Tài liệu Mối quan hệ mục tiêu, chuẩn đánh giá, môi trường dạy học, chất lượng và hiệu quả của quá trình dạy học theo quan điểm dạy học tương tác tích cực

Nội dung text: Tài liệu Mối quan hệ mục tiêu, chuẩn đánh giá, môi trường dạy học, chất lượng và hiệu quả của quá trình dạy học theo quan điểm dạy học tương tác tích cực

1. MỐI QUAN HỆ MỤC TIÊU, CHUẨN ĐÁNH GIÁ, MÔI TRƯỜNG DẠY HỌC, CHẤT LƯỢNG VÀ HIỆU QUẢ CỦA QUÁ TRÌNH DẠY HỌC THEO QUAN ĐIỂM DẠY HỌC TƯƠNG TÁC TÍCH CỰC ThS. Nguyễn Cẩm Thanh Khoa Sư phạm kỹ thuật, trường Đại học Sư phạm Hà Nội ĐT: 0904334428; Email: thanhspkt@yahoo.com 1. MỞ ĐẦU Trong mỗi quan điểm dạy học tích cực đều thể hiện quá trình dạy học thông qua các hoạt động dạy học (HĐDH) đáp ứng mục tiêu, bên cạnh các chi phối, ảnh hưởng của các yếu tố khác. Các quan điểm dạy học tích cực luôn có những biện pháp cụ thể để hướng đến việc nâng cao chất lượng, tăng hiệu quả của quá trình dạy học. Tuy nhiên vẫn tồn tại một vài khía cạnh mà người dạy và người học chưa khai thác hết, dẫn đến kết quả cũng chưa đạt được như mong muốn. Vì vậy, dạy học theo quan điểm dạy học tương tác tích cực (TTTC) với bài viết này xem xét mối quan hệ mục tiêu, chuẩn đánh giá, môi trường dạy học, chất lượng và hiệu quả của quá trình dạy học để có thể khai thác tối đa các khía cạnh có lợi cho việc nâng cao chất lượng và hiệu quả của quá trình dạy học (QTDH). 2. NỘI DUNG 2.1. Quan điểm dạy học tương tác tích cực 2.1.1. Tính tích cực học tập Tích cực (active, positive) được dùng với nghĩa là: "Chủ động, hướng hoạt động nhằm tạo ra những thay đổi, phát triển; hăng hái với công việc" [4]. Theo tác giả Thái Duy Tuyên thì tích cực "Là khái niệm biểu thị nỗ lực của chủ thể khi tương tác với đối tượng" [11, tr463]. Tính tích cực học tập thể hiện qua các cấp độ từ thấp lên cao như: Bắt chước; Tìm tòi; Sáng tạo. Dựa trên kết quả nghiên cứu của nhà Tâm lý học V.P. Simonov tác giả Trần Luận rút ra công thức xác định mức độ nhận thức của học sinh như sau: [9, Tr15]: Mức độ nhận thức của học sinh: T=N[(Kct-Kđc)+(TPct-TPđc)] Với N là nhu cầu nhận thức; Kct và Kđc lần lượt là tri thức cần thiết và đã có để giải quyết vấn đề; TP ct và TPđc lần lượt là tri thức phương pháp cần thiết và đã có để giải quyết vấn đề. Do đó, mặc dù (Kct-Kđc) không lớn, nhưng hiệu (TPct-TPđc) thông thường rất lớn cho nên tổng trong ngoặc vuông cũng lớn, do đó học sinh không có nhu cầu nhận thức, nghĩa là T không thể nảy sinh (theo phân tích trên). Vậy để học sinh tham gia tích cực vào bài học, cần trang bị bổ sung cho họ các thành phần TP thích hợp sao cho hiệu (TPct-TPđc) là nhỏ nhất [7]. 2.1.2. Dạy học tương tác tích cực Có nhiều cách phát biểu khác nhau nhưng có thể hiểu việc dạy học theo quan điểm dạy học TTTC là: 1
