Bài giảng An toàn và Môi trường - Lê Đăng Hoành

Nội dung text: Bài giảng An toàn và Môi trường - Lê Đăng Hoành

1. Baøi giaûng AN TOAØN & MOÂI TRÖÔØNG W X Leâ Ñaêng Hoaønh 1
2. Chöông 1 NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ CHUNG VEÀ KHOA HOÏC BAÛO HOÄ LAO ÑOÄNG Baûo hoä lao ñoäng laø moät moân khoa hoïc nghieân cöùu nhöõng vaán ñeà lyù thuyeát vaø thöïc nghieäm nhaèm caûi thieän ñieàu kieän lao ñoäng vaø baûo ñaûm an toaøn lao ñoäng. §1-1- Muïc ñích, yù nghóa vaø tính chaát cuûa coâng taùc baûo hoä lao ñoäng 1- Muïc ñích-YÙ nghóa cuûa coâng taùc baûo hoä lao ñoäng Muïc ñích cuûa coâng taùc baûo hoä lao ñoäng laø thoâng qua caùc bieän phaùp veà khoa hoïc kó thuaät, toå chöùc, kinh teá, xaõ hoäi ñeå loaïi tröø caùc yeáu toá nguy hieåm vaø coù haïi phaùt sinh trong xaûn xuaát, taïo neân moät ñieàu kieän lao ñoäng thuaän lôïi vaø ngaøy caøng ñöôïc caûi thieän toát hôn, ngaên ngöøa tai naïn lao ñoäng vaø beänh ngheà nghieäp, haïn cheá oám ñau vaø giaûm söùc khoûe cuõng nhö nhöõng thieät haïi khaùc ñoái vôùi ngöôøi lao ñoäng, nhaèm baûo ñaûm an toaøn, baûo veä söùc khoûe vaø tính maïng ngöôøi lao ñoäng, tröïc tieáp goùp phaàn baûo veä vaø phaùt trieån löïc löôïng saûn xuaát taêng naêng suaát lao ñoäng. Baûo hoä lao ñoäng tröôùc heát laø moät phaïm truø saûn xuaát, nhaèm baûo veä yeáu toá naêng ñoäng nhaát cuûa löïc löôïng saûn xuaát laø ngöôøi lao ñoäng. Maët khaùc vieäc chaêm lo söùc khoûe cho ngöôøi lao ñoäng, mang laïi haïnh phuùc cho baûn thaân vaø gia ñình hoï coøn coù yù nghóa nhaân ñaïo. 2- Tính chaát cuûa coâng taùc baûo hoä lao ñoäng -Tính chaát phaùp lyù: Ñeå baûo ñaûm thöïc hieän toát vieäc baûo veä tính maïng vaø söùc khoûe cho ngöôøi lao ñoäng, coâng taùc baûo hoä lao ñoäng ñöôïc theå hieän trong boä luaät lao ñoäng. Caên cöù vaøo quy ñònh cuûa ñieàu 26 Hieán phaùp nöôùc Coäng hoaø xaõ hoäi chuû nghóa Vieät nam : “Nhaø nöôùc ban haønh chính saùch, cheá ñoä baûo hoä lao ñoäng. Nhaø nöôùc quy ñònh thôøi gian lao ñoäng, cheá ñoä tieàn löông, cheá ñoä nghæ ngôi vaø cheá ñoä baûo hieåm xaõ hoäi ñoái vôùi vieân chöùc nhaø nöôùc vaø nhöõng ngöôøi laøm coâng aên löông .” Boä luaät lao ñoäng cuûa Nöôùc Coäng hoaø xaõ hoäi chuû nghóa Vieät nam ñaõ ñöôïc Quoác hoäi thoâng qua ngaøy 23/6/1994 vaø coù hieäu löïc töø ngaøy 1/1/1995. Luaät lao ñoäng ñaõ quy ñònh roõ traùch nhieäm, nghóa vuï vaø quyeàn lôïi cuûa ngöôøi söû duïng lao ñoäng vaø ngöôøi lao ñoäng. -Tính chaát khoa hoïc kyõ thuaät: Nguyeân nhaân cô baûn gaây ra tai naïn lao ñoäng vaø beänh ngheà nghieäp cho ngöôøi lao ñoäng laø ñieàu kieän kyõ thuaät khoâng ñaûm baûo an toaøn lao ñoäng, ñieàu kieän veä sinh, moâi tröôøng lao ñoäng. Muoán saûn xuaát ñöôïc an toaøn vaø hôïp veä sinh, phaûi tieán haønh nghieân cöùu caûi tieán maùy moùc thieát bò; coâng cuï lao ñoäng; dieän tích saûn xuaát; hôïp lyù hoùa daây chuyeàn vaø phöông phaùp saûn xuaát; trang bò phoøng hoä lao ñoäng; cô khí hoaù vaø töï ñoäng hoaù quaù trình saûn xuaát ñoøi hoûi phaûi vaân duïng caùc kieán thöùc khoa hoïc kyõ thuaät, khoâng nhöõng ñeå 2
3. naâng cao naêng suaát lao ñoäng, maø coøn laø moät yeáu toá quan troïng nhaèm baûo veä ngöôøi lao ñoäng traùnh nhöõng nguy cô tai naïn vaø beänh ngheà nghieäp. -Tính chaát quaàn chuùng: Coâng taùc baûo hoä lao ñoäng khoâng chæ rieâng cuûa nhöõng caùn boä quaûn lyù maø noù coøn laø traùch nhieäm chung cuûa ngöôøi lao ñoäng vaø toaøn xaõ hoäi. Trong ñoù ngöôøi lao ñoäng ñoùng vai troø heát söùc quan troïng trong coâng taùc baûo hoä lao ñoäng. Kinh nghieäm thöïc tieån cho thaáy ôû nôi naøo maø ngöôøi lao ñoäng cuõng nhö caùn boä quaûn lyù naém vöõng ñöôïc quy taéc baûo ñaûm an toaøn vaø veä sinh lao ñoäng thì nôi ñoù ít xaåy ra tai naïn lao ñoäng. §1-2 Ñoái töôïng vaø noäi dung nghieân cöùu cuûa moân hoïc an toaøn lao ñoäng - An toaøn lao ñoäng laø moät moân hoïc nghieân cöùu nhöõng vaán ñeà lyù thuyeát vaø thöïc nghieäm caûi thieän ñieàu kieän lao ñoäng vaø ñaûm baûo an toaøn lao ñoäng mang tính khoa hoïc kyõ thuaät cuõng nhö khoa hoïc xaõ hoäi. - Phöông phaùp nghieân cöùu cuûa moân hoïc chuû yeáu taäp trung vaøo ñieàu kieän lao ñoäng; caùc moái nguy hieåm coù theå xaåy ra trong quaù trình saûn xuaát vaø caùc bieän phaùp phoøng choáng. Ñoái töôïng nghieân cöùu laø quy trình coâng ngheä; caáu taïo vaø hình daùng cuûa thieát bò; ñaëc tính, tính chaát cuûa nguyeân vaät lieäu duøng trong saûn xuaát -Nhieäm vuï cuûa moân hoïc an toaøn lao ñoäng nhaèm trang bò cho ngöôøi hoïc nhöõng kieán thöùc cô baûn veà luaät phaùp baûo hoä lao ñoäng, caùc bieän phaùp phoøng choáng tai naïn vaø beänh ngheà nghieäp, phoøng choáng chaùy noå. Nghieân cöùu phaân tích heä thoáng, saép xeáp, theå hieän nhöõng ñieàu kieän kyõ thuaät, toå chöùc vaø xaõ hoäi cuûa quaù trình lao ñoäng vôùi muïc ñích ñaït hieäu quaû cao. §1-3 Phaïm vi thöïc tieãn cuûa khoa hoïc lao ñoäng - Bieän phaùp baûo hoä lao ñoäng laø nhöõng bieän phaùp phoøng traùnh hay xoaù boû nhöõng nguy hieåm cho con ngöôøi trong quaù trình lao ñoäng. - Toå chöùc thöïc hieän lao ñoäng laø nhöõng bieän phaùp ñeå ñaûm baûo nhöõng lôøi giaûi ñuùng ñaén thoâng qua vieäc öùng duïng nhöõng tri thöùc veà khoa hoïc an toaøn cuõng nhö ñaûm baûo phaùt huy hieäu quaû cuûa heä thoáng lao ñoäng. - Kinh teá lao ñoäng laø nhöõng bieän phaùp ñeå khai thaùc vaø ñaùnh giaù naêng suaát veà phöông dieän kinh teá, chuyeân moân, con ngöôøi vaø thôøi gian. - Quaûn lyù lao ñoäng laø nhöõng bieän phaùp chung cuûa xí nghieäp ñeå phaùt trieån, thöïc hieän vaø ñaùnh giaù söï lieân quan cuûa heä thoáng lao ñoäng. Khi ñöa kyõ thuaät vaøo trong caùc heä thoáng saûn xuaát hieän ñaïi seõ laøm thay ñoåi nhöõng ñoäng thaùi cuûa con ngöôøi, chaúng haïn nhö veà maët taâm lyù. Söï phaùt trieån cuûa kyõ thuaät coù yù nghóa ñaëc bieät do noù taùc ñoäng tröïc tieáp ñeán lao ñoäng vaø keát quaû daãn ñeán laø: + Chuyeån ñoåi nhöõng giaù trò trong xaõ hoäi. + Taêng tröôûng tính toaøn caàu cuûa caùc caáu truùc hoaït ñoäng. + Nhöõng quy ñònh veà luaät. + Ñöa lao ñoäng ñeán gaàn thò tröôøng ngöôøi tieâu duøng. 3
4. §1-4 Tính nhaân ñaïo vaø söï theå hieän noù laø muïc ñích chuû yeáu cuûa khoa hoïc lao ñoäng Töông quan thay ñoåi giöõa con ngöôøi vaø kyõ thuaät khoâng bao giôø döøng laïi, chính noù laø ñoäng löïc cho söï phaùt trieån,ñaëc bieät qua caùc yeáu toá: - Söï chuyeån ñoåi caùc giaù trò trong xaõ hoäi. - Söï phaùt trieån daân soá. - Coâng ngheä môùi. - Caáu truùc saûn xuaát thay ñoåi. - Nhöõng beänh taät môùi phaùt sinh. Khoa hoïc lao ñoäng coù nhieäm vuï: - Trang bò kyõ thuaät, thieát bò cho phuø hôïp vôùi vieäc söû duïng cuûa ngöôøi lao ñoäng. - Nghieân cöùu söï lieân quan giöõa con ngöôøi trong nhöõng ñieàu kieän lao ñoäng veà toå chöùc vaø kyõ thuaät. Ñeå giaûi quyeát nhöõng nhieäm vuï coù lieân quan vôùi nhau, khoa hoïc lao ñoäng coù moät phaïm vi roäng bao goàm nhieàu ngaønh khoa hoïc kyõ thuaät; caùc ngaønh khoa hoïc cô baûn, y hoïc, taâm lyù hoïc, toaùn hoïc, thoâng tin, kinh teá cuõng nhö caùc phöông phaùp nghieân cöùu cuûa noù. §1-5 Phaân tích ñieàu kieän lao ñoäng I- Khaùi nieäm veà tai naïn lao ñoäng, chaán thöông vaø beänh ngheà nghieäp. 1- Tai naïn lao ñoäng: Tai naïn lao ñoäng laø tröôøng hôïp khoâng may xaåy ra trong saûn xuaát, do keát quaû taùc ñoäng ñoät ngoät töø beân ngoaøi döôùi daïng cô, ñieän, nhieät, hoaù naêng, hoaëc caùc yeáu toá moâi tröôøng beân ngoaøi gaây huûy hoaïi cô theå con ngöôøi hoaëc phaù huûy chöùc naêng hoaït ñoäng bình thöôøng cuûa caùc cô quan trong cô theå con ngöôøi. 2- Phaân loaïi tai naïn lao ñoäng: Tai naïn lao ñoäng ñöôïc phaân thaønh chaán thöông, nhieãm ñoäc ngheà nghieäp vaø beänh ngheà nghieäp. a- Chaán thöông: laø tröôøng hôïp tai naïn, gaây ra veát thöông, daäp thöông hoaëc söï huûy hoaïi khaùc cho cô theå con ngöôøi. Haäu quaû cuûa chaán thöông coù theå laøm taïm thôøi hay vónh vieån maát khaû naêng lao ñoäng, coù theå laø cheát ngöôøi. b- Nhieãm ñoäc ngheà nghieäp: laø söï huyû hoaïi söùc khoeû do keát quaû taùc ñoäng cuûa caùc chaát ñoäc khi chuùng xaâm nhaäp vaøo cô theå con ngöôøi trong caùc ñieàu kieän saûn xuaát. Nhieãm ñoäc ngheà nghieäp bao goàm: - Nhieãm ñoäc maõn tính. - Nhieãm ñoäc caáp tính . Tröôøng hôïp nhieãm ñoäc caáp tính cuõng ñöôïc coi laø chaán thöông. c- Beänh ngheà nghieäp: laø söï suy yeáu daàn daàn söùc khoeû cuûa ngöôøi lao ñoäng gaây ra do nhöõng ñieàu kieän baát lôïi taïo ra trong saûn xuaát hoaëc do taùc duïng thöôøng xuyeân cuûa caùc chaát ñoäc haïi leân cô theå con ngöôøi trong saûn xuaát. II- Ñieàu kieän lao ñoäng, nguyeân nhaân chaán thöông vaø beänh ngheà nghieäp. 4
5. 1- Ñieàu kieän lao ñoäng: Ñieàu kieän lao ñoäng ñöôïc ñaùnh giaù baèng quaù trình lao ñoäng vaø tình traïng veä sinh cuûa moâi tröôøng lao ñoäng. Trong quaù trình lao ñoäng taâm trí vaø theå löïc con ngöôøi luoân ôû tình traïng caêng thaúng. Söï caêng thaúng phuï thuoäc vaøo tính chaát vaø cöôøng ñoä lao ñoäng, tö theá khi laøm vieäc. Tình traïng veä sinh cuûa moâi tröôøng saûn xuaát 2- Nguyeân nhaân tai naïn lao ñoäng: a- Nguyeân nhaân kyõ thuaät - Söï hö hoûng cuûa caùc thieát bò maùy moùc; - Söï hö hoûng cuûa duïng cuï phuï tuøng; - Söï hö hoûng cuûa caùc ñöôøng oáng; - Caùc keát caáu thieát bò, duïng cuï, phuï tuøng khoâng hoaøn chænh; - khoaûng caùch caàn thieát giöõa caùc thieát bò boá trí khoâng hôïp lyù; - Thieáu che chaén. . . - Giaùm saùt kyõ thuaät khoâng ñaày ñuû. b- Nhöõng nguyeân nhaân veà toå chöùc: - Vi phaïm quy taéc, quy trình kyõ thuaät; - Toå chöùc lao ñoäng cuõng nhö choã laøm vieäc khoâng ñaùp öùng yeâu caàu; - Thieáu hoaëc giaùm saùt kyõ thuaät khoâng ñaày ñuû; - Vi phaïm cheá ñoä lao ñoäng; - Söû duïng coâng nhaân khoâng ñuùng ngaønh ngheà vaø trinh ñoä chuyeân moân; - Coâng nhaân khoâng ñöôïc huaán luyeän quy taéc vaø kyõ thuaät an toaøn lao ñoäng. c- Nhöõng nguyeân nhaân veà veä sinh: - Moâi tröôøng laøm vieäc bò oâ nhieãm; - Ñieàu kieän vi khí haäu khoâng thích hôïp; - Chieáu saùng vaø thoâng gioù khoâng ñaày ñuû; - Tieáng oàn vaø chaán ñoäng maïnh; - Coù caùc tia phoùng xaï; - Tình traïng veä sinh cuûa caùc phoøng phuïc vuï sinh hoaït keùm; - Vi phaïm ñieàu leä veä sinh caù nhaân; - Thieáu hoaëc kieåm tra veä sinh cuûa y teá khoâng ñaày ñuû, v. v. . . 3- Ñaùnh giaù tai naïn lao ñoäng: Ñeå ñaùnh giaù ñuùng ñaén veà tình hình tai naïn, chaán thöông vaø beänh ngheà nghieäp phaûi döïa vaøo caùc heä soá chaán thöông: - Heä soá taàn soá chaán thöông ( Kt.s ) laø tyû soá soá löôïng tai naïn xaåy ra trong moät khoaûng thôøi gian nhaát ñònh vôùi soá ngöôøi laøm vieäc bình quaân trung bình trong xí nghòeâp hay phaân xöôûng trong thôøi gian ñoù. Trong thöïc teá heä soá taàn soá chaán thöông thöôøng ñöôïc tính vôùi 1000 ngöôøi laøm vieäc vaø ñöôïc xaùc ñònh theo coâng thöùc: S K = ×1000 t.s. N 5
6. Trong ñoù : S – Soá tai naïn xaåy ra phaûi nghæ vieäc treân 3 ngaøy theo thoáng keâ trong moät thôøi gian xaùc ñònh. N – Soá ngöôøi laøm vieäc trung bình trong khoaûng thôøi gian ñoù. - Heä soá naëng nheï ( Kn ) laø soá ngaøy phaûi nghæ vieäc trung bình tính cho moãi tröôøng hôïp tai naïn xaåy ra. D K = n S Trong ñoù : D – Laø toång soá ngaøy phaûi nghæ vieäc do caùc tröôøng hôïp tai naïn xaåy ra trong khoaûng thôøi gian nhaát ñònh. Trong tính toaùn S chæ keå caùc tröôøng hôïp laøm maát khaû naêng lao ñoäng taïm thôøi. Nhöõng tröôøng hôïp cheát ngöôøi hoaëc laøm maát khaû naêng lao ñoäng vónh vieãn khoâng keå ñeán trong heä soá naëng nheï, phaûi xeùt rieâng. III- Caùc bieän phaùp ñeà phoøng tai naïn lao ñoäng. 1- Bieän phaùp kyõ thuaät: - Cô khí hoùa vaø töï ñoäng hoùa quùa trình saûn xuaát; - Duøng chaát khoâng ñoäc hoaëc ít ñoäc thay theá chaát ñoäc tính cao; - Ñoåi môùi quy trình coâng ngheä, v.v. . . 2- Bieän phaùp kyõ thuaät veä sinh: - Giaûi quyeát thoâng gioù vaø chieáu saùng toát nôi saûn xuaát; - Caûi thieän ñieàu kieän laøm vieäc. 3- Bieän phaùp phoøng hoä caù nhaân: - Döïa theo tính chaát ñoäc haïi trong saûn xuaát, moãi ngöôøi coâng nhaân seõ ñöôïc trang bò duïng cuï phoøng hoä thích hôïp. 4- Bieän phaùp toå chöùc lao ñoäng khoa hoïc: - Phaân coâng lao ñoäng hôïp lyù; - Tìm ra nhöõng bieän phaùp caûi tieán laøm cho lao ñoäng bôùt naëng nhoïc, bôùt tieâu hao naêng löôïng; - Laøm cho lao ñoäng thích nghi vôùi con ngöôøi vaø con ngöôøi thích nghi vôùi coâng cuï saûn xuaát môùi, vöøa coù naêng suaát lao ñoäng cao laïi an toaøn hôn. 5- Caùc bieän phaùp y teá: - Kieåm tra söùc khoeû coâng nhaân, khaùm tuyeån ñeå boá trí lao ñoäng phuø hôïp; - Khaùm ñònh kyø cho coâng nhaân tieáp xuùc vôùi caùc yeáu toá ñoäc haïi nhaèm phaùt hieän sôùm beänh ngheà nghieäp vaø nhöõng beänh maõn tính khaùc ñeå kòp thôøi coù bieän phaùp giaûi quyeát. - Tieán haønh giaùm ñònh khaû naêng lao ñoäng,höôùng daãn luyeän taäp, phuïc hoài laïi khaû naêng lao ñoäng. - Coù cheá ñoä aên uoáng hôïp lyù. 6
