nh ng bài báo c a b n Rêgixm ngxê và Hôde(11) thu c c . Bc th ư vi t: "N m 1915, khi ông M.Nuphla, th ng c ahômây, ra l nh b t lính, thì làng tôi b b n c nh sát cùng lính c ơ c ưp phá và t s ch. T t c tài s n c a tôi u b mt h t trong các cu c t phá ó. Tuy th , tôi v n b c ưng bách nh p ng , và m c d u là n n nhân c a vi c xúc ph m b i ó, tôi ã làm ngh a v c a tôi m t tr n bên Pháp. Tôi b th ươ ng tr n Exn ơ. "Ngày nay, chi n tranh ã ch m d t, tôi s p tr v n ưc, nh ưng không còn nhà c a, c a ci gì c . "Ng ưi ta ã c ưp c a tôi: 1000 phr ng ti n m t; 12 con l n; 15 - c u; 10 - dê; 60 - gà; 8 t m v i qu n mình; 5 áo m c ngoài; 10 qu n; 7 m ; 1 dây chuy n b ng b c; 2 hòm v t. "ây là tên nh ng b n cùng m t xóm ã b c ưng bách nh p ng cùng ngày v i tôi, và nhà c a c ng ã b c ưp phá và t s ch. (Ghi ti p theo tên b y ng ưi). "Còn nhi u n n nhân n a c a nh ng chi n công ki u y c a ngài th ng c Nuphla, nh ưng tôi không bi t rõ tên nh ng ng ưi ó g i cho các anh hôm nay ". Ch c b n "bôs ơ" c a vua Ghiôm c ng không làm ưc h ơn th . III- K ết qu ả c ủa s ự hy sinh Khi i bác ã ng y th t en, th t vàng r i, thì nh ng l i tuyên b tình t c a các ngài cm quy n nhà ta b ng d ưng im b t nh ư có phép l , và c ng ưi Nêgrô (12)l n ng ưi "Annamít" m c nhiên tr l i "gi ng ng ưi b n th u".
5. ghi nh công lao ng ưi lính An Nam, ch ng ph i ng ưi ta ã l t h t t t c c a c i c a h, t chi c ng h , b qu n áo m i toanh mà h b ti n túi ra mua, n các v t k ni m th , v.v. tr ưc khi ưa h n Mácxây xu ng tàu v n ưc, ó sao? Ch ng ph i ng ưi ta ã giao h cho b n súc sinh ki m soát và ánh p h vô c ó sao? Ch ng ph i ng ưi ta ã cho h n nh ư cho l n n và x p h nh ư x p l n d ưi h m tàu m ưt, không gi ưng n m, không ánh sáng, thi u không khí ó sao? V n x s , ch ng ph i h ã ưc m t quan cai tr bi t ơn ón chào n ng nhi t b ng m t bài di n v n yêu n ưc. "Các anh ã b o v T qu c, th là t t. Bây gi , chúng tôi không c n n các anh n a, cút i!", ó sao? Th là nh ng "c u binh" - úng h ơn là cái xác còn l i - sau khi ã d ng c m b o v chính ngh a và công lý nay tay không tr v v i ch b n x c a h , m t ch không bi t gì n chính ngh a và công lý c . * * * Theo báo chí ông D ươ ng thì th ươ ng binh ng ưi Pháp b m t m t ph n thân th và v ca t s ng ưi Pháp u ưc c p môn bài bán l thu c phi n. Nh ư th là trong m t vi c mà chính quy n thu c a ã ph m t i hai t i ác i v i nhân lo i. M t m t, h v n ch ưa tho khi t tay làm cái vi c b i c a ng ưi u c, mà còn mu n lôi kéo vào ây c nh ng n n nhân áng th ươ ng h i c a cu c huynh t ươ ng tàn na. M t khác, h coi r tính m ng và x ươ ng máu c a nh ng k ã b h l a b p, n n i tưng r ng ch c n qu ng cho nh ng ng ưi này khúc x ươ ng th i y là n bù ưc mt ph n c a cánh tay b m t ho c m ng c a m t ng ưi ch ng. Chúng tôi ch c r ng th ươ ng binh và qu ph chi n tranh s á v ng món quà nh ơ nh p y và nh vào m t k t ng quà. Chúng tôi c ng tin ch c r ng th gi i v n minh và ng ưi Pháp l ươ ng thi n s ng v phía chúng tôi lên án b n cá m p th c dân ang không ng n ng i u c c m t dân t c v ơ vét cho y túi. * * * Theo t c l An Nam, khi trong làng có ng ưi ch t thì nh ng ng ưi xay lúa, giã g o ph i t lòng kính tr ng vong linh ng ưi ch t và thông c m n i au bu n c a tang gia b ng cách im l ng không hát hò trong khi xay giã nh ư h v n th ưng làm. Nh ưng n n v n minh hi n i ưc ưa vào n ưc chúng tôi b ng b o l c có c n gì ph i t nh n nh ư th . Xin c câu chuy n sau ây ng trên m t t báo Nam K : Nh ững ngày h ội ở Biên Hoà " l y ti n b vào qu xây d ng ài k ni m ng ưi An Nam tr n vong c a t nh Biên Hoà, ban t ch c ngày h i ang tích c c chu n b m t ch ươ ng trình tuy t di u. "Ng ưi ta bàn tán s có nào là y n ti c gi a v ưn(13), nào là ch phiên, nào là khiêu v ngoài tr i, v.v., tóm l i, s có nhi u và th trò ch ơi ai ai c ng có th góp ph n làm vi c ngh a m t cách thú v nh t i. "Quý ông phi công sân bay Biên Hoà có nhã ý s góp ph n vào cu c vui, và ngay t bây gi ban t ch c ã có th kh ng nh r ng s có m t c a các quan ch c cao c p nh t Sài Gòn s làm cho ngày h i thêm ph n r c r .
6. "Xin tin thêm cho các b n nam n Sài Gòn lên d h i bi t r ng, các b n s không c n ph i b d cu c vui v nhà dùng c ơm, vì ngay t i ch , s có phòng n t ch c c c k chu áo và c bi t y , các b n sành n u ng nh t c ng s ưc hài lòng. "Ngày 21 tháng 1 t i, t t c chúng ta hãy i Biên Hoà, chúng ta s v a ưc d nh ng hi hè linh ình vui t ươ i, v a ưc d p t cho nh ng gia ình t s An Nam Biên Hoà th y r ng chúng ta bi t t ưng nh n s hy sinh c a con em h ". Th t là th i i khác, phong t c khác. Nh ưng phong t c k quái làm sao! Ng ưi ta còn cho chúng tôi xem b c th ư sau ây n a: Sài Gòn, ngày "N u trên i này mà có m t vi c quái g v a th ươ ng tâm l i v a l b ch, thì ó h n là vi c b t m t dân t c v n ang ch u ng m i th b t công và không có b t c th quy n nào ph i làm l m ng cu c chi n thng c a "công lý" và "chính ngh a". y th mà bên này chúng tôi ã làm nh ư th y. Tôi t ưng không c n thu t l i cho anh nghe v nh ng h i hè và "trò vui công c ng" trong thành ph này ngày 11 tháng 11 làm gì. âu và bao gi c ng th thôi, r ưc èn, t pháo bông, duy t binh, khiêu v dinh th ng c, ua xe hoa, m l c quyên vì n ưc, qu ng cáo, di n v n, ti c tùng, v.v Trong t t c nh ng trò h ó, tôi ch còn nh l i m t vi c áng chú ý v ph ươ ng di n tâm lý nh ư sau: cng nh ư công chúng t t c các n ưc, công chúng Sài Gòn r t thích xi nê. Vì th , m t ám ng ưi dày c ã t t p tr ưc khách s n Palax ơ xem phim, nào h Sáclô, nào b n cao b i, nào nh ng ng ưi "lính quang vinh" l n l ưt di n trên màn nh. Công chúng tràn ng p c i l , ng ch t c m t ưng và hè ph . Lúc b y gi ông ch khách s n Sài Gòn - Palax ơ không mu n cho ng ưi ta ng ông trên v a hè tr ưc c a ti m c a ông ta, ông ta li n vung roi mây qu t túi b i. Bà ch c ng ra giúp m t tay và ánh b a vào ám ông. M y chú tr ranh mãnh không bi t làm th nào mà l i "c ưp" ưc ng n roi c a bà, làm cho m i ng ưi v tay c ưi m lên. Ông ch iên ti t ch y l i ti p vi n cho bà ch . L n này, ông c m m t cái ba toong và hùng d ng phang t i t p xu ng u ng ưi ta, c m i tay này thì i tay khác. Nh ng ng ưi "nhà quê" ph i ch y d n xu ng ưng; nh ưng vì say s ưa v i "chi n th ng" c a mình, ông ng ưi Pháp quý hoá y li n hùng h vưt qua ưng và c ti p t c v t túi b i cái g y to t ưng xu ng u, xu ng vai, xu ng lưng nh ng ng ưi dân b n x áng th ươ ng y. M t em bé b ông túm l y và " " cho m t tr n nên thân" IV- Hành vi quân phi ệt ti ếp di ễn Bưc chân n Cadablanca(1), th ng ch Liôtây g i cho binh s c a o quân chi m óng Mar c m t b n nh t l nh nh ư sau: "B n ch c có vinh d ưc Chính ph n ưc Pháp c ng hoà phong quân hàm cao nh t là nh , trong chín n m nay, các ng ưi ã hi n dâng lòng trung thành và máu x ươ ng c a các ng ưi mà không h tính toán. "Chúng ta s p m m t chi n d ch hoàn thành công cu c bình nh x Mar c, vì l i ích chung c a dân chúng trung th c trên t n ưc này, c ng nh ư vì l i ích c a qu c gia(2) bo h , v.v.". Nh ưng, c ng trong ngày y (ngày 14 tháng 4), l i có b n thông cáo sau ây: "Trong m t cu c giao chi n v i b n B ơni Bude(3) Báp en Hácbe, bên ta ã có 29 binh s hy sinh và 11 b th ươ ng".
7. Khi ng ưi ta nh r ng ã ph i t n x ươ ng máu c a m t tri u r ưi ng ưi lao ng m i t o nên ưc sáu chi c g y th ng ch , thì cái ch t c a 29 k kh n kh ch ưa hoan hô bài di n v n hùng h n c a ngài th ng ch - khâm s ! Nh ưng nh ư v y thì cái quy n dân tc t quy t, mà vì nó trong su t b n n m tr i, ng ưi ta ã chém gi t l n nhau, cái quy n y, các ngài âu m t r i? Th t là m t cách khai hoá k khôi: d y m i ng ưi s ng cho ra s ng, ng ưi ta b t u b ng vi c gi t h i ã! * * * ây (H i Phòng), c ng có nh ng cu c bãi công c a thu th . Ch ng h n nh ư hôm th nm (ngày 15 tháng 8) là ngày mà hai chi c tàu ph i nh neo ch m t s l n lính kh An Nam i Xyri. Nh ưng thu th không ch u i, vì ng ưi ta không ch u phát l ươ ng cho h b ng ti n ông Dươ ng. Theo giá th tr ưng, thì m t ng ông D ươ ng n kho ng m ưi phr ng ch không ph i 2 phr ng 50, th mà các công ty hàng h i l i làm m t vi c hà l m tr ng tr n là nh tr l ươ ng cho thu th b ng phr ng ch không tr bng ti n ông D ươ ng nh ư ã tr cho công ch c. Th là ng ưi ta li n xua t t c m i ng ưi d ưi tàu lên, r i l p t c b t h t các thu th . Rõ ràng là thu th Hoàng H i ch ng có gì ph i so bì v i thu th H c H i. Chúng tôi c c l c ph n i vi c ưa lính An Nam sang Xyri. Ph i ch ng các nhà c m quy n c p cao cho r ng bao nhiêu anh em da vàng x u s c a chúng tôi b gi t h i trên các chi n tr ưng t n m 1914 n n m 1918, trong cu c "chi n tranh vì v n minh và công lý", v n còn ch ưa hay sao? * * * Các ngài chi n th ng quang vinh c a chúng ta th ưng quen thói "giáo d c" ng ưi b n x bng á ít ho c roi v t. Anh Nahông áng th ươ ng h i ã b ám sát n hai l n. L n th nh t b i tay tên i uý Vida, l n th hai b i tay tên lang b m óng lon quân nhân coi vi c ph u nghi m xác ch t. Tên này ã ánh c p và gi u bi t b óc ng ưi ch t phi tang, ng c u hung th là b n ca h n. Nh ưng than ôi! Anh Nahông không ph i là n n nhân duy nh t c a b n quân phi t thu c a! M t b n ng nghi p c a chúng tôi thu c a ã thu t chuy n m t n n nhân khác nh ư sau: "L n này, s vi c x y ra trong trung oàn lính kh th 5 Medông - Carê (4). N n nhân là m t ng ưi lính tr tu i tên là Terie quê Tênét(5) thu c l p quân d ch n m 1921. "Anh ch t trong tr ưng h p r t th ươ ng tâm. Ngày 5 tháng 8, anh lính tr Terie n b nh xá c a trung oàn xin thu c t y. Ng ưi ta ưa thu c t y cho anh, nói úng h ơn là ư a cho anh m t th thu c mà anh t ưng là thu c t y. Anh u ng và vài gi sau anh au b ng qu n qu i, r i l n ùng ra ch t. "C thân sinh ra Terie nh n ưc m t b c in báo tin r ng ng ưi con c nh t c a c ã ch t và sáng hôm sau, ch nh t, s ưa ám. B c in không có n n a l i an i hay gi i thích. "au xót n c c , c Terie n ngay Angiê, tìm trung oàn lính kh th 5 Medông- Carê. y c ưc bi t xác con ang b nh vi n Maiô. (Mà làm sao xác Terie l i ch n ây ưc nh ? Ph i ch ng tránh vi c khám nghi m mà lu t l ã quy nh là b t bu c i v i m i tr ưng h p ch t tr m y t , ng ưi ta ã ch xác anh ta n bnh vi n làm ra v nh ư b nh nhân ã ch t d c ưng?)
