Giáo trình Bệnh cây chuyên khoa

pdf 134 trang huongle 3210
Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Giáo trình Bệnh cây chuyên khoa", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

  • pdfgiao_trinh_benh_cay_chuyen_khoa.pdf

Nội dung text: Giáo trình Bệnh cây chuyên khoa

  1. B GIÁO D C VÀ ðÀO T O TR ƯNG ðI H C NƠNG NGHI P I - HÀ N I Ch biên : GS.TS. V Ũ TRI U MÂN GIÁO TRÌNH BNH CÂY CHUYÊN KHOA (Chuyên ngành B o v th c v t) HÀ N I – 2007 Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 1
  2. LI NĨI ðU Bnh cây chuyên khoa là mơn h c dành cho sinh viên chuyên ngành B o v th c v t - Tr ưng ð i h c Nơng nghi p I - Hà N i. Sau giáo trình b nh cây đ i c ươ ng - giáo trình bnh cây chuyên khoa này giúp các sinh viên tìm hi u v b nh h i trên t ng cây tr ng c th ; nh đĩ s g n k t đưc các ki n th c c a b nh cây đ i c ươ ng v i n i dung nghiên cu và phịng tr b nh cây v i các đ i t ưng bi n đ i khác nhau ph c v tr c ti p cho vi c đào t o theo tín ch . Trong giáo trình này, sinh viên cĩ th v n d ng các ki n th c đã h c v đ c đim sinh v t h c c a nguyên nhân gây b nh - đc đim sinh thái h c c a các b nh h i đ tìm ra các ph ươ ng án t i ưu trong phịng tr . B nh cây chuyên khoa biên t p l n này là m t tài li u ng n g n và súc tích - làm c ơ s đ các sinh viên m thêm ki n th c tìm ki m các ni dung chi ti t trong nhi u tài li u khác. Chúng tơi hy v ng cu n sách ra đ i cĩ th giúp cho các sinh viên và c các b n đng nghi p trong ngành B o v th c v t, ngành Tr ng tr t và các cán b cĩ chuyên mơn gn v i khoa h c b nh cây tham kh o và s d ng trong cơng vi c nghiên c u và s n xu t cĩ liên quan đn b nh h i th c v t Vi t Nam. Cu n sách m i biên so n l n đ u, do v y khơng tránh kh i nh ng thi u sĩt. Chúng tơi xin chân thành nh n các ý ki n đĩng gĩp c a các đc gi . Các tác gi tham gia vi t giáo trình g m: 1. GS.TS. V ũ Tri u Mân - ch biên và vi t các b nh virus th c v t và b nh cây cơng nghi p. 2. PGS.TS. Ngơ Bích H o tham gia vi t các b nh virus th c v t và m t s b nh n m. 3. PGS.TS. Lê L ươ ng T tham gia vi t b nh n m và vi khu n. 4. PGS.TS. Nguy n Kim Vân tham gia vi t b nh n m. 5. TS. ð T n D ũng tham gia vi t b nh vi khu n và m t s b nh n m. 6. TS. Ngơ Th Xuyên tham gia vi t b nh tuy n trùng và m t s b nh n m. 7. TS. Nguy n Ng c Châu tham gia hi u đính ph n tuy n trùng. Các tác gi Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 2
  3. Ph n 1 BNH DO N M Ch ươ ng I BNH N M H I CÂY L ƯƠ NG TH C 1. B NH ðO ƠN H I LÚA [ Pyricularia grisea (Cooke) Saccardo] Tên c ũ: [ Pyricularia oryzae Cav. et Bri.] Bnh đ o ơn là m t trong nh ng b nh ph bi n và gây h i cĩ ý ngh ĩa kinh t nh t các nưc tr ng lúa trên th gi i. B nh đưc phát hi n đ u tiên Italia n ăm 1560, sau đĩ là Trung Qu c n ăm 1637, Nh t B n n ăm 1760, M n ăm 1906 và n ð n ăm 1913, v.v n ưc ta, Vincens (ng ưi Pháp) đã phát hi n m t s b nh Nam b vào n ăm 1921. N ăm 1951, Roger (ng ưi Pháp) đã xác đnh s xu t hi n và gây h i c a b nh vùng B c b . Hi n nay, b nh đ o ơn h i lúa đã phát sinh phá ho i nghiêm tr ng nhi u n ơi mi n Bc n ưc ta nh ư H i Phịng, Thái Nguyên, Ninh Bình, B c Giang, Hà ðơng. V đơng xuân 1991 - 1992 mi n B c di n tích lúa b b nh đ o ơn lá là 292.0000 ha, trong đĩ cĩ ti 241.000 ha b đ o ơn c bơng. mi n Nam, di n tích b b nh đ o ơn n ăm 1992 là 165.000 ha. Theo Padmanabhan (1965) khi lúa b đ o ơn c bơng 1% thì n ăng su t cĩ th b gi m t 0,7 - 17,4% tu ỳ thu c vào các y u t cĩ liên quan khác. 1.1. Tri u ch ng b nh Bnh đ o ơn cĩ th phát sinh t th i k ỳ m đ n lúa chín và cĩ th gây h i b lá, lá, lĩng thân, c bơng, gié và h t. a) B nh trên m : Vt b nh trên m lúc đ u hình b u d c sau t o thành hình thoi nh ho c d ng t ươ ng t hình thoi, màu nâu h ng ho c nâu vàng. Khi b nh n ng, t ng đám v t b nh k ti p nhau làm cây m cĩ th héo khơ ho c ch t. b) V t b nh trên lá lúa: Thơng th ưng v t b nh lúc đ u là nh ng ch m nh màu xanh l c ho c m v t d u, sau chuy n màu xám nh t. S phát tri n ti p t c c a tri u ch ng b nh th hi n khác nhau tu ỳ thu c vào m c đ ph n ng c a cây. Trên các gi ng lúa m n c m các v t b nh to, Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 3
  4. hình thoi, dày, màu nâu nh t, cĩ khi cĩ qu ng màu vàng nh t, ph n gi a v t b nh cĩ màu nâu xám. Trên các gi ng ch ng ch u, v t b nh là các v t ch m r t nh hình d ng khơng đc tr ưng. các gi ng cĩ ph n ng trung gian, v t b nh hình trịn ho c hình b u d c nh , xung quanh v t b nh cĩ vi n màu nâu. c) V t b nh c bơng, c gié và trên h t lúa Các v trí khác nhau c a bơng lúa đ u cĩ th b b nh v i tri u ch ng các v t màu nâu xám h ơi teo th t l i. V t b nh trên c bơng xu t hi n s m thì bơng lúa b lép, b c l c; nu b nh xu t hi n mu n khi h t đã vào ch c thì gây hi n t ưng g y c bơng. Vt b nh h t khơng đ nh hình, cĩ màu nâu xám ho c nâu đen. N m ký sinh v tr u và cĩ th bên trong h t. H t gi ng b b nh là ngu n truy n b nh t v này qua v khác. 1.2. Nguyên nhân gây b nh Nm Pyricularia grisea (Cooke) Saccardo thu c h Moniliales, l p N m B t tồn. Cành bào t phân sinh hình tr , đa bào khơng phân nhánh, đu cành thon và h ơi g p khúc. N m th ưng sinh ra các c m cành t 3 - 5 chi c. Bào t phân sinh hình qu lê ho c hình n sen, th ưng cĩ t 2 - 3 ng ăn ngang, bào t khơng màu, kích th ưc trung bình c a bào t n m 19 - 23 x 10 -12 µm. Nhìn chung kích th ưc c a bào t n m bi n đ ng tu ỳ thu c vào các isolates, điu ki n ngo i c nh khác nhau c ũng nh ư trên các gi ng lúa khác nhau. Nm đ o ơn sinh tr ưng thích h p nhi t đ 25 - 28 0C và m đ khơng khí là 93% tr lên (Abe, 1911; Konishi, 1933). Ph m vi nhi t đ n m sinh s n bào t t 10 - 30 0C. 28 0C c ưng đ sinh bào t nhanh và m nh nh ưng s c sinh s n gi m d n sau 9 ngày, trong khi đĩ 16 0C, 20 0C và 24 0C s sinh s n bào t t ăng và kéo dài t i 15 ngày sau đĩ m i gi m xu ng (Henry và Anderson, 1948). ðiu ki n ánh sáng âm u cĩ tác đ ng thúc đ y quá trình sinh s n bào t c a n m. Bào t n y m mt t nh t nhi t đ 24 - 28 0C và cĩ gi t n ưc. Quá trình xâm nh p c a n m vào cây ph thu c r t nhi u vào nhi t đ , m đ khơng khí và ánh sáng. điu ki n bĩng t i, nhi t đ 24 0C và m đ bão hồ là thu n l i nh t cho n m xâm nh p vào cây. Trong quá trình gây b nh n m ti t ra m t s đ c t nh ư axit α - pycolinic (C 6H5NO 2) và pyricularin (C 18 H14 N2O3) cĩ tác d ng kìm hãm hơ h p và phân h y các enzyme ch a kim lo i c a cây, kìm hãm s sinh tr ưng c a cây lúa. N m đ o ơn cĩ kh năng bi n d cao, t o ra nhi u ch ng, nhĩm nịi sinh h c. Các vùng tr ng lúa trên th gi i đã cĩ t i 256 lồi xu t hin. n ưc ta xác đ nh trên b gi ng ch th nịi qu c t đã th y s xu t hi n c a nhi u nhĩm nịi đo ơn ký hi u là IB, IC, ID, IE và IG phân b t Qu ng Nam - ðà N ng đ n các t nh đ ng b ng B c b . Các nhĩm nịi cĩ s c gây b nh cao các tnh mi n B c là IB, IE, IG, IF, IC - 1, IA - 71 và IC - 23. Các nhĩm IA, ID và IG cĩ kh năng gây b nh cao các t nh ð ng b ng sơng C u Long. Ngu n b nh c a n m đ o ơn t n t i d ng s i n m và bào t trong r ơm r và h t b bnh, ngồi ra n m cịn t n t i trên m t s cây c d i khác. điu ki n khơ ráo trong Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 4