7. Chöông 2 VI KHÍ HAÄU TRONG SAÛN XUAÁT §2-1 Khaùi nieäm vaø ñònh nghóa Vi khí haäu laø traïng thaùi lyù hoïc cuûa khoâng khí trong khoaûng khoâng gian thu heïp, goàm caùc yeáu toá nhieät ñoä, ñoä aåm, böùc xaï nhieät vaø toác ñoä chuyeån ñoäng cuûa khoâng khí. Ñieàu kieän cuûa vi khi haäu trong saûn xuaát phuï thuoäc vaøo tính chaát cuûa quaù trình coâng ngheä vaø khí haäu ñòa phöông. Veà maët veä sinh, vi khí haäu coù theå aûnh höôûng ñeán söùc khoeû cuûa coâng nhaân. §2-2 Ñieàu kieän vi khí haäu - Nhieät ñoä laø yeáu toá khí töôïng quan troïng trong saûn xuaát, phuï thuoäc vaøo hieän töôïng phaùt nhieät cuûa quaù trình saûn xuaát. Nhieät ñoä nôi laøm vieäc cuûa coâng nhaân khoâng vöôït quaù 35oC. - Böùc xaï nhieät laø nhöõng haït naêng löôïng truyeàn trong khoâng khí döôùi daïng dao ñoäng soùng ñieän töø, goàm tia hoàng ngoaïi, tia töû ngoaïi vaø tia saùng thöôøng. Khi nung noùng kim loaïi ñeán 500oC seõ phaùt sinh tia hoàng ngoaïi, nung tôùi 1800- 2000oC seõ phaùt sinh tia saùng thöôøng vaø tia töû ngoaïi, nung tieáp tôùi 3000oC löôïng tia töû ngoaïi phaùt ra caøng nhieàu. Tieâu chuaån veä sinh cho pheùp laø 1kcal/m2.phuùt. - Ñoä aåm laø löôïng hôi nöôùc coù trong khoâng khí bieåu thò baèng gam trong moät meùt khoái khoâng khí, hoaëc baèng söùc tröông hôi nöôùc tính baèng mm coät thuûy ngaân. Nôi saûn xuaát ñoä aåm cho pheùp khoaûng 75-85%. - Toác ñoä chuyeån ñoäng khoâng khí ñöôïc bieåu thò baèng m/s. Taïi nôi laøm vieäc toác ñoä chuyeån ñoäng khoâng khí khoâng vöôït quaù 3m/s, treân 5m/s coù theå gaây kích thích baát lôïi cho cô theå. - Nhieät ñoä hieäu quaû töông ñöông. Ñeå ñaùnh giaù taùc duïng toång hôïp cuûa caùc yeáu toá nhieät ñoä, ñoä aåm vaø vaän toác gioù cuûa moâi tröôøng khoâng khí ñoái vôùi caûm giaùc nhieät ñoä cuûa cô theå con ngöôøi, ngöôøi ta ñöa ra khaùi nieäm veà “nhieät ñoä hieäu quaû töông ñöông”, kyù hieäu thqtñ. Nhieät ñoä hieäu quaû töông ñöông cuûa khoâng khí coù nhieät ñoä t, ñoä aåm ϕ vaø vaän toác chuyeån ñoäng v laø nhieät ñoä cuûa khoâng khí baûo hoøa hôi nöôùc coù φ=100% vaø khoâng coù gioù v = 0 maø gaây ra caûm giaùc nhieät gioáng heät nhö caûm giaùc gaây ra bôûi khoâng khí vôùi t, ϕ, v ñaõ cho. §2-3 Ñieàu hoøa thaân nhieät ôû ngöôøi Cô theå ngöôøi coù nhieät ñoä khoâng ñoåi trong khoaûng 37oC±0,5 laø nhôø quaù trình ñieàu nhieät do trung taâm chæ huy ñieàu nhieät ñieàu khieån. Ñeå duy trì caân baèng thaân nhieät trong ñieàu kieän vi khí haäu noùng, cô theå thaûi nhieät thöøa baèng giaûn maïch ngoaïi bieân vaø taêng cöôøng tieát moà hoâi. Chuyeån moät lít maùu töø noäi taïng ra ngoaøi 7
8. da thaûi ñöôïc 2,5 kcal vaø nhieät ñoä haï ñöôïc 3oC. Moät lít moà hoâi bay hôi hoaøn toaøn thaûi ra chöøng 580 kcal. Trong ñieàu kieän vi khí haäu laïnh cô theå taêng cöôøng quaù trình sinh nhieät vaø haïn cheá quaù trình thaûi nhieät ñeå duy trì söï thaêng baèng nhieät. Thaêng baèng nhieät chæ coù theå thöïc hieän ñöôïc trong phaïm vi tröôøng ñieàu nhieät, goàm hai vuøng: vuøng ñieàu nhieät hoùa hoïc vaø vuøng ñieàu nhieät lyù hoïc. Vöôït quaù giôùi haïn naøy veà phía döôùi cô theå seõ bò nhieãm laïnh, ngöôïc laïi veà phía treân seõ bò quaù noùng. 1-Ñieàu nhieät hoùa hoïc laø quaù trình bieán ñoåi sinh nhieät do söï oxi hoùa caùc chaát dinh döôõng. Bieán ñoåi chuyeån hoùa thay ñoåi theo nhieät ñoä khoâng khí beân ngoaøi vaø traïng thaùi lao ñoäng hay nghæ ngôi cuûa cô theå. Quaù trình chuyeån hoùa taêng khi nhieät ñoä beân ngoaøi thaáp vaø lao ñoäng naëng, ngöôïc laïi quaù trình giaûm khi nhieät ñoä moâi tröôøng cao vaø cô theå ôû traïng thaùi nghæ ngôi. 2- Ñieàu nhieät lyù hoïc laø taát caû caùc quaù trình bieán ñoåi thaûi nhieät cuûa cô theå goàm truyeàn nhieät, ñoái löu, böùc xaï vaø bay hôi moà hoâi vv .Thaûi nhieät baèng truyeàn nhieät laø hình thöùc maát nhieät cuûa cô theå khi nhieät ñoä cuûa khoâng khí vaø caùc vaät theå maø ta tieáp xuùc coù nhieät ñoä thaáp hôn nhieät ñoä ôû da. Khi da coù nhieät ñoä cao hôn nhieät ñoä moâi tröôøng seõ xaåy ra quaù trình truyeàn nhieät ngöôïc laïi, Do coù söï thay ñoåi ñoù cô theå coù caûm giaùc maùt meû hoaëc noùng böùc veà muøa heø hoaëc coù theå caûm thaáy laïnh hay aám aùp veà muøa ñoâng. Cô theå ngöôøi cuõng nhö caùc beà maët vaät theå quanh ngöôøi coù theå phaùt ra tia böùc xaï nhieät. Tröôøng hôïp da ngöôøi coù nhieät ñoä thaáp hôn nhieät ñoä treân beà maët vaät theå seõ thu nhaän tia böùc xaï ñeán vaø ngöôïc laïi. Khi nhieät ñoä khoâng khí cao hôn 34oC (lôùn hôn nhieät ñoä da) cô theå seõ thaûi nhieät baèng bay hôi moà hoâi. §2-4 Aûnh höôûng cuûa vi khí haäu ñoái vôùi cô theå ngöôøi 1- Aûnh höôûng cuûa vi khí haäu noùng a- Bieán ñoåi sinh lyù - Laøm vieäc trong ñieàu kieän vi khí haäu noùng ñeå duy trì caân baèng nhieät, cô theå phaûi tieát nhieàu noà hoâi, coù khi leân tôùi 5-7 lít, laøm giaûm theå troïng. - Keøm theo moà hoâi, cô theå coøn maát moät löôïng muoái aên ñaùng keå, moät soá muoái khoaùng ñaëc bieät laø ion K, Na, Ca, I, Fe vaø moät soá sinh toá C, B1, B2 PP - Do maát nhieàu nöôùc, laøm cho khoái löôïng maùu, tyû troïng, ñoä nhôùt cuûa maùu thay ñoåi, tim phaûi laøm vieäc nhieàu hôn ñeå cung caáp naêng löôïng vaø thaûi heát nhieät thöøa cho cô theå. - Do maát nöôùc, phaûi uoáng nöôùc nhieàu laøm cho dòch vò bò loaûng, laøm maát caûm giaùc theøm aên vaø aên maát ngon. - Chöùc naêng dieät truøng cuûa dòch vò bò haïn cheá, laøm cho daï daøy, ruoät bò vieâm nhieãm; chöùc naêng gan cuõng bò aûnh höôûng. - Hoaït ñoäng cuûa heä thaàn kinh trung öông cuõng bò aûnh höôûng, deã gaây tai naïn lao ñoäng. 8
9. b- Roái loaïn beänh lyù - Thöôøng gaëp laø chöùng say noùng vaø chöùng co giaät. Chöùng say noùng do maát caân baèng nhieät vôùi caùc trieäu chöùng choùng maët, ñau ñaàu, ñau thaét ngöïc, buoàn noân, nhòp thôû vaø maïch nhanh vôùi traïng thaùi suy nhöôïc roõ reät vv . Ñeå caáp cöùu naïn nhaân, trong caû hai tröôøng hôïp caàn ñöa ngay ra nôi thoaùng, cho thuoác trôï hoâ haáp, trôï tim maïch vaø caùc thuoác trôï löïc caáp cöùu khaùc. 2- Aûnh höôûng cuûa vi khí haäu laïnh - Do aûnh höôûng cuûa nhieät ñoä thaáp, da trôû neân xanh laïnh, nhieät ñoä da coøn döôùi 33oC. - Laïnh coøn laøm giaûm nhòp tim vaø nhòp thôû, nhöng möùc tieâu thuï oxi laïi taêng leân nhieàu do cô vaø gan phaûi laøm vieäc nhieàu deå chuyeån hoùa sinh nhieàu nhieät. - Laïnh sinh caûm giaùc teâ coùng khoù vaän ñoäng, maát daàn caûm giaùc, sinh chöùng ñau cô, vieâm cô, vieâm daây thaàn kinh ngoaïi bieân vv - Laïnh coøn gaây ra beänh dò öùng hen pheá quaûn, laøm giaûm söùc ñeà khaùng mieån dòch, gaây ra caùc beänh ñöôøng hoâ haáp, beänh thaáp khôùpvv 3-Aûnh höôûng cuûa böùc xaï nhieät - Tia hoàng ngoaïi. Tuøy theo cöôøng ñoä böùc xaï hoàng ngoaïi coù theå sinh möùc taùc duïng nhieät. Tia hoàng ngoaïi coù böôùc soùng ngaén coù söùc roïi saâu vaøo döôùi da tôùi 3cm, gaây boûng da, gaây caûm giaùc noùng boûng, gaây say noùng, gaây ñuïc nhaân maét, giaûm thò löïc coù theå bò muø. - Tia töû ngoaïi goàm caùc böùc xaï coù böôùc soùng töø 400- 7,6 nm, chia laøm 3 loaïi: + Tia töû ngoaïi A coù böôùc soùng daøi töø 400-315nm sinh ra töø aùnh naéng maët trôøi, ñeøn daây toùc, ñeøn huyønh quang, tia löõa haøn + Tia töû ngoaïi B coù böôùc soùng trung bình töø 315-280nm sinh ra töø ñeøn hôi thuûy ngaân, loø naáu theùp hoà quang. + Tia töû ngoaïi C coù böôùc soùng ngaén döôùi 280nm. Tia töû ngoaïi coù theå gaây ra boûng da. Tia töû ngoaïi coù böôùc soùng daøi gaây ban ñoû sau moät thôøi gian tieàm taøng 6-8 giôø, duy trì töø 24-30 giôø roài maát daàn vaø ñeå laïi moät vuøng xaïm da beàn vöõng. Vôùi tia töû ngoaïi böôùc soùng ngaén, ban ñoû xuaát hieän vaø bieán maát nhanh hôn, coù caûm giaùc ñau hôn vaø ñeå laïi vuøng xaùm da yeáu hôn. Tia töû ngoaïi gaây ra vieâm maøng tieáp hôïp caáp tính, giaûm thò löïc vaø thu heïp thò tröôøng. Neáu taùc duïng nheï vaø laâu ngaøy coù theå gaây moûi meät, suy nhöôïc, ñau ñaàu, choùng maët, keùm aên . - Tia lase. Laøm vieäc vôùi tia lase coù theå bò boûng da, boûng maøng voõng maïc. §2-5 Bieän phaùp phoøng choáng taùc haïi cuûa vi khí haäu xaáu 1- Vi khí haäu noùng. a- Bieän phaùp kyõ thuaät. - Cô khí hoùa vaø töï ñoäng hoùa quaù trình saûn xuaát ôû nôi coù nhieät ñoä cao. - Caùch ly nguoàn nhieät ñoái löu vaø böùc xaï ôû nôi laøm vieäc. - Duøng maøn nöôùc haáp thuï caùc tia böùc xaï ôû tröôùc cöõa loø. 9
10. - Saép xeáp maët baèng caùc phaân xöôûng hôïp lyù khi thieát keá. b- Bieän phaùp veä sinh y teá. - Caàn quy ñònh cheá ñoä lao ñoäng thích hôïp cho caùc ngaønh ngheà thöïc hieän trong ñieàu kieän vi khí haäu xaáu. - Toå chöùc toát nôi nghæ cho coâng nhaân, phoøng nghæ phaûi ñöôïc caùch ly toát vôùi nguoàn nhieät. - Coù cheá ñoä aên, uoáng hôïp lyù. - Coâng nhaân ñöôïc trang bò duïng cuï, quaàn aùo baûo hoä phuø hôïp vôùi tính chaát coâng vieäc. - Caàn toå chöùc khaùm tuyeån ñònh kyø cho coâng nhaân. 2- Vi khí haäu laïnh. - Muøa ñoâng caàn ñeà phoøng laïnh cho coâng nhaân baèng caùch che chaén toát. - Duøng bieän phaùp thoâng gioù söôûi aám. Coù cheá ñoä aên choáng reùt. - Trang bò quaàn aùo baûo hoä vaø duïng cuï thích hôïp cho coâng nhaân. 10
11. Chöông 3 PHOØNG CHOÁNG NHIEÃM ÑOÄC TRONG SAÛN XUAÁT §3-1 Khaùi nieäm veà taùc duïng cuûa chaát ñoäc 1- Khaùi nieäm. Chaát ñoäc coâng nghieäp laø nhöõng chaát duøng trong saûn xuaát, khi xaâm nhaäp vaøo cô theå duø chæ moät löôïng nhoû cuõng gaây neân tình traïng beänh lyù. Beänh do chaát ñoäc gaây ra trong saûn xuaát goïi laø nhieãm ñoäc ngheà nghieäp. Aûnh höôûng cuûa chaát ñoäc ñoái vôùi cô theå ngöôøi lao ñoäng laø do hai yeáu toá quyeát ñònh: - Ngoaïi toá do taùc haïi cuûa chaát ñoäc. - Noäi toá do traïng thaùi cuûa cô theå. Tuøy theo hai yeáu toá naøy maø möùc ñoä taùc duïng coù khaùc nhau. Khi noàng ñoä vöôït quaù giôùi haïn cho pheùp, söùc ñeà khaùng cuûa cô theå yeáu, chaát ñoäc seõ gaây ra nhieãm ñoäc ngheà nghieäp. Noàng ñoä chaát ñoäc cao, tuy thôøi gian tieáp xuùc khoâng laâu vaø cô theå luoân maïnh khoûe vaãn bò nhieãm ñoäc caáp tính, thaäm chí coù theå cheát. 2- Ñöôøng xaâm nhaäp cuûa chaát ñoäc -Theo ñöôøng hoâ haáp : caùc chaát ñoäc ôû theå khí theå hôi, buïi ñeàu coù theå xaâm nhaäp qua ñöôøng hoâ haáp, xaâm nhaäp qua caùc pheá quaûn, pheá baøo ñi thaúng vaøo maùu ñeán khaép cô theå gaây ra nhieãm ñoäc. - Ñöôøng tieâu hoùa : thöôøng do aên uoáng, huùt thuoác trong khi laøm vieäc. ÔÛ ñaây chaát ñoäc qua gan vaø ñöôïc giaûi ñoäc baèng caùc phaûn öùng phöùc taïp neân ít gaây nguy hieåm hôn. - Caùc chaát ñoäc thaám qua da: chuû yeáu laø caùc chaát hoøa tan trong nöôùc, thaám qua da ñi vaøo maùu nhö bezen, röôïu eâtilic. Caùc chaát ñoäc khaùc coù theå qua loã chaân loâng, tuyeán moà hoâi ñi vaøo maùu 3- Chuyeån hoùa, tích chöùa vaø ñaøo thaûi - Chuyeån hoùa: caùc chaát ñoäc trong cô theå tham gia vaøo caùc quaù trình sinh hoùa phöùc taïp trong caùc toå chöùc cuûa cô theå vaø seõ chòu caùc bieán ñoåi nhö phaûn öùng oxi hoùa khöû, thuûy phaân vv phaàn lôùn bieán thaønh chaát ít ñoäc hoaëc hoaøn toaøn khoâng ñoäc. Trong quaù trình naøy gan, thaän coù vai troø raát quan troïng, ñoù laø nhöõng cô quan tham gia giaûi ñoäc. - Tích chöùa chaát ñoäc: Coù moät soá chaát ñoäc khoâng gaáy taùc duïng ñoäc ngay khi xaâm nhaäp vaøo cô theå, maø noù tích chöùa ôû moät soá cô quan döôùi daïng caùc hôïp chaát khoâng ñoäc nhö chì, plo taäp trung vaøo trong xöông hoaëc laéng ñoïng vaøo gan thaän. Ñeán moät luùc naøo ñoù döôùi aûnh höôûng cuûa noäi ngoaïi moâi thay ñoåi, caùc chaát naøy ñöôïc huy ñoäng moät caùch nhanh choùng ñöa vaøo maùu gaây nhieãm ñoäc. 11