2. Dạy học tương tác tích cực là quá trình dạy học có quá trình tương tác nhiều chiều giữa ba nhân tố chủ đạo gồm thầy, trò và môi trường dạy học, trong đó trò là trung tâm được khơi dậy tính tích cực, thầy là người tổ chức, hướng dẫn, giúp đỡ trò thực hiện nhiệm vụ học tập, môi trường đóng vai trò ảnh hưởng, thích nghi đến thầy và trò. 2.2. Môi trường trong dạy học theo quan điểm dạy học tương tác tích cực "Môi trường theo quan điểm sư phạm học tương tác là những điều kiện cụ thể và đa dạng của dạy học do người dạy tạo ra, tổ chức cho người học hoạt động, thích nghi, trên nền tảng những lựa chọn đúng đắn, phù hợp với yêu cầu đặt ra cho người học nhằm đạt được các nhiệm vụ dạy học" [5]. Môi trường không phải là một yếu tố tĩnh, bất động mà phải là một thành tố thuộc cấu trúc hoạt động dạy học, nó không chỉ ảnh hưởng đến người dạy, người học, điều quan trọng là nó làm thay đổi người học, người dạy nhằm đảm bảo sự thích nghi của người dạy, người học với môi trường và ngược lại chính người dạy, người học cũng làm thay đổi môi trường [11]. Thực tiễn rất khó để khai thác được tất các các yếu tố của môi trường như trên. Vì vậy, ở đây chỉ có thể xem xét môi trường dạy học trong lớp học, nhận thấy có hai yếu tố chính của sự tương tác là hoạt động dạy tương ứng với hoạt động học, sẽ kéo theo sự thay đổi các yếu tố khác thuộc cấu trúc HĐDH, tạo nên chất lượng mới cho cả hệ dạy học. Như vậy, môi trường dạy học mà yếu tố trọng tâm là các nhiệm vụ học tập thông qua hoạt động học, nên đã thực sự gắn với nội dung dạy - học và sự thích nghi của người học trong môi trường. Người dạy tổ chức hoạt động dạy sẽ có dự liệu trước về điều kiện môi trường cho phù hợp (xắp xếp bàn ghế, chuẩn bị tài liệu học tập, phương tiện trực quan, phương tiện thiết bị kỹ thuật phục vụ dạy - học ). Trong quá trình dạy - học người dạy có thể tác động, điều chỉnh môi trường theo nội dung học tập, nhịp độ học tập (thay đổi bầu không khí lớp học, cung cấp thêm tư liệu dạy học cần thiết, kích thích tính tò mò ). 2.3. Mục tiêu dạy học và chuẩn đánh giá Mục tiêu là tuyên bố về những gì học sinh phải hiểu rõ, phải nắm vững, phải làm được sau môn/ chương/ bài học. Mục tiêu dạy học là cho người học để nhấn mạnh kết quả cuối cùng của bài dạy ở phía các học sinh phải có được. Theo BenJanvin S.Bloom [2]: Nói đến mục tiêu giáo dục là muốn nói đến lối phát biểu rõ ràng về các phương thức theo đó chúng ta có thể mong đợi tạo nên thay đổi học sinh trong quá trình giáo dục. Như vậy, nghĩa là các phương thức theo đó học sinh thay đổi tư duy, tình cảm và hành hộng của chúng. 2
3. Mục tiêu dạy học là mô hình kết quả trong tương lai của HĐDH. trong đó mục tiêu dạy học xuất hiện trước và chi phối toàn bộ HĐDH, trước hết là việc xác định nội dung và phương pháp dạy học. Các loại mục tiêu điển hình: Mục tiêu tri thức; mục tiêu hành vi; mục tiêu phát triển. Trong dạy học truyền thống mục tiêu tri thức được đề cao. Trong dạy học hiện đại, mục tiêu phát triển ngày càng chiếm ưu thế. Mục tiêu có các cấp độ (mục tiêu tổng quát, mục tiêu trung gian, mục tiêu cụ thể). Việc xác định mục tiêu cụ thể phải đảm bảo hai chức năng: * Chỉ đạo việc tổ chức hoạt động dạy học * Là chuẩn để đánh giá khách quan kết quả dạy học. Đánh giá và dạy học có mối quan