  5. phịng bào t cĩ th s ng đưc h ơn m t n ăm và s i n m s ng đưc g n ba n ăm, nh ưng trong điu ki n m ưt chúng khơng s ng sĩt đưc sang v sau (Kuribayashi, 1923). Tuy nhiên, vùng nhi t đ i, bào t n m cĩ th t n t i quanh n ăm đng th i n m chuy n ký ch t cây lúa b b nh sang các cây ký ch ph sinh tr ưng phát tri n quanh n ăm. 1.3. Quy lu t phát sinh phát tri n c a b nh S phát sinh phát tri n c a b nh ph thu c vào r t nhi u các y u t ngo i c nh và mc đ nhi m b nh c a gi ng. a) nh h ưng c a th i ti t khí h u t i b nh Nm đ o ơn ưa nhi t đ t ươ ng đi th p, điu ki n nhi t đ 20 - 28 0C, m đ khơng khí bão hồ và th i ti t âm u trong v lúa đơng xuân là r t thích h p cho b nh phát sinh gây h i n ng nh t. mi n B c, trà lúa mùa mu n tr - chín ho c v chiêm xuân vào giai đon con gái - đng cái làm địng là nh ng cao đim c a b nh trong n ăm. mi n Trung và mi n B c b nh th ưng gây h i n ng trong v đơng xuân khi cây giai đon sinh tr ưng và tr chín. ð m khơng khí và đ m đ t cĩ tác d ng l n t i tính m n c m c a cây đ i v i s lây lan và phát tri n c a n m b nh. Trong điu ki n khơ h n, m đ đ t th p ho c điu ki n úng ng p kéo dài cây lúa d b nhi m b nh, m đ khơng khí cao l i thu n l i cho v t bnh phát tri n. các vùng nhi t đ i cĩ m ưa th ưng xuyên kéo dài t o điu ki n thu n l i cho b nh gây h i nghiêm tr ng. b) nh h ưng c a đ t đai, phân bĩn đ n b nh Nh ng chân ru ng nhi u mùn, tr ũng m, khĩ thốt n ưc; nh ng vùng đt m i v hoang, đt nh , gi n ưc kém, khơ h n và nh ng chân ru ng cĩ l p sét nơng r t phù h p cho n m b nh đ o ơn phát tri n và gây h i. Phân bĩn gi vai trị đc bi t quan tr ng đ i v i s phát sinh phát tri n c a b nh đ o ơn ngay c nh ng n ăm tuy th i ti t khơng thu n l i cho n m phát tri n nh ưng do bĩn phân khơng h p lý t o điu ki n thúc đ y b nh phát sinh và gây h i m nh. Mc đ nh h ưng c a phân đ m t i b nh bi n đ ng tu ỳ theo lo i đ t, ph ươ ng pháp bĩn và di n bi n khí h u khi bĩn phân cho cây. Khi s d ng d ng đ m tác d ng nhanh nh ư amonium sunfat quá nhi u, quá mu n ho c bĩn vào lúc nhi t đ khơng khí th p và cây cịn non đu làm t ăng t l b nh và m c đ gây h i c a b nh. Phân lân nh h ưng ít đ n m c đ nhi m b nh c a cây. Bĩn phân li u l ưng nào đĩ đi v i đ t thi u lân cĩ th làm gi m t l b nh nh ưng n u s d ng lân khơng h p lý thì b nh v n cĩ th t ăng. Nu bĩn kali trên n n đ m cao s làm b nh t ăng so v i trên n n đ m th p. Trong đt giàu kali n u t ăng m c đ bĩn kali trên n n đ m cao c ũng cĩ th làm t ăng m c đ bnh c a cây. Phân silic cĩ tác d ng làm gi m đ nhi m b nh c a cây. M c đ nhi m b nh c a cây t l ngh ch v i hàm l ưng silic trong cây, do đĩ bĩn nhi u silic s làm gi m m c đ nhi m b nh c a cây. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 5
  6. c) nh h ưng c a gi ng lúa t i b nh đ o ơn Ngồi các y u t khí hu th i ti t, đ t đai và phân bĩn, đc tính c a gi ng cĩ nh hưng r t l n t i m c đ phát tri n c a b nh trên đng ru ng. Nh ng gi ng nhi m b nh nng (gi ng m n c m) khơng nh ng là đim b nh phát sinh ban đ u là cịn là điu ki n cho b nh d dàng lây lan hàng lo t hình thành nên d ch b nh trên đng ru ng. ðc tính ch ng b nh c a cây lúa t ăng khi t l SiO 2/N t ăng (Sakomoto và Abe, 1933). Gi ng lúa ch ng b nh ch a nhi u polyphenol h ơn gi ng nhi m b nh (Wakimoto và Yoshii, 1958). Trong gi ng lúa ch ng b nh s s n sinh ra hàm l ưng l n h p ch t Phytoalexin cĩ tác d ng ng ăn c n s phát tri n c a n m trong cây. Tính ch ng b nh c a cây lúa do 23 gen kháng đo ơn đã đưc phát hi n và đng th i cịn ph thu c vào đc đim c u t o c a gi ng. Nhìn chung, các gi ng đ nhánh t p trung, c ng cây, ch u phân, t s kh i l ưng thân trên kh i l ưng 20cm g c nh , ng r ơm dày là nh ng gi ng th hi n kh n ăng ch ng ch u b nh t t. Nhi u gi ng lúa đã kh o nghi m và đánh giá là nh ng gi ng cĩ n ăng su t cao và ch ng ch u b nh đo ơn nh ư IR1820, IR17494, C70, C71, RSB13, Xuân s 2, Xuân s 5, X20, X21, V14, V15, v.v và đã đưc gieo c y r ng rãi mi n Trung và vùng ðng bng sơng H ng. Mt s gi ng lúa n p ho c NN8, CR203 là gi ng m n c m b nh đ o ơn. 1.4. Bi n pháp phịng tr - B nh đ o ơn là lo i b nh gây h i nghiêm tr ng, d phát tri n nhanh trên di n r ng. Vì v y, mu n phịng tr đ t hi u qu cao c n làm t t cơng tác d tính d báo b nh, điu tra theo dõi và phân tích các điu ki n liên quan t i s phát sinh c a b nh nh ư: v trí t n ti c a ngu n b nh, di n bi n y u t khí h u th i ti t, tình hình sinh tr ưng c a cây và điu ki n đ t đai, phân bĩn, c ơ c u gi ng lúa. - D n s ch tàn d ư r ơm r và cây c d i mang b nh trên đng ru ng. - Bĩn phân N, P, K h p lý, đúng giai đon, khơng bĩn đ m t p trung vào th i k ỳ lúa d nhi m b nh. Khi cĩ b nh xu t hi n ph i t m ng ng bĩn thúc đ m và ti n hành phun thu c phịng tr . - T ăng c ưng s d ng gi ng lúa ch ng ch u b nh cĩ nhi u gen kháng trong c ơ c u gi ng nh ng vùng b nh th ưng hay x y ra và m c đ gây h i n ng. - C n ki m tra lơ h t gi ng, n u nhi m b nh h t c n x lý h t gi ng tiêu di t ngu n b nh b ng n ưc nĩng 54 0C trong 10 phút ho c x lý b ng thu c tr đ o ơn. - Khi phát hi n b nh trên đng ru ng c n ti n hành phun thu c s m và tr nhanh. Mt s thu c hố h c s d ng đ phịng tr b nh nh ư Fuji - one 40EC (1 l/ha); New Hinosan 30EC (1 l/ha); Kitazin EC (1 - 1,5 l/ha); Kasai 21,2WP ( 1 - 1,5 kg/ha); Benomyl (Benlate) 50WP 1 kg/ha; Triozol 20WP (Beam 20WP) 1 kg/ha. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 6
  7. 2. B NH KHƠ V N H I LÚA [ Rhizoctonia solani Palo] Bnh khơ v n h i lúa và ngơ đưc phát hi n Nh t B n (Miyake, 1910; Sawada, 1912) và m t s n ưc khác (Reiking, 1918 và Palo, 1926). ða bàn phân b c a b nh khá r ng t t c các n ưc tr ng lúa vùng châu Á và các châu l c khác. Cây lúa cĩ th b gi m n ăng su t 20 - 25% khi b nh phát tri n lên đn lá địng (Hori, 1969). Trong các b nh n m h i lúa hi n nay n ưc ta b nh khơ v n đưc x p vào b nh nghiêm tr ng th hai sau b nh đ o ơn và là lồi b nh gây h i ch y u trên lúa hè thu và lúa mùa, đng th i h i ph bi n trên m t s gi ng ngơ m i. 2.1. Tri u ch ng b nh Bnh khơ v n gây h i ch y u m t s b ph n c a cây nh ư b lá, phi n lá và c bơng. Các b lá sát m t n ưc ho c b lá già d ưi g c th ưng là n ơi phát sinh b nh đ u tiên. Vt b nh b lá lúc đ u là v t đ m hình b u d c màu l c t i ho c xám nh t, sau lan rng ra thành d ng v t v n da h , d ng đám mây. Khi b nh n ng, c b và ph n lá phía trên b ch t l i. Vt b nh lá t ươ ng t nh ư b lá, th ưng v t b nh lan r ng ra r t nhanh chi m h t c b r ng phi n lá t o ra t ng m ng vân mây ho c d ng v t v n da h . Các lá già d ưi ho c lá sát m t n ưc là n ơi b nh phát sinh tr ưc sau đĩ lan lên các lá trên. Vt b nh c bơng th ưng là v t kéo dài bao quanh c bơng, hai đ u v t b nh cĩ màu xám loang ra, ph n gi a v t b nh màu l c s m co tĩp l i. Trên v t b nh các v trí gây h i đ u xu t hi n h ch n m màu nâu, hình trịn d t ho c hình b u d c n m r i rác ho c thành t ng đám nh trên v t b nh. H ch n m r t d dàng r ơi ra kh i v t b nh và n i trên m t n ưc ru ng. 2.2. Nguyên nhân gây b nh Nh t B n trong nhi u n ăm tr ưc đây n m gây b nh đưc xác đ nh là Hypochnus sasakii Shirai (S.H. Ou, 1972). Nhi u n ăm sau n m đưc đ t tên là Rhizoctonia solani Palo là giai đon vơ tính c a n m Pellicularia sasakii Shirai = Corticicum sasakii = Thanatephorus cucumericus. Nm sinh tr ưng thích h p nhi t đ 28 - 32 0C. nhi t đ d ưi 10 0C và cao h ơn 38 0C n m ng ng sinh tr ưng. H ch n m hình thành nhi u nhi t đ 30 - 32 0C. Khi nhi t đ quá th p ( 40 0C) n m khơng hình thành h ch. N m là lo i bán ký sinh thu c nhĩm AG 1 type 2 h i trên lúa nh ưng c ũng cĩ tính chuyên hố r ng, ph m vi ký ch bao g m trên 180 lồi cây tr ng khác nhau nh ư lúa, đi m ch, đ u t ươ ng , ngơ, mía, đu đ , dâu, v.v Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 7