8. "n b nh vi n, ng ưi cha au kh xin th m xác con; ng ưi ta b o hãy ch ã. "Mãi sau, m t quan t ư th y thu c m i n báo cho c bi t là vi c ph u nghi m không phát hi n d u v t gì kh nghi c. Nói xong h n b m c c ng ó, không cho phép c vào th m xác con. "Theo tin cu i cùng thì hình nh ư c thân sinh ra Terie ã n h i viên i tá ch huy trung oàn lính kh th 5 v nguyên do cái ch t c a Terie và ã ưc tr l i là con ông ch t vì ng c!". Chú thích (1)B n in n m 1925 có l i gi i thi u c a Nguy n Th Truy n (2) Nguyên v n: nous gouverneurs plus ou moins généraux (3)Boches: T có ngh a x u ch quân c (4) Nguyên v n: Système D, D ch u c a t Débrouillard, có ngh a lá xoay x , tháo vát. (5) B n ti ng Pháp: "Les tirailleurs". (6) B n ti ng Pháp: qui ont été étouffées dans le sang, có ngha "b dìm trong máu." (7) Rufisque et Dakar: Các h i c ng c a n ưc Xênêgan. (8) Ruhr: Vùng công nghi p c a c, sau th chi n th nh t ưc c t giao cho Pháp t nm 1921 n n m 1925. (9) Mangin: T ưng Pháp (1866-1925): tham gia chi n th ng Vecdoong, t ng ch huy i quân xâm l ưc Xu ng, B c K , Marôc. (10) Batouala: Tên m t b l c xích o châu Phi. (11) Régismanset et Hauser: tên nh ng ng ưi vi t báo tay sai, có ngh a nh ư nh ng tên b i bút. (12) Negro: t ch ng ưi da en. (13) Nguyên v n: Garden - Party. (14) Casablanca. H i c ng l n c a n ưc Marôc. 15() B n ti ng Pháp: "nation protectrice". (16) Beni - Bouzert. Quân kh i ngh a do Áptlen Crim, lãnh t phong trào ch ng Pháp c a Mar c, lãnh o. (17) Maison- Carée. M t th xã thu c t nh Angiê Angiêri. (18) Ténès. H i c ng c a Angiêri. CH ƯƠ NG II VI ỆC ĐẦ U ĐỘ C NG ƯỜI B ẢN X Ứ C theo l i ngài Xarô quý m n, ng viên ng c p ti n, nguyên B tr ưng B Thu c a, thì ngài là ng ưi cha hi n c a dân b n x , ngài r t quý m n ng ưi An Nam và ưc ng ưi An Nam quý m n l i. nh i nhét v n minh " i Pháp" cho ng ưi An Nam, ngài Xarô, ng ưi trùm c a s nghi p ó ã không t m t th on nào, k c nh ng th on b i nh t và nh ng t i ác. ây, m t ch ng c : ó là b c th ư mà ngài ã g i cho nh ng ng ưi thu c quy n ngài,
9. vi t ư cách là toàn quy n ông D ươ ng và nh m v ơ vét cho y túi tham c a b n k c ưp th c dân và c c a ngài n a: "Kính g i ông công s , Tôi trân tr ng yêu c u ông vui lòng giúp nh ng c g ng c a nha th ươ ng chính trong vi c t thêm i lý bán l thu c phi n và r ưu, theo ch th c a ông t ng giám c nha th ươ ng chính ông D ươ ng. ti n hành vi c ó, tôi xin g i ông m t b n danh sách nh ng i lý c n t trong các xã ã kê tên; ph n l n các xã này, t i nay, v n hoàn toàn ch ưa có r ưu và thu c phi n. Qua các t nh tr ưng và các xã tr ưng Cao Miên, ông có th dùng nh h ưng to tát c a ông làm cho m t s ti u th ươ ng ngưi b n x th y r ng buôn thêm r ưu và thu c phi n là r t có l i. V ph n chúng tôi, thì nh ng viên ch c l ưu ng trong khi i kinh lý s tìm cách t i lý, tr phi ông mu n h i ông tranh th ưc s giúp c a các quan ch c a ph ươ ng tr ưc ã. Trong tr ưng h p này, tôi ngh ông vui lòng báo cáo cho tôi bi t. Chúng ta ch có th t k t qu m mãn, n u chúng ta h p ng v i nhau ch t ch và liên tc, vì l i ích t i cao c a ngân kh ". "Ký tên: Anbe Xarô" Lúc y, c m t nghìn làng thì có n m t nghìn n m tr m i lý bán l r ưu và thu c phi n. Nh ưng c ng trong s m t nghìn làng ó l i ch có v n v n m ưi tr ưng h c. Tr ưc khi có b c th ư quý hoá trên, h ng n m ng ưi ta c ng ã t ng t 23 n 24 tri u lít rưu cho 12 tri u ng ưi b n x , k c àn bà và tr con. * * * "Nói n các món c quy n, ng ưi ta có th hình dung ông D ươ ng nh ư m t con nai béo m p b trói ch t và ươ ng h p h i d ưi nh ng cái m qu p c a m t b y di u hâu r a rói mãi không th y no". Trong s ng ưi có c ph n trong công ty c quy n r ưu, có các nhân v t cao quý nh t ông D ươ ng và t t c các ngành cai tr u có i di n tai to m t l n trong y. Ph n ông các quan l n này u r t có ích cho công ty, không ai ch i cãi ưc: Ngành t ư pháp, có ích gi i quy t nhng v lôi thôi v i nh ng k mà ng ưi ta mu n cưng b c, có: 2 ch ưng lý; 1 bi n lý; 1 l c s - ch ưng kh . Ngành quân i, có ích àn áp m t cu c n i lo n mà ng ưi ta tính là có th x y ra do ch riêng cái vi c thi hành ch c quy n béo b , có: 1 thi u t ưng; 1 trung tá; 2 quân y s cao c p; 1 thi u tá; 2 i uý. Ngành hành chính mà s ân c n vô t ư là iu m b o nh t cho vi c kinh doanh thành công, thì có: 1 công s ;
10. 1 giám c tài chính; 1 t ng giám c ngân kh ; 1 thanh tra b ưu chính; 1 giám c tr ưc b ; 1 quan cai tr ; 2 giáo s ư, v.v Và cu i cùng là: ngài Clêm ngten áng kính, ngh viên h t Puy ơ - ôm. * * * Trong h i ch tri n lãm thu c a Mácxây, ông Xarô l n ti ng ba hoa: "N ưc Pháp hãy nhìn vào ây và l y ó làm t hào!". Mà qu th th t. Nh ng anh l c à Tuynidi th n nhiên ng ngáp bên c nh m y chú cá s u oai v c a Tây Phi và nh ng anh chàng cá su[1] áng yêu c a Ma agátxca chuy n trò thân m t v i các bò cái m mi u c a ông Dươ ng. Ch ưa bao gi l i có m t s hoà h p tuy t di u n th , và tr ưc s xâm nh p hoà bình c a các loài thú thu c a, ch cá trích trong huy n tho i c a H i c ng c n n c ưi duyên dáng c a m t bà ch nhà m n khách. Ng ưi i xem nhìn m t cách r t thích thú chi c tr ưng k l ch s c a m t v toàn quy n n, thanh g ươ m c a viên công s ácl ơ t ng dùng âm vào ùi tù nhân B c K và cây uc mà viên quan cai tr Bruye ã dùng thui s ng h ơn 200 th dân Huátxa[2] Gian hàng Cam ơrun ưc c bi t chú ý. y có t m b ng m y dòng ch yêu n ưc sau ây: "Tr ưc kia ng ưi c nh p vào x Cam ơrun r t nhi u r ưu. "Ngày nay ng ưi Pháp l i c m r ưu". Nh ưng, m t bàn tay ranh mãnh nào ó ã dán ngay vào d ưi t m b ng b c th ư c a ngài Xarô ch th cho ng ưi thu c quy n ngài t ng s i lý bán l r ưu và thu c phi n các làng An Nam, kèm theo l i phê: "Th mà ng ưi An Nam l i ã có: nh ng 10 tr ưng h c, nh ng 1.500 i lý r ưu và thu c phi n cho 1.000 làng kia y!". ây là m t s ki n y ý ngh a c a m t viên ch c ng u t nh S ơn Tây, m t t nh B c K. S dân t nh này ưc tính ch 200.000 ng ưi. Nh ưng nâng s l ưng r ưu ph i tiêu th lên, s dân y b ng nhiên t ng v t nhanh nh ư ch p t i 230.000 ng ưi. Nh ưng vì 230.000 dân này u ng quá ít, viên công s S ơn Tây ã ra công m t n m y s l ưng rưu tiêu th lên 560.000 lít. Ngay l p t c, viên công s ưc th ng c p và ưc khen. Ông C kh ng nh r ng m t viên công s khác ã ư a ông xem m t b c th ư c a c p trên, trong ó có on vi t: "S r ưu tiêu th trong ph X, ã t t xu ng d ưi con s Z, cho m i dân inh. V y ông có ngh r ng c n ph i có bi n pháp làm g ươ ng không?". Viên công s b c nh cáo gián ti p nh ư th bèn òi t ng lý trong ph y n hi u th r ng s d h tiêu th ít r ưu n nh ư th là vì h n u r ưu l u. ưc yên chuy n, các làng li n mua ngay s r ưu quy nh chi u theo dân s mà s tính toán c a các phòng gi y b t h ph i ch u. Rõ ràng là ng ưi ta ã n nh trên th c t - n u không ph i b ng cách h p pháp - m c rưu mà m i ng ưi b n x bu c ph i u ng h ng n m. Và khi nói m i ng ưi b n x thì cng ng t ưng ó ch là ng ưi ng tu i mà là toàn b dân s , k c ng ưi già, ph n ,
11. tr em, c n a còn bú m . Nh ư th là bu c thân nhân c a h ph i u ng thay, không ph i ch m t lít mà hai, ba lít. Dân m t làng B c K , bu c ph i u ng r ưu, th y tr ưc nguy c ơ e do y, ã kêu v i viên quan ng ưi Pháp "c a h " r ng: "Ngay n cái n, chúng tôi c ng không có gì c ". Quan áp: "Chúng mày quen ngày ba ba, bây gi b t i m t b a, hay n u c n thì b t i m t b a r ưi có th mua r ưu c a nhà n ưc". Trưc ây, ng ưi b n x quen mua r ưu t ng ít m t; h mang chai l th nào cho v a thì thôi. Nay thì ng ưi ta óng r ưu vào chai s n. R ưu ch bán trong chai n a lít hay m t lít. Ng ưi An Nam quen dùng r ưu t 20 n 22 ; ngày nay ng ưi ta b t h dùng r ưu t 40 n 45 . H quen dùng lo i r ưu có mùi v th ơm d u do ch t l ưng c a nh ng nguyên li u mà h v n dùng; trong s nguyên li u này có th g o thu c vào lo i ngon nh t. Còn th r ưu mà nay ng ưi ta bu c h ph i u ng l i c t b ng th g o r ti n, pha thêm ch t hoá h c, có mùi v n ng n c khó ch u. Bn ch c quy n còn ra thông t ư b t nhân viên c a chúng pha thêm n ưc lã vào r ưu em bán; c m i héctôlít r ưu pha thêm 8 lít n ưc lã. Nh ư th , tính trên toàn cõi ông D ươ ng m i ngày c bán 500 héctôlít r ưu thì có 4.000 lít n ưc lã pha thêm vào; 4.000 lít, m i lít giá ba hào, thành 1.200 ng m t ngày, 36.000 ng m t tháng. Nh ư th ch c n m vòi n ưc lã không thôi, m i n m công ty c ng thu ưc m t món lãi nho nh 432.000 ng, hay 4 tri u phr ng. Xem th , bi t th r ưu mà b n c quy n c t và em bán ông D ươ ng là không hp v i kh u v c a ng ưi b n x v c ng nh ư v mùi v , cho nên ng ưi ta ph i c ưng bc h mua. Vì b t bu c ph i tr nh ng kho n chi tiêu th ưng xuyên, ph i trang tr i nh ng món kinh phí ngày càng t ng c a ph toàn quy n, c a nh ng trái kho n l n, c a nh ng công trình ki n thi t quân s và ph i t ra - n u không ph i là nh ng ch c v th c s - thì ít ra c ng là nh ng kho n l ươ ng cho m t ám ông công ch c t Pari gán sang, cho nên Chính ph ã tìm m i cách thúc y các viên ch c, t công s n nhân viên h ng bét, ph i làm t ng mc tiêu th r ưu lên. Chú thích 1) Tác gi dùng ch crocodile, caiman, chúng tôi t m d ch là cá s u c . 2) Houassas. Tên m t b t c châu Phi. CH ƯƠ NG III CÁC QUAN TH ỐNG ĐỐ C I- ÔNG PHU ỐC Ông Phu c, th ng c x ahômây, cai tr gi i n n i ng ưi b n x nào thu c a y cng kêu ca v ông ta. xoa d u lòng công ph n, ng ưi ta v phái sang ó m t viên thanh tra. Viên thanh tra này kim tra gi i n n i ch ưa thèm xét gì n ơn khi u n i ca nhân dân ã cu n gói chu n th ng(1).