hệ gắn bó chặt chẽ với nhau. Người dạy liên tục đánh giá người học theo mục tiêu học tập để quyết định điều khiển, điều chỉnh trong dạy học. Đặc biệt đánh giá chính bản thân người dạy (các khâu chuẩn bị, thiết kế bài dạy, tổ chức HĐDH ) nhằm mục đích thay đổi, điều chỉnh để nâng cao chất lượng dạy học. Đánh giá là một phần của công tác dạy học, sẽ không thể có dạy và học chất lượng nếu không có đánh giá phù hợp, đáng tin cậy. Tiªu chuÈn ®¸nh gi¸ kết quả học tập của người học lµ mét kh©u rÊt quan träng trong quy tr×nh ®¸nh gi¸. HiÖn nay ng­êi ta th­êng sö dông lý thuyÕt Bloom ®Ó x©y dùng chuÈn ®¸nh gi¸, tÊt nhiªn lµ cã sù ®iÒu chØnh cho phï hîp víi t×nh h×nh gi¸o dôc mçi quèc gia, phï hîp víi tõng m«n häc cô thÓ. Mèi quan hÖ chuÈn ®¸nh gi¸ - môc tiªu - chøc n¨ng gi¸o dôc như sơ đồ 1. Sơ đồ - 1 Đánh giá chương trình đào tạo, chương trình môn học, hoặc bài dạy có chất lượng và hiệu quả trước hết phải thỏa mãn được những yêu cầu về chương trình đào tạo, yêu cầu đặt ra trong Luật Giáo dục, yêu cầu của ngành, mục tiêu chung. - Việc đánh giá chương đào tạo hay đánh giá chương trình môn học, cho đến việc đánh giá bài dạy cũng theo nhiều cách tiếp cận cụ thể như: Đánh giá bản thân (nội dung) của chương trình, môn học hoặc bài dạy; Đánh giá từng khía cạnh; Đánh giá quá trình thực hiện; Đánh giá trên kết quả; Đánh giá tổng thể. 3
4. - Xây dựng chuẩn đánh giá phải có nguyên tắc nhất định, việc sử dụng phương pháp đánh giá tương ứng với công cụ đánh giá thích hợp. Trên cơ sở đó chuẩn đánh giá cho bài dạy cụ thể chính là các tiêu chí để đánh giá. Nhờ vào các tiêu chí này để người dạy đối chiếu để biết được bài dạy của mình có đạt chuẩn hay chưa, phần nào hay khâu nào chưa đạt để có hướng điều chỉnh thích hợp. 2.4. Chất lượng, hiệu quả dạy học - Dạy học: "Dạy học là khái niệm chỉ hoạt động chung của người dạy và người học, hai hoạt động này song song tồn tại và phát triển trong cùng một quá trình thống nhất" [3, Tr.50] - Chất lượng dạy học Trước hết chất lượng theo tiêu chuẩn Việt Nam (TCVN-ISO 8402) là: "Tập hợp các đặc tính của một thực thể (đối tượng) tạo cho thực thể (đối tượng) đó khả năng thoả mãn những nhu cầu đã nêu ra hoặc nhu cầu tiềm ẩn". Vậy chất lượng dạy học được đánh giá qua mức độ đạt được các mục tiêu dạy học đã đề ra, thực hiện đầy đủ các nhiệm vụ dạy học ở nhà trường là dạy tri thức, dạy phương pháp, dạy thái độ. Ba nhiệm vụ dạy học cơ bản là dạy thái độ, dạy tri thức, dạy phương pháp có mối liên hệ chặt chẽ với nhau, tác động và hỗ trợ lẫn nhau trong quá trình dạy học. Như vậy, chất lượng dạy học là hướng nội và phải đạt được 5 năm chỉ tiêu sau [1, Tr.23]: Tri thức; Kỹ năng, phương pháp; Thái độ; Thể chất; Hạnh phúc. - Hiệu quả dạy học Hiệu quả là: "Kết quả mong muốn, cái sinh ra kết quả mà con người chờ đợi và hướng tới; nó có nội dung khác nhau ở những lĩnh vực khác nhau. Trong sản xuất, hiệu quả có nghĩa là hiệu suất, năng suất. Trong kinh doanh, hiệu quả là lãi suất, lợi nhuận. Trong lao động nói chung hiệu quả