  8. 2.3. ðc đim phát sinh, phát tri n b nh Bnh khơ v n phát sinh m nh trong điu ki n nhi t đ cao và m đ cao. Nhi t đ kho ng 24 - 32 0C và m đ bão hồ ho c l ưng m ưa cao thì b nh phát sinh phát tri n mnh, t c đ lây lan nhanh. B nh th ưng phát sinh tr ưc tiên các b lá và lá già sát m t nưc ho c d ưi g c. T c đ lây lan lên các lá phía trên ph thu c vào r t nhi u th i ti t mưa nhi u, l ưng n ưc trên đng ru ng quá cao, đ c bi t các vùng n ưc c y quá dày. S phát tri n c a b nh khơ v n th i k ỳ đ u cây m đ n đ nhánh cĩ m c đ b nh ít. Giai đon địng tr đ n chín sáp là th i k ỳ nhi m b nh n ng. mi n B c n ưc ta, b nh khơ v n gây h i trong v mùa l n h ơn v chiêm xuân. S phát sinh phát tri n c a bnh cĩ liên quan nhi u t i ch đ n ưc trên đng ru ng và ch đ phân bĩn. Bĩn phân đ m nhi u, bĩn đ m t p trung thúc địng b nh s phát sinh phát tri n m nh h ơn. Bĩn nhi u l n c ũng làm cho m c đ b b nh cao (Chen, Chien và Uchino, 1963). Bĩn kali cĩ tác d ng làm gi m m c đ nhi m b nh c a cây. Ngu n b nh ch y u là h ch n m t n t i trên đt ru ng, s i n m g c r và lá b bnh cịn sĩt l i sau khi thu ho ch. H ch n m cĩ th s ng m t th i gian dài sau thu ho ch lúa, th m chí trong điu ki n ng p n ưc v n cĩ t i 30% s h ch gi đưc s c s ng, n y mmthành s i và xâm nhi m gây b nh cho v sau. Quá trình xâm nhi m l p l i th ưng xy ra qua ti p xúc gi a h ch và b lá lúa. Ch s c a đ t gây b nh l n đ u cĩ liên quan m t thi t v i s l ưng ti p xúc v i cây, nh ưng s phát tri n c a b nh sau khi ti p xúc v i ký ch l i ch u nh h ưng l n c a nhi t đ, m đ và tính m n c m c a cây ký ch . Ph n ng c a các gi ng lúa đ u n m trong ph m vi t nhi m n ng đ n t ươ ng đi ch ng ch u. Ch ưa cĩ gi ng lúa nào th hi n đ c tính ch ng b nh cao (Hsied, Wu và Shian, 1965). Gi ng lúa Indica ch ng ch u b nh t t h ơn gi ng lúa Japonica (Shian, Lee và Kim, 1965). n ưc ta, h u h t các gi ng lúa đ a ph ươ ng và gi ng nh p n i đ u cĩ m c đ nhi m b nh khơ v n t trung bình đn nhi m n ng. M t s ít các gi ng nh ư KV10, JR9965, IF50, IR17494, OM80, v.v cĩ m c đ nhi m b nh nh h ơn so v i các gi ng khác. 2.4. Bi n pháp phịng tr Phịng tr b nh khơ v n ch y u là áp d ng các bi n pháp tiêu di t ngu n b nh trong đt và qu n lý k thu t tr ng tr t thâm canh thích h p. Tiêu di t ngu n b nh trong đt ti n hành ngay sau khi thu ho ch, cày sâu đ vùi l p h ch n m, ph i h p v i các bi n pháp gieo c y đúng th i v , đ m b o m t đ h p lý, bĩn phân đúng t l tránh bĩn t p trung đm đĩn địng, cĩ th ph i h p thêm kali v i tro b p đ t ăng c ưng tính ch ng b nh ca cây. H th ng t ưi tiêu ch đ ng và khơng đ m c n ưc quá cao trong tr ưng h p bnh lây lan m nh. Ngồi ra, cĩ th dùng m t s lo i thu c hố h c nh ư Vida 3SC (Wida 5WP) = Validamycin A5% (1 l/ha); Bonanza 1000 DD (0,4 l/ha); Tilt 250ND (0,3 - 0,5 l/ha); Anvil 5SC (50 - 100g a.i/ha); Roval 50WP (0,1 - 0,2 l/ha); Monceren 25WP (1 kg/ha) đ Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 8
  9. ph i h p v i các bi n pháp canh tác k thu t phịng tr b nh. S d ng thu c hố h c phịng tr b nh ch đưa l i hi u qu khi b nh m i phát sinh nh ng b lá già và thu c hố hc ph i đưc phun ti p xúc v i t ng lá d ưi c a cây k t h p v i rút c n n ưc trên đng ru ng. Bi n pháp sinh h c nh ư s d ng ch ph m n m Trichoderma đ c ch s phát tri n si n m và h ch n m khơ v n c ũng cĩ tác d ng phịng tr b nh, đ m b o an tồn mơi tr ưng. 3. B NH LÚA VON [ Fusarium moniliforme Sheld.] Bnh lúa von r t ph bi n và gây tác h i l n nhi u n ưc tr ng lúa trong nh ng năm tr ưc đây. N ăm 1943, Bugnicourt là ng ưi đu tiên nghiên c u và xác đnh b nh lúa von Vi t Nam. N ăm 1956, b nh gây h i n ng trên di n r ng vùng ðng b ng sơng Hng, cĩ n ơi thi t h i đ n 2/3 s n l ưng. N ăm 1970, b nh xu t hi n và phá ho i n ng mt s t nh H i H ưng, Thái Bình, Nam Hà, trên các gi ng M c tuy n, Bao thai, 813, v.v 3.1. Tri u ch ng b nh Bnh lúa von cĩ th xu t hi n và gây h i t giai đon m cho đ n thu ho ch. ð c đim chung c a b nh lúa von là cây phát tri n cao v t, cong queo, lá b nh chuy n màu xanh nh t sau đĩ màu vàng g ch cua, c ng giịn r i ch t nhanh chĩng. Lĩng thân cây b nh phát tri n dài ra, th ưng m c nhi u r ph đ t và cĩ th th y l p ph n tr ng ph t h ng bao quanh đt thân và v trí xung quanh đ t thân. H t b b nh th ưng l ng, lép, v h t màu xám, trên v ht cĩ th quan sát th y l p n m ph n tr ng ph t h ng trong điu ki n m ưt. Trong điu ki n khơ, trên đt thân và v h t cĩ nhi u ch m nh li ti màu xanh đen, đĩ là qu th c a n m. 3.2. Nguyên nhân gây b nh Năm 1898, Hori là ng ưi đ u tiên xác đnh b nh và đt tên n m gây b nh là Fusarium heterosporum. N ăm 1919, Sawada tìm th y giai đon h u tính c a n m và đt tên là Lisea fujikuroi Sawada . N ăm 1931, Ito và Kimura xác đnh tên n m là Gibberella fujikuroi và giai đon vơ tính là Fusarium moniliforme. Bào t phân sinh g m hai lo i: bào t nh và bào t l n. Bào t nh đơn bào, hình tr ng và hình h t d ưa gang, hình thành t cành phân nhánh d ng ch c đơi ho c khơng phân nhánh m c tr c ti p t s i n m, bào t nh t l i dng b c gi trên đu cành ho c hình thành d ng chu i, kích th ưc bào t t 3,4 x 20 - 1,3 x 4,1 µm. Bào t l n dài, cong hình tr ăng khuy t l ưi li m, m t đ u h ơi nh n cịn m t đ u cĩ dng hình bàn chân nh , th ưng t 3 - 5 ng ăn ngang. Giai đon h u tính t o qu th b u màu xanh đen ho c tím đen d ng h t ch m đen nh li ti trên b ph n b b nh. Bào t túi khơng màu, cĩ m t vách ng ăn ngang, hình b u dc, kích th ưc 9 - 22 x 5 – 12 µm. Khơng t o ra bào t h u. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 9
  10. Nm phát tri n thích h p nhi t đ 25 - 30 0C, t i thi u là 10 0C và ng ng ho t đ ng 37 0C. Bào t phân sinh d ng bào t l n mang ch c n ăng nh ư h u bào t cĩ th t n t i và gi s c s ng trong đ t t 4 - 6 tháng trong điu ki n đ ng ru ng, nh ưng trong phịng bào t cĩ s c s ng t i hai n ăm (Ito và Kimura, 1931). N m t n t i ch y u d ng s i và bào t h u tính trên tàn d ư cây b nh, trong đ t và h t gi ng (phơi h t). 3.3. ðc đim phát sinh phát tri n c a b nh Bnh lúa von th ưng phát sinh vào nh ng n ăm cĩ th i ti t m áp. Nhi t đ thích h p cho b nh phát sinh và phát tri n t 24 - 32 0C, m đ cao và ánh sáng y u. Trong v mùa bnh gây h i n ng h ơn so v i v chiêm xuân. N m b nh lây nhi m vào phơi và t n t i ht (Chang và Shun, 1975). Bào t phân sinh và qu th b u v t b nh th ưng đưc m ưa làm r ơi xu ng đ t và t n t i trong đ t tr thành ngu n b nh cĩ kh n ăng xâm nhi m tr l i trong vịng 4 - 6 tháng. Bào t phân sinh c a n m ch phát tán vào ban đêm t 5 đ n 9 gi t i (Sasaki, 1971). Trong khi đĩ bào t túi ch phát tán vào lúc n a đêm và ch khi cĩ m ưa xong bào t túi m i đưc phát tán vào ban ngày (Yu và Sun, 1976). Các b ph n d ưi m t đ t c a cây nh ư r , g c thân d b nhi m b nh h ơn các v trí b lá và đt thân. R c a cây và các b ph n khác c a nh ng cây lúa non giai đon m và th i k ỳ lúa con gái là nhi m b nh n ng nh t (Yu và Sun, 1975). Mc đ nhi m b nh th hi n b ng s cao v t c a cây, nh ưng c ũng cĩ d ng làm cho cây lùn đi, ngồi ra cĩ d ng b nh khơng thay đ i v kích th ưc c a cây (Seto, 1937). Trong quá trình gây b nh n m ti t ra m t s ch t kích thích sinh tr ưng và đc t như gibberellin A (C 22 H26 O7) và gibberellin B (C 19 H22 O3) cĩ tác d ng kích thích sinh tr ưng làm cho cây cao v t lên và các axit dehydro fusarinic, gibberellic, vasin fusarin và axit fusarinic. Axit fusarinic là ch t kìm hãm sinh tr ưng c a cây làm cây lúa lùn đi (Yabuta và Hayashi, 1939). 3.4. Bi n pháp phịng tr X lý h t gi ng là bi n pháp cĩ ý ngh ĩa nh t đ i v i vi c h n ch b nh giai đon m. X lý gi ng cĩ th ti n hành b ng n ưc nĩng 54 0C, formol và đc bi t dùng Benlate ho c Benlate - C, Rovral 50WP (0,1 - 0,2%); Bumper 25EC (0,25 - 0,5 l/ha) ho c Tilt đưa li hi u qu cao di t tr n m trên b m t v h t. Các lo i thu c hố h c trên cịn đưc s dng di t tr n m b nh các giai đon khác nhau c a cây. Sau khi x lý gi ng, các bi n pháp nh ư tránh đt ch i m , tránh gi p nát m , nh b cây b nh trong quá trình làm c s c bùn, bĩn phân h p lý cho cây sinh tr ưng t t cĩ tác dng làm gi m s nhi m b nh c a cây. ði v i h t gi ng, khơng l y gi ng nh ng vùng b b nh, th m chí nh ng h t g n vùng b b nh cũng cĩ bào t n m bám dính trên b m t v h t do v y c n chú ý đ n khâu ch n l c lơ gi ng cho s ch. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 10