12. V vi c này, chúng tôi có nh n ưc m t b c th ư c a u ban hành ng Pháp - H i Poóctô - Nôvô(2) trong ó có nh ng on chính nh ư sau: "Tr ưc lúc ng ưi Pháp n ahômây r t lâu, Poóctô - Nôvô ã có m t th l nh H i giáo g i là Im ng có nhi m v i di n cho t p th ng ưi H i b t c ch nào c n thi t, qu n lý tài s n c a t p th H i giáo y và trông nom vi c l bái. "Theo t c l , Im ng ph i do m t oàn c tri b u lên, ch n trong nh ng ng ưi H i giáo ngoan o, có ti ng là c và ã t ng làm phó Im ng m t th i gian lâu. H ơn n a, tr ưc khi ch t, Im ng ươ ng quy n có ý ki n v v phó nào có t ư cách thay th mình. "Ý ki n c a Im ng lúc ó là ý ki n không ưc s a i. "Tr ưc khi qua i, Im ng Cátxumu ã ch nh viên phó Xarucu làm ng ưi k v mình. oàn c tri và a s ng ưi H i giáo c ng ã tán thành. "Khi Cátxumu m t, áng l Xarucu ph i ưc b u lên, nh ưng tên Inhaxiô Paredô d a vào th c a th ng c ã c oán c n tr , b t ép ng ưi H i giáo ph i nh n tên Lavani Ctxôcô là b n thân c a y, làm Im ng. Tên C txôcô, c ng nh ư y, ch theo o H i trên danh ngh a. "Th y oàn c tri và a s ng ưi H i giáo ch ng l i vi c c tên C txôcô m t cách b t hp pháp, Paredô li n nh viên th l nh cao c p là Hútgi can thi p. Hútgi là tín o bái vt, ưc chính ph che ch , nên h n c c tên Lavani C txôcô làm Im ng, b t ch p nguy n v ng ng ưi H i giáo. "K ra, n u Lavani C txôcô là m t ng ưi H i giáo t t và l ươ ng thi n thì chúng tôi c ng làm ng ơ vi c h n ưc c làm Im ng, nh ưng h n l i là m t tên b t l ươ ng ch ưa t ng th y trên i này. Chúng tôi nói nh ư th là có b ng c : "Lavani C txôcô sinh Lag t (x Nigiêria thu c Anh). H n là dân thu c a Anh. Vì can nhi u t i gi t ng ưi và nhi u t i ác khác Nigiêria thu c Anh, nên b nhà ch c trách Anh truy nã. "Ông th ng c c a chúng tôi h i ó ã thu d ng tên dân thu c a Anh b t l ươ ng này và nh ư th ưng công cho h n, ã c h n làm tù tr ưng các xã ven h nh ư Ápphôtônu Aghêghê, Ápl ngc ngt ng, v.v Toàn dân vùng y ngày nay u ghê t m nh ng hành vi nh ng l m, nh ng t i ác c a h n, và kêu ca v h n. "Nguyên chúng tôi có m t in th khu ph Atpatxa t i Poóctô- Nôvô. Nhà ươ ng c c Pháp ã phá hu in th y v i lý do vì l i ích công c ng r i b i th ưng cho chúng tôi nm nghìn phr ng. "Ti n b i th ưng không xây d ng m t in th m i. Chúng tôi ã m m t cu c l c quyên riêng, thu ưc 22.000 phr ng. "Paredô là ng ưi có chân trong ti u ban mua s m v t li u và phát l ươ ng cho th . "Khi viên phó Im ng Bítxiriu - ng ưi n m gi chìa khóa két - ch t, thì Paredô tr thành ng ưi gi chìa khoá két. H n l i d ng a v y bi n th s ti n 2.775 phr ng. Ti u ban b t bu c ph i khai tr h n ra kh i ti u ban. "Inhaxiô Paredô c m t c, bèn bàn m ưu tính k v i ông th ng c. Th là ông này cho thi hành nh ng bi n pháp c oán i v i chúng tôi, và làm tr ng i vi c xây d ng in th ca chúng tôi. "Gi ây, do m ưu mô c a Inhaxiô Paredô ưc ông th ng c ti p tay cho trong vi c c mt cách trái o tên C txôcô làm Im ng, dân H i giáo Poóctô - Nôvô ã chia thành hai phe. Tình tr ng y làm t n th ươ ng tình oàn k t, hoà h p c a ng ưi H i giáo, làm h i cho vi c t do hành o c a chúng tôi và gây ra nh ng v l n x n l n".
13. II- ÔNG LÔNG Dưi ây là m y on trích m t lá th ư c a i tá Bécna g i cho báo La République Française, ngày 6 tháng 12 n m 1922. Th ưa ngài B tr ưng, xin ngài v ng tâm, i tá Bécna không ph i là c ng s n âu. "Con s hàng xu t kh u ông D ươ ng, b c th ư vi t, hi n ang gi m chân t i ch , th m chí còn ang s t xu ng. N m 1914, ông D ươ ng ã xu t kh u 45.000 kilô t ơ l a, 99.000 tn ngô, 480 t n chè; n m ngoái ch xu t kh u có 15.000 kilô t ơ l a, 32.000 t n ngô, 156 tn chè. Ng ưi ta c ng t ưng r ng hi n nay chính ph ông D ươ ng ang tích c c ti n hành nh ng công trình l n c n thi t cho vi c khai thác thu c a. y th mà, t n m 1914 n nay, ng ưi ta không h t thêm ưc m t kilômét ưng s t nào, c ng không khai thác ưc l y m t hécta ru ng nào. Cách ây 10 n m, ông Xarô có ư a thông qua m t ch ươ ng trình ki n thi t, bao g m vi c xây d ng con ưng s t t Vinh n ông Hà và b n h th ng i thu nông; t t c nh ng công trình ó u ã ng ng l i t h ơn 5 n m nay, l y c là không có kinh phí. Nh ưng, c ng trong th i gian y, x ông D ươ ng l i b ra 65 tri u ng t c là 450 tri u phr ng làm ưng và dinh th . M i ông Phaghê hãy suy ngh v nh ng con s ó xem! Tiêu g n n a t làm nh ng ưng ô tô mà trên ó không h l ưu thông m t t n hàng hoá nào; xây d ng nh ng dinh th và phòng gi y cho ám công ch c ang m c y r y lên ông D ươ ng nh ư c cây vùng nhi t i; trong khi y thì nh ng công trình ã ưc th a nh n là c n thi t và ã ưc Ngh vi n thông qua, l i b b r ơi! Nh ưng ng t ưng là ng ưi ta có ý mu n thay i ph ươ ng pháp ông D ươ ng. hoàn thành ch ươ ng trình n m 1912, ông Lông ã xin Ngh vi n cho phép phát hành m t t công trái. Nay, ông ta l i xin phát hành m t t th hai n a. Nh ng k hi n ang iu khi n vi c khai thác ông D ươ ng hình nh ư ã nh tâm không làm cái gì th t s có ích li c n u tr ưc h t ng ưi ta không cho phép h vay n . Còn i v i tài nguyên ngân sách, i v i nh ng d tr tích lu ưc trong và sau th i k chi n tranh, thì h quy t vung tay ném qua c a s n u Ngh vi n không ư a vào n n n p". III - ÔNG GÁCBI Ông Gácbi, toàn quy n o Ma agátxca, v a v Pháp. C ng nh ư t t c các viên th ng c, b n ng nghi p c a ông, ông Gácbi r t l y làm hài lòng v cái thu c a "c a mình": ti n b , giàu có, trung thành, an c ư l c nghi p, có t ch c, có d án này, ch ươ ng trình n , v.v ó là cái b c hành lý muôn thu , b t di b t d ch c a các ngài th ng c v ngh , mà nay n l ưt ông Gácbi l i ân c n m ra cho t t c nh ng ai mu n xem Và vưt lên trên t t c nh ng ngón b p b m c rích y, ông Gácbi còn khéo léo gi ra ngón bp khác (hay úng h ơn ngón b p c a ng ưi khác) r t m c tinh vi: vi c khai thác thu c a. Chúng tôi xin chào m ng quan toàn quy n m i v , và xin h i ngài: "Ph i ch ng phái oàn thanh tra c a b ã không có xà phòng xát(3) lên u quan toàn quy n, ng th i thoa tr ơn cái d c, trên ó c l n ph i tr ưt th ng v chính qu c l i ó mãi mãi n mãn i tr n ki p? "Ph i ch ng c u v t th di n cho ngài, m t vài tên tay sai c l c ã t ch c m t ti c rưu ti n hành, và làm vi c ó, chúng ã ph i ch y b h ơi tai, vì ngoài ban t ch c ra, không ma nào bu n n d ti c c ?
14. "Ph i ch ng b n tay chân c a quan toàn quy n ã nh làm m t lá ơn ái m xin ngài tr li thu c a, nh ưng l i không dám ưa ra vì s có ơ n ch ng l i? "Sau cùng, ph i ch ng nhân dân b n x ã t ng ngài l i chúc thân ái này: "Thôi nhé, chú Gácbi! Xin chúc không bao gi g p l i chú n a!" IV- ÔNG MÉCLANH Vn m nh hai m ươ i tri u ng ưi An Nam t t s ang n m trong tay ông Mácxian Méclanh. Các b n s h i tôi: "Cái ông Méclanh y là ai v y?". ó là m t ông ã t ng làm quan cai tr qu n o G mbiê, sau gi ch c phó th ng c Tây Phi, r i lên làm th ng c x y. ó là m t ông ã b ra ba m ươ i sáu n m c a i mình nh i nhét cái v n minh y ân hu c a n ưc Pháp vào u óc ng ưi b n x . Có l các b n cho r ng ưa m t ng ưi không hi u gì v ông D ươ ng n n m v n m nh ông D ươ ng thì th t là m t trò h l n ki u ông D ươ ng ch gì. úng y! Nh ưng ó là cái "m t". M t b n ng nghi p cho bi t r ng: t i B Thu c a, mt viên quan cai tr c ông D ươ ng ng i ch m ch t i v Tây Phi thu c Pháp; m t viên quan cai tr c Tây Phi ph trách v châu Phi xích o thu c Pháp; m t viên ch c c Xu ng ph trách nh ng v n v Ma agátxca; còn i di n cho x Cam ơrun h i ch tri n lãm thu c a l i là m t viên ch c ch ưa h bao gi t chân lên t Cam ơrun. Th nên, tr ưc khi sang ông D ươ ng khai hoá cho ng ưi ông D ươ ng, quan toàn quy n Méclanh nh b t u khai hoá nh ng ng ưi ông D ươ ng ch t Pháp, t c là nh ng ng ưi ã hy sinh vì t qu c, vì công lý, và vì vân vân y mà! Cưi trong ngh a a là m t cái thú i v i nh ng v nhân, nh ưng c ưi m t mình ó thì có l là không khoái l m. B i v y, C l n Méclanh ã ra l nh cho nh ng thanh niên An Nam ưc tr c p ph i theo C l n n ngh a trang Nôgi ng trên b sông Mácn ơ c mt bài di n v n tr ưc s ch ng ki n long tr ng c a ngài. Nh ưng bài di n v n y ph i trình cho C l n ki m duy t tr ưc. H ã làm úng nh ư th . Nh ưng C l n th y bài di n vn quá ư quá khích, nên C b ph t i và thay b ng m t bài khác do C t tay v ch ra dàn bài. D nhiên, bài di n v n ưc xào xáo theo ki u nhà quan nh ư v y thì ph i s c mùi trung thành và quy n luy n. Nu ng ưi ch t mà nói ưc, nh ư b n phù thu th ưng b o, thì hn ma c a nh ng ng ưi An Nam chôn Nôgi ng, h n ã nói r ng: "Ngài toàn quy n ôi! Xin c c m ơn ngài! Nh ưng xin Ngài làm ơn xéo i cho!"(4). V- ÔNG GIÊRÊMI L ƠME Chúng tôi c t Annales coloniales th y m u tin ng n nh ư sau: "Chúng tôi ưc tin Giêrêmi L ơme, c u th ng c thu c a, c u ngh viên c a n thu c Pháp, ươ ng b truy t tr ưc toà. Ông ta nguyên là ch t ch m t nhà b ng do ông Phr ơdun làm qu n tr - u nhi m. Nhà b ng y ã tuyên b v n cách ây hai n m. "ó là s k t li u ích áng con ưng công danh c a tên vô l i y". Ô! Ô! Th ra c ng có nh ng tên vô l i trong cái gi i th ng c và ngh viên thu c a cao quý y ư? Ai ng nh ! VI- ÔNG UT ƠRÂY
15. Ông Ut ơrây là m t ngh viên Nam K (ông ta là ng ưi Nam K c ng gi ng nh ư ông P. Lôti là ngưi n ưc Th v y). Ông ta c di n v n ngh vi n, và kinh doanh Sài Gòn. Là ngh viên ông ta nh n c p phí u n; là th c dân, ông ta không n p thu . Ông ngh liêm chính này có m t n in 2.000 hécta, và m ưi l m n m nay, ông ch n in áng kính ó không n p m t xu nh thu nào. Khi s thu yêu c u ông làm úng lu t l thì ông tr l i: c m ơn. Vì ông ta là ngh viên nên ng ưi ta không ng n ông. ã có m t th i, cái ông Ut ơrây y ã gi ch c quy n th ng c Nam K . X Nam K do m t th ng c cai tr , viên th ng c này do s c l nh t ng th ng Pháp b nhi m. làm tròn nhi m v cao c c a mình, v quan cao c p này d a vào m t h i ng hn h p g m c ng ưi Pháp l n ng ưi An Nam, g i là h i ng qu n h t. M t trong nh ng quy n h n ch c là quan trng nh t c a h i ng này là h ng n m bi u quy t d toán ngân sách c a thu c a. Chúng tôi xin nói ngay r ng ngu n thu c a ngân sách y là các kho n thu tr c thu và gián thu do ng ưi An Nam n p, còn các kho n d chi, thì trên nguyên t c (nh ưng không bao gi trên th c t !) là ph i ưc chi tiêu cho nh ng công cu c có l i cho ng ưi An Nam; tóm l i là quy n l i c a ng ưi An Nam ưc giao phó cho cái h i ng qu n h t y. Th nh ưng cái h i ng qu n h t quý hoá này l i g m nhi u ng ưi Pháp h ơn là ng ưi An Nam: có 18 ng ưi Pháp, thì 12 là i bi u do tuy n c bu ra, 6 là i bi u c a các công ty, phòng th ươ ng m i, phòng canh nông v.v., và 6 ng ưi An Nam. C cho r ng luôn luôn m t i n a thì 6 phi u c a ng ưi An Nam kia tài nào mà ch ng l i ưc 18 phi u c a ng ưi Pháp? Vì th chính ph c vi c tu ý mà d toán và ch c ch n là t t c các kho n d toán u ã ưc bi u quy t tr ưc r i. Hu nh ư s vi c luôn luôn x y ra nh ư th . Cho nên n m 1905, c ng b ng cách y, quan quy n th ng c Ut ơrây nay là ngh viên c a ng ưi Pháp Nam K ã t ng thu in th vn ã quá n ng, lên m t tr m ph n tr m. Vi c t ng thu này ã làm cho tên tu i Ut ơrây tr thành b t t trong trí nh c a ng ưi An Nam, nó ã làm cho các i bi u ng ưi An Nam trong h i ng nh t lo t t ch c! C n quái gì! Ut ơrây li n thay h b ng nh ng ng ưi khác do ông ta ích thân b t c tri An Nam ph i b u. Tr ưc ngày b u phi u, m t tay chân c a ông ta là viên quan cai tr Maxperô (t nh Biên Hoà) ch ng ã b t giam t t c c tri t nh y l i, không cho h ti p xúc v i nh ng ng ưi ng c ó hay sao? Ng ưi ta do tr ng ph t bu c h ph i b phi u cho Bùi Th Khâm, ng ưi do Ut ơrây ư a ra nh m ng n c n vi c b u l i ông Hoài, m t i bi u v a t ch c ã có l i là không làm theo ý mu n c a Ut ơrây. Chú thích 1) B) n ti ng Pháp: "Celuici inspecte si biên qu il f le camp", vi t t t c a t foutre le camp, có ngh a là "chu n th ng". T này b t u ch f nh ư tên ông th ng c Fourn. 2) Porto Novo. Th ph ahômây. 3) Savonner. Ngh a en là xát xà phòng, ngh a bóng là khi n trách k ch li t. 3) M erci à toi, F nous la paix! Trong Pháp v n ch M vi t t t, ng ưi ta th ưng hi u là Merde, là m t ti ng ch i r a r t t c, c ng có ngh a là phân; ch F. là Foutre, có ngh a là cút, xéo i, yên (Foutre le camp, Foutre la paix ). ây là l i ch ơi ch c a tác gi .