lao động là năng suất lao động, được đánh giá bằng số lượng thời gian hao phí để sản xuất ra một đơn vị sản phẩm, hoặc là bằng số lượng sản phẩm được sản xuất ra trong một đơn vị thời gian" [4]. Vậy, hiệu quả dạy học bao gồm hai yếu tố [1, Tr.23]: Một là: Đáp ứng đúng và kịp thời các yêu cầu kinh tế, xã hội. Hai là: Chi phí sử dụng tối ưu thời gian sức lực, tài chính của thầy, trò, nhân dân và của Nhà nước. Do đó, hiệu quả dạy học là hướng ngoại. Tiêu chuẩn của quá trình dạy học có chất lượng và hiệu quả theo công nghệ đào tạo chính là tiêu chuẩn dạy tốt - học tốt. Trong thời đại ngày nay, việc thực hiện đầy đủ các mục tiêu và nhiệm vụ dạy học là một điều kiện cần nhưng chưa đủ để được gọi là dạy tốt, học tốt. Điều kiện cực kỳ quan trọng là phải thực hiện các nhiệm vụ đó với chi phí sử dụng tối ưu thời gian sức lực, tài chính của thầy, trò, nhân dân và của Nhà nước [8]. 4
5. 2.5. Mối quan hệ mục tiêu, chuẩn đánh giá, môi trường dạy học, chất lượng, hiệu quả quá trình dạy học theo quan điểm dạy học tương tác tích cực Kết quả thực của QTDH được đánh giá tốt hay không chính là việc nó có đạt được mục tiêu dạy học đề ra không. Để thực hiện mục tiêu đó phải cần đến phương pháp dạy và phương pháp học như thế nào, cụ thể ở đây chính là việc dạy - học phải "tương tác tích cực". Thực sự dạy học "tương tác tích cực" có được chất lượng và hiệu quả thì nhất thiết phải có môi trường dạy học "tương tác tích cực". Quá trình dạy học có chất lượng và hiệu quả là phải thỏa mãn theo các tiêu chí của chuẩn đánh giá đề ra. Mối quan hệ các khái niệm trên có thể phỏng theo sơ đồ 2. Sơ đồ - 3 Sơ đồ - 2 Phân tích quan hệ giữa các thành phần trên theo sơ đồ 2, thấy như sau: - Quan hệ giữa mục tiêu - chuẩn đánh giá với chất lượng/hiệu quả của QTDH. Đây là quan hệ giàng buộc bởi qua mục tiêu - chuẩn đánh giá xác định ban đầu (mô hình của kết quả) sẽ nhìn thấy chất lượng/hiệu quả trong đó và ngược lại các tiêu chí làm nên chất lượng/ hiệu quả phải được thể hiện qua mục tiêu - chuẩn đánh giá. - Quan hệ mục tiêu - chuẩn đánh giá với dạy học TTTC. Nếu đặt câu hỏi rằng, bằng cách nào sẽ hoàn thành được mục tiêu dạy học thì câu trả lời sẽ là dạy học theo quan điểm dạy học TTTC. Ngược lại dạy học theo quan điểm này sẽ luôn đáp được đòi hỏi của mục tiêu đề ra. - Quan hệ mục tiêu - chuẩn đánh giá với môi trường dạy học TTTC. Rõ ràng để thực hiện được mục tiêu dạy học thì cần phải có hoạt động dạy-học trong môi trường phù hợp với yêu cầu của quan điểm dạy học TTTC. Ngược lại nếu có môi trường dạy học TTTC thực sự để tổ chức quá trình dạy học theo quan điểm dạy học TTTC thì sẽ đạt được mục tiêu đề ra. - Quan hệ dạy học TTTC với chất lượng/hiệu quả của QTDH Đối chiếu quan điểm dạy học TTTC với khái niệm về chất lượng/ hiệu quả QTDH cho thấy hoàn toàn phù hợp. 5