  11. 4. B NH TIÊM H CH LÚA [ Sclerotium oryzae Catt.] Bnh tiêm h ch lúa là m t trong nh ng b nh h i lúa t ươ ng đi nguy hi m n ưc ta và c ũng là b nh ph bi n nhi u n ưc tr ng lúa n ưc trên th gi i. n ð , b nh cĩ khi làm ch t đ n 70 - 80% m . Nam b , theo Roger, b nh th ưng phá ho i nghiêm tr ng các t nh B c Liêu, C n Th ơ, Sĩc Tr ăng. mi n B c n ưc ta, t n ăm 1954 t i nay n ăm nào b nh c ũng xu t hi n, gây ra nhi u t n th t. 4.1. Tri u ch ng b nh Tri u ch ng b nh thay đ i tu ỳ theo điu ki n ngo i c nh. Tr ưc h t, v t b nh xu t hi n b lá d ưi th p r i lan d n ra. V t b nh đ u tiên là nh ng ch m nâu, d n chuy n thành nâu đm, r i sau đen h n. Lúc m i hình thành v t b nh hình trịn, sau thành hình bu d c và phát tri n dài ra, ăn sâu vào trong phá ho i nhu mơ b và ng r làm cho b ph n b th i nh ũn. Cây lúa b b nh tiêm h ch lá vàng úa, khơ ch t. Khi b b nh nh cây lúa cĩ th tr nh ưng h t lép nhi u. Vào cu i th i k ỳ sinh tr ưng, h ch n m th ưng hình thành m t trong ng r g n m t n ưc, ng r b b nh th ưng phân gi i thành ch t l y nh y, cĩ mùi hơi. Khi ng r th i nh ũn thì tồn b cây b l n xu ng, lúc này r cây lúa b th i đen. 4.2. Nguyên nhân gây b nh Năm 1941 - 1942, Roger đã phát hi n th y Nam b cĩ nh ng lồi n m gây ra b nh tiêm h ch lúa sau đây: Corticium rolfsii Sacc.; Coritium solani (Prit et Delaer) Bourd Galz; Leptosphaeria salvinii Catt.; Helminthosporium sigmoideum var. irregulare Tullis (Sclerotium oryzae Catt.); Sclerotium fumigatum Nakata; Rhizoctonia microsclerotia Malz. Theo ðưng H ng D t (1964) thì b nh tiêm h ch lúa mi n B c n ưc ta là do m t nhĩm n m g m 8 lo i gây h i. Nĩi chung, Vi t Nam ph bi n nh t là lồi n m Sclerotium oryzae Catt. (giai đon h ch) hay Helminthosporium sigmoideum (giai đon vơ tính) hay Leptosphaeria salvinii Catt. N m thu c h Dothideales; l p Ascomycetes. Cattenea (Ý) đã phát hi n b nh tiêm h ch do n m Sclerotium oryzae ln đ u tiên vào năm 1876. M phát hi n n ăm 1907, Nh t B n phát hi n n ăm 1910, cịn Vi t Nam Vincens phát hi n n ăm 1919. Si n m r t m nh khơng màu, đa bào, nhi u nhánh th ưng khơng hình thành vịi hút. S i n m già th ưng cĩ màu vàng và th t l i các ng ăn ngang, th ưng hình thành nhi u bào t h u hình trịn màu nâu đm, v dày. Hch n m hình c u hay b u d c r t nh , h ch non màu tr ng chuy n sang màu vàng nâu, h ch màu đen bĩng, tr ơn, kích th ưc trung bình c a h ch 384 µm. H ch th ưng hình thành trong mơ b lá và thân cây ph n trên sát m t n ưc. D ng sinh s n h u tính Vi t Nam r t ít g p. Chu k ỳ phát tri n hồn tồn c a n m đã đưc Cralley và Tullis kh o sát M. Theo Cralley và Tullis thì bào t phân sinh màu sáng, hình thoi dài th ng hay h ơi cong hai đu, đa s ba ng ăn ngang, kích th ưc 54,3 x 11,4 µm. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 11
  12. Tullis cịn cho bi t, qu th b u màu đen, hình c u c ng n, đưng kính 202 - 481 µm. Túi chu ỳ cĩ ng nh ng n, kích th ưc 90 - 128 x 14 µm, ch a t 4 - 8 bào t túi. Bào t túi hình thoi h ơi cong, cĩ ban ng ăn ngang, màu nâu, các t bào hai đu màu nâu nh t, cĩ kích th ưc 3,8 - 5,3 x 7 – 8 µm. Hch n m m c r t m nh trên các mơi tr ưng pH 6,5 - 8. Dung d ch l c mơi tr ưng cy n m cĩ tác d ng kích thích sinh tr ưng lúa. S hình thành h ch n m ph thu c vào điu ki n nhi t đ r t rõ r t, nhi t đ 25 - 30 0C h ch hình thành nhi u nh t. Nĩi chung, kh n ăng ch u nhi t đ c a h ch r t cao. H ch ch u đ ng trong điu ki n khơ d dàng và cĩ th s ng t 2 - 3 n ăm. Trong điu ki n ng p n ưc nhi t đ th p, h ch s ng lâu h ơn nhi t đ cao, 5 0C h ch s ng 3 n ăm. 20 0C h ch s ng đưc 2 n ăm, 35 0C h ch s ng đưc 4 tháng. Dưi tác đ ng c a ánh sáng m t tr i, h ch ch s ng đưc 1 n ăm. H ch n m cĩ th b mt s tác đ ng lý hố h c tiêu di t nh ư r ưu, formol, axit axetic, NaOH 10%, . 4.3. ðc đim phát sinh phát tri n c a b nh V trí xâm nh p c a n m vào cây lúa ph thu c vào ch đ n ưc trong ru ng, nh ưng nĩi chung bao gi c ũng trên sát m t n ưc. B nh phát tri n m nh trnong điu ki n ng p nưc, n ưc tù và ru ng y m khí. N u ru ng lúa đưc tháo c n n ưc sau khi đ nhánh bnh gi m so v i n ưc ng p. Bnh cĩ th xu t hi n vào b t k ỳ giai đon nào c a cây lúa. B nh th ưng xâm nhi m mnh vào lúc cây lúa cĩ t l C/N th p. B nh phá ho i m nh t giai đon lúa cĩ địng tr đi. Khi cây lúa b sây sát, sinh tr ưng y u b nh th ưng xâm nh p d dàng. S phát sinh phát tri n c a b nh ph thu c vào ch đ phân bĩn, m t đ . N u bĩn quá l ưng đ m thì cây b b nh n ng; n u c y lúa quá dày khơng thơng khí và ánh sáng thì bnh c ũng n ng. mi n B c n ưc ta, trên các gi ng lúa mùa c ũ ng n ngày b nh th ưng nh h ơn nh ng gi ng lúa dài ngày nh t là lúa mùa mu n. Ngồi ra, nh ng gi ng lúa c ng cây, s lá và d nh v a ph i b nh th ưng nh h ơn nh ng gi ng lúa cây m m, r m r p. Nh ưng trong vài n ăm g n đây trên nh ng gi ng lúa m i ng n ngày, c ng cây b nh ít phát sinh và phá h i, đ c bi t là m t s gi ng c a Vi n Lúa Qu c t (IRRI). v mùa, b nh th ưng phát sinh m nh t tháng 9 - 10 d ươ ng l ch khi nhi t đ khơng khí 27 - 30 0C. v xuân, b nh phát sinh m nh t tháng 5. 4.4. Bi n pháp phịng tr Dn s ch r ơm r , g c r b b nh đem đ t, khơng nên đánh đng ho c dùng đ ph đt các cây tr ng khác ngồi đng ru ng. ð ng th i, tranh th cày úp g c r đ tiêu di t ngu n b nh là h ch n m trên tàn d ư và đt. Ch n gi ng lúa ch ng bnh. Nhĩm gi ng lúa Japonica cĩ kh n ăng ch ng b nh cao hơn nhĩm gi ng lúa Indica. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 12
  13. Cĩ th s d ng thu c đ di t b nh trung tâm khi b nh ch xu t hi n m t gĩc ru ng nh ư: New Hinosan 30EC (1,2 l/ha); Rovral 50WP (0,1 - 0,2%); Dithan M 45 - 80WP (1,5 - 2 kg/ha) k t h p v i thay đ i m c n ưc trong ru ng và v ơ b các lá già khơ ch t. 5. B NH HOA CÚC LÚA [Ustilaginoidea virens (Cke.) Tak.] Bnh phân b r ng các vùng tr ng lúa châu Á, châu Phi, châu M La Tinh. B nh đã gây thi t h i cho lúa Philippines (Reinking, 1918) và Mi n ðin (Seth, 1935). 5.1. Tri u ch ng b nh Nm xâm nhi m vào h t, bi n t ng h t riêng l c a bơng lúa thành kh i bào t hình trịn d ng nhung m n. Kh i bào t lúc đ u nh , sau đĩ to d n và đt t i đưng kính cĩ th 1cm, kh i bào t này đưc bao ph b i màng m ng, tr ơn nh n màu vàng, màng b v rách do kh i bào t ti p t c sinh tr ưng khi đĩ kh i bào t cĩ màu vàng da cam sau đĩ bi n thành màu xanh nâu ho c đen xanh nh t. th i k ỳ này b m t c a kh i bào t b n t n . Thơng th ưng ch m t vài h t trên bơng lúa b b nh, khi b nh n ng cĩ nhi u h t trên bơng lúa b b nh. 5.2. Nguyên nhân gây b nh Bnh do n m Ustilaginoidea virens (Cke.) Tak. thu c b N m Than đen Ustilaginales, l p N m ð m Basidiomycetes, các bào t vách dày (Clamydospora) hình thành trên kh i bào t sinh ra bên các s i n m. Chúng cĩ hình trịn đn b u d c, màu ơliu, khi non chúng cĩ kích th ưc nh h ơn, màu nh t, tr ơn nh n. Bào t cĩ vách dày m c m m thành các ng m m, t các ng m m hình thành cành bào t đ nh thon nh n và mang bào t , bào t nh hình tr ng. Mt s kh i bào t phát tri n 1 - 4 h ch trung tâm, các h ch đĩ qua đơng ngồi ru ng và sinh s n ra các t n n m cĩ cu ng trong mùa hè ho c mùa thu n ăm sau. ðnh cu ng c a t n n m phình to hình c u ho c g n trịn và ch a các qu tr ng nang (Perithecia) vịng ngo i vi. M i qu t nang ch a kho ng 300 bào t nang. Dùng ph ươ ng pháp r a h t và li tâm n ưc r a đ phát hi n bào t vách dày h t gi ng lúa. 5.3. ðc đim phát sinh phát tri n c a b nh Theo k t qu nghiên c u c a Raychaudhuri đã nh n xét v quá trình nhi m b nh hoa cúc, tác gi ghi nh n cĩ 2 ki u gây b nh: Ki u 1 : H t b nhi m b nh s m, ngay t lúc lúa m i b t đ u ph ơi màu, c b u hoa b phá hu , nh ưng các cu ng nhu , đ u nhu và các thu ỳ bao ph n v n cịn nguyên v n. Ki u 2 : H t b b nh khi chín, khi đĩ các bào t tích t l i trên nhân h t, phình to ra và ép v h t sang m t phía. Cu i cùng n m ti p xúc v i n i nh ũ và s sinh tr ưng c a nm đưc đ y nhanh, n m chốn ch và bao b c tồn b h t. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 13