16. CH ƯƠ NG IV CÁC QUAN CAI TR Ị I- ÔNG XANH(1) Nh ư các b n u bi t, các thu c a v n ưc g i là nh ng n ưc Pháp h i ngo i, và ng ưi Pháp c a nh ng n ưc Pháp y là ng ưi An Nam, ng ưi Ma agátxca ho c ng ưi v.v B i th , cái gì bên này là ph i thì bên kia là trái, và cái gì bên kia ưc phép thì bên này b c m. Thí d : bên y, t t c ng ưi Pháp u ưc phép làm cho dân b n x ngu mu i i b ng thu c phi n, h càng bán ưc nhi u thu c phi n, thì càng ưc quý tr ng; nh ưng bên này, n u anh em bán th thu c c y thì, anh s b tóm c ngay l p t c. N u bên Pháp, m t viên ch c cao c p ưc phép v n qu n áo lót i ra ưng, thì ng ưc l i m t ông hoàng b n x không có quyn m c áo b n x , ngay c khi nhà và ang m. Vì ang m, nên c qu c v ươ ng Tuynidi ã c m c nguyên áo ng mà ti p quan khâm s. Nh ư th ã là b y r i; nh ưng còn b y h ơn n a là cháu n i và cháu h nhà vua l i quên chào quan khâm s nói trên. Th là sau hai ngày, úng v a th i gian suy ngh , quan ln khâm s bèn m c nhung ph c, kéo binh mã n b t nhà vua ph i xin l i. Th m i úng ch . M t khi anh là qu c v ươ ng và ch u s b o h c a m t ông thánh (ông Xanh) thì dù là thánh cha, thánh con ho c thánh th n, anh c ng không có quy n ưc au m. Còn các chú "nhóc con" b n x , các chú ph i bi t r ng, m t khi ã sinh ra d ưi ôi cánh m hi n c a n n dân ch thì các chú không ưc nô ùa, reo c ưi, hò hét, mà ph i h c chào l y. ông D ươ ng c ng nh ư các thu c a khác, i v i nh ng ng ưi b n x không k p ly chào các "quan b o h " thì nhi u quan c ng ch khiêm t n "giã cho m t tr n" thôi, ch ch ưa bao gi l i huy ng quân i b t tr con ph i l y chào. D nhiên trong b n h không ph i ai c ng u là khâm s c ! Mc d u: "s vi c nghiêm tr ng" y ã b v ch ra trên di n àn ngh vi n và theo l i ông Po ngcarê, nó có th làm t n th ươ ng n nh h ưng c a n ưc Pháp, chúng ta s là nh ng ng ưi vong ân i v i quan khâm s Xanh, n u chúng ta bu c cho ông cái t i "th t b i ch ngh a"; b i vì, nh có cu c bi u di n l c l ưng thân thi n, tr con và hoà bình y mà t ó ng ưi b n x bi t cách nên l y chào m t "ng ưi anh em da tr ng" nh ư th nào. Ai cng còn nh khi ông Mil ơrng sang th m châu Phi, ng ưi b n x ã ón chào ông, và t lòng trung thành vô h n và lòng tôn kính sâu s c v i v qu c tr ưng n ưc b o h , h ã kéo áo s ơmi ra ngoài qu n y. II- ÔNG ĐÁCL Ơ Tp Cahier des droits de l Homme v a m i ng m t b c th ư c a ông Phéc in ng Buytxông, ch t ch H i nhân quy n, g i ông Xarô, B tr ưng B Thu c a, nói v cu c kh i ngh a Thái Nguyên ( ông D ươ ng) n m 1917 và vi c àn áp cu c kh i ngh a ó. Bc th ư v ch rõ trách nhi m c a viên công s t nh Thái Nguyên là ông ácl ơ: chính vì s l m quy n c a ông ácl ơ mà cu c kh i ngh a bùng n . Toà án Sài Gòn c ng ã xác nh t i c a ông ta ngay t n m 1917. Th nh ưng, có ai ng r ng ông ácl ơ không h b m t s tr ng ph t nào v m t hành chính c . Trái l i, ông ta l i ưc c làm u viên h i ng thành ph Sài Gòn. Còn s
17. tr ng ph t v m t t ư pháp thì th t là áng bu n c ưi: n p v n v n có 200 phr ng ti n ph t! Cái ông ácl ơ y qu là m t nhà cai tr có tài. Khoa cai tr c a ông ta, ông ta ã h c ưc khu ph latinh khi ông còn là m t anh hàng cháo. Lúc y, ông áclơ không có m t xu dính túi và m c n nh ư chúa ch m. Nh ưng nh m t chính khách có th l c, ông ta ưc b nhi m làm quan cai tr ông D ươ ng. Ch m ch ng u m t t nh có hàng v n dân, và ưc giao cho quy n hành tuy t i, ông ta v a là t nh tr ưng, v a là th tr ưng, v a là quan toà, v a là mõ toà, v a là ng ưi c thu ; tóm l i, ông ta n m trong tay t t c m i quy n hành: Toà án, thu khoá, in th , tính m ng và tài s n c a ng ưi b n x , quy n l i c a viên ch c, vi c b u c lý tr ưng và chánh t ng, t c là v n m ng c a c m t t nh ưc t vào tay cái anh hàng cháo ngày x ưa y. Paris, không làm giàu n i b ng cách bóc l t khách hàng, sang B c K ông ta g g c l i bng cách b t b , giam c m, x t i ng ưi An Nam m t cách c oán, bòn rút h . ây là m t vài vi c làm r ng r th i th ng tr c tài c a v quan cai tr d th ươ ng y mà nưc m c ng hoà ã có nhã ý g i sang khai hoá cho chúng tôi. Mt s lính tình nguy n (!) b n x , b iu v sung vào lính kh và vì th h ph i i khám s c kho . ó là nh ng ng ưi mù ch , nhút nhát, khi h i thì tr l i ch m ch p, nên quan công s ã ch i b i, m á và l y g y phang h túi b i. Ba ng ưi lính kh xanh x ng m t ng ưi tù, ã b ông ácl ơ ánh p m t cách r t tàn nh n, n m tóc h kéo lê d ưi t và p u h vào t ưng toà s . Khi h i cung tù nhân, quan công s th ưng l y thanh g ươ m âm vào ùi h . Có ng ưi khi v n nhà lao thì l n ra b t t nh. Mt oàn tù kh n kh , g y ói, qu n áo t t ơi, b lôi d y t t m sáng, c mang gông, chân bu c xi ng, ngưi n b xích vào ng ưi kia, cùng kéo m t chi c xe lu to t ưng trên nh ng l p s i dày. Hoàn toàn ki t s c, h ch kéo chi c xe lu n ng n d ưi ánh n ng nh ư thiêu nh ư t. B ng quan công s n. Nh ư l th ưng, quan c m theo m t cái g y to tưng, r i b ng d ưng vô c , quan xông vào ám ng ưi kh n kh y, nh ư con thú d , ánh túi b i, tàn nh n không t ưng t ưng ưc, v a ánh v a ch i h là l ưi. Mt hôm nhà khai hoá c a chúng ta v a qu trách m t nhân viên ng ưi Âu xong, không bi t trút c ơn gi n lên u ai ưc, v cái th ưc s t trên bàn gi y p nát hai ngón tay c a mt viên th ư ký ng ưi An Nam ch ng liên can gì n vi c kia c . Mt hôm khác, ông ta v t roi gân bò vào m t m t viên i ng ưi b n x tr ưc nh ng ng ưi lính d ưi quy n anh ta. Li m t l n khác, có m y ng ưi lính kh xanh làm trái ý ông ta, ông ta bèn cho em chôn h n t n c , mãi n khi h ng c ngo i m i cho moi lên. C m i khi ông ta i xem xét các con ưng có dân phu làm vi c thì s chân ng ưi b ánh què b ng l ưi x ng, cán cu c, ph i tính b ng ơn v n a tá. Nh ng ng ưi dân phu làm ưng y u là nh ng ng ưi b ông ta b t ép i làm v i ti n công m i ngày m t, hai xu, sau khi h ã ph i n p ti n chu c ph n t p d ch c a h v i giá m ưi l m xu m i ngày. Mt l n, m t công tr ưng, ông ta ã gi t súng c a m t ng ưi lính coi tù ánh m t ng ưi tù. Ng ưi tù tránh ưc, quan công s quay l i ánh ng ưi lính, c ng b ng cây súng y. Bà công s , ng ưi v x ng áng c a quan l n, c ng tham gia, bà ánh tù m t cách t nhiên và ph t lính lúc nào c ng ưc.
18. Ng ưi ta ã trông th y quan công s dùng g y ánh m t viên i lòi m t. Quan còn làm nhi u vi c cao c khác n a mà ây chúng tôi không th nào k xi t ưc. Tt c nh ng vi c k trên, m i ng ưi u tai nghe, m t th y, k c c p trên c a ông ta là các quan toàn quy n, quan khâm s . khen th ưng tinh th n "c ươ ng quy t" và " c rt c ng hoà" c a ông ta, nh ng v này ã th ng tay th ng quan ti n ch c cho ông ta. III- QUÝ NGÀI BU ĐINÔ, BÔ ĐOANH VÀ NH ỮNG NGÀI KHÁC Mc các cu c tri n lãm n ào, nh ng bài di n v n rùm beng, nh ng cu c kinh lý vươ ng và nh ng bài báo hoa m , tình hình ông D ươ ng v n ch ng n chút nào. Chi c gh b cáo mà quan cai tr liêm chính Lanô v a r i kh i ch ưa k p ngu i thì ng ưi ta li báo cho chúng tôi bi t v nh ng v x u xa khác n a. Tr ưc h t là v Bu inô. Ông Bu inô là m t nhà khai hoá in hình, m t v quan cai tr chuyên n h i l . Trong s v ông ta b t cáo, chúng tôi xin k v sau ây: "Làng Tân An, n ơi l s c a t ng, ã l y qu làng và vay ti n xây d ng m t nhà máy in. Vi c kinh doanh r t có l i, vì thu v ưt chi r t nhi u. Ngoài ra, các công s và ưng sá c a làng còn ưc th p èn in không m t ti n. "Nh ưng b ng m t quan cai tr khá x o quy t (ông Bu inô), ã khéo xoay s th nào mà làng Tân An ph i ch u nh ưng không nhà máy in cho m t anh chàng th u khoán, ưc h ưng cái thú ph i tr ti n èn ưng và èn công s . Ngày nay làng nh n th y chu c l i nhà máy nh ưng không y là có l i, và chu c l i thì ph i xu t ra hàng ch c nghìn ng. Câu chuy n này là c m t thiên ti u thuy t trong ó tài n ng h ư c u c a m t tên c u t nh tr ưng ã ưc t do phát huy v i m t s u cáng không th t ưng t ưng ni". V x u xa th hai tr ưc m t là v Têa. M t b n ng nghi p ông D ươ ng ã vi t v v ó nh ư sau: "Chúng ta ang s ng trong m t b u không khí th t là không bình th ưng chút nào: ch ưa xong v Bu inô, v Lanô, l i n v Têa. "Ông Têa là m t k s ư xu t s c, giám c m t hãng l n c a ng ưi Pháp H i Phòng. Ông ã n tìm ông Xcala, giám c th ươ ng chính, và t ng tr ưc ông này s ti n chè lá mt v n ôla ký k t m t chuy n buôn thu c phi n v i c ơ quan nhà n ưc. Ch c là ông Têa có nh ng lý do r t c bi t ngh r ng vi c v n ng nh ư th không có gì là b t th ưng c . Nh ư v y có ngh a là vi c h i l là vi c thông th ưng trong chính gi i ông Dươ ng. T t c nh ng k nào có quy n th nh ư v y u l i d ng v ơ vét cho y túi tham c a mình và làm h i l n cho xã h i". Nu nh ư ông ácl ơ, công s khát máu Thái Nguyên mà ưc c làm u viên h i ng thành ph Sài Gòn, và ông Bô oanh, ng ưi ang ưc quan toà Oaren nóng lòng ch i, mà ưc c gi ch c toàn quy n ông D ươ ng, thì các ông Têa và Bu inô ít ra c ng nên ưc g n b i tinh m i ph i. Chú thích 1) Saint. V a là tên viên khâm s , v a có ngh a là thánh. ây là l i dùng ch c a tác gi ch gi u viên khâm s Saint, d a theo in tích Chúa ba ngôi - thánh cha, thánh con, thánh th n (Sainte Trinité: Saint père, Saint fils, Saint esprit).