12. - Ñaøo thaûi chaát ñoäc: Chaát ñoäc hoùa hoïc hoaëc saûn phaåm chuyeån hoùa sinh hoïc cuûa noù ñöôïc ñöa ra ngoaøi cô theå baèng ñöôøng phoåi, thaän, ruoät vaø caùc tuyeán noäi tieát. + Caùc chaát kim loaïi naëng nhö chì, thuûy ngaân, mangan thaûi qua ñöôøng ruoät, ñöôøng thaän. + Caùc chaát tan trong môõ nhö thuûy ngaân, chì, broâm ñöôïc thaûi qua da, qua söõa meï, theo nöôùc boït + caùc chaát coù tính bay hôi nhö röôïu, ete. Xaêng theo hôi thôû thaûi ra ngoaøi. §3-2 Taùc haïi cuûa caùc chaát ñoäc vaø nhieãm ñoäc ngheà nghieäp 1- Phaân loaïi. Döïa vaøo taùc duïng chuû yeáu cuûa chaát ñoäc ta chia thaønh caùc nhoùm sau : - Nhoùm moät: Chaát gaây boûng, kích thích da vaø nieâm maïc nhö axít ñaëc, kieàm ñaëc vaø loaûng ( voâi toâi, NH3 ). + Gaây boûng da: möùc ñoä naëng nheï tuøy theo noàng ñoä hoùa chaát; Bao goàm moät soá loaïi axít nhö axít sunfuric, axít nitric, axít clohidric, boà taït, amoâniaéc. Neáu boûng naëng coù theå gaây ra choaùng, khoù thôû, noân möõa, hoân meâ, soát cao + Boûng nieâm maïc: toån thöông maøng tieáp hôïp, gaây muø hoaëc giaûm thò löïc - Nhoùm hai: Chaát kích thích ñöôøng hoâ haáp, pheá quaûn, pheá baøo nhö : clo, NH3, SO3, NO, SO2, HCL, hôi flo, hôi broâm, NO3 - Nhoùm ba: Chaát gaây ngaït bao goàm gaây ngaït ñôn thuaàn vaø gaây ngaït hoùa hoïc nhö: CO2, eâtan, meâtan, CO laøm loaõng döôõng khí, laøm maát khaû naêng vaän chuyeån oxi cuûa hoàng caàu gaây roái loaïn hoâ haáp. - Nhoùm boán: Taùc duïng chuû yeáu leân heä thaàn kinh trung öông gaây meâ, gaây teâ, caùc hôïp chaát nhö hidrocacbua, caùc loaïi röôïu, H2S, CS2, xaêng 2- Moät soá chaát ñoäc vaø nhieãm ñoäc ngheà nghieäp thöôøng gaëp. a- Chì Pb vaø caùc hôïp chaát cuûa chí nhö Teâtraeâtin chi- Pb(C2H5)4 vaø teâtrameâtin chì- Pb(CH3)4. - Chì coù theå vaøo cô theå qua ñöôøng hoâ haáp, ñöøng tieâu hoùa vaø gaây ñoäc chuû yeáu cho heä thaàn kinh, heä taïo maùu, gaây roái loaïn tieâu hoùa, ung thö vv gaây nhieãm ñoäc caáp tính va nhieãm ñoäc maõn tính. - Caùc hôïp chaát cuûa chì duøng pha trong xaêng vaø moät soá saûn phaåm coâng nghieäp. Xaâm nhaäp vaøo cô theå chuû yeáu baèng ñöôøng hoâ haáp, ñöôøng da gaây ra nhieãm ñoäc caáp tính cho heä thaàn kinh trung öông: gaây höng phaán maïnh, gaây roái loaïn giaác nguû vôùi aûo giaùc gheâ sôï vôùi noàng ñoä cao 0,182mg/lít khoâng khí coù theå gaây ra cheát suùc vaät sau 18 giôø. Teâtraeâtin chì ñoäc gaáp 5 laàn so vôùi teâtrameâtin chì. b- Thuûy ngaân (Hg) laø moät kim loaïi naëng, soâi ôû nhieät ñoä 357oC, bay hôi ôû nhieät ñoä thöôøng duøng cheá taïo muoái thuûy ngaân, laøm thuoác tröø saâu, dieät naám trong noâng nghieäp. Hôi thuûy ngaân coù ñoäc tính cao, xaâm nhaäp vaøo cô theå qua ñöôøng hoâ haáp, ñöôøng da. Thöôøng gaây nhieãm ñoäc maõn tính : toån thöông heä thaàn kinh, giaûm 12
13. trí nhôù, roái loaïn tieâu hoùa, vieâm raêng lôïi, roái loaïn chöùc naêng gan. Ñoái vôùi nöõ gaây roái loaïn kinh nguyeät, saåy thai c-Cacbon oxít (CO) laø thöù khí khoâng maøu, khoâng muøi. Ñöôïc taïo ra do söï chaùy khoâng hoaøn toaøn. Khi hít thôû do coù tính chaát aùi tính vôùi heâmoâgloâbin gaáp 250 laàn so vôùi oxi, noù seõ cöôùp oxi cuûa heâmoâgloâbin vaø taïo thaønh cacboâxiheâmoâgloâbin, laøm maát khaû naêng vaän chuyeån oxi cuûa maùu ñeán caùc toå chöùc vaø gaây ra ngaït. Nhieãm ñoäc caáp thöôøng gaây ra ñau ñaàu, uø tai, choùng maët, buoàn noân, co giaät, meät moõi, hoân meâ Nhieãm ñoäc maõn tính gaây ñau ñaàu, meät moõi, suït caân d- Benzen (C6H6). Ñöôïc söû duïng roäng raõi trong kyõ ngheä nhuoäm, laøm nöôùc hoa, laøm dung moâi hoøa tan daàu môõ, sôn, cao su Benzen vaøo cô theå qua ñöôøng hoâ haáp vaø gaây ra hoäi chöùng thieáu maùu naëng, gaây suy tuûy, nhieãm truøng huyeát coù theå daãn ñeán töû vong. Nhieãm ñoäc caáp tính gaây ra say, kích thích maïnh heä thaàn kinh trung öông. e- Thuoác tröø saâu höõu cô nhö : 666, DDT, Toxaphen (C10H10Cl8) do caáu truùc chuùng beàn vöõng, tích luõy laâu daøi trong cô theå vaø khoù phaân giaûi trong moâi tröôøng. Hôïp chaát höõu cô hay duøng nhö parathion (C8H10NO5PS), wofatox, diptex, DDVP (ñimeâtyl ñiclorovinyl photphat), TEEP (teâtraeâtyl piroâphoâtphat) thöôøng gaây nhieãm ñoäc caáp tính do chaát ñoäc thaám qua da, ñöôøng hoâ haáp, suy nhöôïc thaàn kinh lieät cô §3-3 Bieän phaùp phoøng choáng nhieãm ñoäc ngheà nghieäp 1- Bieän phaùp kyõ thuaät - Loaïi tröø nguyeân lieäu ñoäc trong saûn xuaát hoaëc duøng chaát ít ñoäc ñeå thay theá. - Cô khí hoùa vaø töï ñoäng quaù trình saûn xuaát . - Boïc kín maùy moùc, thöôøng xuyeân kieåm tra söõa chöõa maùy moùc thieát bò. - Toå chöùc hôïp lyù quaù trình saûn xuaát. - Toå chöùc thoâng gioù huùt buïi toát. - Xaây döïng cheá ñoä coâng taùc an toaøn lao ñoäng. 2- Bieän phaùp caù nhaân - Trang bò maët naï phoøng ñoäc. - Quaàn aùo baûo veä choáng hôi ñoäc, buïi, chaát loûng ñoäc; uûng cao su, gaêng tay 3- Bieän phaùp y teá - Phaûi ñöôïc khaùm tuyeån theo ñònh kyø. - Coù cheá ñoä boài döôõng thích hôïp. 4- Caáp cöùu. - Ñöa ngay naïn nhaân ra khoûi nôi nhieãm ñoäc, thay boû quaàn aùo, uû aám cho naïn nhaân. - Cho ngay thuoác trôï tim, trôï hoâ haáp hoaëc hoâ haáp nhaân taïo. - Röûa da baèng nöôùc xaø phoøng nôi bò thaám chaát ñoäc. 13
14. Chöông 4 PHOØNG CHOÁNG BUÏI TRONG SAÛN XUAÁT §4-1 Ñònh nghóa, phaân loaïi vaø tính chaát lyù hoùa cuûa buïi 1- Ñònh nghóa. Buïi laø moät taäp hôïp nhieàu haït, coù kích thöôùc nhoû beù, toàn taïi laâu trong khoâng khí döôùi daïng buïi bay, buïi laéng vaø caùc heä khí dung nhieàu pha goàm hôi, khoùi, muø. - Buïi bay coù kích thöôùc töø 0,001-10μm bao goàm tro, muoäi, khoùi vaø nhöõng haït chaát raén ñöôïc nghieàn nhoû. Buïi naøy thöôøng gaây toån thaát naëng cho ñöôøng hoâ haáp, nhaát laø beänh phoåi nhieãm buïi thaïch anh - Buïi laéng coù kích thöôùc lôùn hôn 10μm, thöôøng rôi nhanh xuoáng ñaát. Buïi naøy thöôøng gaây taùc haïi cho da vaø maét, gaây nhieãm truøng, gaây dò öùng vv 2- Phaân loaïi buïi. a- Theo nguoàn goác ñöôïc phaân ra: Buïi höõu cô nhö buïi töï nhieân, buïi thöïc vaät (goã, boâng); buïi ñoäng vaät (loâng, len, toùc ); buïi nhaân taïo (nhöïa hoùa hoïc, cao su vv ); buïi voâ cô nhö buïi khoaùng chaát (thaïch anh ); buïi kim loaïi (saét, ñoàng, chì ). b- Theo kích thöôùc haït buïi phaân ra: Buïi lôùn hôn 10μm laø buïi thöïc söï; buïi töø 10-0,1 μm nhö söông muø; döôùi 0,1μm nhö buïi khoùi. c- Theo taùc haïi cuûa buïi phaân ra: Buïi gaây nhieãm ñoäc chung (chì, thuûy ngaân, benzen); buïi gaây dò öùng vieâm muõi, hen, noåi ban vv (buïi boâng gai, phaân hoùa hoïc, moät soá tinh daàu goã vv ); Buïi gaây nhieãm truøng (loâng, len, toùc, xöông ); buïi gaây xô hoùa phoåi (thaïch anh, buïi amiaêng ). 3- Tính chaát hoùa lyù cuûa buïi. a- Ñoä phaân taùn: laø traïng thaùi cuûa buïi trong khoâng khí phuï thuoäc vaøo troïng löôïng haït buïi vaø söùc caûn khoâng khí. Haït buïi caøng lôùn caøng deã rôi töï do, haït caøng mòn rôi chaäm vaø haït nhoû hôn 0,1 μm thì chuyeån ñoäng Brao trong khoâng khí. Nhöõng haït buïi mòn gaây haïi cho phoåi nhieàu hôn. b- Söï nhieãm ñieän cuûa buïi: Döôùi taùc duïng cuûa moät ñieän tröôøng maïnh caùc haït buïi bò nhieãm ñieän vaø seõ bò cöïc cuûa ñieän tröôøng huùt vôùi nhöõng vaän toác khaùc nhau tuøy thuoäc kích thöôùc haït buïi. Tính chaát naøy cuûa buïi ñöôïc öùng duïng ñeå loïc buïi baèng ñieän. c- Tính chaùy noå cuûa buïi: Caùc haït buïi caøng nhoû mòn dieän tích tieáp xuùc vôùi oxi caøng lôùn, hoaït tính hoùa hoïc caøng maïnh, deã boác chaùy trong khoâng khí. Ví duï nhö boät saét, boät cacbon, boät coâban, boâng vaûi coù theå töï boác chaùy trong khoâng khí. Neáu coù moài löõa nhö tia löõa ñieän, caùc loaïi ñeøn khoâng coù baûo veä laïi caøng nguy hieåm hôn. 14
15. d- Tính laéng traàm nhieät cuûa buïi: Cho moät luoàng khoùi ñi qua moät oáng daãn töø vuøng noùng sang vuøng laïnh hôn, phaàn lôùn khoùi bò laéng treân beà maët oáng laïnh, hieän töôïng naøy laø do caùc phaàn töû khí giaûm vaän toác töø vuøng noùng sang vuøng laïnh. Söï laéng traàm cuûa buïi ñöôïc öùng duïng ñeå loïc buïi. §4-2 Taùc haïi cuûa buïi Buïi gaây nhieàu taùc haïi cho con ngöôøi vaø tröôùc heát laø ñöôøng hoâ haáp, beänh ngoaøi da, beänh treân ñöôøng tieâu hoùa vv Khi chuùng ta thôû nhôø coù loâng muõi vaø maøng nieâm dòch cuûa ñöôøng hoâ haáp maø nhöõng haït buïi coù kích thöôùc lôùn hôn 5 μm bò giöõ laïi ôû hoùc muõi tôi 90%. Caùc haït buïi nhoû hôn theo khoâng khí vaøo taän pheá nang, ôû ñaây buïi ñöôïc caùc lôùp thöïc baøo vaây vaø tieâu dieät khoaûng 90%, soá coøn laïi ñoïng ôû phoåi gaây ra moät soá beänh buïi phoåi vaø caùc beänh khaùc. 1- Beänh phoåi nhieãm buïi thöôøng gaëp ôû nhöõng coâng nhaân khai thaùc, cheá bieán, vaän chuyeån quaëng, kim loaïi, than vv 2- Beänh silicose laø beänh do phoåi bò nhieãm buïi silic ôû thôï khoan ñaù, thôï moû, thôï laøm goám söù vv . Beänh naøy chieám 40-70% trong toång soá beänh veà phoåi. 3- Beänh ñöôøng hoâ haáp: Vieâm muõi, hoïng, pheá quaûn, vieâm teo muõi do buïi crom, asen. 4- Beänh ngoaøi da: buïi gaây kích thích da, beänh muïn nhoït, lôû loeùt nhö buïi voâi, thieác, thuoác tröø saâu. Buïi ñoàng gaây nhieãm truøng da raát khoù chöõa, buïi nhöïa than gaây söng taáy. 5- Chaán thöông maét: buïi vaøo maét gaây kích thích maøng tieáp hôïp, vieâm mi maét, moäng thòt. Buïi axit hoaëc kieàm gaây boûng maét vaø coù theå daãn tôùi muø maét. 6- Beänh ôû ñöôøng tieâu hoùa: buïi ñöôøng, boät ñoïng laïi ôû raêng gaây saâu raêng, kim loaïi saéc nhoïn vaøo daï daøy gaây toån thöông nieâm maïc, roái loaïn tieâu hoùa. §4-3 Caùc bieän phaùp phoøng choáng buïi 1- Bieän phaùp kyõ thuaät - Cô khí hoùa vaø töï ñoäng hoùa quaù trình saûn xuaát ñoù laø khaâu quan troïng nhaát nhaèm caùch ly coâng nhaân ra khoûi nôi phaùt sinh ra buïi nhö töï ñoäng hoùa quaù trình ñoùng goùi bao xi maêng. Aùp duïng nhöõng bieän phaùp vaän chuyeån baèng hôi, maùy huùt vv - Thay ñoài phöông phaùp coâng ngheä nhö trong xöôûng ñuùc laøm saïch baèng nöôùc thay laøm saïch baèng caùt, duøng phöông phaùp öôùt thay cho phöông phaùp khoâ trong coâng nghieäp saûn xuaát xi maêng. - Thay vaät lieäu coù nhieàu buïi ñoäc baèng vaät lieäu ít ñoäc. - Thoâng gioù vaø huùt buïi trong caùc xöôûng coù nhieàu buïi. - Theo doõi noàng ñoä buïi ôû giôùi haïn noå, ñaëc bieät chuù yù tôùi caùc oáng daãn vaø maùy loïc buïi, chuù yù caùch ly moài löõa. 15
16. 2-Bieän phaùp y teá vaø veä sinh caù nhaân - Khaùm tuyeån ñònh kyø cho coâng nhaân laøm vieäc trong moâi tröôøng nhieàu buïi. - Trang bò aùo quaàn baûo hoä lao ñoäng, maët naï, khaåu trang theo yeâu caàu veä sinh. - Coù cheá ñoä aên uoáng, nghæ ngôi ñuùng möùc cho coâng nhaân 16
17. Chöông 5 TIEÁNG OÀN VAØ CHAÁN ÑOÄNG TRONG XAÛN XUAÁT §5-1 Khaùi nieäm veà tieáng oàn vaø chaán ñoäng 1- Tieáng oàn Tieáng oàn laø moät danh töø chung, duøng ñeå chæ nhöõng aâm thanh gaây khoù chuïi, quaáy roái ñieàu kieän laøm vieäc vaø nghæ ngôi cuûa con ngöôøi. Veà maët vaät lyù, aâm thanh laø dao ñoäng soùng lan truyeàn trong caùc moâi tröôøng ñaøn hoài (chaát khí, chaát loûng, chaát raén) do caùc vaät theå dao ñoäng gaây ra. Caùc vaät theå dao ñoäng naøy ñöôïc goïi laø nguoàn aâm. Khoâng gian trong ñoù coù soùng aâm lan truyeàn thì ñöôïc goïi laø tröôøng aâm. Aùp suaát dö trong tröôøng aâm ñöôïc goïi laø aùp suaát aâm P, ñôn vò tính laø ñyn/cm2 hay laø bar. Cöôøng ñoä aâm I laø soá naêng löôïng soùng truyeân qua dieän tích beà maët 1 cm2 vuoâng goùc vôùi phöông truyeàn soùng trong 1 giaây (erg/cm2.s hoaëc w/cm2). Cöôøng ñoä aâm vaø aùp suaát lieân heä vôùi nhau theo bieåu thöùc: P 2 I = (erg/cm2) ρc ρ - laø maät ñoä cuûa moâi tröôøng (g/cm3) Trong khoâng gian töï do, cöôøng ñoä aâm tyû leä nghòch vôùi bình phöông khoaûng caùch r ñeán nguoàn aâm. I I = r 4πr 2 Ir laø cöôøng ñoä aâm ôû caùch nguoàn ñieåm moät khoaûng r. Tai chuùng ta tieáp nhaän aâm nhôø dao ñoäng cuûa aùp suaát aâm. Aùp suaát aâm tyû leä vôùi bieán ñoåi cöôøng ñoä aâm nhöng trong khi cöôøng ñoä aâm bieán ñoåi n laàn thì aùp suaát aâm bieán ñoåi n laàn. Ñeå ñaùnh giaù caûm giaùc nghe, chæ nhöõng ñaëc tröng vaät lyù cuûa aâm laø chöa ñuû vì tai chuùng ta phaân bieät caûm giaùc nghe khoâng theo söï taêng tuyeät ñoái cuûa cöôøng ñoä aâm hay aùp suaát aâm maø theo söï taêng töông ñoái cuûa noù. Cuõng vì theá ngöôøi ta khoâng ñaùnh giaù cöôûng ñoä aâm vaø aùp suaát aâm theo ñôn vò tuyeät ñoái maø theo ñôn vò töông ñoái vaø duøng thang logarit thay cho thang thaäp phaân ñeå thu heïp phaïm vi trò soá ño. Khi ñoù ta coù möùc cöôøng ñoä aâm do baèng ñeâxiben (dB) I Lt = 10lg (dB) I 0 Trong ñoù : I – Cöôøng ñoä aâm Io – Cöôøng ñoä aâm ôû ngöôõng nghe ñöôïc hay coøn goïi laø möùc khoâng. Möùc khoâng (Io) laø möùc ño cöôøng ñoä aâm toái thieåu maø tai ngöôøi coù khaû naêng caûm nhaän ñöôïc, tuy nhieân ngöôõng nghe ñöôïc thay ñoåi theo taàn soá. Töông töï ta coù möùc aùp suaát aâm: 17