  14. Theo nh ng k t qu nghiên c u c a hai tác gi Yoshino và Yamamoto (1951) cho rng đa s b nh x y ra tr ưc lúc lúa ph ơi màu, m đ cao thu n l i cho b nh phát tri n, lúa đưc bĩn nhi u phân, thân lá sinh tr ưng t t thì cây lúa th ưng d m n c m b nh. 5.4. Bi n pháp phịng tr Theo Hashioka (1952) cĩ th phịng ch ng b nh b ng cách phun thu c tr n m tr ưc khi lúa tr . Kannaiyan và Rao (1976) cho bi t thu c oxyclorua đ ng cĩ tác d ng làm gi m s phát sinh gây h i c a b nh. 6. B NH ðM NÂU LÚA [ Curvularia sp.] mi n B c n ưc ta, t n ăm 1969 - 1970 b nh đ m nâu đã xu t hi n nhi u vùng trên các gi ng lúa m i và v mùa 1971 b nh ph bi n kh p các vùng tr ng lúa n ưc ta. B nh làm t ăng s h t lép, gi m kh i l ưng h t nh h ưng t i n ăng su t, b nh n ng kéo dài t i cu i k ỳ sinh tr ưng cĩ th làm cây lúa c n l i, tr kém. H t b b nh t l lép lên t i 60 - 70%. 6.1. Tri u ch ng b nh Bnh cĩ th xu t hi n t th i k ỳ m cho đ n lúc lúa chín, phá ho i ch y u lá và h t. Vt b nh trên lá hình trịn, s c ng n ho c khơng đ nh hình màu nâu. Trên h t lúa v t b nh trịn nh màu nâu. V t b nh trên lá và trên h t d l n v i b nh tiêm l a. H t b b nh th ưng bi n màu. 6.2. Nguyên nhân gây b nh Cĩ kho ng 14 lồi n m Curvularia cĩ liên quan đn b nh nh ưng ph bi n nh t là C. lunata (Walker) Boedjin và C. geniculata Tracy and Early, n m thu c l p N m B t tồn. Giai đon h u tính là Cochliobolus lunatus Nelson and Haasis và Cochliobolus geniculata Nelson. Trên lá và h t b nhi m b nh n m m c thành l p m c màu xám đn nâu xám. Cành bào t phân sinh màu nâu đm, đa bào, khơng phân nhánh m c đơn ho c thành c m, đ nh hơi trịn, kích th ưc 70 - 270 x 2 – 8 µm. Bào t phân sinh m c thành c m đ nh, cong, hình gù vai trâu, đa bào, cĩ 2- 5 vách ng ăn ngang, đa s cĩ 3 ng ăn ngang, đ nh trịn h ơn th t g c. Nm cĩ th k t h p gây h i v i n m tiêm l a và m t s lồi n m khác. Nm t n t i ch y u trên b m t h t gi ng ho c d ưi l p v tr u d ưi d ng s i n m và bào t phân sinh. 6.3. ðc đim phát sinh, phát tri n b nh Bnh th ưng phát sinh và phá ho i vào v mùa và v chiêm xuân. B nh ch phá h i trên các trà lúa c y mu n (tr trung tu n tháng 5 - 6 và h tu n tháng 10 - 11), các chân ru ng thi u phân. B nh phát tri n thu n l i trong điu ki n nhi t đ 20 - 27 0C, khi th i ti t bi n đ ng, cây lúa phát tri n kém thi u dinh d ưng. Trong su t th i k ỳ sinh tr ưng c a cây b nh th ưng xu t hi n vào hai cao đim t m s p c y đ n lúa h i xanh và t th i k ỳ làm địng đn lúa chín. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 14
  15. Bnh phát sinh m nh nh ng chân đ t chua, m n, đ t b c màu. Bĩn đm th p, đ c bi t là các gi ng lúa dài ngày n u thi u đ m vào th i k ỳ làm địng b nh phát tri n m nh. Bĩn phân cân đi (phân chu ng, N, P, K) đ y đ , bĩn t p trung vào giai đon đ u b nh nng h ơn so v i bĩn r i rác nhi u l n. Ngu n b nh t n t i ch y u trên các h t gi ng và r ơm r c a các cây b nhi m b nh. Ngồi ra, M ng ưi ta cịn phát hi n th y n m C. lunata gây b nh cho qu cà chua và t. Cịn C. geniculata gây b nh cho c i b p, đ u Hà Lan 6.4. Bi n pháp phịng tr Dùng h t gi ng s ch b nh, sáng màu, m y ch c. Ch ăm sĩc m t t, c y đúng th i v. Bĩn đ y đ các lo i phân chu ng, N, P, K, bĩn phân cân đ i, bĩn vào các giai đon lúa c n dinh d ưng nh ư đ nhánh, đĩn địng. Trên các chân đt chua c n bĩn thêm vơi đ ci t o đ t. ðiu ti t n ưc h p lý, n ưc sâu kho ng 5 - 10cm, khơng đ lúa b h n ho c ng p úng quá. N u b nh phát tri n cĩ th phun các lo i thu c sau: New Hinosan 30EC (1,2 l/ha); Kitazin 50EC (1 - 1,5 l/ha); Rovral 50WP (0,1 - 0,2 %); Zineb 80 WP( 1kg/ha). 7. B NH TIÊM L A H I LÚA [ Bipolaris oryzae (Breda de Haan) Shoem.] Tên c ũ: [ Helminthosporium oryzae ] Bnh đưc phát hi n n ăm 1901 Nh t B n. B nh cĩ ph m vi phân b r ng, ph bi n các n ưc tr ng lúa thu c châu Á, châu M và châu Phi. Ht b b nh ph m ch t và tr ng l ưng b gi m 4,58 - 29,1%. B nh đã t ng phát sinh thành d ch nghiêm tr ng và là m t trong nh ng nguyên nhân gây ra n n đĩi Bengal n ăm 1942 (John Woodhead, 1945). B nh h i m c đ nh , khi b nh n ng v t b nh làm lá s m vàng và khơ ch t. B nh làm cháy lá m , lúa nhim b nh vào lúc địng non cho đn tr v ht th ưng b đen, t l h t l ng và lép cao. Philippines và mi n B c Vi t Nam trong nh ng n ăm 60 b nh gây h i n ng, m cịi c c, ch t khơ lá gây tình tr ng thi u m m t s vùng tr ng lúa. 7.1. Tri u ch ng b nh Tri u ch ng b nh cĩ th xu t hi n trên lá m m, b lá, lá và h t. Khi h t nhi m b nh ny m m, v t b nh là các đm nh màu nâu trên lá m m và các r non c ũng cĩ th b b nh dưi d ng các v t đen nh t. V t b nh ban đ u trên lá là ch m nh màu vàng, sau chuy n sang m u nâu nh t và v t b nh đin hình cĩ hình b u d c gi ng h t v ng, cĩ m u nâu non, xung quanh cĩ qu ng vàng. ðơi khi b nh phát tri n m nh làm lá khơ vàng và ch t. Kích th ưc, s l ưng v t b nh tu ỳ thu c vào th i ti t và gi ng. Trên các gi ng m n c m vt b nh l n và nhi u, ng ưc l i trên các gi ng lúa ch u ho c kháng v t b nh nh và ít. Vt b nh trên b lá địng và trên v h t lúa cĩ màu nâu khơng cĩ hình d ng nh t đ nh, khi bnh n ng n m cĩ th phát tri n và bao ph hồn tồn b l p v h t và xâm nh p vào n i nh ũ. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 15
  16. 7.2. Nguyên nhân gây b nh Bnh do n m Bipolaris oryzae (Breda de Haan) Shoem. gây ra tên khác là Helminthosporium oryzae Breda de Haan thu c nhĩm N m B t tồn, giai đon sinh s n hu tính thu c l p N m Túi Ascomycetes cĩ tên là Ophiobolus miyabeanus Ito and Kuribayashi. S i n m đa bào, phân nhánh, đưng kính 4 – 8 µm màu nâu đn xám nh t. Cành bào t phân sinh m c thành c m, đa bào, ph n g c l n h ơn ph n đ nh cành và h ơi gy khúc. Bào t phân sinh hình con nh ng thon dài th ng ho c h ơi cong, hai đu trịn cĩ t 3 -11 ng ăn ngang. Kích th ưc bào t bi n đ ng t 15 - 170 x 7 – 26 µm, ph n g c bào t thon trịn. Trên mơi tr ưng nhân t o n m cĩ màu xám đn h ơn đen. Bào t h u tính ít gp, bào t hình s i dài cĩ t 6 - 15 ng ăn ngang, túi n m trong qu th và m i túi cĩ 8 bào t. Qu th hình n m màu vàng nh t, cĩ th tìm th y trong r ơm r . Trên h t gi ng m m t n t i trên v h t, mày h t,gi a l p mày và v h t đơi khi ni nh ũ. Nm sinh tr ưng trong ph m vi nhi t đ khá r ng. Nhi t đ thích h p nht cho n m sinh tr ưng là 27 - 30 0C, cho bào t n y m mlà 25 - 30 0C trong điu ki n m đ 60 - 100%. Bào t hình thành t 5 - 38 0C, pH 4 - 10. Bào t ch t nhi t đ 50 - 51 0C, s i n m ch t nhi t đ 48 - 50 0C trong 10 phút. Trong điu ki n thu n l i n m xâm nh p vào cây trong 4 gi . 