19. CH ƯƠ NG V NH ỮNG NHÀ KHAI HOÁ Xin hi: có ph i là s m t thám c a ph toàn quy n ông D ươ ng có m t nhân viên ng ưi Pháp là C không? Có ph i chính tên C y trong khi ưc phái i "công cán" Phú Xuyên, ã b t ng ưi An Nam ây g i h n b ng "Quan l n", và ã ánh p tàn nh n nh ng ai không nhanh mi ng chào h n nh ư th không? Có ph i c ng chính tên C này ã hi p dâm m t ng ưi lính l không? À té ra cái gì ng ưi ta c ng ưc phép và có th làm ưc cái thiên ưng ông D ươ ng y. * * * Gi a tháng 12 n m 1922, m t viên i phó c nh binh Pháp(1) c a s c nh sát ô th Sài Gòn, "say m m", ã vào nhà m t ng ưi b n x và làm b th ươ ng n ng hai ng ưi trong nhà, trong ó có m t ng ưi àn bà. Khi ông d th m h i cung thì tên c nh binh y khai là h n không còn nh gì c , và ch i ph ng là h n không say. Trái l i, các nhân ch ng, trong ó có m t ng ưi Âu, u xác nh n r ng lúc x y ra v th ươ ng tâm y, ng ưi b o v tr t t kia qu là không trong tr ng thái bình th ưng. Ng ưi khai hoá y say hay là iên, iu ó không quan tr ng, chúng tôi ch thi t tha mong r ng anh ta s ưc t ng th ưng huân ch ươ ng v hành ng d ng c m c a anh ta. * * * thu c a, h có màu da tr ng là quý phái, là thu c ch ng t c th ưng ng. gi th th ng, anh tây oan h ng bét c ng có ít nh t m t ng ưi , m t ng ưi "b i", và ng ưi này th ưng th ưng l i b dùng làm "ng ưi h u gái v n n ng". ày t ng ưi b n x ã d b o l i r ti n, nên nhi u viên ch c thu c a v ngh ho c v hưu mang theo c ng ưi v n ưc. Ch ng h n nh ư ông Gi ng L ơ M rinhy ph Cácnô, thành ph Sécbua. Ông y ông Dươ ng v , mang theo m t ng ưi b i l ươ ng tháng 35 quan. Ch ng c n ph i nói b n c ng bi t r ng, ng ưi b i y ph i làm qu n qu t t m sáng n êm khuya. Trong nhà y, không có ch nh t c ng ch ng có ngày l . H ơn n a, ng ưi ta cho anh n u ng h t s c kham kh , và ch r t t i t . Mt hôm ông Gi ng L ơ M rinhy mu n sai ng ưi " ưc b o h " c a mình v làm l ng thôn quê. Vì ã t ng ưc n m cu c s ng sung s ưng thôn quê mà ông ch quý hoá dành cho, nên ng ưi con c a x An Nam không ch u i. Th là nhà c u khai hoá kia n i c ơn th nh n n n cho anh ta m t tr n nên thân, r i ui ra kh i nhà(2), nh ưng l i gi t t c tài s n c a anh ta: ti n b c, hòm xi ng, qu n áo, v.v., mà nh t nh không ch u tr l i, m c dù anh ta ã nhi u l n van nài. B ui t ng t, tr ơ hai bàn tay tr ng, không bi t ti ng Pháp, không b n bè thân thích, b ơ v ơ l c lõng, con ng ưi bt h nh ó ang lâm vào c nh cùng kh n ghê g m. * * * Viên ch c thu c a là nguyên nhân chính gây ra n n i s ng t thu c a. Mun bi t nhân t n bám y è n ng lên ngân sách n m c nào, ngh a là è n ng lên l ưng nhân dân lao ng nh ư th nào, hãy so sánh nh ng con s sau ây:
20. n thu c Anh, dân s 325 tri u ng ưi, có 4.898 viên ch c ng ưi Âu. ông D ươ ng thu c Pháp, dân s 15 tri u ng ưi, có 4.300 viên ch c ng ưi Âu. Nh ư th ngh a là thu c a Anh, c 66.150 ng ưi dân thì có m t viên ch c ng ưi Âu, còn thu c a Pháp, thì c 3.490 ng ưi dân ã có m t viên ch c ng ưi Âu. n , ngành th ươ ng chính có 240 viên ch c ng ưi Âu. ông D ươ ng, ngành th ươ ng chính có 1.100 viên ch c ng ưi Âu. n , có 26.000 nhà dây thép v i 268 viên ch c ng ưi Âu. ông D ươ ng có 330 nhà dây thép v i 340 viên ch c ng ưi Âu. Ti sao ông D ươ ng, cái loài n h i ngân sách y l i nhi u n th ? B i vì thu c a là mt thiên ưng tr n gian; ó, tr m t vài tr ưng h p r t hi m hoi, còn thì t t c nh ng c n bã trong các ngành chính tr , tài chính, báo chí, v.v., mà chính qu c th i ra, u tìm ưc môi tr ưng r t thích h p phát tri n Hãy b t u t nhân v t quan tr ng nh t là viên toàn quy n. V v n này, m t ng ưi th c dân không thiên v ã vi t: "Sang Bc K , các ông toàn quy n ch nh m m t m c ích là: tìm ch b d ng b n bè con cháu thân thu c và b n v n ng b u c c a nh ng b c quyn th có th làm ch d a cho mình; th ưng th ưng b n này là nh ng ng ưi m c n nh ư chúa ch m, b ch n s n lùng, ph i có ti n cho chúng m i ưc ". i v i nhà v n thanh cao nào mu n vi t l ch s huy hoàng c a công cu c khai hoá thu c a, thì cu c chi n tranh g i là vì công lý và chính ngh a s là ngu n tài li u vô t n. Vi m t c ch say s ưa và hùng bi n, ông Anbe Xarô nói: "Chính công cu c chinh ph c thu c a ã ào t o nên ph n l n nh ng v t ưng l nh v i ã ư a chúng ta n chi n th ng và ã tng ưc d ư lu n n ưc Pháp ca t ng chi n công và thanh danh khi h ưa ng n c c a chúng ta i kh p t Á, tr i Phi". Cng v i ý ngh th ng th n nh ư th , nh ưng b ng l i l kém bay b ưm h ơn, t Le Journal de Genève (à, l i có qu s Gi ơnev ơ ch ng?) ã nói to c ra r ng: "Chính ph c ng hoà ã i tìm thu c a g g c l i tr n th t b i n m 1870. Dân t c Pháp coi vi c chinh ph c thu c a nh ư là m t s n bù l i nh ng th t v ng cay ng c a mình châu Âu, và b n quân nhân thì v ưc d p tr tài trong nh ng tr n th ng d dàng". Nghe nh ng l i ch ng có th m quy n nh ư th , mà các b n v n c kh ng kh ng không tin rng vi c khai thác thu c a là m t s m nh khai hoá và nhân o không h ơn không kém, thì th t là h t ch nói! * * * 1. Ông Ghinô ô b m t tr m s ti n 5.000 phr ng. Mu n b t nh ng ng ưi b n x làm vi c nhà ông ph i thú nh n, ông ch t t b ng và nhà khai hoá v i ó ã em h ra tra in. Nh ưng sau, ng ưi ta tìm ra k c p thì l i không ph i là m t ng ưi b n x , mà chính là m t nhà khai hoá khác: y là c u m con ngài Ghinô ô! Th mà ông Ghinô ô v n ưc vô t i, còn tám ng ưi b n x giúp vi c ông thì hi n v n còn n m nhà th ươ ng. 2. Ông Vônla, nhà khai hoá kiêm nhà buôn, không tr l ươ ng u n cho nh ng nhân viên b n x làm cho ông. M t trong nhng nhân viên ó nh viên c công h i h cho anh s l ươ ng ch còn thi u. Ông Vônla bèn ư a cho viên c công m t m nh gi y ghi my ch sau ây: "B o cái con l n y l y C mà n, ch có món y là h p v i nó thôi". Vi c này x y ra Tuynidi, n m 1923, ngay gi a lúc ông t ng th ng Mil ơrng i kinh lý ó. * * *
21. Khi ng ưi ta có màu da tr ng thì nghi m nhiên ng ưi ta là m t nhà khai hoá. Mà khi ng ưi ta ã là m t nhà khai hoá thì ng ưi ta có th làm nh ng vi c dã man mà v n c là ng ưi v n minh nh t. Cho nên, m t viên c công l c l Nam K ã b t nh ng ng ưi An Nam g p h n trên ưng ph i l y chào h n theo úng nghi th c c a ch ng t c chi n b i i v i ch ng t c chi n th ng. Mt hôm, m t viên th ư ký ng ưi b n x s ra, v a i v a c m t quy n ti u thuy t. n m t on hài h ưc, anh b t lên c ưi. V a lúc y viên c công l c l i t i. Ông ta ni c ơn gi n lên, th nh t là vì ng ưi b n x y m i c truy n n n i không nhìn th y ông mà chào; th hai là vì m t ng ưi b n x mà l i dám c ưi khi i qua tr ưc m t m t ng ưi da tr ng. Th là nhà khai hoá n m viên th ư ký l i, bu c anh ph i khai tên và h i anh có mu n n m t cái tát không. T t nhiên là ng ưi th ư ký t ch i món quà quá hào hi p ó, và t v ng c nhiên t i sao l i có chuy n thoá m nh ư th ưc. Th là ch ng nói ch ng r ng, ng ưi viên ch c Pháp túm áo ng ưi b n x y lôi n tr ưc quan ch t nh. Cng v n cái lão c công l c l y, l y c là ph i s p x p nhà c a, v ưn t ưc l i cho ngay ng n, ã ra l nh cho nhân dân hai bên ưng hàng t nh ph i d n nhà i, ch t cây và phá v ưn trong m t th i h n do h n quy nh, n u không thì s b ph t ti n. Nh ư th y mà ng ưi ta v n c ng c nhiên vì sao ng ưi b n x các thu c a l i c b t bình! Ch ng nh ng b n th ng c, công s mu n làm gì thì làm, mà c các nhân viên nhà oan, c nh binh và t t c nh ng ai có tý chút quy n hành trong tay c ng u s d ng và lm d ng quy n hành th c a làm b y vì h bi t ch c r ng s không b t i v gì h t. Mt viên c m Tuyên Quang (B c K ) ã ánh m t ng ưi b n x gãy c hai cánh tay. Mt viên c m khác à L t (Trung K )(3) v a m i sáng t o ra m t l i mua bán c c k lý thú, chúng tôi xin thu t ra ây hi n quý ngài iô và Xarô. M t hôm ông c m c n g ván, ông sai lính ra ph mua. Mua là m t cách nói thôi, ch ông ta có ư a ti n cho lính ca ông ta âu. Tuy v y, lính c a ông ta c ng c ra ph , vào hàng ch n g và nh mang i, c nhiên là không tr ti n. Ng ưi bán g không cho. Lính tr v báo cáo v i quan Tây yêu sách quái g c a nhà buôn y. iên ti t lên, ông c m phái ba ng ưi lính mang súng n b t ng ưi bán g to gan ó. Ng ưi này ang b c m không ch u i. Lính v báo l i v i ông c m. T c gi n n c c , ông li n phái thêm ba ng ưi lính n a nh p v i t p tr ưc, và h l nh cho h ph i b t b ng ưc tên c ng u c ng c kia em v dù s ng hay ch t. Toán lính v trang n bao vây c a hi u bán g và s p s a thi hành m nh l nh. Lúc y, m t nhà buôn ng ưi Âu can thi p bênh ng ưi bán g b n x và vi t th ư cho ông cm. Nh ưng ng ưi c ng s y ngh l c c a ông Môrix ơ Lông, v n không ch u thu h i "trát òi" ng ưi bán g và cho bi t r ng n u anh ta không ch u n thì s g p nhi u chuy n r c r i. Nhà buôn ng ưi b n x y ành ph i b công vi c làm n, b c quê h ươ ng l n tránh cơn t c gi n "khai hoá" c a v quan da tr ng. * * * By ng ưi An Nam áng th ươ ng ang b ơi m t chi c xu ng dài m ng m nh; ã xuôi dòng n ưc, l i có n b y tay chèo nên chi c xu ng i vùn v t nh ư m t chi c xu ng máy. Bng thuy n c a m t nhân viên nhà oan khu t sau ám cây ưc trong l ch hi n ra, v i qu c k Pháp c m sau lái. M t thu th trên thuy n nhà oan g i, b o xu ng kia d ng