18. P L p = 20lg (dB) Po -5 2 Po- ngöôõng quy öôùc 2.10 (N/m ) Möùc coâng suaát aâm: W Lw = 10lg (dB) Wo Trong ñoù : -12 Wo – ngöôõng khoâng hay ngöôõng quy öôùc Wo = 10 Nhö vaäy khi aâm thanh coù aùp löïc baèng 2.10-5 (N/cm2) hay cöôøng ñoä -12 2 Io = 10 (W/m ) thì noù coù möùc aâm baèng 0 (dB). Dao ñoäng aâm maø tai nghe ñöôïc coù taàn soá töø 16 ÷ 20 HZ. Giôùi haïn naøy ôû moãi ngöôøi khoâng gioáng nhau, tuøy theo löùa tuoåi vaø cô quan thính giaùc. Dao ñoäng aâm coù taàn soá döôùi 16 ÷ 20 HZ tai ngöôùi khoâng theå nghe ñöôïc goïi laø haï aâm, coøn dao ñoäng aâm coù taàn soá treân 16 ÷ 20 kHZ cuõng khoâng nghe ñöôïc goïi laø sieâu aâm. 2-Caùc loaïi tieáng oàn Trong saûn xuaát coâng nghieäp, nguoàn aâm laø caùc vaät theå raén, loûng vaø hôi dao ñoäng. Toå hôïp hoãn loaïn caùc aâm khaùc nhau veà cöôøng ñoä vaø taàn soá trong phaïm vi töø 16 ñeán 20.000 HZ goïi laø tieáng oàn thoáng keâ. Tieáng oàn coù aâm saéc roõ reät goïi laø tieáng oàn coù aâm saéc. A-Theo ñaëc tính cuûa nguoàn oàn coù theå phaân ra: a- Tieáng oàn cô hoïc: sinh ra do söï chuyeån ñoäng cuûa caùc chi tieát hoaëc boä phaän maùy moùc coù khoái löôïng khoâng caân baèng b- Tieáng oàn va chaïm: sinh ra do moät quaù trình coâng ngheä nhö reøn, daäp, taùn c- Tieáng oàn khí ñoäng: sinh ra khi hôi chuyeån ñoäng vôùi vaän toác cao nhö maùy neùn khí, ñoäng cô phaûn löïc d- Tieáng noå hoaëc xung: sinh ra khi ñoäng cô ñoát trong, ñoäng cô diezen laøm vieäc B-Theo daûi taàn soá phaân ra: a- Tieáng oàn taàn soá cao khi f > 1000 HZ . b- Tieáng oàn taàn soá trung bình khi f = 300 ÷ 1000 HZ. c- Tieáng oàn taàn soá thaáp khi f < 300 HZ. Trong caùc phaân xöôûng coù nhieàu nguoàn oàn thì möùc oàn khoâng phaûi laø toång soá möùc oàn töøng nguoàn laïi . Möùc oàn toång coäng ôû moät ñieåm caùch ñeàu nhieàu nguoàn coù theå xaùc ñònh theo coâng thöùc sau: Neáu coù n nguoàn oàn coù cöôøng ñoä nhö nhau(Li) thì möùc oàn toång coäng seõ laø: LΣ = Li +10lg n (dB) 18
19. §5-2 Aûnh höôûng cuûa tieáng oàn vaø chaán ñoäng ñeán cô theå con ngöôøi 1- Tieáng oàn. a- Aûnh höôûng cuûa tieáng oàn noùi chung: Tieáng oàn tröôùc heát aûnh höôûng ñeán heä thaàn kinh trung öông, sau ñoù ñeán heä thoáng tim maïch vaø nhieàu cô quan khaùc, coøn söï thay ñoåi trong cô quan thính giaùc phaùt trieån muoän hôn nhieàu. Taùc duïng gaây khoù chuïi cuûa tieáng oàn phuï thuoäc vaøo caùc tính chaát vaät lyù cuûa noù. Tuy nhieân taàn soá laëp laïi cuûa tieáng oàn, ñaëc ñieåm cuûa noù cuõng aûnh höôûng lôùn. Tieùng oàn phoå lieân tuïc gaây taùc duïng khoù chòu ít hôn tieáng oàn giaùn ñoaïn. Tieáng oàn coù caùc thaønh phaàn taàn soá cao khoù chòu hôn tieáng oàn coù taàn soá thaâp. Khoù chòu nhaát laø tieáng oàn thay ñoåi caû veà taàn soá vaø cöôøng ñoä. Aûnh höôûng cuûa tieáng oàn ñoái vôùi cô theå coøn phuï thuoäc vaøo höôùng cuûa naêng löôïng aâm tôùi, thôøi gian taùc duïng cuûa noù trong moät ngaøy laøm vieäc, vaøo quaù trình laâu daøi ngöôøi coâng nhaân laøm vieäc trong phaân xöôûng oàn, vaøo ñoä nhaïy caûm rieâng cuûa töøng ngöôøi cuõng nhö vaøo löùa tuoåi, nam hay nöõ vaø traïng thaùi cô theå cuûa ngöôøi coâng nhaân. b- Aûnh höôûng cuûa tieáng oàn ñeán cô quan thính giaùc: Khi chòu taùc duïng cuûa tieáng oàn, ñoä nhaïy caûm thính giaùc giaûm xuoáng, ngöôõng nghe taêng leân. Hieän töôïng ñoù goïi laø söï thích nghi cuûa thính giaùc.Nhöng söï thích nghi cuûa thính giaùc chæ coù moät giôùi haïn nhaát ñònh. Döôùi taùc duïng keùo daøi cuûa tieáng oàn, thính löïc giaûm suùt, ñoä nhaïy caûm thính giaùc giaûm ñi roõ reät, nhaát laø ôû taàn soá cao (giaûm quaù 15 dB, coù khi tôùi 30 ÷ 50 dB); sau khi rôøi khoûi nôi oàn phaûi moät thôøi gian daøi (vaøi giôø hoaëc vaøi ngaøy) thính giaùc môùi phuïc hoài ñöôïc, ñoàng thôøi coù caûm giaùc meät moûi ôû cô quan thính giaùc. Neáu taùc duïng cuûa tieáng oàn laëp laïi nhieàu laàn, hieän töôïng meät moûi thính giaùc khoâng coù khaû naêng hoài phuïc hoaøn toaøn veà traïng thaùi bình thöôøng. Sau moät thôøi gian daøi seõ phaùt trieån thaønh nhöõng bieán ñoåi cío tính chaát beänh lyù, daãn tôùi caùc bieán ñoåi thoaùi hoùa trong tai, gaây caùc beänh naëng tai vaø ñieác. Ñoái vôùi aâm taàn soá 2000 ÷ 4000 HZ, taùc duïng meät moûi seõ baét ñaàu töø 80 dB, ñoái vôùi aâm 5000 ÷ 6000 HZ töø 60 dB. Ñoä giaûm thính cuûa tai tyû leä thuaän vôùi thôøi gian laøm vieäc trong tieáng oàn. Möùc oàn caøng cao toác ñoä giaûm thính caøng nhanh. Tuy nhieân ñieàu naøy coøn phuï thuoäc ñoä nhaïy caûm rieâng töøng ngöôøi. c- Tieáng oàn aûnh höôûng ñeán caùc cô quan khaùc: - Döôùi taùc duïng cuûa tieáng cuûa tieáng oàn trong cô theå con ngöôøi xaåy ra moät loaït caùc thay ñoåi, bieåu hieän qua söï roái loaïn traïng thaùi bình thöôøng cuûa heä thaàn kinh. - Tieáng oàn ngay caû khi möùc khoâng ñaùng keå (ôû möùc 50 ÷ 70 dB) cuõng taïo ra moät taûi troïng ñaùng keå leân heä thoáng thaàn kinh, ñaëc bieät ñoái vôùi ngöôøi lao ñoäng trí oùc. 19
20. - Tieáng oàn cuõng gaây ra nhöõng thay ñoåi trong heä thoáng tim maïch keøm theo söï roái loaïn tröông löïc bình thöôøng cuûa maïch maùu vaø roái loaïn tim. Nhöõng ngöôøi laøm vieäc trong moâi tröôøng oàn thöôøng bò ñau daï giaøy vaø cao huyeát aùp. 2- Chaán ñoäng. Phaïm vi dao ñoäng maø ta thu nhaän nhö chaán ñoäng aâm naèm trong giôùi haïn töø 12 ÷ 8000 HZ. Theo hình thöùc taùc ñoäng, ngöôøi ta chia ra chaán ñoäng chung vaø chaán ñoäng cuïc boä. Chaán ñoäng chung gaây ra dao ñoäng cuûa caû cô theå, coøn chaán ñoäng cuïc boä chæ laøm cho töøng boä phaän cuûa cô theå dao ñoäng. Aûnh höôûng cuûa chaán ñoäng cuïc boä khoâng chæ giôùi haïn trong phaïm vi taùc ñoäng cuûa noù, maø aûnh höoûng ñeán heä thoáng thaàn kinh trung öông vaø coù theå laøm thay ñoåi chöùc naêng cuûa caùc cô quan vaø boä phaän khaùc, gaây ra phaûn öùng beänh lyù töông öùng. Taùc duïng cuûa chaán ñoäng cuïc boä leân cô theå khaùc taùc duïng cuûa chaán ñoäng chung veà maët ñònh löôïng vaø ñònh tính. Ñaëc bieät aûnh höôûng tôùi cô theå khi taàn soá rung ñoäng xaáp xæ taàn soá dao ñoäng rieâng cuûa cô theå vaø caùc cô quan beân trong. Ngöôøi ta thaáy raèng hieän töôïng coäng höôõng xaåy ra maïnh ôû tö theá ñöùng thaúng cuûa ngöôøi coâng nhaân, luùc ñoù dao ñoäng cuûa maùy moùc deã truyeàn vaøo cô theå vaø laøm cho coâng nhaân choáng meät moûi. Traùi laïi neáu ñöùng hôi cong ñaàu goái caùc dao ñoäng cuûa maùy moùc bò caét nhieàu ôû baøn chaân vaø khôùp xöông neân deã chòu hôn. Khi xaåy ra hieän töôïng coäng höôõng cuûa dao ñoäng vôùi caùc boä phaän cô theå, ngöôøi ta coù caûm giaùc ngöùa ngaùy, teâ chaân, teâ vuøng thaét löng Rung ñoäng cuõng aûnh höôûng ñeán heä thoáng tim maïch, roái loaïn chöùc naêng tuyeán giaùp traïng, tuyeán sinh duïc nam, nöõ. Rung ñoäng coøn gaây vieâm khôùp, voâi hoùa caùc khôùp §5-3 Caùc bieän phaùp phoøng choáng tieáng oàn vaø rung ñoäng Coâng taùc choáng tieáng oàn vaø rung ñoäng phaûi ñöôïc nghieân cöùu kyû töø khi laäp quy hoaïch toång maët baèng nhaø maùy tôùi khi xaây döïng caùc xöôûng saûn xuaát, töø khi thieát keá quaù trình coâng ngheä maùy ñeán cheá taïo caùc maùy moùc cuï theå, ñoàng thôøi phaûi thöïc hieän ngay caû trong quaù trình saûn xuaát cuûa nhaø maùy. 1- Bieän phaùp chung. Töø luùc laäp toång maët baèng nhaø maùy ñaõ phaûi baét ñaàu nghieân cöùu caùc bieän phaùp quy hoaïch – xaây döïng choáng tieáng oàn vaø chaán ñoäng. Chính nhôø giai ñoaïn ñaàu tieân naøy môùi taïo ñöôïc caùc tieàn ñeà cô baûn ñeå caùc böôùc tieáp theo thu ñöôïc keát quaû. Caàn haïn cheá söï lan truyeàn tieáng oàn ngay trong phaïm vi cuûa xí nghieäp vaø ngaên chaën tieáng oàn ra caùc vuøng xung quanh, giöõa caùc khu nhaø ôû vaø khu saûn xuaát coù tieáng oàn phai troàng caùc daûi caây xanh baûo veä ñeå choáng oàn vaø laøm saïch moâi tröôøng, giöõa xí nghieäp vaø caùc khu nhaø coù khoaûng caùch toái thieåu ñeå tieáng oàn khoâng vöôït möùc cho pheùp. 2- Giaûm tieáng oàn vaø chaán ñoäng nôi saûn xuaát. - Töï ñoäng hoùa quaù trình coâng ngheä vaø aùp duïng heä thoáng ñieàu khieån töø xa - Laép raùp caùc maùy moùc thieát bò coù chaát löôïng cao. 20
21. - Thay ñoåi tính ñaøn hoài vaø caùc boä phaän maùy moùc ñeå thay ñoåi taàn soá rieâng cuûa chuùng, traùnh hieän töôïng coäng höôûng. - Thay vaät lieäu kim loaïi baèng vaät lieäu phi kim loaïi, maï croâm hoaëc queùt caùc chi tieát baèng sôn hoaëc duøng caùc hôïp kim ít vang hôn khi bò va chaïm. - Boïc caùc maët thieát bò chòu rung ñoäng baèng caùc vaät lieäu huùt hoaëc giaûm rung ñoäng nhö cao su, amiaêng, chaát deûo, matít ñaëc bieät - Boá trí caùc xöôûng oàn laøm vieäc vaøo nhöõng buoåi ít ngöôøi laøm vieäc. - Laäp ñoà thò laøm vieäc cho coâng nhaân ñeå hoï coù ñieàu kieän nghæ ngôi hôïp lyù, giaûm thôøi gian coù maët cuûa coâng nhaân ôû nhöõng xöôûng coù möùc oàn cao. 21
22. Chöông 6 CHIEÁU SAÙNG TRONG SAÛN XUAÁT Aùnh saùng khoâng nhöõng laø moät nhu caàu trong sinh hoaït, ñôøi soáng cuûa con ngöôøi maø coøn raát caàn thieát ñoái vôùi saûn xuaát. Möùc ñoä saùng vaø chaát löôïng aùnh saùng aûnh höôûng tröïc tieáp tôùi naêng suaát lao ñoäng. §6-1 Khaùi nieän veà aùnh saùng vaø caùc ñôn vò ño aùnh saùng cô baûn Aùnh saùng khoâng nhöõng laø moät nhu caàu caàn thieát trong sinh hoaït, ñôøi soáng cuûa con ngöôøi maø coøn raát caàn thieát ñoái vôùi saûn xuaát. Möùc ñoä saùng vaø chaát löôïng aùnh saùng aûnh höôûng tröïc tieáp tôùi naêng suaát lao ñoäng, chaát löôïng saûn phaåm vaø an toaøn lao ñoäng. 1- Aùnh saùng thaáy ñöôïc: laø nhöõng böùc xaï photon coù böôùc soùng töø 380 nm ñeán 760 nm. Maët trôøi vaø nhöõng vaät theå ñöôïc nung noùng ñeán nhieät ñoä cao hôn 500oC ñeàu coù khaû naêng phaùt saùng. Böùc xaï ñôn saéc (laø nhöõng chuøm tia saùng chæ chöùa moät ñoä daøi böôùc soùng λ) khaùc nhau cho ta caûm giaùc saùng khaùc nhau. Cuøng moät coâng suaát böùc xaï nhö nhau, böùc xaï maøu vaøng luïc coù böôùc soùng λ= 555nm cho ta thaáy roõ nhaát. Ñeå ñaùnh giaù ñoä saùng toû cuûa caùc loaïi tia khaùc nhau, ngöôøi ta laáy ñoä saùng toû cuûa tia vaøng luïc laøm tieâu chuaån so saùnh. (hình 3-3) 2- Quang thoâng (Φ) laø ñaïi löôïng ñeå ñaùnh giaù khaû naêng phaùt saùng cuûa vaät. Quang thoâng laø phaàn coâng suaát böùc xaï coù khaû naêng gaây ra caûm giaùc saùng cho thò giaùc cuûa con ngöôøi. Neáu goïi coâng suaát böùc xaï aùnh saùng ñôn saéc λ cuûa vaät laø Fλ, quang thoâng do chuøm tia ñôn saéc ñoù gaây ra laø: Φ λ = C.Fλ .Vλ Trong ñoù: Vλ – laø ñoä saùng toû töông ñoái cuûa aùnh saùng ñôn saéc λ C – haèng soá phuï thuoäc vaøo ñôn vò ño, neáu quang thoâng Φλ ñöôïc ño baèng lumen (lm). Fλ – coâng suaát böùc xaï ñöôïc ño baèng Watt thì haèng soá C =683. Vôùi chuøm tia saùng ña saéc khoâng lieân tuïc ta coù: Φ = CΣFλi .Vλi = 683ΣFλi .Vλi , lm Vôùi chuøm tia saùng ña saéc lieân tuïc töø λ1 ñeán λ2 thì: λ2 λ2 Φ = C F .V .d = 683 F .V d ∫ λ λ λ ∫ λ λ λ , lm λ1 λ1 Quang thoâng cuûa moät vaøi nguoàn saùng: Ñeøn daây toùc nung 60W≅ 850 lm Ñeøn daây toùc nung 100W ≅ 1600 lm 22
23. Ñeøn parafin trung bình ≅ 15 lm 3- Cöôøng ñoä aùnh saùng (I). Quang thoâng cuûa moät nguoàn saùng baát kyø phaùt ra thöôøng phaân boá khoâng ñeàu trong khoâng gian, do ñoù ñeå ñaëc tröng cho khaû naêng phaùt saùng theo caùc phöông cuûa nguoàn ngöôøi ta duøng ñaïi löôïng laø cöôøng ñoä saùng. Cöôøng ñoä saùng theo phöông n laø moät quang thoâng böùc xaï phaân boá theo phöông n ñoù. Cöôøng ñoä saùng In laø tyû soá giöõa quang thoâng böùc xaï dΦ treân vi phaân goùc khoái dΦ dω theo phöông n (hình veõ). d Φ I n = dω Ñôn vò ño cöôøng ñoä saùng laø candela (cd). Candela laø cöôøng ñoä saùng ño theo phöông vuoâng goùc vôùi tia saùng cuûa moät maët phaúng böùc xaï toaøn phaàn coù dieän tích 1/60cm2 ôû nhieät ñoä 2046oK töùc laø ôû nhieät ñoä ñoâng ñaëc cuûa platin döôùi aùp suaát 101.325N/m2. 1lumen 1candela = 1steradian 4- Ñoä roïi (E) laø ñaïi löôïng ñeå ñaùnh giaù möùc ñoä ñöôïc chieáu saùng cuûa moät beà maët. Ñoä roïi taïi moät ñieåm M treân beà maët ñöôïc chieáu saùng laø moät quang thoâng cuûa luoàng aùnh saùng taïi ñieåm ñoù. Ñoä roïi E taïi ñieåm M laø tyû soá M S giöõa löôïng quang thoâng chieáu ñeán dΦ treân vi phaân dieän tích dS ñöôïc chieáu saùng taïi ñieåm ñoù dΦ (hình veõ) M d Φ EM = d S Ñôn vò ño ñoä roïi laø lux (lx). Lux laø ñoä roïi gaây ra do luoàng saùng coù quang thoâng 1 lumen chieáu saùng ñeàu treân dieän tích 1m2 1lumen 1lux = 1metvuong 5- Ñoä choùi (B) laø ñaïi löôïng ñeå ñaùnh giaù ñoä saùng cuûa beà maët,moät nguoàn saùng. Ñoä choùi nhìn theo phöông n tôùi moät ñieåm treân moät maët saùng laø cöôøng ñoä saùng phaùt ra dIn theo phöông n cuûa moät ñôn vò dieän tích maët γ saùng thaúng goùc vôùi phöông nhìn taïi ñieåm ñoù. Ñoä choùi nhìn theo phöông n laø tyû soá giöõa cöôøng ñoä phaùt ra theo phöông naøo ñoù treân dieän tích hình chieáu maët chieáu saùng xuoáng phöông thaúng goùc vôùi phöông n. 23