7.3. ðc đim phát sinh, phát tri n b nh Nm cĩ th t n t i trên r ơm r trong đ t và s ng sĩt trên h t gi ng trong b o qu n dưi d ng bào t ho c s i n m ti m sinh trong kho ng th i gian t 2 - 3 n ăm. Ngu n b nh đu tiên th ưng t h t gi ng nhi m b nh, n m gây b nh trên ch i non và r làm gi m t l ny m mkho ng 11 - 29% và gi m s c s ng c a cây con. T l b nh truy n qua h t gi ng trên các lơ gi ng b nhi m b nh cĩ th lên đn 59,4%. Trên đng ru ng b nh lan truy n nh giĩ. N m cĩ th gây h i trên 23 lồi c d i m t lá m m. Bnh gây h i ch y u trên các gi ng lúa dài ngày, thi u dinh d ưng và vào các th i kỳ kh ng ho ng dinh d ưng trong giai đon sinh tr ưng c a cây lúa (cu i m , lúa b h n, sau đ nhánh, địn non, ). M c đ thâm canh càng cao b nh càng ít gây h i. Gi ng lúa mn c m v i b nh là gi ng Chiêm tép. 7.4. Bi n pháp phịng tr Ch y u dùng bi n pháp canh tác bao g m các khâu: v sinh đ ng ru ng, d n s ch c d i và tàn d ư r ơm r , c y đúng th i v , bĩn phân đúng k thu t, đ m b o đ n ưc cho lúa, luân canh và c i t o đ t. Trong các khâu trên đm b o cung c p đ u đ dinh d ưng cho lúa là quan tr ng nh t. Chú ý khâu ch n l c gi ng nh ư ph ơi khơ, qu t s ch, ch n h t my, sáng bĩng, khơng cĩ v t đ m nâu. Cĩ th dùng bi n pháp x lý h t gi ng b ng n ưc nĩng 54 0C trong 10 phút ho c x lý b ng thu c di t n m r i đãi s ch đem cho thĩc n y m mvà gieo. Trong tr ưng h p cn thi t cĩ th phun thu c tr n m nh ư: New Hinosan 30EC (1,2 l/ha); Kitazin 50EC (1 - 1,5 l/ha); Rovral 50WP (0,1 - 0,2%); Zineb 80 WP (1kg/ha). Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 16
  17. 8. B nh g ch nâu [ Cercospora Janseana (Racib) O. Const.] Bnh ph bi n trên lúa các vùng tr ng lúa trong n ưc và trên th gi i. Trên các gi ng nhi m cĩ th b b nh n ng, thi t h i t i 40% n ăng su t (Over Water, 1960). 8.1. Tri u ch ng b nh: Bnh h i ch y u trên phi n lá (cĩ khi b và v h t). V t b nh là nh ng s c ng n nh ư m t nét gh ch bút chì d c theo gân lá dài 2 – 10 mm, r ng 1 – 2 mm, cĩ màu nâu nh t ho c s m tu ỳ theo gi ng. 8.2. Nguyên nhân gây b nh: Nm gây b nh t o ra trên v t b nh nhi u bào t phân sinh hình dùi tr ng dài, thon mt đu, đa bào khơng màu, kích th ưc t 20 – 60 x 5 µm. Nm cĩ nhi u ch ng nịi khác nhau các vùng sinh thái. Cách phát hi n b nh trên ht gi ng b ng ph ươ ng pháp gi y l c m, ki m tra sau 7 ngày. 8.3. ðc đim phát sinh phát tri n: Bnh phát sinh mu n, th ưng phát tri n m nh vào th i k ỳ lúa tr , n hoa. B nh h i trên c lá già, lá non. N m b o t n trên h t gi ng. 8.4. Bi n pháp phịng tr : S d ng gi ng kháng b nh. Ch x lý h t gi ng ho c phun thu c trên đng ru ng nh ư các b nh đm nâu, tiêm l a trong tr ưng h p r t c n thi t. Cĩ th dùng các thu c nh ư Dithane M – 45, Carbendazim 0,2%, Bonazan 100 DD, Cyproconazole (0,3 – 04 lít/ha) ho c Tilt super 300 ND (0,3 lít/ha n ng đ 0,1%). 9. B nh vân nâu lá lúa [ Microdochium oryzae Samuels] 9.1. Tri u ch ng b nh: Bnh h i ch y u trên các lá già, các lá cĩ chĩt lá ch m m t ru ng n ưc. V t b nh to thành nhi u đưng vân vịng cung n i ti p nhau loen r ng ra, b t đu t chĩt lá loen rng vào gi a phi n lá ho c b t đu t mép lá loen r ng vào trong. Các đưng vân vịng cung cĩ màu nâu, nâu nh t, chi u dài 1 – 5 cm, chi u r ng 0,5 – 1 cm (chi m c chi u rng phi n lá). Cu i cùng lá lúa b khơ táp g i là b ng lá lúa. Trên b lá t o ra nh ng đm nh hình b u d c, hình ch nh t, màu nâu đ, tím đen, v sau v t đm to d n chuy n sang màu nâu, xám. B nh cĩ th h i trên c bơng và trên ht làm bi n đi màu v h t. B nh làm gi m 20 – 30% n ăng su t lúa. 9.2. Nguyên nhân gây b nh: Nm cĩ s i đa bào, t n n m d y x p màu tr ng m c nhanh trên mơi tr ưng. Bào t phân sinh hình tr ăng khuy t cong cĩ 1 – 3 ng ăn ngang nh ưng thơng th ưng là 2 t bào, khơng màu (khi t l i thành hình kh i bào t cĩ màu h ng nh t). Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 17
  18. 9.3. ðc đim phát sinh, phát tri n b nh: Bnh th ưng xu t hi n vào th i kù cây lúa đang sinh tr ưng, t giai đon lúa con gái, đng cái đn địng tr (h i trên lá) th ưng vào tháng 3 – 4 tr đi (v lúa xuân) và tháng 8 – 9 (v lúa mùa), trong điu ki n nhi t đ t ươ ng đi cao, t ăng d n và cĩ n ng, nh t là nh ng ru ng cĩ n ưc. N m b nh b o t n trên tàn d ư lá b nh và trên h t gi ng mt th i gian lâu dài, cĩ khi t i 11 n ăm (Mathur & Neergaard, 1985). Bi n pháp phịng tr : Phun thu c và x lý h t gi ng b ng Dithane M – 45, Carbendazim (Bavistin) ho c Benlat 1,5 – 3 g/kg h t. 10. B nh th i b [ Sarocladium oryzae (Sawada) Gams & Hawks.] ðây là m t lo i b nh r t ph bi n châu Á, châu Phi và châu M . Ngày càng tr thành m t b nh ch y u gây h i đáng k trên các gi ng lúa m i ðơng Nam Á và Vi t Nam. M c đ thi t h i do b nh gây ra t 9,6 – 28,5% n ăng su t tu ỳ theo gi ng lúa và vùng s n xu t. 10.1. Tri u ch ng b nh: Bnh xu t trên b lá địng vào th i cu i sinh tr ưng c a cây. Trên b th ưng cĩ nhi u v t đm to, khơng cĩ hình d ng nh t đnh, khơng đu, màu nâu vi n ngồi, bên trong màu nâu xám. Kích th ưc v t b nh cĩ chi u dài 0,5 – 1,5 cm, dn d n loen r ng ra bao quanh c b địng do nhi u v t liên k t v i nhau, làm ngh n địng khơng tr thốt ho c ch m t ph n bơng lúa tr ra ngồi. B nh làm cho bơng lúa ít h t, h t lép l ng nhi u, gi m n ăng su t rõ r t, m t s h t ch c t l n y m mth p và hàm l ưng protein gi m 8 – 22%, bi n đi màu nh t. H t gi ng cĩ th b nhi m b nh. 10.2. Nguyên nhân gây b nh: trên v t b nh và m t trong khi bĩc b lá địng b n m cĩ th cĩ m t l p n m tr ng m c ra khi tr i m ưa m, đĩ là n m b nh Sarocladium oryzae (Sawada) Gams & Hawks. T n n m màu tr ng, đa bào. Cành bào t dài cĩ 3 – 4 nhánh. Bào t hình b u d c dài, hình tr hai đu trịn, khơng m u, kích th ưc nh t 3 – 9 x 0,8 – 2,5 µm. 10.3. ðc đim phát sinh phát tri n: Bnh phát sinh t giai đon lúa đ nhánh đn địng tr . B nh phát tri n m nh cu i th i k ỳ sinh tr ưng trên b địng, th ưng they ru ng th p tr ũng. N m xâm nhi m vào cây qua các v t th ươ ng c ơ gi i và qua l khí kh ng. Bào t n m đưc giĩ truy n đi xa, lây lan b nh trên di n r ng. B nh càng n ng trên nh ng ru ng cĩ sâu đc thân lúa gây h i và trong tình tr ng cây sinh tr ưng dinh d ưng m t cân đi, nhi u m ưa, m đ cao và nhi t đ cao 25 – 30 0C. 10.4. Bi n pháp phịng tr : Th c hi n các bi n pháp v sinh đng ru ng, k thu t ch ăm sĩc, bĩn phân, ch đ tưi n ưc h p lý, c i t o ru ng tr ũng. Trong tr ưng h p c n thi t cĩ th x lý h t gi ng Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 18