22. li; ng ưi trên xu ng v n chèo. Thuy n c a viên tây oan i ch m không ui k p. Viên oan li n c m súng oanhsit ơ b n theo. oàng! oàng! M t ng ưi ang chèo thét lên r i ngã g c. oàng! L i m t ng ưi n a ngã g c. Lúc y, m t ng ưi Âu khác, làm ngh g ch ngói, v a i xu ng t i, c ng tham gia t kích "b n c ưp" kia m t khúc ngo o. oàng! oàng! oàng! Qu là tay súng c ! Ba viên n, ba n n nhân. Chi c xu ng cùng hai ng ưi s ng sót m t hút trong l ch Mt hôm khác, c ng viên oan y i v i sáu thu th v trang, phát hi n ưc m t ng ưi kh n kh ang tr n d ưi ao, ngâm mình d ưi bùn, th b ng m t cái ng, m t u ng m mi ng, m t u ló ra kh i m t n ưc; trên m t n ưc lá sen che ph m t cách r t khéo. Viên tây oan li n b t và ch t u "tên c ưp" y em v toà s . Th t ra, ó ch là m t nông dân bình th ưng khi p s vì th y có nhi u ng ưi l n làng, m t mày hung t n, mang y súng l c, túi n, l m l m súng oanhsit ơ trên tay. S là b n nhà oan vào các túp l u trong làng ã tìm th y ba chi c v n, m y cái bánh tàu và m t cái búa i r ng. Vy ích th là m t làng làm gi c và ti p t cho gi c r i còn nghi ng gì n a! Mt s quan tr tu i v a Pháp sang, n m t làng n , th y nhà c a v ng v , còn dân chúng thì t t p l i m t ch . T ưng âu ã l t vào ph c kích, h n b n x vào ám ông vô t i. Th t ra thì dân chúng ươ ng h p cúng t . B b n, h kinh ho ng b ch y tán lo n. Tên s quan ui theo và tàn sát h . Mt ng ưi Pháp ã t ng B c K lâu n m k : Khi t chi c tàu c a m t nhà kinh doanh ln, tôi t chân lên B c K , anh có bi t m ng c a m t ng ưi An Nam áng giá bao nhiêu không ? Không áng m t trinh! Th t y. - Này nhé, tôi còn nh , khi chúng tôi ng ưc sông H ng, ng ưi ta ã em r ưu ra ánh cu c xem ai ng i d ưi tàu, b n m ưi phát mà "h sát" ưc nhi u ng ưi An Nam nh t trên b . Mt ôi k súng c m tay i lùng b t dân làng, thuy n bè òi ti n chu c. Mt i i thu quân l c chi n hành quân n V nh Th ưng. Theo phép l ch s , viên quan a ph ươ ng dàn lính (b n lính l ) nghênh ti p. Tên ch huy toán lính i dò ưng ca i i th y th ã ra l nh b n vào h , làm nhi u ng ưi ch t. Khi ng ưi ta không tr n i m t ngh a quân thì ng ưi ta t c làng ng ưi y. Ngưi ta ã tri t h c m t vùng chung quanh H ưng Hoá nh ư v y. Mt ng ưi An Nam ang i l o o trên m t con ưng nh h o lánh, vai gánh hai thúng to y l c. Chúng tôi t i g n, h n ta không k p tránh. T c th i ng ưi ta b t h n và b n ch t. Su t ngày, ng ưi ta vác g y ho c s ng g ươ m n n vào ng ưi An Nam b t h làm vi c. Ng ưi An Nam r t hi n lành, r t ngoan ngoãn, nh ưng ng ưi ta l i nói chuy n v i h ch bng nh ng cái á ít thôi. Chúng ta coi nh ng ng ưi An Nam yêu n ưc là nh ng tên c ưp. Ch ng h n nh ư i Vn, m t ng ưi yêu n ưc ã t ng chi n u m y n m tr i ch ng l i s th ng tr c a ng ưi n ưc ngoài, b chém t i Hà N i, bêu u B c Ninh, ném xác xu ng sông H ng. Tng Duy Tân, sau m ưi n m ròng rã chi n u tuy t v ng, ã b b t và b chém. Phan ình Phùng, m t v quan to, kháng chi n trong m ưi n m tr i r i ch t trong r ng sâu. Ông ta ch t r i mà chúng ta v n không tha; ng ưi ta vào r ng qu t m ông lên, ném thi hài ông m i n ơi m t m nh. Ng ưi ta báo thù ông ngay sau khi ông ã n m sâu d ưi m. t nh Qu ng Tr , m t viên cai l c l ng ưi Pháp say r ưu ã "h " m t ng ưi b n x ng i trên l ưng voi, ch vì t i không nghe rõ hay là không hi u l nh c a h n.
23. Mt viên tây oan Bà R a (Nam K ) c ng say r ưu, phang m t g y trúng lá lách m t thu th An Nam thu c quy n h n, làm cho anh ta ch t t ươ i. Mt viên th u khoán ng ưi Pháp gi t m t lính kh xanh à L t. C ng y, m t nhà khai hoá khác ã ánh m t ng ưi th m c b n x n ch t. Mt viên th u khoán b t th làm vi c ngày êm d ưi n ưc ào m t ưng h m. M t s ông th ch t, nh ng ng ưi còn s ng sót bãi công. Viên th u khoán ã t tay t nhà nh ng ng ưi bãi công bu c h ph i i làm tr l i. C m t làng cháy r c gi a êm t i. Mt viên chánh qu n pháo binh n a êm vào nhà m t bà v ng ch ng. Bà ta không ch u ti p h n. Th là h n n i l a t nhà bà. D nhiên, ng ưi àn bà au kh kia h t s c s hãi. Mt viên quan hai nhi u v , ã qu t ngã m t thi u ph , dùng g y song ánh ch n ch t ch vì ch không ch u n v i h n. Mt viên ch c x ưng óng tàu c a h i quân gi t m t nhân viên ho xa ng ưi An Nam bng cách xô anh vào m t ng than h ng sau khi ánh p anh h t s c tàn nh n. * * * Ông Vinhê ctông vi t: "Trên th gi i không có dân t c chi n b i nào b àn áp và hành h nh ư ng ưi dân thu c a". Mt nhà du l ch khác vi t: " i s ng thu c a ch làm cho t t x u c a cá nhân phát tri n: nh ng k ã n m mùi chi n tranh thì càng m t h t ý th c o c, càng tru l c, bt l ươ ng và c ác; nh ng b n con buôn và b n phiêu l ưu khác thì càng quen mùi tr m cp, c ưp gi t. bên Pháp ít có d p làm nh ng vi c ó, và ng ưi ta s c nh sát h ơn! ây, b n nói trên, ôi khi ch có m t mình v i vài ng ưi b n x , trên m t con thuy n ho c trong m t thôn xóm; vì v y chúng c ưp bóc tr ng tr n h ơn là ng ưi Âu trên th tr ưng, và i x tàn nh n h ơn v i nh ng nông dân nào ph n i chúng". Mt nhà du l ch th ba vi t: khi t chân n ây, t t c nh ng ng ưi Pháp u ngh r ng ng ưi An Nam là h ng ng ưi th p kém và ph i làm nô l cho h . H coi ng ưi An Nam nh ư nh ng súc v t ph i iu khi n b ng roi v t. T t c u quen t coi mình thu c m t ng c p quý t c m i, có c quy n c l i. Binh s hay là th c dân, h u cho r ng gi a h và ng ưi b n x không có cách i x nào khác h ơn là s i x gi a ch và t . Hình nh ư i v i h , ng ưi b i là tiêu bi u c a c ch ng t c da vàng. Ph i nghe m t ng ưi Pháp ông D ươ ng nói v ng ưi da vàng m i th y h t cái ngu xu n trong l i nói ng o m n c a h n. Ph i nhìn m t ng ưi Âu i x v i ng ưi b n x m i th y h t cái c c cn thô l c a h n. K i chinh ph c r t quan tâm n thái ph c tùng và cung kính c a ng ưi b chinh ph c. Ng ưi An Nam thành th c ng nh ư nông thôn u b t bu c ph i ng nón tr ưc mt ng ưi Âu. Mt tên m t thám Pháp ánh p tàn nh n nh ng ng ưi An Nam nào quên không g i h n ta b ng quan l n. M t tên tham tá nhà oan bu c nh ng ng ưi b n x khi i qua nhà h n ph i ng m ho c xu ng xe, xu ng ng a. M t hôm, nhà khai hoá này ánh p tàn nh n mt ch ng ưi An Nam ang có mang, ch vì tuy ch có chào h n, nh ưng li quên g i h n là quan l n. H n á m t cái r t m nh vào b ng ch làm ch tru thai, ít lâu sau thì ng ưi àn bà kh n kh y ch t. Các quan b o h c a chúng ta bu c ng ưi An Nam ph i khúm núm, ngoan ngoãn, d b o và l phép, nh ưng ng ưc l i, v phía các quan, thì nh ư m t nhà v n sang th m ông Dươ ng ã vi t: "Hình nh ư h ch làm nh ng iu khi n cho s có m t c a chúng ta tr thành m t iu x u xa b i không ai ch u ưc". Nhà v n y còn vi t ti p: " châu Âu
24. ng ưi ta coi gi ng ng ưi da vàng ch a ng t t c nh ng thói iêu ngoa, x o trá. y th mà, chính chúng ta thì l i r t ít chú ý t ra là mình ngay th ng, thành th t". Có nh ng s quan ã gi t râu th y cúng ngay trong lúc h làm l . M t c u m ng ưi Pháp ã ánh nh òn m t viên ch c ng ưi An Nam, vì ông này ã ng i tr ưc trên m t chi c xe hàng mà không ch u nh ưng ch cho c u. Mt viên toàn quy n v a v t i Mácxây, ng ưi ta th t ti c ông ta và ngh cho m y viên quan Nam tri u ang có m t c ng n cùng d . Viên toàn quy n ông D ươ ng áp: "N u các ông m i các tên quan l i y, thì tôi c ng s ưa tên b i c a tôi n". * * * Chúng tôi xin trích trong nh t ký i ưng c a m t anh lính thu c a, s vi c sau ây: - Trong khi "nh ng ng ưi t ng B c K " ang vui ch ơi nh n nh ơ trên tàu, thì d ưi m n tàu phía bên ph i, có m y chi c xu ng bán hoa qu , c h n. ưa hàng n t n tay chúng tôi, nh ng ng ưi An Nam bu c gi ng hàng vào u ng n sào, r i gi ơ lên. Chúng tôi ch có m t công ch n. Nh ưng áng l tr ti n, thì ng ưi ta l i có nhã ý b vào gi th nh ư sau: ng iu, khuy qu n, m u tàn thu c (có l h làm nh ư th giáo d c tính ngay th t trong vi c mua bán cho ng ưi b n x ch ng!). ôi khi ùa vui, m t anh sp ph ơ h t m t thùng n ưc sôi xu ng l ưng nh ng ng ưi bán hàng kh n kh . Th là, nh ng ti ng kêu rú lên, mái chèo vung lên lo n x b ơi tránh, làm cho xu ng va ch m vào nhau l c c c. "Ngay bên d ưi tôi, m t ng ưi An Nam b gi i n ưc sôi, b ng t u n chân, phát iên lên mu n nh y xu ng bi n. Ng ưi anh c a anh ta, quên c nguy hi m, b chèo, ôm l y anh, b t anh n m xu ng lòng thuy n. Cu c v t l n ch p nhoáng v a ch m d t thì m t thùng n ưc sôi khác do m t bàn tay thành th o l i gi i xu ng; th là n l ưt chính ng ưi i c u, b lu c chín. Tôi trông th y anh ta gi y gi a trong thuy n, da b lt ra tròi th t rói gào r ng lên nh ư m t con v t. Th nh ưng c nh ó l i làm cho chúng tôi c ưi, chúng tôi cho là r t ng ngh nh. Qu th t chúng tôi ã có tâm h n th c dân!". m t trang khác, anh lính vi t: - Trong th i k tôi ây ( B c K ), không có tu n nào là tôi không th y vài cái u rng. Trong nh ng c nh y, tôi ch còn ghi nh ưc m t iu là chúng ta còn c ác, còn dã man h ơn c b n k c ưp nhà ngh . T i sao l i có nh ng hành vi quái ác n th i v i mt con ng ưi tù s p ph i ch t ? T i sao l i dùng nh c hình, t i sao ph i gi i t ng oàn tù i bêu kh p xóm làng ? * * * Ông ume, c u toàn quy n ông D ươ ng, ã tr nh tr ng phát bi u t i H ngh vi n nh ư sau: "Tôi hi u rõ nh ng c nh binh thu c a. Tôi ã t ng cho t ng s i c nh binh lên, vì tôi ã nh n th y r ng l c l ưng c nh binh b o m cho ng ưi b n x tránh ưc nh ng s hà l m có th do m t s tên th c dân gây ra. C nh binh r t ưc lòng ng ưi b n x". Chúng ta hãy xem các ông c nh binh ã làm th nào " ưc lòng dân". Ph i nói ngay rng, nhìn chung, các ông r t hi n t i v i b n côn , ó là iu ch c ch n r i. Nh ưng i v i dân hi n lành thì l i là chuy n khác. Chúng ta ch ưa c n nói n chuy n th ươ ng tâm x y ra t i khám l n Sài Gòn n m 1916, n m mà các ngài c nh binh, do "nhi t tình yêu n ưc", ã b t ng ưi b a bãi, và nh ng ng ưi vô t i b b t y ã b k t án và hành hình. Dù máu ng ưi An Nam nhu m " ng M ngu " có phai i v i th i gian ch ng
25. na, thì v t th ươ ng lòng c a nh ng bà m già, nh ng ng ưi v goá, nh ng a con côi không bao gi hàn g n ưc. B n th ph m gây ra v ó, mà c nh binh là công c hèn mt c a chúng, không h b tr ng tr , chúng c ng ch ưa h b truy t . Bây gi , ch xin nêu mt vài tr ưng h p c bi t: Mt viên c m B c K su t ngày i d c các c ng rãnh, b o là gi gìn v sinh. H b t gp ưc dù ch m t cu ng c trên dòng n ưc, là t c kh c h n tr ng tr và ph t ti n nh ng ng ưi dân nghèo kh quanh y. mi n Tây Nam K , nh m tránh tai n n trong các kênh có thuy n bè i l i, m i con kênh u có m t tr m c nh binh làm nhi m v ki m soát không cho thuy n bè i quá nhanh ho c làm tr ng i giao thông. Nh ưng v i s có m t c a b n c nh binh, thì ó là mt cái "c a c ng" tuôn ra không bi t bao nhiêu v ph t ti n, ph t vi c nh. H u h t thuy n bè qua l i trên các kênh l ch có tr m c nh binh y u b ph t t m t n hai ng. Nh ư th là ngoài các kho n thu c a nhà n ưc ch ng ch t lên ng p u, còn thêm thu sông n ưc do các ngài c nh binh " ưc lòng dân" t ra n a; nên ng ưi dân An Nam th t là sung s ưng, sung s ưng l m! Ngoài vi c th ng th ưng dành cho nh ng ng ưi c l c nh t, nghe âu các ngài c nh binh còn ưc h ưng món hoa h ng b ng 20% s ti n ph t n a thì ph i! Ch t t p thay! Mt t báo b n x vi t: "Dân b n x không mu n có c nh binh Pháp n a vì ó th ưng là mi tai ho cho ng ưi l ươ ng thi n". * * * Mt gã Pu cxinhông nào ó th y m t ng ưi An Nam dám tò mò và c gan nhìn vào nhà hn trong vài giây, h n ã nh y x ra ánh và gi t anh ta b ng m t phát súng l c vào u. * * * Mt nhân viên ho xa ng ưi Pháp B c K , l y roi mây qu t m t ng ưi lý tr ưng, r i bt nh t vào c i chó. Ông B c m v s ng ưi lái xe cho ông ta. Ông Brét th u khoán, trói m t ng ưi An Nam cho chó c n, r i á anh ta cho n ch t. Ông épphi, ch s thu quan, á vào hông ng ưi ày t m t cái r t m nh làm anh này ch t t ươ i. Ông H ngri, th máy, nghe có ti ng n ào ngoài ph ; c a nhà ông v a m ; m t ch ng ưi An Nam ch y x c vào, có m t ng ưi àn ông b n x ui theo. H ngri t ưng ng ưi àn ông kia gh o "con gái"(4) c a mình, li n v ngay kh u súng s n, b n m t phát, ng ưi kia ngã g c. Mt ng ưi Pháp em ng a c a h n bu c vào m t tàu ng a trong ó ã có con ng a cái ca m t ng ưi dân b n x . Con ng a c l ng lên làm cho ng ưi Pháp t c iên u. H n li n ánh ng ưi b n x y h c máu m m máu m i, r i trói anh ta l i, treo lên c u thang. Mt nhà truy n giáo (vâng, m t tông hi n lành c a Chúa!) nghi cho m t h c sinh ch ng vi n b n x l y c p m t nghìn ng; h n trói anh ta l i rút lên xà nhà mà ánh. Ng ưi h c sinh t i nghi p kia ng t i. H n h anh ta xu ng. Anh h i t nh, h n l i rút anh lên, tra kh o. Ng ưi b n x ó d s ng d ch t. Có l hôm nay thì ã ch t th t. Vân vân và vân vân. Toà án có tr ng ph t nh ng k y, nh ng nhà khai hoá y không? Mt s ã ưc tha b ng, còn m t s thì ch ng h b ng t i lông chân.