24. dI B = n n dS cosγ Ñôn vò ño ñoä choùi laø nit (nt). Nit laø ñoä choùi cuûa moät nguoàn saùng dieän tích 1m2 coù cöôøng ñoä 1cd khi ta nhìn thaúng goùc vôùi noù. 1candela 1nit = 1m 2 Hoaëc ño ñoä choùi baèng Stilb. 1Stilb = 104 nit. §6-2 Chieáu saùng vaø söï nhìn cuûa maét 1- Söï nhaïy caûm cuûa maét. a- Ñoä nhaïy caûm toång hôïp cuûa maét. Ñoä nhaïy caûm cuûa maét ñöôïc ñaùnh giaù baèng ngöôõng ñoä choùi. Ngöôõng ñoä choùi laø ñoä choùi toái thieåu cuûa moät chaám saùng maø ngöôøi ta baét ñaàu thaáy ñöôïc noù treân neàn toái coù ñoä choùi baèng khoâng. Ngöôõng ñoä choùi phuï thuoäc vaøo kích thöôùc vaät nhìn. Kích thöôùc goùc cuûa chaám saùng khaù beù thì ngöôõng ñoä choùi khaù cao vaø khi taêng daàn kích thöôùc goùc cuûa chaám saùng thì trò soá ngöôõng ñoä choùi giaûm daàn xuoáng, ñeán khi goùc nhìn α /50o thì trò soá ngöôõng ñoä choùi haàu nhö khoâng giaûm nöõa. Trò soá nghòch ñaûo cuûa ngöôõng ñoä choùi khi α = 50o ñöôïc goïi laø ñoä nhaïy caûm tuyeät ñoái cuûa maét veà aùnh saùng. b- Ñoä nhaïy caûm töông phaûn veà ñoä choùi cuûa maét. Ñoä töông phaûn veà ñoä choùi giöõa vaät vaø neàn nhìn ñöôïc xaùc ñònh: B − B K = n v .100% Bn Bn – ñoä choùi cuûa neàn; Bv – ñoä choùi cuûa vaät. Chæ khi naøo söï töông phaûn veà ñoä choùi giöõa vaät vaø neàn nhìn (vaät vaø neàn coù cuøng maøu saéc nhö nhau) cao hôn moät trò soá nhaát ñònh Kng thì maét môùi baét ñaàu nhìn thaáy vaät ñoù. Trò soá Kng ñöôïc goïi laø ñoä töông phaûn ôû ngöôõng thaáy, noù laø moät ñaïi löôïng phuï thuoäc raát nhieàu vaøo kích thöôùc goùc cuûa vaät nhìn. Cuøng ñoä choùi nhö nhau, kích thöôùc goùc cuûa vaät nhìn lôùn thì söï nhìn cuûa maét ñoøi hoûi ñoä töông phaûn khoâng cao. Ngöôïc laïi kích thöôùc goùc cuûa vaät nhìn nhoû thì söï nhìn cuûa maét ñoøi hoûi ñoä töông phaûn lôùn. 1 Trò soá nghòch ñaûo cuûa ñoä töông phaûn ôû ngöôõng thaáy = Ang goïi laø ñoä nhaïy K ng caûm töông phaûn cuûa maét. Ñoä nhaïy caûm töông phaûn Ang cuûa maét phuï thuoäc vaøo ñoä choùi cuûa neàn, ñoä choùi cuûa neàn taêng thì ñoä nhaïy caûm töông phaûn cuûa maét taêng vaø ñaït giaù trò cöïc ñaïi khi ñoä choùi cuûa neàn Bn = 350 nit. Neáu taêng ñoä choùi cuûa neàn leân nöõa thì ñoä nhaïy caûm töông phaûn cuûa maét khoâng taêng nöõa vaø noù laïi giaûm ñi khi ñoä choùi cuûa neàn Bn > 600 nit, vì ñoä choùi quaù möùc cuûa neàn ñaõ gaây ra hieän töôïng loùa maét. 24
25. 2- Khaû naêng phaân giaûi cuûa maét Ngöôøi ta ñaùnh giaù khaû naêng phaân giaûi cuûa maét baèng goùc nhìn toái thieåu αng maø maét coù theå nhìn thaáy ñöôïc vaät. Maét coù khaû naêng phaân giaûi trung bình nghóa laø coù khaû naêng nhaän bieát ñöôïc hai vaät nhoû nhaát döôùi goùc nhìn αng=1’ trong ñieàu kieän chieáu saùng toát. 3- Toác ñoä phaân giaûi cuûa maét Quaù trình nhaän bieát moät vaät cuûa maét khoâng xaåy ra ngay laäp töùc maø phaûi qua moät thôøi gian naøo ñoù. Thôøi gian naøy caøng nhoû thì toác ñoä phaân giaûi cuûa maét caøng lôùn. Toác ñoä phaân giaûi phuï thuoäc vaøo ñoä choùi vaø ñoä roïi saùng treân vaät quan saùt. Toác ñoä phaân giaûi taêng nhanh töø ñoä roïi baèng 0 ñeán 1200 lux sau ñoù taêng khoâng ñaùng keå. Vì vaäy muoán cho maét phaân giaûi nhanh thì aùnh saùng trong tröôøng nhìn phaûi ñuû lôùn vaø phaân boá ñeàu treân beà maët nhìn. Trong caùc coâng trình kieán truùc chieáu saùng trong saûn xuaát, chieáu saùng giao thoâng, nhaát laø ôû caùc ñöôøng haàm phaûi ñaûm baûo sao cho doä saùng töø tröôøng naøy sang tröôøng nhìn kia khoâng thay ñoåi quaù ñoät ngoät laøm cho maét phaân giaûi khoâng kòp vaø deã gaây ra tai naïn. §6-3 Kyõ thuaät chieáu saùng Trong saûn xuaát ngöôøi ta thöôøng duøng hai nguoàn saùng: aùnh saùng töï nhieân vaø aùnh saùng nhaân taïo. Aùnh saùng töï nhieân laø aùnh saùng ban ngaøy do maët trôøi vaø baàu trôøi sinh ra. Noù laø nguoàn saùng saün coù, thích hôïp vaø coù taùc duïng toát ñoái vôùi sinh lyù con ngöôøi. 1- Chieáu saùng töï nhieân. a- Nguoàn saùng. Aùnh saùng maët trôøi chieáu xuoáng maët ñaát khi xuyeân qua lôùp khí quyeån bò caùc haït trong taàng khoâng khí haáp thuï neân caùc tia truyeàn thaúng (tröïc xaï) moät maët bò yeáu ñi, maët khaùc bò caùc haït khueách taùn sinh ra aùnh saùng taûn xaï laøm cho baàu trôøi saùng leân. Do ñoù aùnh saùng töï nhieân coù hai nguoàn chính laø aùnh saùng tröïc xaï cuûa maët trôøi vaø aùnh saùng phaûn xaï cuûa baàu trôøi. Ngoaøi ra aùnh saùng töï nhieân trong caùc phoøng coøn coù aùnh saùng phaûn xaï töø caùc maët phaûn xaï maèn trong hoaëc ngoaøi phoøng. b- Tieâu chuaån chieáu saùng töï nhieân. Aùnh saùng töï nhieân chieáu xuoáng maët ñaát coù trò soá luoân thay ñoåi, noù phuï thuoäc vaøo töøng giôø trong ngaøy, töøng ngaøy trong thaùng, töøng thaùng trong naêm vaø vaøo töøng vó ñoä ñòa phöông, vaøo ñaëc ñieåm khí haäu töøng vuøng. Cheá ñoä chieáu saùng trong phoøng cuõng luoân luoân bieán ñoåi theo, cho neân khoa hoïc chieáu saùng töï nhieân quy ñònh tieâu chuaån chieáu saùng töï nhieân khoâng phaûi laø ñoä roïi hay ñoä choùi treân maët phaúng lao ñoäng maø theo moät ñaïi löôïng quy öôùc laø heä soá chieáu saùng töï nhieân (HSTN). Heä soá chieáu saùng töï nhieân taïi moät ñieåm M trong phoøng laø tyû soá giöõa ñoä roïi taïi ñieåm ñoù (EM) vôùi ñoä roïi saùng ngoaøi nhaø (eng) (ñoä roïi saùng ngoaøi 25
26. nhaø laø ñoä roïi do aùnh saùng taûn xaï cuûa baàu trôøi taïi moät ñieåm treân maët phaúng naèm ngang ôû choã quang ñaûng) trong cuøng moät thôøi ñieåm tính theo tyû leä phaàn traêm. EM HSTNeM = ×100% Eng Trong tieâu chuaån chieáu saùng töï nhieân coù quy ñònh hai heä soá tieâu chuaån chieáu saùng töï nhieân ñeå ñaùnh giaù hai phöông phaùp chieáu saùng töï nhieân khaùc nhau. Duøng chieáu saùng töï nhieân baèng cöûa trôøi, cöûa soå taèng cao ñöôïc ñaùnh giaù baèng heä soá chieáu saùng töï nhieân trung bình (Ftb); duøng chieáu saùng töï nhieân baèng cöûa soå beân caïnh ñöôïc ñaùnh giaù baèng heä soá chieáu saùng töï nhieân toái thieåu (emin). c- Thieát keá chieáu saùng töï nhieân. Nhieäm vuï cô baûn cuûa vieäc thieát keá chieáu saùng töï nhieân cho nhaø laø choïn hình daùng, kích thöôùc vaø vò trí cuûa caùc cöûa, ñeå taïo ñöôïc ñieàu kieän tieän nghi veà aùnh saùng trong phoøng, baûo ñaûm cho maét ngöôøi laøm vieäc trong ñieàu kieän thích hôïp nhaát. Khi thieát keá chieáu saùng caàn ñaûm baûo moät soá yeâu caàu sau: - Ñaûm baûo taûn xaï trong phoøng khoâng quaù lôùn, neáu khoâng seõ laøm cho caùc vaät nhìn maát tính laäp theå (khoâng roõ hình khoái) daãn ñeán söï nhìn cuûa maét raát caêng thaúng vaø mau meät moûi. - Ñoä roïi aùnh saùng trong phoøng phaûi ñöôïc ñaûm baûo ñaày ñuû theo tieâu chuaån chieáu saùng töï nhieân quy ñònh. - Höôùng cuûa aùnh saùng phaûi boá trí sao cho khoâng gaây ra ñoå boùng cuûa ngöôøi, cuûa thieát bò vaø caùc keát caáu nhaø leân tröôøng nhìn cuûa coâng nhaân. - Phaûi traùnh hieän töôïng loaù do caùc cöûa laáy aùnh saùng coù ñoä choùi quaù lôùn naèm trong tröôøng nhìn cuûa coâng nhaân. - Beà maët laøm vieäc cuûa coâng nhaân trong quaù trình lao ñoäng phaûi coù ñoä saùng cao hôn caùc beà maët khaùc ôû trong phoøng. - Thieát keá caùc cöûa chieáu saùng töï nhieân cho nhaø saûn xuaát chæ neân vöøa ñuû tieâu chuaån chieáu saùng töï nhieân quy ñònh, khoâng neân vöôït quaù, ñeå ñaûm baûo cheá ñoä vi khí haäu trong nhaø ñöôïc toát hôn. - Cöûa chieáu saùng trong nhaø coâng nghieäp phaûi ñôn giaûn vaø thoáng nhaát trong nhaø maùy. Moãi heä thoáng chieáu saùng coù nhieàu hình thöùc phong phuù. Moãi loaïi cöûa chieáu saùng cho ta nhöõng ñaëc ñieåm aùnh saùng töï nhieân trong phoøng khaùc nhau vaø thích hôïp vôùi moät ñieàu kieän vi khí haäu nhaát ñònh. 26
27. Baéc Baéc a b Maãu cöûa chieáu saùng toát Chieáu saùng vaø thoâng gioù toát Thieát keá chieáu saùng töï nhieân cho phoøng phaûi döïa vaøo ñaëc ñieåm vaø tính chaát cuûa noù, yeâu caàu thoâng gioù thoaùt nhieät vôùi nhöõng giaûi phaùp che möa naéng vaø choïn hình thöùc cöûa möa naéng thích hôïp. Ñeå traùnh naéng chieáu vaøo phoøng thì caùc nhaø coâng nghieäp thöôøng ñaët theo höôùng baéc nam; cöûa chieáu saùng ñaët veà höôùng baéc, cöûa thoâng gioù môû roäng veà phía nam. Chieáu saùng töï nhieân thích hôïp vôùi taâm sinh lí cuûa con ngöôøi, quang phoå cuûa noù roäng vaø truøm heát toaøn boä mieàn böùc xaï khaû kieán, noù raát coù lôïi cho caûm nhaän chính xaùc veà maøu saéc caùc vaät. Tuy nhieân chieáu saùng töï nhieân coù nhöõng maët haïn cheá cuûa noù vaø noåi baät nhaát laø noù phuï thuoäc vaøo töï nhieân raát nhieàu, do ñoù khoâng oån ñònh, khoù kieåm soaùt, vì theá ñeå khaéc phuïc nhöõng haïn cheá naøy ta cuõng caàn phaûi keát hôïp vôùi chieáu saùng nhaân taïo. 2- Chieáu saùng nhaân taïo. Cho ñeán nay, nguoàn saùng ñieän chuû yeáu vaãn duøng ñeøn daây toùc vaø ñeøn huyønh quang. a-Nguoàn saùng ñieän. Ñeøn ñieän chieáu saùng thöôøng duøng hieän nay laø ñeøn daây toùc vaø ñeøn huyønh quang. * Ñeøn daây toùc ñöôïc cheá taïo döïa treân hieäu öùng nhieät quang cuûa moät soá vaät raén. Caùc loaïi ñeøn daây toùc coù ñaëc ñieåm phaùt saùng khaùc nhau duøng ñeå phuïc vuï cho coâng taùc chieáu saùng theo caùc yeâu caàu khaùc nhau. Söû duïng ñeøn daây toùc chieáu saùng trong saûn xuaát coù nhöõng öu ñieåm sau: - Giaù thaønh reû, caáu taïo ñôn giaûn vaø deã söû duïng. - Aùnh saùng cuûa ñeøn daây toùc phaùt ra coù nhieàu aùnh saùng maøu ñoû, maøu vaøng vaø böùc xaï hoàng ngoaïi gaàn vôùi aùnh saùng cuûa löûa neân noù phuø hôïp vôùi taâm sinh lí con ngöôøi. - Phaùt saùng oån ñònh khoâng phuï thuoäc vaøo nhieät ñoä, ñoä aåm vaø moâi tröôøng. Thích hôïp vôùi chieáu saùng cuïc boä. Nhöôïc ñieåm cuûa ñeøn daây toùc: - Hieäu suaát phaùt saùng thaáp vaø thôøi gian söû duïng ngaén. * Ñeøn huyønh quang ñöôïc cheá taïo döïa treân hieäu öùng huyønh quang ñieän. Ñeøn huyønh quang coù moät soá öu ñieåm sau: 27
28. - Hieäu suaát phaùt saùng cao, thôøi gian söû duïng daøi hôn nhieàu so vôùi ñeøn daây toùc, hieäu quaû kinh teá cao. Ñeøn huyønh quang cuõng coù moät soá haïn cheá sau: - Chæ phaùt quang oån ñònh khi nhieät ñoä khoâng khí dao ñoäng trong khoaûng 15 35oC, ñieän aùp thay ñoåi khoaûng 10% ñaõ laøm ñeøn khoâng laøm vieäc ñöôïc. - Giaù thaønh cao, söû duïng phöùc taïp hôn. - Aùnh saùng ñeøn huyønh quang khoâng thuaän lôïi vôùi taâm sinh lí con ngöôøi. - Ñeøn huyønh quang coù hieän töôïng quang thoâng dao ñoäng theo taàn soá cuûa ñieän aùp xoay chieàu laøm khoù chòu khi nhìn, coù haïi cho maét. Laøm vieäc döôùi aùnh saùng ñeøn huyønh quang, naêng suaát lao ñoäng thöôøng thaáp hôn so vôùi laøm vieäc döôùi aùnh saùng ñeøn daây toùc khi cuøng moät tieâu chuaån chieáu saùng. b- Thieát bò chieáu saùng: Thieát bò chieáu saùng coù nhöõng nhieäm vuï sau: - Phaân boá aùnh saùng phuø hôïp vôùi muïc ñích chieáu saùng. - Baûo veä cho maét trong khi laøm vieäc khoâng bò quaù choùi do ñoä choùi quaù cao cuûa nguoàn saùng. - Baûo veä nguoàn saùng traùnh va chaïm, bò gioù, möa, naéng, buïi vv - Ñeå coá ñònh vaø ñöa ñieän vaøo nguoàn saùng. - Chao, chuïp ñeøn coù theå thay ñoåi quang phoå cuûa ñeøn khi caàn thieát. Thieát bò chieáu saùng coù nhieàu loaïi, hình daïng vaø coâng duïng khaùc nhau, tuyø theo nhieäm vuï maø moãi loaïi trang bò coù moät hay nhieàu boä phaän sau ñaây: - Boä phaän phaûn xaï ñeå phaûn chieáu caùc luoàng saùng cuûa ñeøn phaùt ra vaøo nhöõng höôùng nhaát ñònh laøm taêng hieäu quaû chieáu saùng cuûa ñeøn. - Boä phaän khueách taùn coù nhieäm vuï laøm giaûm ñoä choùi cuûa nguoàn saùng, bieán aùnh saùng tröïc tieáp cuûa ñeøn thaønh aùnh saùng khueách taùn coù cöôøng ñoä nhoû hôn ñeå haïn cheá khaû naêng gaây loaù cuûa ñeøn. Boä phaän khueách taùn coù nhieàu loaïi nhö xuyeân qua khueách taùn ñònh höôùng, xuyeân qua khueách taùn hoaøn toaøn laøm baèng chaát deûo hay thuûy tinh ñaëc bieät. - Boä phaän khuùc xaï nhaèm phaân boá laïi aùnh saùng cuûa ñeøn, boä phaän che toái ngaên aùnh saùng ñeå maét khoâng bò loaù vv c- Thieát keá chieáu saùng ñieän. Thieát keá chieáu saùng ñieän cho nhaø laø tìm ra nhöõng phöông thöùc vaø giaûi phaùp chieáu saùng ñaûm baûo nhöõng yeâu caàu aùnh saùng cho lao ñoäng trong phoøng toát nhaát maø laïi kinh teá nhaát. Coù ba phöông thöùc cô baûn sau ñaây: * Phöông thöùc chieáu saùng chung: Trong toaøn phoøng coù moät heä thoáng chieáu saùng töø treân xuoáng gaây ra moät ñoä choùi khoâng gian nhaát ñònh vaø moät ñoä roïi nhaát ñònh treân toaøn boä caùc maët phaúng lao ñoäng. * Phöông thöùc chieáu saùng cuïc boä: Chia khoâng gian lôùn cuûa phoøng ra nhieàu khoâng gian nhoû, moãi khoâng gian nhoû cuûa phoøng coù moät cheá ñoä chieáu saùng khaùc nhau. 28
29. * Phöông thöùc chieáu saùng hoãn hôïp: Laø phöông thöùc chieáu saùng chung ñöôïc boå sung theâm nhöõng ñeøn caàn thieát ñaûm baûo ñoä roïi lôùn taïi nhöõng choå laøm vieäc cuûa coâng nhaân. Phöông thöùc chieáu saùng chung trong phoøng ngoaøi vieäc ñaûm baûo cho saûn xuaát, noù coøn taïo ra trong phoøng moät ñoä saùng khoâng gian nhaát ñònh coù taùc duïng tröïc tieáp ñeán taâm sinh lí cuûa con ngöôøi laøm vieäc trong moâi tröôøng coù ñoä saùng khoâng gian lôùn con ngöôøi caûm thaáy thoaûi maùi deã chòu, tinh thaàn saûng khoaùi, trí oùc minh maãn vaø hoaït ñoäng nhanh nheïn, mang laïi khaû naêng laøm vieäc vôùi naêng suaát cao. Ngöôïc laïi laøm vieäc laâu daøi trong moâi tröôøng laøm vieäc coù ñoä saùng khoâng gian nhoû gaây cho con ngöôøi ôû traïng thaùi tinh thaàn bò öùc cheá, tính tình traàm laëng, hoaït ñoäng chaäm chaïp, khaû naêng laøm vieäc bò suùt keùm vaø laø nguyeân nhaân deã gaây ra beänh ngheà nghieäp. Trong caùc phöông thöùc chieáu saùng treân coù theå duøng caùc giaûi phaùp chieáu saùng sau: - Chieáu saùng baèng nhöõng ngoïn ñeøn boá trí ñôn ñoäc hay thaønh nhöõng cuïm lôùn. - Chieáu saùng baèng nhieàu ñeøn lôùn boá trí thaønh caùc taám saùng hoaëc traàn saùng. 29