  19. ho c phun thu c. Cĩ th dùng thu c Benlat C, Dithane M – 45, Tilt super 300 ND đ phun. 11. B NH KHƠ V N H I NGƠ [ Rhizoctonia solani Kuhn] Bnh khơ v n là b nh n m quan tr ng nh t trên các gi ng ngơ m i hi n nay đang tr ng r ng rãi kh p các mi n tr ng ngơ n ưc ta. Tu ỳ theo m c đ b b nh n ăng su t ngơ trung bình b gi m t 20 - 40%. Cây ngơ b b nh cĩ v t b nh leo cao t i b p, bơng c thì tác h i r t l n cĩ th làm m t n ăng su t 70% và h ơn th n a. 11.1. Tri u ch ng b nh Bnh h i trên các b ph n phi n lá, b lá, thân và b p ngơ t o ra các v t b nh l n màu xám tro, loang l đm v n da h , hình d ng b t đ nh nh ư d ng đám mây. V t b nh lan t các b ph n phía g c cây lên t i áo b p và b p ngơ, bơng c làm cây, lá úa vàng tàn li, khơ ch t b p th i khơ. V t b nh khơ v n ngơ c ũng t ươ ng t v t b nh khơ v n h i trên lúa. 11.2. Nguyên nhân gây b nh Bnh do n m Rhizoctonia solani Kuhn gây ra, thu c l p N m Tr ơ (Mycelia sterilia); giai đon h u tính là Thanatephorus cucumeris (Frank) Donk thu c l p N m ð m. Nm này là lồi n m đa th c cĩ ph ký ch r t r ng (lúa, ngơ, khoai tây, thu c lá, l c, cà chua, bơng, c i b p, đ u đ , bèo tây, ) nh ưng lồi n m này cĩ r t nhi u ch ng lo i các nhĩm liên h p AG (Anatomis group) khác nhau khi h i trên các cây tr ng khác nhau. Nh ng m u khơ v n h i ngơ (Hà Tây, Hà N i, Thanh Hố, ) đã xác đnh đưc n m gây bnh thu c nhĩm AG1- type 1 (AG1- 1A) theo h th ng giám đ nh Rhizoctonia solani ca Baruch Such và c ng tác viên n ăm 1998. Chúng là lo i cĩ h ch t ươ ng đi l n 1,1 - 2,6mm, màu nâu khơng đng đ u, d ng trịn, s i n m cĩ t c đ sinh tr ưng nhanh kho ng 30mm/ngày trên mơi tr ưng PDA nhi t đ cao 28 - 30 0C. Các ngu n n m trên ngơ cĩ th lây b nh chéo trên lúa và ng ưc l i t lúa trên ngơ. T l phát b nh cao, t l ti m d c ng n 4 - 5 ngày. Ngu n b nh t n t i ch y u trên tàn d ư cây b nh, trong đt d ng h ch nm cĩ s c s ng lâu dài trên m t n ăm. 11.3. ðc đim phát sinh, phát tri n b nh Bnh gây h i các v ngơ đơng, xuân và hè thu. v ngơ xuân b nh h i n ng th ưng phát sinh vào th i k ỳ 6 - 7 lá, sau đĩ phát tri n m nh t ăng nhanh t l bnh vào th i k ỳ ra b p đ n thu ho ch làm khơ ch t cây con, ho c th i h ng b p ngơ. B nh h i nghiêm tr ng trên các gi ng ngơ m i nh ư LVN - 10, DK - 888, Bioseed 9681,v.v Các y u t th i v , ch đ t ưi n ưc, m c bĩn phân đ m, m t đ gieo tr ng đ u cĩ nh h ưng t i m c đ nhi m b nh khơ v n trên ngơ. Th i v gieo mu n (v xuân), t ưi nhi u, bĩn phân đ m quá nhi u (trên 12 kg N/sào B c b ), m t đ tr ng d y (> 2.500 cây/sào B c b ) đ u cĩ th nhi m b nh khơ v n m c cao h ơn so v i th i v gieo s m, bĩn đm v a ph i, cân đ i và tr ng m t đ th p h ơn (1.700 cây/sào). Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 19
  20. 11.4. Bi n pháp phịng tr Ch c l c tr ng nh ng gi ng ngơ ít nhi m b nh, h t gi ng t t, gieo đúng th i v . M t đ tr ng v a ph i, khơng tr ng quá d y, tránh úng đ ng n ưc. V sinh đ ng ru ng, thu d n tiêu hu các tàn d ư thân lá cây ngơ b nh sau thu ho ch. Làm đt, ngâm n ưc ru ng đ di t tr ngu n b nh là h ch n m và tàn d ư trong đt. Khi b nh xu t hi n cĩ th phun thu c Validacin 5SL (1,5 l/ha); Tilt super 300ND 0,1% ( 0,4 l/ha); Rovral 50WP - 0,2% (1,5 kg/ha). Phun 2 - 3 l n cách nhau 10 ngày, k t hp t a bĩc lá b nh khơ ch t trên cây. Bĩn ch ph m Trichoderma vào đt tr ưc khi gieo tr ng ho c pha n ưc t ưi g c sau khi cây con đã m c, phun vào g c, m t đ t và cây con khi ch m cĩ b nh trên đng ru ng. 12. B NH G S T H I NGƠ [ Puccinia maydis Ber.] 12.1. Tri u ch ng b nh Bnh h i ch y u phi n lá, cĩ khi b lá và áo b p. V t b nh lúc đ u r t nh ch là mt ch m vàng trong, x p khơng cĩ tr t t , khĩ phát hi n, nh ưng v sau to d n, v t vàng nh t t o ra các v t đ m n i (1mm), t bào bi u bì n t v , ch a m t kh i b t nâu đ , vàng gch non, đĩ là giai đon hình thành bào t h . ð n cu i giai đon sinh tr ưng c a ngơ, trên lá b nh cĩ th xu t hi n m t s v t b nh là nh ng n i màu đen, đĩ là giai đon hình thành các bào t đơng. V t b nh th ưng d y đ c trên lá d làm lá cháy khơ. 12.2. Nguyên nhân gây b nh Bnh g s t do n m Puccinia maydis Ber. gây ra thu c b Uredinales, l p N m ðm. Trên cây ngơ n m phát tri n hai giai đon chính: bào t h và bào t đơng. Trong mt s tr ưng h p, giai đon bào t xuân hình thành trên cây chua me đt ( Oxalis ), th ưng là lồi P. polysora . Bào t h đơn bào, hình c u ho c hình b u d c, màu vàng nâu, cĩ v dày g n gai nh ; bào t đơng thon dài cĩ hai t bào, v dày cĩ màu nâu, cĩ cu ng dài màu nâu. 12.3. ðc đim phát sinh, phát tri n b nh Bnh phát tri n m nh trong điu ki n th i ti t ơn hồ, nhi t đ trung bình, cĩ m ưa. Bào t h cĩ th t n t i lâu dài trên tàn d ư lá b nh ru ng và trên h t qua n ăm, bào t h ny m m nhi t đ 14 - 32 0C nh ưng thích h p nh t là 17 - 18 0C trong điu ki n cĩ đ m bão hồ, sau khi xâm nh p kho ng m t tu n l cĩ th xu t hi n v t b nh v i bào t m i, t đĩ l i lây lan r ng ra nhi u đ t k ti p trong th i k ỳ sinh tr ưng c a cây ngơ. Ngơ xuân hè và hè thu b b nh n ng h ơn mi n trung du, mi n núi trên các gi ng ngơ m i nh p n i và ngơ lai, vào cu i v b nh cĩ th phát tri n m nh trên tồn cây làm lá nh và cây l i, bp nh đi r t nhi u. Các gi ng ngơ đưng, ngơ n p th ưng b b nh n ng h ơn các gi ng ngơ đá, ngơ r ăng ng a. M t vài gi ng nh p n i cĩ th ít b b nh h ơn nh ng gi ng ngơ đ a ph ươ ng. Gi ng LVN - 10, LVN 4, DK - 999, DK - 888, n p tr ng đ a ph ươ ng, t đ , Bioseed tr ng Hà Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 20
  21. Ni, Hà Tây, m t s t nh mi n núi phía B c đu b nhi m b nh g s t đ c bi t gi ng Q2 Mèo V c - Hà Giang, gi ng LVN 4 Hà Tây. n ưc ta, s lây lan và b o qu n ngu n b nh b ng bào t h . M t ph n ngu n b nh cịn là bào t đơng và s i n m trong tàn d ư cây b nh. 12.4. Bi n pháp phịng tr Cn d n s ch tàn d ư lá b nh, cày b a k đ tiêu di t ngu n b nh đ t và x lý h t gi ng b ng TMTD 3 kg/t n h t, Bayphidan 10 - 15 g a.i/t h t đ tiêu di t bào t h bám dính trên h t khi thu ho ch. T ăng c ưng các bi n pháp thâm canh k thu t đ cây sinh tr ưng t t, t ăng s c ch ng b nh và h n ch tác h i do b nh gây ra. Khi b nh xu t hi n s m lúc ngơ cĩ 5 - 6 lá, mà b nh đ m lá c ũng đ ng th i xu t hi n cùng phá ho i thì cĩ th phun thu c Bayphidan 15WP (= Samet 15WP) 250 g a.i/ha; Baycor 150 - 250 g a.i/ha và m t s thu c khác nh ư: Score 250ND (0,3 - 0,5 l/ha); Tilt 250EC (0,3 - 0,5 l/ha); Bayleton 25EC (WP) 0,5 - 1 kg/ha. 13. B NH B CH T NG NGƠ [ Sclerospora maydis Bult. & Bisby] Bnh ph bi n nhi u n ưc vùng nhi t đ i nh ư Trung Qu c, n ð , Indonesia, Trung Phi và vùng Caribê. B nh th ưng phát sinh phá ho i t p trung các vùng tr ng ngơ thu c vùng và đơng b c n ưc ta, cĩ n ơi ngơ b h i t i 70 - 80% s cây trên ru ng, gây thi u h t m t đ nghiêm tr ng, cây ch t khơng cho thu ho ch, ph i gieo tr ng l i. 13.1. Tri u ch ng b nh Bnh phá ho i ch y u t th i k ỳ cây m i m c cĩ 2 - 3 lá th t đ n giai đon 8 - 9 lá nh ưng cĩ th kéo dài t i khi cây tr c . B nh h i ch y u lá, các lá b b nh th ưng xu t hi n v t s c dài theo, phi n lá màu xanh tr ng nh t, lá m t màu d n, khi tr i m, ban đêm, sáng s m th ưng cĩ l p m c tr ng xám ph trên v t b nh m t d ưi lá. Trên cây, nh ng lá non m i ra c ũng nh ư lá bánh t đ u b nhi m b nh nên trơng tồn cây tr ng xanh nh t, dn d n cây c n y u, các đ t giĩng ng n khơng phát tri n đưc, cây vàng khơ ch t t i ru ng. 13.2. Nguyên nhân gây b nh Bnh b ch t ng ngơ do n m Sclerospora maydis Bult. & Bisby gây ra thu c b Sclerosporales, l p N m Tr ng Oomycetes. m t s n ơi trên th gi i b nh b ch t ng h i trên ngơ, kê cĩ th do Sclerospora graminicola (Sacc.) Shrot. gây ra, b nh đưc phát hi n đu tiên Italia vào kho ng n ăm 1874. N m sinh s n vơ tính t o thành các cành bào t phân sinh và bào t phân sinh. Cành bào t ng n m p, phía d ưi thon, phía trên phình to phân nhi u nhánh ng n khơng đu, đ nh nhánh g n các bào t đơn bào hình tr ng, hình b u d c, khơng màu. Cm cành bào t chui qua l khí m t lá l ra ngồi t o thành m t l p m c tr ng nh ư sươ ng mu i ph trên mơ b nh. Bào t phân sinh đưc hình thành trong kho ng nhi t đ 10 - 27 0C, khi n y m mhình thành ng m m xâm nh p vào lá đ gây b nh. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 21