26. * * * Mt tên th c dân Pháp th y ba ng ưi b n x th c u vào v ưn ôliu c a h n. H n b o v em súng n ra; n p vào b i r m, h n b n ba phát, làm b th ươ ng n ng c ba ng ưi. Mt tên th c dân Pháp khác có hai công nhân ng ưi b n x giúp vi c là Am uni và Ben Benkhia. Hai ng ưi này hình nh ư có hái tr m vài chùm nho. Tên th c dân li n cho g i h n, l y roi gân bò qu t x i x vào h cho n ch t ng t. Khi h t nh l i thì quan l n b o h sai trói gi t cánh khu u l i và treo lên. M c dù hai ng ưi kh n kh kia ã mê man b t tnh, cu c hành h ghê t m ó v n c kéo dài su t b n ti ng ng h cho n khi có ng ưi láng gi ng ph n i m i thôi. Khiêng vào b nh vi n, m i ng ưi b c ưa m t m t bàn tay. Còn bàn tay kia c ng không ch c gì c u kh i. * * * Mt ng ưi An Nam, 50 tu i, t ng làm vi c 25 n m s xe l a Nam K , ã b m t viên ch c da tr ng gi t ch t. u uôi nh ư sau: Ông Lê V n Tài có b n ng ưi An Nam khác giúp vi c d ưi quy n mình. Ph n s c a h là óng c u m i khi có xe l a i qua và m c u cho thuy n bè qua l i. Theo l thì ph i óng c u m ưi phút tr ưc khi xe l a i qua. Ngày 2 tháng 4, h i 16 gi 30 phút, m t ng ưi trong b n h v a m i óng c u và treo tín hi u xong thì m t xu ng máy công i n; trên xu ng có m t viên ch c ng ưi Pháp c a xưng óng tàu h i quân i s n v . Chi c xu ng kéo còi. Nhân viên b n x li n ra gi a cu ph t c báo cho nh ng ng ưi trên xu ng bi t xe l a s p ch y qua. Th là chi c xu ng c p vào m t tr c u. Ng ưi viên ch c Pháp nh y lên b , h m h m i v phía ng ưi An Nam. Anh này khôn ý ch y v phía nhà ông Tài là "x p" c a mình. Ng ưi Pháp ui b t, l y á ném theo. Nghe ti ng n ào, ông Tài ch y ra, ón viên i di n c a vn minh, thì viên này s ng s m ng vào m t ông: " súc sinh! T i sao mày không m cu ra?". V n không bi t nói ti ng Pháp, ông Tài ch còn bi t tr l i h n b ng cách tr tay vào cái tín hi u màu . C ch ơn gi n y làm cho v c ng s c a ngài toàn quy n Lông phát khùng lên. Không phân ph i trái, h n ta nh y x vào ông Tài và sau khi ánh ông nh t , h n xô ông vào m t ng than h ng g n ó. Ng ưi An Nam gác c u y b b ng m t cách rùng r n, ph i ch n nhà th ươ ng, và sau sáu ngày giãy gi a, ông ã ch t. Ng ưi viên ch c kia v n ưc vô s , không b òi h i gì c . Trong lúc Mácxây ng ưi ta tr ưng bày s ph n vinh gi t o c a x ông D ươ ng, thì Trung K dân ang ch t ói. ây, ng ưi ta ca ng i lòng trung thành, thì bên kia, ng ưi ta ang gi t ng ưi! Trong khi tính m ng m t con ng ưi An Nam b r rúng không áng giá m t trinh, thì ngài t ng thanh tra Rêna ch b s ưt m t chút da cánh tay l i ưc l nh n 120.000 phr ng ti n b i th ưng. * * * Công cu c khai hoá ng ưi Mar c b ng i bác v n ti p di n. Mt viên ch huy b binh Duav ơ(5) óng Xéttát, ã nói v i binh s nh ư th này: "Chúng ta ph i di t cho xong l man r này. t Mar c giàu khoáng s n và nông s n. Chúng ta, nh ng ng ưi Pháp, nh ng ng ưi v n minh, chúng ta n ây v i hai m c ích: khai hoá và làm giàu cho chúng ta".
27. Viên ch huy y nói úng y. Nh t là ông ta ã thành th t thú nh n r ng ng ưi ta sang thu c a là c ưp bóc ng ưi b n x . B i vì ch sau 10 n m t d ưi ch b o h , x Mar c ã b ng ưi châu Âu c ưp m t 379.000 hécta t tr ng tr t, trong ó 368.000 hécta ã l t vào tay nh ng ng ưi Pháp khai hoá. Di n tích Mar c có 815.000 kilômét vuông; n u công cu c khai hoá c ti p t c v i à y thì ch ng m y n m n a, ng ưi dân Mar c kh n kh s không còn l y m t t c t t do nào tr ng tr t và sinh s ng trên T qu c mình mà không ph i ch u cái ách bóc l t và nô d ch c a ch ngh a th c dân. Chú thích 1) B n ti ng Pháp: sous brigadier européen (phó c nh binh ng ưi Âu). 2) B n ti ng Pháp: f l Annamite à la porte ( ui ng ưi An Nam ra kh i nhà). 3) B n ti ng Pháp: Cochinchine (Nam K ). 4) H i Pháp th ng tr n ưc ta, ng ưi Pháp th ưng nuôi nh ng ng ưi thi u n Vi t Nam va làm ng ưi h u h , may vá, v a làm trò ch ơi; chúng g i nh ng ng ưi y là "con gái". Khi m t ng ưi Pháp nói "ma con gái" ( a con gái c a tôi) c ng nh ư nói "mon boy" (ng ưi b i c a tôi) v y. 5) Zouaves. Danh t dùng ch nh ng binh lính thu c nh ng ơn v quân i th c dân Pháp lúc m i thành l p ch g m nh ng ng ưi b n x Angiêri vùng Zouagha, m t a ph ươ ng thu c mi n núi n ưc Angiêri, giáp Tuynidi. CH ƯƠ NG VI TỆ THAM NH ŨNG TRONG B Ộ MÁY CAI TR Ị Ngân sách Nam K ch ng h n, n m 1911 là 5.561.680 ng (12.791.000 phr ng); n m 1912 là 7.321.817 ng (16.840.000 phr ng). N m 1922, ngân sách ó lên t i 12.821.325 ng (96.169.000 phr ng). M t con tính ơn gi n cho chúng ta th y gi a hai n m 1911 và 1922, trong ngân sách c a thu c a này có m t s chênh l ch là 83.369.000 phr ng. S ti n ó ch y vào âu? T t nhiên là vào các kho n chi v nhân s , vì các kho n này ng n g n h t 100% t ng s thu. Ht hành vi iên r này n hành vi iên r khác ã phung phí ng ti n mà ng ưi dân An Nam kh n kh ã ph i m hôi n ưc m t m i ki m ưc. Chúng tôi ch ưa bi t ích xác s ti n chi tiêu cho vua An Nam sang ngao du bên Pháp, ch bi t r ng, i ngày lành cho con R ng tre xu ng tàu, ng ưi ta ã ph i b i th ưng cho tàu Poóct tx ơ trong bn ngày ch i, m i ngày 100.000 phr ng (t c là 400.000 phr ng t t c ). Ti n tàu h t 400.000 phr ng. Ti n chiêu ãi h t 240.000 phr ng (ch ưa k ti n l ươ ng tr cho b n m t v theo dõi ng ưi An Nam Pháp), 77.600 phr ng tr ti n n t i Mácxây cho lính kh xanh dùng "b ng súng chào" C l n và Hoàng th ưng. Vì nói n Mácxây, nên nhân ti n c ng th xem cu c tri n lãm thu c a ây ã t n phí bao nhiêu. Tr ưc h t, ngoài b n có th l c chính qu c ra, ng ưi ta còn cho m i ba ch c viên ch c cao c p các thu c a v ; b n này phè ph n ưng ph Cann ơbie(1) mà vn ưc l nh ph c p c tri n lãm l n thu c a. Riêng ông D ươ ng ph i b ra 12 tri u cho cu c tri n lãm này. Và các b n có bi t ng ưi ta ã chi tiêu s ti n ó nh ư th nào không? M t ví d : vi c d ng l i cái mô hình n i ti ng c a các cung in ngco ã
28. tn 3.000 mét kh i g , giá 400 ho c 500 phr ng m t mét kh i. T c là: t 1 tri u 200 nghìn n 1 tri u 500 nghìn phr ng! Còn nhi u ví d khác v s phung phí n a. Trong vi c i l i c a quan toàn quy n, xe h ơi và xe luých v n ch ưa , còn ph i có m t toa xe l a c bi t n a kia; vi c s a sang toa xe ó t n cho ngân kh 125.250 phr ng. Trong vòng m ưi m t tháng ho t ng, nha kinh t (?) ã làm hao phí công qu ông Dươ ng m t s ti n 464.000 phr ng. Ti tr ưng thu c a, n ơi "ch t o" ra nh ng nhà khai hoá t ươ ng lai, 44 giáo s ư các lo i ưc ài th d y t 30 n 35 h c viên. L i ph i t n hàng nghìn phr ng n a. Công vi c thanh tra th ưng xuyên các công trình phòng th thu c a h ng n m t n cho ngân sách 785.168 phr ng. Th nh ưng các ngài thanh tra thì không bao gi r i kh i Pari và i v i các thu c a thì các ngài c ng không hi u bi t gì h ơn là hi u bi t ông tr ng già! Nu chúng ta n các thu c a khác, thì âu chúng ta c ng th y m t tình tr ng t l u nh ư v y. ón ti p m t phái oàn "kinh t " không chính th c, ngân kh Máctiních "nh b ng i" m t 400.000 phr ng. Trong vòng 10 n m, ngân sách Mar c t 17 tri u lên 290 tri u phr ng, m c d u ng ưi ta ã gi m 30% các kho n chi tiêu cho l i ích a ph ươ ng, t c là nh ng kho n chi tiêu có th có l i cho nhân dân b n x ! * * * Mt c u ngh s i th m thu c a v , ã ph i kêu lên: "So v i b n viên ch c thu c a thì nh ng tên c ưp ưng còn là nh ng ng ưi l ươ ng thi n!". M c dù ng l ươ ng r t h u (m t nhân viên Pháp m i b d ng, dù có d t c i n a, l ươ ng ít nh t c ng 200 ng = 2.000 phr ng m i tháng), nh ưng các ngài viên ch c y v n không bao gi tho mãn, h mu n ki m chác nhi u h ơn, b ng cách. Hc b ng thì c p cho các c u m con các quan công s , ho c các quan cai tr t i ch c mà lươ ng ưc coi nh ư quá th p (t 4 v n n 10 v n phr ng). Có th nói m t s phiên h p c a h i ng qu n h t ch là bàn vi c c ưp gi t công qu mt cách có ph ươ ng pháp. Riêng m t ông ch t ch nào ó c a h i ng ã ưc lãnh th u nh ng công vi c tr giá hai tri u phr ng r i. Ông ng lý s v n , i di n c a chính ph trong h i ng, ã xin t ng l ươ ng mình lên g p ôi và ã ưc ch p thu n. Vi c làm m t con ưng kéo dài n m này qua n m khác ch ng ai ki m tra em l i cho m t v th ba nh ng món l i th ưng xuyên u n. Ch c v th y thu c c a các viên ch c ông Dươ ng em l i cho v th t ư m t kho n l ươ ng khá h u. V th n m ưc b làm th y thu c các công s thành ph . V th sáu nh n cung ng gi y và in tài li u cho chính ph . C th , vân vân và vân vân. Kho b c có v ơi i chút ít thì ã có nh ng quý quan làm cho nó y l i m t cách nhanh chóng. V i quy n hành s n có, h s c cho dân b n x bi t nhà n ưc c n m t kho n ti n bao nhiêu ó, r i h phân b cho các làng ph i óng góp. Và các làng lo v i vàng tuân lnh kh i b tr ng ph t ngay l p t c. Khi m t viên khâm s c n thanh toán m t kho n ti n gì ó thì ngài phát hành các b ng sc bán. Ng ưi ta k l i m t t nh n , m t v kinh doanh ki u y ã thu ưc t i 10.620 phr ng. Mà nh ng v nh ư th không ph i hi m. Mt trong nh ng quan khâm s c a chúng ta, vì tiêu h t tr ưc h n m y tháng t t c kinh phí cho chi c xàlúp ã b t công qu hoàn l i cho ngài các kho n chi phí v m t cu c l ti t nào ó không ai bi t rõ, nh ưng nói r ng nhà vua ã ưc m i ng trên xàlúp.