30. Chöông 7 PHOØNG CHOÁNG TAÙC HAÏI CUÛA CHAÁT PHOÙNG XAÏ §7-1 Khaùi nieäm chung veà chaát phoùng xaï vaø tia phoùng xaï Tia phoùng xaï laø nhöõng tia maét thöôøng khoâng nhìn thaáy ñöôïc, phaùt ra do söï bieán ñoåi beân trong haït nhaân nguyeân töû cuûa moät soá nguyeân toá vaø coù khaû naêng ion hoùa vaät chaát. Nhöõng nguyeân toá coù haït nhaân nguyeân töû phaùt ra töø caùc tia naøy goïi laø nguyeân toá phoùng xaï. Hieän nay ngöôøi ta bieát ñöôïc chöøng 50 nguyeân toá phoùng xaï töï nhieân vaø 1000 ñoàng vò phoùng xaï nhaân taïo. Döôùi ñaây laø moät soá chaát phoùng xaï thöôøng gaëp: Chaát phoùng xaï Chu kyø baùn huûy Tia phoùng xaï 60 Coban Co 5,3 naêm γ Uran U238 4,5.109 naêm α, , γ 226 Radi Ra 1620 naêm α, ,γ Caùc bon C14 5600 naêm 130 Bari Ba 13 ngaøy , γ Iot I131 8 ngaøy γ Löu huyønh S36 87 ngaøy Fotfo P32 14 ngaøy Haït nhaân nguyeân töû coù theå phaùt ra nhöõng loaïi tia phoùng xaï nhö γ, α, ,tia rônghen, tia nôtôron vv . Ngoaøi khaû naêng ion hoùa vaät chaát, tia phoùng xaï coøn coù khaû naêng ñaâm xuyeân qua caùc vaät chaát, caùc ñoàng vò phoùng xaï ngaøy nay ñöôïc öùng duïng roäng raûi trong coâng nghieäp, noâng nghieäp, y teá, trong nghieân cöùu khoa hoïc. 60 Trong coâng nghieäp duøng tia γ phaùt ra töø Co ñeå phaùt hieän nhöõng khuyeát taät naèm saâu trong caùc taám kim loaïi, kieåm tra chaát löôïng caùc moái haøn, kieåm tra ño löôøng töï ñoäng möùc ñoä cao caùc maët dung dòch trong beå kín, theo doõi thaønh daøy bò aên moøn, thaêm doø daàu moû, khí ñoát vaø caùc khoaùng saûn. Trong noâng nghieäp, chaên nuoâi, ngö nghieäp duøng P32 ñeå nghieân cöùu quaù trình dinh döôõng cuûa caây troàng, chieáu tia phoùng xaï ñeå xöû lí haït gioáng, baûo quaûn thöïc phaåm, dieät tröø saâu boï. Duøng caùc ñoàng vò phoùng xaï ñeå bieát caùc nguyeân toá vi löôïng P, S, Cu, Fe trong thaønh phaàn cuûa thöùc aên. Trong ngö nghieäp giuùp thaêm doø chính xaùc khoái löôïng caù, tình traïng di chuyeån vaø ñieøu kieän soáng toát nhaát cuûa chuùng. Trong y hoïc, tia rôn ghen, tia γ ñöôïc söû duïng ñeå chaån ñoaùn beänh vaø ñieàu trò beänh ung thö. Moät soá ñoàng vò phoùng xaï ñöôïc söû duïng ñeå nghieân cöùu quaù trình chuyeån hoaù chaát trong cô theå, phaùt hieän caùc daáu hieäu baát thöôøng caùc boä phaän trong cô theå, theo doõi söï phaân boá vaø baøi xuaát moät soá loaïi thuoác. Loaïi tröø moät soá chaát ñoäc coâng nghieäp khi chuùng xaâm nhaäp vaøo cô theå. 30
31. Caùc chaát ñoàng vò phoùng xaï ñöôïc duøng trong kyõ thuaät baûo hoä lao ñoäng, duøng tia 210 204 phoùng xaï Po , TI ñeå ion hoùa khoâng khí vaø trung hoøa caùc ñieän tích tónh ñieän xuaát hieän beân trong phaân xöôûng noùng vaø nhieãm buïi ñeå choáng chaùy noå. Duøng khí phoùng xaï Ar ñeå xaùc ñònh hieäu quaû cuûa heä thoáng thoâng gioù. Ñôn vò ño: Ñeå xaùc ñònh hoaït tính, lieàu löôïng cuûa tia phoùng xaï ngöôøi ta duøng caùc ñôn vò ño: - Curi ( Ci ) laø hoaït tính cuûa moät chaát naøo ñoù trong moät giaây coù 3,7.1010 nguyeân töû phaân huyû, 1Ci = 1000 mCi, 1 micro Curi ( μCi ) = 10-6 Curi. - Rônghen ( R ) laø lieàu löôïng tia Rônghen hoaëc tia γ khi chieáu vaøo 1cm3 khoâng khí ôû ñieàu kieän tieâu chuaån ( 0oC, 760mmHg )thì taïo ñöôïc 2,08.109 caëp ion, töông ñöông vôùi moät ñôn vò tónh ñieän cho moãi daáu, 1R=1000 milirônghen (mR)= 1000.000 microrônghen (μR). - Rad (Radiaton absorbed dose) laø lieàu löôïng haáp thuï vaät lí, töông ñöông vôùi naêng löôïng haáp thuï 100 erg/gam vaät chaát bò chieáu xaï. Khi chieáu vaøo 1g khoâng khí 1R cho moät naêng löôïng haáp thuï laø 84erg hay 0,8 rad. - Rem (Roentgen equivalent man): laø lieàu taùc duïng sinh hoïc gaây neân ôû toå chöùc sinh vaät bò chieáu phoùng xaï, khi trong toå chöùc naøy haáp thuï moät naêng löôïng 100 erg hay 1Rad cuûa tia Rônghen. Rem = Rad heä soá sinh vaät hoïc töông ñoái Heä soá sinh vaät hoïc tia X = 1 tiaγ = 10 ( nôtron nhanh ) tia nôtron chaäm = 3 tia = 1 Ñeå ño hoaït tính phoùng xaï ngöôøi ta duøng maùy Radiomet, coøn ño lieàu löôïng phoùng xaï duøng maùy Dosimetre. Ñoái vôùi töøng ngöôøi thöôøng duøng buùt hoaëc duøng phim ñeå ño lieàu löôïng phoùng xaï. §7-2 Taùc haïi cuûa tia phoùng xaï vaø caùc phöông phaùp phoøng ngöøa Laøm vieäc vôùi caùc chaát phoùng xaï coù theå bò nhieãm xaï. Nhieãm xaï do caùc nguoàn böùc xaï töø ngoaøi cô theå goïi laø ngoaïi chieáu. Nhieãm xaï do caùc chaát phoùng xaï xaâm nhaäp vaøo cô theå qua ñöôøng hoâ haáp, tieâu hoaù goïi laø noäi chieáu. Coù tröôøng hôïp laø taùc duïng hoãn hôïp caû ngoaïi chieáu vaø noäi chieáu. Nhieãm xaï do noäi chieáu nguy hieåm hôn vì söï ñaøo thaûi chaát phoùng xaï ra khoûi cô theå khoâng deã daøng, thôøi gian bò chieáu xaï laâu hôn. 1- Taùc haïi cuûa nhieãm xaï. Nhieãm phoùng xaï caáp tính xaåy ra sôùm sau vaøi giôø hoaëc vaøi ngaøy khi toaøn thaân nhieãm xaï moät lieàu löôïng treân 200 Rem. Khi nhieãm xaï caáp tính thöôøng coù nhöõng trieäu chöùng sau: - Chöùc phaän thaàn kinh trung öông bò roái loaïn. - Da bò boûng, taáy ñoû ôû choã tia phoùng xaï chieáu vaøo. 31
32. - Cô quan taïo maùu bò toån thöông naëng. - Gaày, suùt caân, cheát daàn cheát moøn trong tình traïng suy nhöôïc. Tröôøng hôïp nhieãm xaï caáp tính thöôøng ít gaëp trong saûn xuaát vaø nghieân cöùu maø chuû yeáu xaåy ra trong caùc vuï noå haït nhaân vaø tai naïn caùc loø phaûn öùng nguyeân töû. Nhieãm xaï maõn tính xaåy ra khi lieàu löôïng khoaûng 200Rem hoaëc ít hôn trong moät thôøi gian daøi vaø thöôøng coù caùc trieäu chöùng sau: - Thaàn kinh bò suy nhöôïc. - Roái loaïn caùc chöùc naêng taïo maùu. - Coù hieän töôïng ñuïc nhaân maét, ung thö da, ung thö xöông. Coù moät ñaëc ñieåm laø caùc cô quan caûm giaùc khoâng theå phaùt hieän ñöôïc caùc taùc ñoäng cuûa phoùng xaï leân cô theå, chæ khi naøo coù haäu quaû môùi bieát ñöôïc. Caùc tia phoùng xaï coù khaû naêng ion hoaù, coù hoaït tính hoaù hoïc cao, chuùng coù theå laøm ñöùt baát cöù moät lieân keát naøo. Ví duï döôùi taùc duïng cuûa caùc tia phoùng xaï vaøo phaân töû nöôùc seõ taïo ra H vaø OH. Caùc saûn phaåm phaân raõ phaân töû nöôùc coù hoaït tính hoaù hoïc raát lôùn vaø töông taùc vôùi caùc phaân töû cuûa caùc moâ, daãn ñeán taïo ra nhöõng hôïp chaát hoaù hoïc môùi khoâng coù nhöõng thuoäc tính cuûa teá baøo cuõ. Do ñoù caùc quaù trình sinh hoaù vaø söï trao ñoåi chaát bò maát caân baèng daãn ñeán caùc beänh veà nhieãm xaï trong cô theå. 2- Caùc nhaân toá aûnh höôûng ñeán hieäu öùng chieáu xaï. - Toång lieàu chieáu xaï vaø lieàu chieáu xaï moãi laàn: Toång lieàu chieáu xaï caøng lôùn thì caøng nguy hieåm. Neáu nhieãm xaï treân 600 Rem trôû leân thì coù theå töû vong, neáu bò nhieãm xaï khoaûng 300 Rem thì coù theå cöùu chöõa ñöôïc. Cuøng moät toång lieàu chieáu xaï, nhöng chia laøm nhieàu laàn thì ñôõ nguy hieåm hôn laø goäp laïi moät laàn, nhö vaäy quan troïng laø ôû coâng suaát cuûa lieàu chieáu xaï. Tuy nhieân nhoû cuõng coù theå gaây nhöõng bieán ñoåi khoâng thuaän nghòch trong cô theå, cho neân khoù noùi ñeán moät lieàu chieáu xaï (treân möùc phoùng xaï coù trong töï nhieân goïi laø neàn phoùng xaï töï nhieân) hoaøn toaøn khoâng nguy hieåm. Veà taùc haïi ñoái vôùi gen thì nhöõng lieàu chieáu xaï duø nhoû nhöng laëp ñi laëp laïi nhieàu laàn vaãn nguy hieåm. Cuõng caàn noùi laø trong töï nhieân luoân luoân toàn taïi moät möùc phoùng xaï goïi laø neàn phoùng xaï töï nhieân do tia vuõ truï vaø do treân maët ñaát coù caùc chaát phoùng xaï. Lieàu phoùng xaï töï nhieân caøng taêng khi leân cao so vôùi maët ñaát vaø gaàn nôi coù moû quaëng phoùng xaï. - Dieän tích cô theå bò chieáu xaï caøng lôùn thì caøng naëng. Möùc ñoä naëng hay nheï coøn tuyø thuoäc vaøo vuøng bò chieáu, nguy hieåm nhaát laø vuøng ñaàu vaø vuøng buïng. - Caùc teá baøo non nhö teá baøo ung thö vaø teá baøo cuûa thai nhi maãn caûm vôùi tia phoùng xaï hôn laø teá baøo giaø. Vì vaäy söùc chòu ñöïng cuûa treû con ñoái vôùi chieáu xaï keùm hôn ngöôøi lôùn vaø ngöôøi ta söû duïng ñeå ñieàu trò beänh ung thö baèng tia xaï raát coù hieäu quaû, vì caùc teá baøo trong cô theå toàn taïi ñöôïc sau khi chieáu xaï, coøn teá baøo ung thö laø nhöõng teá baøo treû bò tieâu dieät. 32
33. - Söï maãn caûm cuûa töøng ngöôøi ñoái vôùi phoùng xaï cuõng khaùc nhau, ñaëc bieät laø nhöõng lieàu nhieãm xaï thaáp. Ngöôøi ôû löùa tuoåi 25÷50 chòu ñöïng phoùng xaï toát hôn treû con. - Ngoaøi ra coøn phuï thuoäc vaøo traïng thaùi cô theå, neáu cô theå ñaõ coù beänh, ñoùi, nhieãm ñoäc, nhieãm truøng thì söùc choáng ñôõ ñoái vôùi chieáu xaï keùm hôn. - Baûn chaát vaät lí cuûa töøng loaïi chieáu xaï khaùc nhau, aûnh höôûng khaùc nhau ñoái vôùi cô theå. - Veà taùc duïng noäi chieáu phuï thuoäc vaøo tính phoùng xaï cuûa töøng chaát, tính phoùng xaï cuûa caùc chaát caøng lôùn caøng nguy hieåm. - Phuï thuoäc vaøo baûn chaát hoùa hoïc cuûa chaát phoùng xaï. Nhöõng chaát nhö nöôùc, Na, Cl quay voøng trong cô theå nhanh vaø mau bò ñaøo thaûi. - Nhöõng chaát trô hoaù hoïc argon, xenon, khi vaøo phoåi khoâng ôû laïi ñoù laâu vaø khoâng taïo caùc hôïp chaát ôû ñoù neân cuõng ñôõ nguy hieåm. Moät soá chaát ñoäng laïi trong teá baøo nhö stronxi, uran, radi, itri, rutexi, Nhoùm chaát nhö niobi, rutexi, poloni phaân boá ñeàu trong cô theå. - Ngoaøi ra taùc duïng noäi chieáu coøn phuï thuoäc vaøo toác ñoä phaân raõ cuûa chaát phoùng xaï vaø toác ñoä ñaøo thaûi chaát ñoù ra khoûi cô theå. - Moät soá chaát phoùng xaï coøn coù ñoäc tính hoaù hoïc nhö uran vaø caùc muoái cuûa noù raát coù haïi cho cô theå. 3- Caùc bieän phaùp phoøng choáng phoùng xaï Moät trong nhöõng con ñöôøng xaâm nhaäp cuûa caùc chaát phoùng xaï vaøo cô theå laø hoâ haáp. Vì theá caàn khoáng cheá noàng ñoä caùc chaát phoùng xaï trong khoâng khí ôû giôùi haïn cho pheùp goïi laø noàng ñoä giôùi haïn cho pheùp. Noàng ñoä naøy tuyø thuoäc vaøo ñoäc tính phoùng xaï cuûa caùc chaát. Nguoàn phoùng xaï ñöôïc chia nguoàn phoùng xaï kín vaø nguoàn phoùng xaï hôû. Nguoàn phoùng xaï kín laø nguoàn maø chaát phoùng xaï ñöôïc boïc kín trong moät voû boïc naøo ñaáy hoaëc trong moät traïng thaùi vaät lí ñaûm baûo cho chaát ñoù khoâng thoaùt ra moâi tröôøng ngoaøi trong ñieàu kieän söû duïng noù. Ngöôïc laïi, nguoàn phoùng xaï hôû laø nguoàn maø chaát phoùng xaï naèm trong voû boïc, trong moät traïng thaùi vaät lí maø chaát ñoù coù theå thoaùt ra ngoaøi. - Laøm vieäc vôùi nguoàn phoùng xaï kín Ñaây laø nhöõng coâng vieäc khoâng phaûi tieáp xuùc tröïc tieáp ñeán caùc chaát phoùng xaï, maø chæ söû duïng caùc thieát bò chöùa nguoàn phoùng xaï. Ví duï nhö duøng tia phoùng xaï ñeå ñieàu trò beänh ung thö trong caùc beänh vieän, duøng tia γ cuûa Co60 kieåm tra veát nöùt, caùc khuyeát taät trong kim loaïi, hoaëc duøng tia X ñeå chaån ñoaùn beänh, nghieân cöùu caáu truùc cuûa tinh theå vaät chaát. Khi laøm vieäc vôùi nguoàn phoùng xaï kín, trong ñieàu kieän bình thöôøng khoâng xuaát hieän phoùng xaï cuõng nhö khoùi buïi phoùng xaï khaùc, chæ caàn ñeà phoøng tia phoùng xaï maø thoâi. 33
34. Khi söû duïng caùc nguoàn phoùng xaï vôùi hoaït tính treân 10 ñöông löôïng gam radi thì phaûi thoâng gioù baét buoäc, nhöõng thieát bò coù nguoàn γ, nôtôron kín, phaûi ñeå moät choã rieâng bieät hoaëc ñeå ôû chaùi nhaø moät taàng. Trong moïi tröôøng hôïp phaûi ñaûm baûo möùc nhieãm xaï ôû nhöõng luoàng laân caän döôùi möùc cho pheùp. Khi söû duïng nhöõng thieát bò coù chuøm tia ñònh höôùng, thì chæ caàn traùnh chuøm tia. Coøn vôùi nhöõng thieát bò maø chuøm tia khoâng ñònh höôùng, thì caûnh giaùc khoâng nhöõng vôùi tia xaï truyeàn thaúng maø coøn vôùi caû nhöõng chuøm tia nhieãu xaï. - Laøm vieäc vôùi nguoàn phoùng xaï hôû. Ñaây laø nhöõng coâng vieäc cuûa nhöõng caùn boä phoøng thí nghieäm nghieân cöùu, cheá bieán caùc chaát phoùng xaï, caùc coâng nhaân khai thaùc quaëng phoùng xaï, coâng nhaân luyeän kim loaïi vaø hôïp kim coù chaát phoùng xaï. Do thöôøng xuyeân tieáp xuùc tröïc tieáp vôùi caùc chaát phoùng xaï, quaëng, buïi quaëng, hôi khí, dung dòch chaát phoùng xaï, do ñoù nhöõng ngöôøi naøy vöøa bò taùc duïng cuûa ngoaïi chieáu vöøa bò taùc duïng cuûa noäi chieáu. Caùc bieän phaùp ngaên ngöøa caùc chaát phoùng xaï vaøo cô theå gaàn gioáng nhö phoøng choáng nhieãm ñoäc hoaù chaát, buïi trong coâng nghieäp. 4- An toaøn caù nhaân Caùc phöông tieän baûo veä caù nhaân laø ñeå phoøng choáng chaát phoùng xaï daây vaøo da hay xaâm nhaäp vaøo cô theå, phoøng choáng tia phoùng xaï α vaø coù theå caû tia , coøn khoâng theå ngaên tia γ, nôtron. Ngoaøi quaàn aùo baûo hoä lao ñoäng ra thì coøn phaûi coù aùo choaøng ñaëc bieät, giaøy vaø nhöõng duïng cuï ñaëc bieät ñeå traùnh nhieãm xaï. Quaàn aùo, gaêng tay toát nhaát laø baèng sôïi boâng nhöng phaûi ñaûm baûo trôn boùng, ít baét buïi, giaøy, uûng cao su vv Caàn phaûi gia coâng theo coâng ngheä haøn ñeå ñaûm baûo khoâng ñoïng caùc taïp chaát phoùng xaï, deã taåy röûa. Chaáp haønh moät caùch nghieâm ngaët nhöõng quy ñònh veà veä sinh caù nhaân, khoâng aên uoáng, huùt thuoác nôi laøm vieäc. Aên phaûi coù nhaø aên rieâng, tröôùc khi aên phaûi lau khoâ moà hoâi, röõa tay chaân baèng nöôùc noùng, laïnh. Khoâng mang quaàn aùo, duïng cuï baûo hoä lao ñoäng vaøo nhaø aên. Caùn boä coâng nhaân vieân phaûi ñöôïc hoïc caáp cöùu. Tröôùc khi ra veà phaûi thay quaàn aùo taém röûa saïch seõ, khoâng mang veà nhaø baát cöù thöù gì coù khaû naêng bò nhieãm baån phoùng xaï. Caàn phaûi tieán haønh kieåm tra söùc khoeû ñònh kyø cho coâng nhaân. 34