6. - Quan hệ dạy học TTTC với môi trường dạy học theo quan điểm dạy học TTTC. Theo sơ đồ 3 thì môi trường là một thành tố thuộc cấu trúc HĐDH, nó không chỉ ảnh hưởng đến người dạy, người học, điều quan trọng là làm thay đổi người học, người dạy nhằm đảm bảo sự thích nghi của người dạy, người học với môi trường, ngược lại chính người dạy, người học cũng làm thay đổi môi trường. - Quan hệ môi trường với chất lượng/hiệu quả của QTDH. Theo sơ đồ 2 ta thấy bên trong môi trường dạy học có hai yếu tố chính của sự tương tác là hoạt động dạy tương ứng với hoạt động học sẽ kéo theo sự thay đổi các yếu tố khác thuộc cấu trúc HĐDH, tạo nên chất lượng mới cho cả hệ dạy học. Mối quan hệ giữa các thành phần trên đây rất mật thiết với nhau có tác động qua lại làm ảnh hưởng, thay đổi lẫn nhau xung quanh kết quả của quá trình dạy học. Chỉ cần tác động vào một thành phần trong sơ đồ 2 cũng là làm cho tất cả các thanh phần còn lại thay đổi theo. 3. Kết luận Như vậy, dạy học TTTC đặc biệt làm gia tăng giá trị các mối quan hệ tác động qua lại tồn tại giữa người dạy, người học và môi trường trong QTDH. Sự tham gia đa dạng của ba tác nhân này là nguồn của các mối quan hệ năng động giữa chúng, là yếu tố đặc trưng nhất của dạy học TTTC. Để nâng cao chất lượng dạy và học theo quan điểm này cần thiết phải quan tâm đúng mức tới tất cả các thành phần mục tiêu - chuẩn đánh giá, môi trường dạy học, chất lượng/ hiệu quả của QTDH theo quan điểm dạy học TTTC, cùng với xem xét mối quan hệ giữa chúng với nhau bởi việc tác động ở một thành phần nào đó sẽ làm cho kết quả chung của QTDH thay đổi. TÓM TẮT Phân tích các thành phần mục tiêu - chuẩn đánh giá, môi trường dạy học, chất lượng/ hiệu quả của quá trình dạy học theo quan điểm dạy học tương tác tích cực, cùng với xem xét mối quan hệ giữa chúng với nhau, giúp cho việc thực hiện tất cả các khâu của quá trình dạy học được đảm bảo yêu cầu giàng buộc giữa các thành phần, tạo động lực thúc đẩy cho các thành phần nói trên. Như vậy quá trình dạy học theo quan điểm này sẽ được nâng cao chất lượng và hiệu quả. 6
7. Tài liệu tham khảo 1. Lê Khánh Bằng, Phương pháp dạy học Đại học, tập 1, trường ĐHSP Hà Nội, 2002. 2. Benjamin S.Bloom và các cộng sự, Nguyên tắc phân loại mục tiêu giáo dục : lãnh vực nhận thức (Đoàn Văn Điều dịch), Trường ĐHSP Tp. HCM, 1994. 3. Đỗ Ngọc Đạt, Tiếp cận hiện đại hoạt động dạy học - Nxb ĐHQG Hà nội, 1997. 4. 5. Nguyễn Thị Bích Hạnh, Luận án tiến sỹ giáo dục học, trường Đại học Sư phạm Hà Nội, 2006. 6. Kharlamov I. F, Phát huy tính tích cực học tập của học sinh như thế nào, tập 2, NXB Giáo dục, Hà Nội, 1997. 7. Nguyễn Văn Khôi, Nguyễn Thị Thu Hà, Vận dụng quan điểm, tích cực hoạt động học tập của học sinh như thế nào? Trường ĐHSP Hà Nội, Thông báo khoa học (số tháng 6), 1999. 8. Lưu Xuân Mới, Lý luận dạy học Đại học, Nxb Giáo dục, 2000. 9. Trần Luận, Một hướng nghiên cứu triển khai dạy học nêu vấn đề vào thực tiễn, tạp chí Nghiên cứu giáo dục, (số 4), 1999. 10. Nguyễn Quang Thuấn (dịch), Jean-Marc Denommé et Madeleine Roy: Tiến tới một phương pháp sư phạm tương tác, NXB Thanh niên, Hà Nội, 2000. 11. Thái Duy Tuyên, Phương pháp dạy học truyền thống và đổi mới, NXB Giáo dục, Hà Nội, 2007. 7