29. Các tay chào hàng cho v n minh và dân ch qu th t thông th o v cái ngón xoay x ki u D. * * * Mt c u toàn quy n ông D ươ ng, m t hôm ã thú nh n r ng thu c a này y r y nh ng viên ch c n h i ngân sách mà th ưng ch ng ưc tích s gì c . Mt ng ưi th c dân vi t: quá n a s viên ch c y, t các quan u t nh n các quan ch c khác, u không t ư cách c n thi t c a nh ng con ng ưi ưc giao phó nh ng quy n h n r ng rãi và ghê g m nh ư th . Tt c b n chúng ch có m i cái tài là phung phí công qu , còn ng ưi An Nam kh n kh thì c nai l ưng óng góp, óng góp mãi. H óng góp không nh ng tr l ươ ng cho nh ng viên ch c gi nh ng ch c v vô d ng, mà còn tr l ươ ng cho c nh ng viên ch c không có ch c v gì c ! N m 19 , 250.000 phr ng ã tan bi n i nh ư th . Mt chi n h m ã ưc dành riêng cho s i l i c a m t c l n. Vi c s a sang chi c chi n h m ã t n 250.000 phr ng, y là ch ưa k nh ng kho n "chi phí linh tinh" mà ông D ươ ng ph i ài th cho m i chuy n i là trên 80.000 phr ng. Quan toàn quy n ch ưa v a ý v i nh ng lâu ài tráng l mà ngài t i Sài Gòn và Hà N i, còn ph i c n thêm cho ngài m t bi t th bãi bi n n a. Ngân sách ông D ươ ng l i ph i "è l ưng ra gánh". Nm 19 m t tay n ưc ngoai2() tai to m t l n nào ó ghé qua Sài Gòn, ã ưc viên th ng c ón ti p m t cách v ươ ng. B n ngày li n n ch ơi phè ph n th c a, y n ti c, rưu chè lu bù, r t cu c x Nam K t i nghi p ph i tính s tr 75.000 phr ng. Các quan cai tr u là nh ng ông vua con. H mu n xung quanh mình cái gì c ng xa hoa tráng l , và nói r ng, có th m i nâng cao ưc uy tín c a h i v i ng ưi b n x . Mt viên công s n ã l p c m t i k mã c n v và không bao gi h n i âu mà không có i y theo h u. t t c các toà s u có t 6 n 11 con ng a và 5, 6 c xe sang tr ng ki u: c mã, song mã, t mã, v.v Ngoài nh ng ph ươ ng ti n i l i ã quá th a y, còn thêm nh ng xe h ơi m l , t n cho công qu hàng v n ng. M t viên quan cai tr n còn có c m t tàu ng a ua. Ti n nhà c a, bàn gh , in n ưc c a các v ó u do công qu ài th c . Ngoài ra, nh ng ng ưi ánh xe, lái xe, gi ng a, làm v ưn, tóm l i, t t c nh ng k h u ng ưi h ca h c ng u do nhà n ưc tr ti n công. Th m chí nh ng cu c gi i trí v v n ch ươ ng c a nh ng ng ưi t t s y c ng l i do nhà nưc trang tr i. M t viên quan cai tr ã ghi vào ngân sách 900 ng ti n s ưi m, và 1.700 ng mua báo chí! M t v khác ã dùng mánh l i k toán bi n ti n mua s m áo khoác ngoài, àn d ươ ng c m, trang s c thành nh ng kho n v t li u tu b toà s , ho c nh ng kho n t ươ ng t nh ư th b t ngân sách nhà n ưc ph i ch u. * * * Dù tr ưc kia h là nh ng anh hàng cháo, ho c giám th trong các nhà tr ưng, nh ưng khi ã t chân n thu c a là các nhà khai hoá y c a chúng ta s ng m t i s ng vươ ng. M t viên quan cai tr dùng n m sáu lính kh xanh ch n dê cho mình; m t viên khác b t lính có ngh iêu kh c ch m tr cho mình nh ng t ưng Ph t xinh x n ho c óng cho mình nh ng r ươ ng hòm r t p b ng g d h ươ ng. Theo l , m t viên giám binh ch ưc l y m t lính h u, th mà ng ưi ta k , có m t ngài ã dùng:
30. 1 viên i làm qu n gia, 1 u b p, 3 b i, 2 ph b p, 3 ng ưi làm v ưn, 1 h u phòng, 1 ng ưi ánh xe, 1 ng ưi gi ng a. Còn bà l n thì dùng: 1 th may, 2 th gi t, 1 th thêu ren, 1 th an lát. Và c u m thì có m t ng ưi b i riêng không lúc nào r i c u n a b ưc. Mt ng ưi m t th y k l i: ch trong m t b a n th ưng, không ph i y n ti c gì, nhà mt viên quan cai tr , c ng th y ng sau m i ng ưi ng i n có m t lính ng h u ch thay a và ư a món n. Và t t c lính h u trong phòng n u do m t viên i nh t ch huy! Chú thích 1) La Cannebière. Tên m t ưng ph ông úc Mácxây. 2) Nguyên v n: Un Tartempion de marqué étranger. Tartempion là m t danh t riêng t ra dùng ch m t anh chàng cha c ng chú ki t nào ó. CH ƯƠ NG VII BÓC L ỘT NG ƯỜI B ẢN X Ứ "Sau khi c ưp h t nh ng ru ng t màu m , b n cá m p Pháp ánh vào nh ng ru ng t cn c i nh ng th thu vô lý g p tr m l n thu t th i phong ki n". VINHÊ ĐỐCTÔNG Tr ưc khi Pháp chi m c x này, trong b thu in th các làng, ng ưi ta x p t ru ng, công c ng nh ư t ư, thành nhi u h ng d a theo các lo i cây tr ng. Thu su t ru ng t 5 hào n l ng m t m u, còn t t m t hào hai n m t ng t ư m t m u. M u là ơ n v di n tích hình vuông m i c nh 150 th ưc. Th ưc thì dài, ng n không ch ng, tu t ng tnh, có th ưc 42, 47, ho c 64 x ngtimét. Vì th , di n tích m u r ng h p khác nhau, có nơi b ng 3.970 mét vuông, n ơi 4.900, n ơi 6.200 mét vuông. t ng thu nh p cho nhà n ưc, ng ưi ta ã nh m t th ưc th ng nh t là 40 x ngtimét, non h ơn t t c các th th ưc thông d ng, do ó m i m u ch b ng 3.600 mét vuông. V i cách này, thu in th t ng lên theo t l khác nhau tu t ng t nh: có n ơi t ng m t ph n mưi hai, có n ơi m t ph n ba, n ơi không may nh t t ng n hai ph n ba. T n m 1890 n n m 1896, thu tr c thu t ng g p ôi; t n m 1896 n n m 1898 l i tng lên g p r ưi. Làng nào b t ng thu c ng c n r ng mà ch u; h i còn bi t kêu vào âu? ưc th các ngài công s càng làm già. Nhi u ng ưi Pháp coi vi c các làng ngoan ngoãn óng thu nh ư v y là m t b ng ch ng rõ ràng r ng m c thu không có gì là quá áng! * * *
31. Thu thân t ng t m t hào t ư lên hai ng r ưi. Nh ng thanh niên ch ưa vào s inh, ngh a là còn d ưi 18 tu i, tr ưc kia không ph i n p gì c , nay ph i n p ba hào m i ng ưi, tc là h ơn g p ôi m t su t inh tr ưc kia. Theo ngh nh ngày 11 tháng 12 n m 1919 c a th ng s B c K , thì t t c ng ưi b n x , t 18 n 60 tu i u ph i óng m t su t thu thân ng lo t là hai ng r ưi. Mi ng ưi An Nam lúc nào c ng ph i mang theo mình th thu thân, khi h i ph i xu t trình; ai quên ho c ánh m t s b b tù. bù vào ch ng b c b s t giá, toàn quy n ume ch c n làm m t vi c ơn gi n là tng s inh lên! Mi n m ng ưi ta phân b cho m i làng m t s nh t nh v inh và in thu c các h ng. Nh ưng khi c n t ng thêm ngu n thu thì th nào? Thì c vi c ch a l i các con s c a tài khoá r i b t các làng ph i óng thu cho s inh và in cao h ơn con s ã phân b u nm. Vì th , t nh Nam nh (B c K ) t ng di n tích ch ưa n 120.000 hécta nh ưng th ng kê ã ghi n 122.000 hécta ru ng, và ng ưi dân An Nam bu c ph i n p thu cho nh ng ru ng không có trên th c t ! Có kêu c ng ch ai thèm nghe! Thu má không nh ng n ng o n l ưng, mà còn luôn luôn thay i. Mt s thu l ưu thông hàng hoá c ng gi ng nh ư th . V l i, ánh thu nh ư cách sau ây thì làm sao mà công b ng ưc: ng ưi ta c p gi y phép l ưu thông cho 150 kilôgam thu c lá, sau ó l i b trí ánh thu ưc nhi u l n c ng món hàng ó m i khi nó chuy n sang tay ch khác, m i khi s 150 kilôgam y ưc phân ph i cho ba, b n khách mua? Ch ng còn lu t l nào khác ngoài s tu ti n c a b n nhà oan. B i v y, ng ưi An Nam rt s b n nhà oan, c thoáng th y chúng là h v t ngay gi a ưng nh ng thúng mu i, thúng cau, ho c thu c lá c a h : thà v t c a i còn h ơn là ph i óng thu h t kho n này n kho n khác mãi mãi không thôi. m t s vùng, nhân dân bu c lòng ph i nh thu c, ch t cau, tránh nh ng phi n nhi u vì thu m i. Luông Prab ng, nhi u ph n nghèo kh th m th ươ ng ph i mang xi ng i quét ưng ch vì m t t i không n p n i thu . Tnh B c Ninh (B c K ) b l l t tàn phá, th mà c ng ph i n p 500.000 ng ti n thu . * * * Các b n ã nghe ông Môrix ơ Lông, toàn quy n ông D ươ ng, ông Anbe Xarô, B tr ưng B thu c a, và báo chí c a h - m t th báo chí vô t ư - khua chiêng gõ tr ng v thành công c a công trái ông D ương. Nh ưng h l i gi kín không nói là ã dùng bi n pháp gì i n thành công ó. H s l bí quy t nhà ngh . K c ng ph i. Và bí quy t y là nh ư th này: tr ưc h t, h em kho n l i t c công trái ra câu nh ng k ngây th ơ. Nh ưng ngón y không n thua m y, h bèn b t các xã ph i bán công s n i mua công trái.