35. Chöông 8 AN TOAØN KHI LAØM VIEÄC ÔÛ TRÖÔØNG ÑIEÄN TÖØ TAÀN SOÁ CAO VAØ CÖÏC CAO §8-1 Söï hình thaønh ñieän töø tröôøng taàn soá cao vaø cöïc cao trong moät soá thieát bò coâng nghieäp Ta ñaõ bieát raèng xung quanh daây daãn ñieän xuaát hieän ñoàng thôøi moät ñieän tröôøng vaø moät töø tröôøng. Caùc tröôøng naøy seõ khoâng coù lieân heä vôùi nhau neáu doøng ñieän khoâng thay ñoåi theo thôøi gian (doøng ñieän moät chieàu). Khi doøng ñieän thay ñoåi (doøng ñieän xoay chieàu) töø tröôøng vaø tröôøng ñieän coù lieân heä vôùi nhau neân khi nghieân cöùu chuùng caàn phaûi tieán haønh ñoàng thôøi vaø coi chuùng nhö moät tröôøng ñieän töø thoáng nhaát. Tröôøng ñieän töø taàn soá cao coù khaû naêng toaû lan ra khoâng gian khoâng caàn daây daãn ñieän vôùi vaän toác gaàn baèng vaän toác aùnh saùng. C V = n C- Vaän toác aùnh saùng 3.105 km/s n- Chieát xuaát moâi tröôøng. Tröôøng ñieän töø thay ñoåi theo taàn soá cuûa doøng ñieän sinh ra noù. Thôøi gian caàn cho moät chu kyø bieán ñoåi cuûa doøng ñieän ñuùng baèng chu kyø dao ñoäng cuûa tröôøng ñieän töø. Taàn soá vaø chu kyø cuûa tröôøng ñieän töø coù quan heä tyû leä nghòch. 1 f = T Trong ñoù: f- taàn soá dao ñoäng tröôøng ñieän töø (HZ). T- chu kyø dao ñoäng cuûa tröôøng ñieän töø (s). Khoaûng caùch maø tröôøng ñieän töø ñaõ lan ra sau moät chu kyø goïi laø böôùc soùng cuûa tröôøng ñieän töø: CT λ C λ = = o = n n nf λ- laø böôùc soùng λo- böôùc soùng cuûa soùng ñieän töø trong chaân khoâng. Böôùc soùng cuûa soùng ñieän töø phuï thuoäc moâi tröôøng, noù coù böôùc soùng lôùn nhaát trong chaân khoâng. Soùng ñieän töø (ñôn saéc) ñöôïc phaân loaïi theo ñoä lôùn cuûa taàn soá (HZ) hay böôùc soùng (trong chaân khoâng). Söï lan toaû tröôøng ñieän töø trong khoâng gian mang theo naêng löôïng cuûa noù. Trong coâng nghieäp, thöôøng öùng duïng caùc tröôûng ñieän töø taàn soá cao khoaûng 4 6 6 8 3.10 ÷3.10 HZ, böôùc soùng töø 10.000m ÷100m; taàn soá sieâu cao töø 3.10 ÷ 3.10 35
36. 8 11 HZ, böôùc soùng töø 100m÷1m; taàn soá cöïc cao 3.10 ÷3.10 HZ, böôùc soùng töø 100cm÷0,1cm § 8-2 Taùc duïng cuûa tröôøng ñieän töø ñeán cô theå con ngöôøi Caïnh caùc nguoàn cuûa caùc tröôøng cao taàn hình thaønh moät vuøng caûm öùng vaø vuøng 1 böùc xaï. Caùch nguoàn phaùt khoâng quaù böôùc soùng seõ laø vuøng coù öu theá caûm öùng, 6 ñöôïc goïi laø vuøng caûm öùng, beân ngoaøi vuøng naøy ñöôïc goïi laø vuøng böùc xaï. Trong vuøng caûm öùng, con ngöôøi seõ ôû trong caùc tröôøng töø vaø tröôøng ñieän thay ñoåi theo chu kyø coøn trong vuøng böùc xaï thì tröôøng ñieän töø taùc duïng leân con ngöôøi cuøng moät luùc vôùi taát caû caùc thaønh phaàn töø vaø ñieän thay ñoåi ñeàu ñaën. Möùc ñoä taùc duïng cuûa tröôøng ñieän töø leân cô theå con ngöôøi phuï thuoäc vaøo ñoä daøi böôùc soùng, tính chaát coâng taùc cuûa nguoàn (xung hay lieân tuïc), cöôøng ñoä böùc xaï, thôøi gian taùc duïng, khoaûng caùch töø nguoàn ñeán cô theå vaø söï caûm thuï rieâng cuûa töøng ngöôøi. Taàn soá caøng cao (nghóa laø böôùc soùng caøng ngaén), naêng löôïng ñieän töø maø cô theå haáp thuï caøng taêng. Taàn soá cao 20% Taàn soá sieâu cao 25% Taàn soá cöïc cao 50% Song taùc haïi cuûa soùng ñieän töø khoâng chæ phuï thuoäc vaøo naêng löôïng böùc xaï bò haáp thuï, maø coøn phuï thuoäc vaøo ñoä thaám saâu cuûa soùng böùc xaï vaøo cô theå. Ñoä thaám saâu caøng cao thì taùc haïi caøng nhieàu. Ñoä thaám saâu cho trong baûng döôùi ñaây vaø naêng löôïng haáp thuï neâu treân coù theå laøm roõ nhöõng ñaëc tính sau ñaây cuûa soùng ñieän töø : soùng ñeâcimet gaây bieán ñoåi lôùn nhaát ñoái vôùi cô theå so vôùi soùng cetimet vaø soùng meùt. Soùng milimet gaây taùc duïng beänh lí raát ít so vôùi soùng centimet vaø ñeâcimet. Döôùi taùc duïng cuûa ñieän töø tröôøng taàn soá cao, caùc ion cuûa caùc toå chöùc cô theå seõ chuyeån ñoäng, trong caùc toå chöùc naøy seõ xuaát hieän moät doøng ñieän cao taàn do ñoù moät phaàn naêng löôïng cuûa tröôøng bò cuoán huùt. Trò soá ñoä truyeàn daãn cuûa toå chöùc cô theå tyû leä vôùi thaønh phaàn chaát loûng coù trong toå chöùc. Ñoä truyeàn daãn maïnh nhaát laø ôû maùu vaø caùc baép thòt, coøn yeáu nhaát trong caùc moâ môõ. Chieàu daøy lôùp môõ ôû nôi bò böùc xaï coù aûnh höôûng ñeán möùc ñoä phaûn xaï soùng böùc xaï ra ngoaøi cô theå. Ñaïi naõo, tuyû xöông soáng coù lôùp moâ moûng, coøn maét thì hoaøn toaøn khoâng coù neân caùc boä phaän naøy chòu taùc duïng nhieàu hôn caû. Chòu taùc duïng cuûa tröôøng ñieän töø coù taàn soá khaùc nhau vaø cöôøng ñoä lôùn hôn cöôøng ñoä giôùi haïn cho pheùp moät caùch coù heä thoáng vaø keùo daøi daãn tôùi söï thay ñoåi moät soá chöùc naêng cuûa cô theå, tröôùc heát laø heä thoáng thaàn kinh trung öông, maø chuû yeáu laø laøm roái loaïn heä thaàn kinh thöïc vaät vaø roái loaïn heä thoáng tim maïch. Söï thay ñoåi ñoù coù theå laøm nhöùc ñaàu, deã meät moûi, khoù nguû hoaëc buoàn nguû nhieàu, suy yeáu toaøn thaân, sinh ra noùng naûy vaø haøng loaït trieäu chöùng khaùc. Ngoaøi ra noù 36
37. coù theå laøm chaäm maïch, giaûm aùp löïc maùu, ñau tim, khoù thôû, laøm bieán ñoåi gan vaø laù laùch. Taùc duïng cuûa naêng löôïng ñieän töø taàn soá sieâu cao laø coù theå laøm bieán ñoåi maùu, giaûm söï thính muõi, bieán ñoåi nhaân maét. Soùng voâ tuyeán coøn coù theå gaây roái loaïn chu kyø kinh nguyeät cuûa phuï nöõ. Noùi chung phuï nöõ chòu taùc haïi cuûa soùng ñieän töø nhieàu hôn nam giôùi. Tyû leä maéc beänh taêng theo thôøi gian coâng taùc. Caên cöù ñeå ñaùnh giaù taùc haïi cuûa ñieän tröôøng coù theå laø cöôøng ñoä taùc duïng cuûa tröôøng, bieåu thò baèng voân/meùt. Trò soá giôùi haïn cho pheùp ôû choã laøm vieäc laø 5V/m coøn ñoái vôùi caùc loø caûm öùng ñeå toâi, ñuùc kim loaïi cho pheùp ñeán 10V/m do ñieàu kieän khoâng bao che ñöôïc thieát bò. Ngoaøi ra ngöôøi ta coøn duøng maät ñoä doøng coâng suaát ñöôïc xaùc ñònh baèng soá naêng löôïng truyeàn qua dieän tích 1cm2 vuoâng goùc vôùi phöông truyeàn soùng trong moät giaây. Ñôn vò tính laø μW/cm2, mW/cm2, W/cm2. Trò soá cöôøng ñoä böùc xaï giôùi haïn cho pheùp cuûa tröôøng ñieän töø taàn soá cöïc cao taïi choã laøm vieäc döôïc xaùc ñònh nhö sau: Khi chòu taùc duïng caû ngaøy laøm vieäc thì cöôøng ñoä böùc xaï khoâng hôn 10μW/cm2, Khi chòu taùc duïng khoâng quaù 2 giôø trong moät ngaøy thì khoâng lôùn hôn 100μW/cm2, khi chòu taùc duïng khoâng quaù 15÷20 phuùt trong moät ngaøy thì khoâng lôùn hôn 1mW/cm2 vaø khi ñoù nhaát thieát phaûi ñeo kính. §8-3 Caùc bieän phaùp phoøng choáng - Cuoän caûm öùng laø nguoàn ñieän töø tröôøng taàn soá cao (cao taàn). Tröôøng beân trong oáng nguy hieåm hôn tröôøng beân ngoaøi oáng daây caûm öùng. Ñoái vôùi tuï ñieän taïo nguoàn cao taàn, ñeå nung noùng nhöõng chaát caùch ñieän thì tröôøng giöõa hai taám cuûa tuï ñieän cao hôn phía ngoaøi. Nguoàn tröôøng coøn coù theå laø caùc phaàn töû rieâng cuûa maùy phaùt: caùc cuoän daây, tuï ñieän, caùc daây daãn vv Trong khi söû duïng caùc thieát bò cao taàn caàn chuù yù ñeà phoøng ñieän giaät, tuaân thuû caùc quy taéc an toaøn. Phaàn kim loaïi cuûa thieát bò phaûi ñöôïc noái ñaát. Caùc daây noái ñaát neân ngaén vaø khoâng cuoän troøn thaønh nguoàn caûm öùng. - Caùc thieát bò cao taàn caàn ñöôïc raøo chaén, bao boïc ñeå traùnh tieáp xuùc phaûi nhöõng phaàn coù ñieän theá, caàn coù caùc panen vaø caùc baûng ñieàu khieån, khi caàn phaûi ñieàu khieån töø xa. - Nöôùc laøm nguoäi thieát bò cuõng coù ñieän aùp caàn phaûi tìm caùch noái ñaát. - Ñeå bao vaây vuøng coù ñieän töø tröôøng, ngöôøi ta duøng caùc maøn chaén baèng nhöõng kim loaïi coù ñoä daãn ñieän cao, voû maùy cuõng caàn ñöôïc noái ñaát. - Dieän tích cho moãi coâng nhaân laøm vieäc phaûi ñuû roäng. - Trong phoøng ñaët caùc thieát bò cao taàn khoâng neân coù nhöõng duïng cuï baèng kim loaïi neáu khoâng caàn thieát, vì seõ taïo ra nguoàn böùc xaï ñieän töø thöù caáp. 37
38. - Vaán ñeà thoâng gioù ñöôïc ñaët ra theo yeâu caàu veà thoâng gioù, chuù yù laø chuïp huùt ñaët treân mieäng loø khoâng ñöôïc laøm baèng kim loaïi vì seõ bò caûm öùng. - Vôùi caùc loø cao taàn (ñeå nung vaø toâi kim loaïi), baøi toaùn raøo chaén ñieän töø tröôøng chöa ñöôïc giaûi quyeát troïn veïn. Kinh nghieäm cho thaáy caùc laù chaén ñieän töø tröôøng neân laøm baèng Cu hoaëc baèng Al, khoâng neân laøm baèng saét. Ñeå coâng nhaân traùnh xa vuøng nguy hieåm neân vaän chuyeån töø xa caùc chi tieát ñeå toâi, nung. §8-4 Aûnh höôûng nguy hieåm cuûa ñieän tröôøng ñöôøng daây vaø traïm cao theá Ñieän tröôøng cuûa ñöôøng daây vaø traïm ñieän cao theá (taàn soá 50 Hz), ñaëc bieät laø cuûa ñöôøng daây vaø traïm 220kv thöôøng coù trò soá khaù cao. Khi laøm vieäc, soáng ôû raát gaàn caùc ñöôøng daây, thieát bò cuûa traïm thì cöôøng ñoä ñieän tröôøng coù theå raát lôùn vaø gaây nguy hieåm cho ngöôøi. Khi thieát keá xaây laép ngöôøi ta ñaõ tính ñeán möùc ñoä an toaøn cho daân cö nhöng neáu vi phaïm quy ñònh veà khoaûng caùch an toaøn thì seõ bò aûnh höôûng nguy hieåm. Tieâu chuaån hieän haønh cuûa ngaønh ñieän löïc quy ñònh: - Khu daân cö, khu vöïc coù ngöôøi laøm vieäc thöôøng xuyeân cöôøng ñoä ñieän tröôøng phaûi döôùi 5kv/m. - Caám ngöôøi ñi vaøo trong vuøng ñieän tröôøng coù cöôøng ñoä treân 20kv/m. - Khi coâng nhaân laøm vieäc trong vuøng coù cöôøng ñoä lôùn hôn 5kv/m thì phaûi coù bieän phaùp baûo veä hay phaûi giaûm thôøi gian laøm vieäc trong tröôøng. Ñeå haïn cheá taùc haïi cuûa ñieän tröôøng ngöôøi ta aùp duïng caùc bieän phaùp: maëc quaàn aùo chaén ñaëc bieät, duøng caùc löôùi chaén, loàng chaén, taám chaén vv ñeå giaûm cöôøng ñoä ñieän tröôøng taùc duïng leân ngöôøi. Ngoaøi ra caùc coâng trình khaùc ôû gaàn ñöôøng daây cao theá 220kv÷500kv thì caùc boä phaän kim loaïi cuûa coâng trình caàn ñöôïc noái ñaát. 38
39. Chöông 9 THOÂNG GIOÙ COÂNG NGHIEÄP §9-1 Nhieäm vuï cuûa thoâng gioù coâng nghieäp Tuyø theo daïng yeáu toá ñoäc haïi caàn khaéc phuïc maø thoâng gioù coù theå coù nhöõng nhieäm vuï sau ñaây: 1- Thoâng gioù choáng noùng: Toå chöùc trao ñoåi khoâng khí giöõa beân trong vaø beân ngoaøi nhaø, ñöa khoâng khí maùt vaø khoâ raùo vaøo nhaø ñeå ñaåy khoâng khí noùng aåm, oi böùc töø trong ra ngoaøi. Thoâng gioù choáng noùng caàn ñaûm baûo moät soá yeâu caàu sau: - Ñaûm baûo ñöôïc nhieät ñoä, ñoä aåm töông ñoái vaø vaän toác gioù trong toaøn nhaø hoaëc ôû töøng khu vöïc laøm vieäc rieâng bieät ôû giôùi haïn mong muoán. - Thoâng gioù choáng noùng chæ giôùi haïn trong vieäc khöû nhieät thöøa sinh ra trong nhaø ñeå giöõ cho nhieät ñoä khoâng khí ôû moät giôùi haïn khaû dó. - Taïi nhöõng vò trí laøm vieäc vôùi cöôøng ñoä lao ñoäng naëng hoaëc taïi nhöõng choã laøm vieäc gaàn caùc nguoàn böùc xaï coù nhieät ñoä cao, caàn boá trí heä thoáng thoåi gioù vôùi vaän toác lôùn (töø 2-5m/s) ñeå taêng hieäu quaû laøm maùt cuûa moâi tröôøng khoâng khí. 2- Thoâng gioù khöû buïi vaø hôi khí ñoäc: - Taïi nhöõng nguoàn toaû buïi hoaëc hôi khí coù haïi caàn boá trí heä thoáng huùt khoâng khí bò oâ nhieãm ñeå thaûi ra ngoaøi, tröôùc khi thaûi caàn phaûi loïc saïch buïi hoaëc khöû heát caùc chaát ñoäc haïi trong khoâng khí ñeå traùnh nhieãm baån khí quyeån. - Toå chöùc trao ñoåi khoâng khí, ñöa khoâng khí trong saïch töø beân ngoaøi vaøo ñeå buø laïi choã khoâng khí ñaõ huùt thaûi ñi. - Löôïng khí saïch ñöa vaøo phaûi ñuû ñeå hoaø loaõng löôïng buïi hoaëc löôïng khí ñoäc coøn soùt laïi trong nhaø xuoáng tôùi möùc cho pheùp. Toùm laïi vieäc thoâng gioù choáng noùng hay thoâng gioù khöû buïi vaø hôi ñoäc caàn keát hôïp chaët cheõ vôùi vieäc boá trí daây chuyeàn coâng ngheä. - Nhöõng khu vöïc coù toaû nhieàu nhieät, buïi hoaëc khí ñoäc caàn boá trí caùch ly vôùi caùc khu vöïc khaùc. - Taän duïng boá trí nhöõng thieát bò coù toûa nhieàu nhieät, buïi ôû nhöõng phoøng troáng hoaëc ôû ngoaøi trôøi; caùc nguoàn toûa nhieät, buïi ñoäc haïi caàn ñöôïc vaây kín vaø coù heä thoáng huùt thaûi, §9-2 Caùc bieän phaùp thoâng gioù vaø caùc loaïi heä thoáng thoâng gioù Neáu xeùt nguyeân nhaân gaây ra söï löu thoâng vaø trao ñoåi khoâng khí giöõa beân trong vaø beân ngoaøi nhaø thì caùc bieän phaùp thoâng gioù coù theå phaân chia thaønh: thoâng gioù töï nhieân vaø thoâng gioù nhaân taïo hay coøn goïi laø thoâng gioù cô khí. 39
40. 1-Thoâng gioù töï nhieân Thoâng gioù töï nhieân laø tröôøng hôïp thoâng gioù maø söï löu thoâng khoâng khí töø beân ngoaøi vaøo nhaø vaø töø trong nhaø thoaùt ra ngoaøi thöïc hieän ñöôïc nhôø yeáu toá töï nhieân nhö nhieät thöøa vaø gioù. Döôùi taùc duïng cuûa nhieät toûa ra, khoâng khí phía treân nguoàn nhieät bò ñoát noùng vaø trôû neân nheï hôn khoâng khí nguoäi xung quanh. Khoâng khí noùng vaø nheï taïo thaønh luoàng boác leân cao vaø theo caùc cöûa beân treân boác ra ngoaøi. Ñoàng thôøi, khoâng khí nguoäi xung quanh trong phaân xöôûng vaø khoâng khí maùt ngoaøi trôøi theo caùc cöûa beân döôùi ñi vaøo nhaø thay cho phaàn khoâng khí ñaõ boác leân cao laøm haï thaáp nhieät ñoä trong phoøng. Nhö vaäy, nhôø coù nguoàn nhieät maø hình thaønh ñöôïc söï trao ñoåi khoâng khí giöõa beân trong vaø beân ngoaøi. Tröôøng hôïp ngoaøi trôøi coù gioù vaø gioù thoåi chính dieän vaøo nhaø thì treân maët tröôùc cuûa nhaø aùp suaát cuûa gioù coù trò soá döông goïi laø maët ñoùn gioù, coøn treân maët phía sau thì aùp suaát gioù coù trò soá aâm goïi laø maët khuaát gioù. Neáu treân maët ñoùn gioù vaø khuaát gioù coù môû cöûa thì gioù seõ thoåi qua nhaø töø phía aùp suaát cao ñeán phía aùp suaát thaáp. Keát quaû ta vaãn ñöôïc söï löu thoâng vaø trao ñoåi khoâng khí giöõa beân trong vaø beân ngoaøi nhaø, nhöng khaùc vôùi tröôøng hôïp treân, ôû nay söï trao ñoåi khoâng khí laø do gioù gaây ra. Trong hai tröôøng hôïp thoâng gioù tuï nhieân neâu treân, baèng caùch boá trí hôïp lyù caùc cöûa thoâng gioù. Do ñoù ngöôøi ta coøn goïi caùc tröôøng hôïp thoâng gioù noùi treân laø thoâng gioù coù toå chöùc. Gioù ra Gioù vaøo 2- Thoâng gioù cô khí Thoâng gioù cô khí laø tröôøng hôïp thoâng gioù coù söû duïng maùy quaït chaïy baèng ñoäng cô ñieän ñeå laøm khoâng khí chaïy töø choã naøy sang choã khaùc. Baèng maùy quaït vaø ñöôøng oáng noái lieàn vôùi noù ta coù theå laáy khoâng khí trong saïch ngoaøi trôøi thoåi vaøo trong nhaø hoaëc huùt khoâng khí noùng vaø oâ nhieãm trong nhaø thaûi ra ngoaøi. Nhö vaäy thoâng gioù cô khí coù hai tröôøng hôïp: heä thoáng thoâng gioù cô khí thoåi vaøo vaø heä thoáng thoâng gioù huùt ra. - Tröôøng hôïp thoåi vaøo thöôøng ñöôïc aùp duïng khi chæ caàn ñöa khoâng khí maùt vaø trong saïch vaøo moät soá vò trí laøm vieäc caàn thieùt, coøn nhöõng khu vöïc khaùc cuûa phaân xöôûng coù theå söû duïng thoâng gioù töï nhieân. - Tröôøng hôïp huùt ra ñöôïc aùp duïng khi löôïng trao ñoåi khoâng khí töông ñoái nhoû. Noù coøn ñöôïc aùp duïng trong caùc phoøng coù toûa hôi, khí ñoäc haïi vv Khi heä 40
41. thoáng huùt laøm vieäc, aùp suaát khoâng khí trong caùc phoøng ñoù seõ thaáp hôn so vôùi xung quanh vaø nhôø theá hôi khí ñoäc haïi khoâng lan toûa ra caùc phoøng laân caän. Neáu xeùt ñeán phaïm vi phuïc vuï cuûa caùc heä thoáng thoâng gioù, coù theå phaân chia chuùng thaønh hai loaïi khaùc nhau: heä thoáng thoâng gioù chung vaø heä thoáng thoâng gioù cuïc boä. 3- Heä thoáng thoâng gioù chung Heä thoáng thoâng gioù chung laø heä thoáng thoâng gioù thoåi vaøo hoaëc huùt ra coù phaïm vi taùc duïng trong toaøn boä khoâng gian cuûa phaân xöôûng. Noù phaûi coù khaû naêng khöû nhieät thöøa vaø caùc chaát ñoäc haïi toûa ra trong phaân xöôûng ñeå ñöa nhieät ñoä vaø noàng ñoä ñoäc haïi trong toaøn boä khoâng gian cuûa phaân xöôûng xuoáng ñeán möùc cho pheùp. Heä thoáng thoâng gioù chung coù theå laø töï nhieân hay cô khí. 4- Heä thoáng thoâng gioù cuïc boä Heä thoáng thoâng gioù cuïc boä laø heä thoáng thoâng gioù coù phaïm vi taùc duïng trong töøng vuøng heïp rieâng bieät cuûa phaân xöôûng. Heä thoáng thoâng gioù cuïc boä coù theå laø heä thoáng thoåi vaøo cuïc boä hoaëc heä thoáng huùt ra cuïc boä. a- Heä thoáng thoåi cuïc boä Heä thoáng thoåi vaøo cuïc boä coøn goïi laø hoa sen khoâng khí, thöôøng ñöôïc boá trí ñeå thoåi khoâng khí saïch vaø maùt vaøo nhöõng vò trí laøm vieäc cuûa coâng nhaân maø taïi ñoù coù toûa nhieàu khí coù haïi vaø nhieàu nhieät. Hoa sen khoâng khí coøn coù nhieäm vuï taïo ra luoàng gioù vôùi vaän toác thích hôïp ñeå taêng hieäu quaû laøm maùt cuûa khoâng khí. Tröôøng hôïp naøy ngöôøi ta thöôøng duøng quaït truïc ñaët treân giaù di ñoäng ñöôïc ñeå thoåi vaøo nhöõng nôi caàn thieát hoaëc heä thoáng maùy quaït vaø ñöôøng oáng ñeå thoåi khoâng khí saïch vaø maùt vaøo, taïo thaønh moät vuøng coù coù nhieät ñoä thaáp hôn nhieàu so vôùi nhöõng choã khaùc cuûa phaân xöôûng vaø coi noù nhö laø “ Oác ñaûo khoâng khí”. Nhö vaäy baèng bieän phaùp thoâng gioù thoåi cuïc boä ngöôøi ta coù theå taïo ra moâi tröôøng khoâng khí thích hôïp vôùi ñieàu kieän laøm vieäc cuûa coâng nhaân ôû töøng vò trí thao taùc rieâng bieät, trong luùc bieän phaùp thoâng gioù chung khoâng theå naøo ñaùp öùng ñöôïc yeâu caàu naøy. Ngoaøi ra heä thoáng thoâng gioù cuïc boä goïn nheï vaø kinh teá hôn heä thoáng thoâng gioù chung. b- Heä thoáng huùt cuïc boä Heä thoáng huùt cuïc boä laø heä thoáng duøng ñeå huùt caùc chaát ñoäc haïi ngay taïi nguoàn sinh saûn ra chuùng vaø thaûi ra ngoaøi, khoâng cho lan toûa ra vuøng xung quanh trong phaân xöôûng. Ñaây laø bieän phaùp thoâng gioù tích cöïc vaø trieät ñeå nhaát ñeå khöû ñoäc haïi. Tuøy theo daïng ñoäc haïi caàn huùt maø heä thoáng huùt cuïc boä coù theå chia thaønh heä thoáng huùt nhieät, heä thoáng huùt khí hôi coù haïi vaø heä thoáng huùt buïi. - Heä thoáng huùt nhieät thöôøng ñöôïc boá trí beân treân caùc nguoàn toûa nhieät nhö beå loø reøn, cöûa loø nung, maùng roùt kim loaïi, vv - Heä thoáng huùt khí vaø hôi ñoäc haïi thöôøng ñöôïc söû duïng nhieàu trong quaù trình saûn xuaát coù lieân quan ñeán hoùa chaát, caùc beå toâi ram, maï kim loaïi, vv 41
42. - Heä thoáng huùt buïi cuïc boä ñöôïc boá trí nhöõng nôi phaùt sinh nhieàu buïi nhö baøn ñaù maøi, baøn cöa, thieát bò saûn xuaát xi maêng, vv Ñeå traùnh laøm baån baàu khí quyeån, ñoàng thôøi ñeå taän duïng ñöôïc caùc loaïi buïi quyù, treân caùc heä thoáng huùt buïi thoâng thöôøng coù boá trí thieát bò loïc saïch buïi trong khoâng khí tröôùc khi thaûi ra ngoaøi. Ñieåm caàn löu yù trong caùc heä thoáng thoâng gioù cuïc boä laø haàu heát caùc heä thoáng thoâng gioù naøy ñeàu laø heä thoáng thoâng gioù cô khí, nghóa laø phaûi coù maùy quaït ñeå taïo ra luoàng gioù ôû caùc mieäng thoåi cuïc boä vaø söùc huùt ôû caùc mieäng huùt cuïc boä. Chæ tröø heä thoáng huùt nhieät cuïc boä laø coù theå töï nhieân hoaëc cô khí. 5- Thoâng gioù phoái hôïp. Nhieàu tröôøng hôïp trong cuøng moät coâng trình ngöôøi ta coù theå aùp duïng caû thoâng gioù töï nhieân laãn thoâng gioù cô khí, vöøa thoâng gioù chung vöøa thoâng gioù cuïc boä. Tröôøng hôïp aáy ta goïi laø thoâng gioù phoái hôïp. 6- Thoâng gioù döï phoøng söï coá. Trong nhöõng phaân xöôûng saûn xuaát maø quaù trình coâng ngheä coù lieân quan nhieàu ñeán caùc chaát ñoäc, ñeå ñeà phoøng söï coá khi caùc bình chöùa, oáng daãn chaát ñoäc bò noã vôõ laøm oâ nhieãm moâi tröôøng khoâng khí trong phaân xöôûng, ngöôøi ta boá trí heä thoáng thoâng gioù döï phoøng söï coá. Khi coù söï coá xaåy ra, taát caû coâng nhaân trong phaân xöôûng ñeàu phaûi nhanh choùng söû duïng caùc phöông tieän phoøng choáng hôi ñoäc caù nhaân hoaëc rôøi khoûi phoøng. Ñoàng thôøi môû cho heä thoáng thoâng gioù söï coá laøm vieäc nhanh choùng khöû heát ñoäc haïi, ñöa moâi tröôøng khoâng khí trong xöôûng trôû laïi traïng thaùi bình thöôøng. Heä thoáng thoâng gioù söï coá phaûi laø heä thoáng thoâng gioù chung huùt ra baèng cô khí. Sôû dó chæ huùt ra maø khoâng thoåi vaøo laø ñeå cho khoâng khí trong phoøng coù söï coá khoâng theå lan traøn ra caùc phoøng laân caän. Ngöôïc laïi, khoâng khí saïch töø beân ngoaøi vaø töø caùc phoøng laân caän coù theå traøn vaøo thay theá choã cho phaàn khoâng khí oâ nhieãm ñaõ ñöôïc huùt thaûi ra ngoaøi. Löu löôïng huùt cuûa heä thoáng thoâng gioù söï coá thöôøng laáy khoaûng töø 7 ñeán 15 laàn theå tích cuûa phoøng trong moãi giôø. Caùc loaïi heä thoáng naøy ñeàu coù phaïm vi söû duïng roõ reät vaø öu nhöôïc ñieãm nhaát ñònh. Tuøy theo töøng tröôøng hôïp cuï theå maø ta coù theå löïa choïn loaïi heä thoáng naøy hay heä thoáng khaùc ñeå toå chöùc thoâng gioù cho coâng trình, sao cho hieäu quaû kinh teá kyõ thuaät cao nhaát. §9-3 Bieän phaùp phoøng chaùy noå trong caùc heä thoáng thoâng gioù Buïi vaø caùc chaát hôi, khí laø nguoàn goác gaây ra tai naïn chaùy noå trong caùc heä thoáng thoâng gioù. Bieän phaùp cô baûn nhaát ñeå ñeà phoøng chaùy noå trong caùc heä thoáng thoâng gioù laø phaûi ñaûm baûo sao cho trong ñöôøng oáng daãn khoâng khí cuõng nhö taïi caùc mieäng huùt haøm löôïng cuûa buïi vaø hôi khí thaáp hôn caùc haøm löôïng gaây noå. Tuy nhieân ñieàu naøy trong nhieàu tröôøng hôïp khoù coù theå ñaûm baûo ñöôïc. Do ñoù caàn phaûi aùp 42
43. duïng caùc bieän phaùp khaùc ñeà phoøng chaùy noå. Ñoù laø bieän phaùp traùnh söï va chaïm, coï xaùt coù theå phaùt sinh ra tia löûa trong caùc heä thoáng thoâng gioù maø khoâng khí trong ñoù coù chöùa caùc chaát deã gaây chaùy noå. Cuï theå laø: 1- Khoâng ñöôïc boá trí ñoäng cô ñieän beân trong ñöôøng oáng daãn khoâng khí. Khi caàn phaûi ñaët quaït truïc beân trong ñöôøng oáng thì caùnh quaït laép trong oáng vaø ñoäng cô laép ngoaøi oáng. 2- Ñeå traùnh khaû naêng phaùt tia löûa khi coù söï va chaïm ngaãu nhieân giöõa caùnh quaït vaø voû quaït, ngöôøi ta cheá taïo hoaëc caùnh quaït hoaëc voû quaït baèng kim loaïi maøu. Cuõng coù theå loùt moät lôùp kim loaïi maøu beân trong voû quaït. 3- Tröôøng hôïp coù nhieàu khaû naêng gaây chaùy noå, caàn söû duïng oáng phun ñeå vaän chuyeån khoâng khí thay cho maùy quaït. 4- Ngoaøi ra ñeå traùnh gaây noå do tónh ñieän caàn phaûi noái daây ñaát vaøo caùc ñai truyeàn ñoäng cuûa maùy quaït. 43
44. Chöông 10 NHÖÕNG YEÂU CAÀU ÑAÛM BAÛO AN TOAØN KHI THIEÁT KEÁ CAÙC XÍ NGHIEÄP §10-1 Nhöõng yeâu caàu ñaûm baûo an toaøn khi thieát keá toång maët baèng xí nghieäp Vaán ñeà an toaøn cuûa toaøn xí nghieäp phuï thuoäc raát nhieàu vaøo tính chaát saûn xuaát cuûa töøng loaïi xí nghieäp, vaøo söï löïa choïn vuøng ñaát vaø boá trí ñuùng ñaén caùc ngoâi nhaø vaø coâng trình treân ñoù. Nhöng cho duø loaïi xí nghieäp naøo thì khi thieát keá maët baèng cuõng caàn tuaân thuû moät soá yeâu caàu cô baûn sau: 1- Khu ñaát phaûi töông ñoái baèng phaúng, coù ñoä doác ñeå deã thoaùt nöôùc, giao thoâng thuaän tieän vaø an toaøn. 2- Treân vuøng ñaát xí nghieäp phaûi coù caùc bieän phaùp traùnh gaây ra taùc haïi veà maët veä sinh, an toaøn vaø phoøng chaùy, noå cho caùc xí nghieäp vaø vuøng daân cö laân caän. 3- Giöõa xí nghieäp vôùi xí nghieäp, giöõa xí nghieäp vaø vuøng daân cö, caùc tuyeán ñöôøng saét vaø ñöôøng soâng phaûi coù khoaûng caùch an toaøn. 4- Caùc ngaønh saûn xuaát coù buïi, hôi, khí ñoäc vaø tieáng oàn, deã chaùy noå phaûi boá trí cuoái höôùng gioù chính. 5- Taát caû caùc ngoâi nhaø vaø coâng trình, kho baõi chöùa nguyeân vaät lieäu, saûn phaåm, naêng löôïng phaûi boá trí thaønh töøng vuøng rieâng bieät phuø hôïp vôùi ñaëc ñieåm saûn xuaát, yeâu caàu veä sinh, an toaøn lao ñoäng vaø phoøng chaùy. 6- Troàng caây xanh vaøo khoaûng caùch giöõa caùc vuøng, giöõa caùc nhaø vaø coâng trình. §10-2 Nhöõng yeâu caàu ñaûm baûo an toaøn khi thieát keá caùc phaân xöôûng saûn xuaát Ñeå caûi thieän moâi tröôøng vaø ñieàu kieän laøm vieäc, ñaûm baûo söùc khoûe vaø an toaøn lao ñoäng cho coâng nhaân, ngay töø khi thieát keá vaø xaây döïng caùc phaân xöôûng caàn phaûi coù caùc giaûi phaùp veà boá trí maët baèng phaân xöôûng, caáu taïo kieán truùc vaø keát caáu hôïp lyù nhaèm giaûi quyeát toát vaán ñeà neâu treân. Khi thieát keá baát kyø phaân xöôûng saûn xuaát naøo cuõng caàn chuù yù tôùi nhöõng yeâu caàu sau: 1- Kích thöôùc, theå tích, dieän tích, boá trí dieän tích laøm vieäc, maùy moùc thieát bò, duïng cuï, nguyeân vaät lieäu, vv phaûi hôïp lyù ñaûm baûo an toaøn. 2- Cao raùo, saïch seõ, saùng suûa: thoâng thoaùng, lôïi duïng ñöôïc aùnh saùng töï nhieân toát. 44