  22. Bào t phân sinh là ngu n lây lan b nh quan tr ng trong th i k ỳ ngơ sinh tr ưng trên đng ru ng. Bào t phân sinh ch hình thành trong điu ki n đ m cao, nhi u s ươ ng, tr i âm u, ít n ng g t và nhi t đ th p. Trong điu ki n m đ th p, tr i khơ hanh, nhi t đ cao, cĩ n ng bào t r t ít hình thành, kh n ăng s ng kém, r t d ch t khơng lây lan gây bnh đưc. N m cĩ th sinh s n h u tính t o thành bào t tr ng n m bên trong mơ lá b nh khơ r ng trên ru ng, bào t hình c u, màu vàng nh t, v dày, cĩ s c s ng m nh t n t i lâu dài trong đt. 13.3. ðc đim phát sinh, phát tri n b nh Theo Nguy n H u Thu (1963) n ưc ta thì b nh phát sinh phát tri n trong điu ki n nhi t đ t ươ ng đi th p (15 - 25 0C), m đ t 80% tr lên, đc bi t trong nh ng th i gian cĩ nhi u s ươ ng mù, âm u, n ng nh xen m ưa phùn. vùng đng b ng b nh phát sinh phá ho i n ng t tháng 10 đ n tháng 3, tháng 4 hàng n ăm. vùng núi Tây B c, b nh cĩ th phá ho i trong th i gian dài và ph m vi r ng h ơn. B nh b ch t ng ngơ phá ho i n ng trong v ngơ xuân và v ngơ đơng. Bnh th ưng phát tri n phá ho i nhi u h ơn nh ng vùng đt phù sa ven bãi sơng, các chân đt nh tr ng màu liên ti p. chân đ t n ng, đ t trong đ ng cày i b nh ít phá ho i h ơn. Các gi ng ngơ hi n nay đ u cĩ th b nhi m b nh, các gi ng nh p n i b nhi m bnh kho ng 2 - 4%, gi ng ngơ t sơng Bơi b b nh nh h ơn (1,2%). Ngu n b nh đ u tiên t n t i tàn d ư trên đt ru ng d ng bào t tr ng và s i n m là ch y u, bào t tr ng n y m mxâm nh p vào cây ngay khi t h t gieo n y m m, b nh th hi n trên cây cĩ 2 - 3 lá t đĩ lây lan m nh b ng bào t phân sinh. H t gi ng cĩ th là ngu n truy n b nh t n ăm này sang n ăm khác hay khơng thì ch ưa đưc kh o sát k và cĩ nh ng nh n đnh khác nhau. Nm cĩ nhi u d ng chuyên hố cĩ th phá ho i trên ngơ, cao l ươ ng, 13.4. Bi n pháp phịng tr Tiêu di t ngu n b nh trên tàn d ư đ t, do đĩ sau khi thu ho ch c n d n s ch thân lá. Trong th i gian sinh tr ưng c a cây trên đng ru ng, m t s cây con b b nh s m c n nh b đem đ t ho c chơn vùi th t k đ tránh lây lan ngu n b nh. Luân canh ngơ v i các cây tr ng khác nh ư lúa, cây h cà, rau. Tránh tr ng luân canh vi kê, cao l ươ ng. Ht gi ng ch n l c t t cĩ s c n y m mm nh, cĩ th x lý thu c b t TMTD đ b o v h t khi gieo vào đt cĩ ngu n b nh c ũ. Theo k t qu nghiên c u c a H c vi n Nơng Lâm (1961 - 1962) x lý ngơ b ng axit sunfuric 0,2% c ũng cĩ tác d ng t t đ phịng tr bnh b ch t ng ngơ. Khi ru ng ngơ m i ch m phát b nh, đ tránh lan r ng cĩ th phun thu c Booc đơ 1%; Aliette 80WP (0,3%); Rhidomil MZ 72BHN (2,5 kg/ha); Zineb (2,5 kg/ha); Antracol 80WP (0,3%). Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 22
  23. 14. B NH ðM LÁ NGƠ Helminthosporium turcicum Pass. = Bipolaris turcica (Pass.) Shoemaker Helminthosporium maydis Nisik. = Bipolaris maydis (Nisik. et. Miyake) Shoem. Bnh đ m lá ngơ bao g m hai lo i đ m lá nh và đm lá l n là b nh ph bi n nh t tt c các vùng tr ng ngơ trên th gi i và n ưc ta. M c đ tác h i c a b nh ph thu c vào t ng gi ng, t ng vùng và ch đ canh tác khác nhau: đi v i m t s gi ng ngơ lai (Iova, Ganga 2, Ganga 5, Vijay) và m t s gi ng ngơ lai (LVN 4, LVN 10, Q2) tr ng mt s chân đ t x u, do ch ăm sĩc kém thì tác h i c a b nh khá rõ r t, làm cây sinh tr ưng kém, lá chĩng tàn l i, th m chí cây con cĩ th ch t, n ăng su t ngơ gi m sút nhi u (kho ng 12 - 30%). 14.1. Tri u ch ng b nh Bnh đ m lá nh và đm lá l n trên ngơ cĩ tri u ch ng khác nhau h n, tuy nhiên c hai b nh này đu xu t hi n và gây h i ch y u phi n lá và b p h t: a) B nh đ m lá nh cĩ v t b nh nh nh ư m ũi kim, h ơi vàng sau đĩ l n r ng ra thành hình trịn ho c b u d c nh , kích th ưc v t b nh kho ng 5 - 6 x 1,5mm, màu nâu ho c gi a h ơi xám, cĩ vi n nâu đ , nhi u khi v t b nh cĩ màu qu ng vàng. B nh h i lá, b lá và h t. b) B nh đ m lá ln cĩ v t b nh khác h n: v t b nh dài cĩ d ng s c hình thoi khơng đu đ n, màu nâu ho c xám b c, khơng cĩ qu ng vàng. Kích th ưc v t b nh l n 16 - 25 x 2 - 4mm, cĩ khi v t b nh kéo dài t i 5-10cm, nhi u v t b nh cĩ th liên k t n i ti p nhau làm cho lá d khơ táp, rách t ươ m đon chĩt lá. B nh th ưng xu t hi n lá phía d ưi r i lan d n lên các lá phía trên. Trên v t b nh khi tr i m d m c ra m t l p n m đen nh là các cành bào t phân sinh và bào t phân sinh c a n m gây b nh. 14.2. Nguyên nhân gây b nh Bnh đ m lá nh do n m Bipolaris maydis (Nisik. et. Miyake) Shoem. gây ra. B nh đm lá l n do n m Bipolaris turcica (Pass.) Shoemaker gây ra. C hai lồi n m trên đu thu c h Pleosporaceae, l p N m B t tồn, giai đon h u tính thu c l p N m Túi. a) Bipolaris maydis cĩ cành bào t phân sinh th ng ho c h ơi cong, màu vàng nâu nh t, cĩ nhi u ng ăn ngang, kích th ưc 162 - 487 x 5,1 - 8,9 µm. Bào t phân sinh hình con thoi h ơi cong, đa bào, cĩ 2 - 15 ng ăn ngang, th ưng là 5 - 8 ng ăn, màu vàng nâu nh t, kích th ưc 30 - 115 x 10 – 17 µm. Bào t phân sinh hình thành thích h p nh t nhi t đ 20 - 30 0C, n y m mtrong ph m vi nhi t đ t ươ ng đi r ng, thích h p nh t 26 - 32 0C; nhi t đ quá th p ( 42 0C) bào t khơng n y m m. S i n m sinh tr ưng thích h p 28 - 30 0C, nhi t đ t i thi u 10 - 12 0C, t i cao là 35 0C, bào t phân sinh cĩ s c ch u đ ng khá v i điu ki n khơ, nh t là khi bám trên h t gi ng cĩ th b o t n đưc hàng n ăm. b) Bipolaris turcica cĩ cành bào t phân sinh thơ h ơn, màu vàng nâu cĩ nhi u ng ăn ngang, kích th ưc kho ng 66 - 262 x 7,7- 11 µm. Bào t phân sinh t ươ ng đi th ng, ít khi Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 23
  24. cong, cĩ t 2 - 9 ng ăn ngang, ph n l n 4 - 5 ng ăn ngang, màu nâu vàng, kích th ưc 45 - 152 x 15 - 2 5 µm. N m sinh tr ưng thích h p nh t nhi t đ 28 - 30 0C. 14.3. ðc đim phát sinh, phát tri n b nh Bnh đ m lá nĩi chung đ u phát sinh phát tri n m nh trong điu ki n nhi t đ t ươ ng đi cao, tr i m áp, m ưa m nhi u nên b nh th ưng t ăng nhanh giai đon cây đã l n, nh t là t khi cĩ c tr đi. Tuy nhiên, trong nh ng điu ki n cây ngơ sinh tr ưng kém, th i ti t b t l i, cây m c ch m, b nh đ u cĩ th phát sinh phá h i s m h ơn và nhi u h ơn ngay t giai đon đ u sinh tr ưng (2 - 3 lá) cho đn chín. B nh đ m lá l n phát sinh mu n hơn, th ưng ít xu t hi n giai đon 3 - 5 lá (giai đon đ u sinh tr ưng) mà ph n l n t p trung phá h i nhi u t 7 - 8 lá đn các giai đon v sau; b nh phát sinh tr ưc h t lá già, lá bánh t r i lan d n lên các lá phía trên ng n, lây b nh c vào áo b p. B nh phát tri n mnh và gây tác hi rõ r t nh ng n ơi mà k thu t ch ăm bĩn khơng t t, đ t ch t, x u, d đĩng váng, bĩn phân ít, ru ng hay b m ưa úng, tr ũng, cây sinh tr ưng ch m, vàng, th p. Bnh lây lan nhanh b ng bào t phân sinh xâm nh p qua l khí ho c cĩ khi tr c ti p qua bi u bì. Th i k ỳ ti m d c dài hay ng n thay đ i theo tu i cây và tr ng thái lá, nĩi chung kéo dài kho ng 3 - 8 ngày. Bào t phân sinh t n t i trên h t gi ng và s i n m t n t i trong tàn d ư lá cây đ t đu là ngu n b nh quan tr ng. Hi n nay, trên đng ru ng các gi ng ngơ nh p n i và các gi ng ngơ lai b b nh đ m lá khá nhi u và gây tác h i đáng k nhi u vùng tr ng ngơ trong c n ưc. Các gi ng ngơ lai tr ng ph bi n nhi u vùng trong c n ưc hi n nay, đ c bi t các t nh mi n núi và trung du B c b nh ư DK - 888, DK- 999, LVN 4 , LVN 10, n p tr ng đa ph ươ ng, t đ và Bioseed 9681, P11, Q2, là nh ng gi ng cĩ kh n ăng xu t hi n bnh đ m lá song c ũng tu ỳ thu c vào điu ki n canh tác t ng th i v khác nhau mà t l bnh bi u hi n các m c đ khác nhau. 14.4. Bi n pháp phịng tr Phịng tr b nh đ m lá tr ưc h t ph i chú tr ng đ n các bi n pháp thâm canh, t ăng cưng sinh tr ưng phát tri n c cây ngơ, nh đĩ đ m b o cho cây ít b b nh và h n ch tác hi c a b nh. Vì v y, ph i coi tr ng vi c ch n đ t thích h p đ tr ng ngơ, khơng đ m ưa úng, tr ũng khĩ thốt n ưc, cày b a k , vùi tàn d ư lá b nh cịn sĩt l i xu ng l p đ t sâu đ di t ngu n b nh lá c ũ, th c hi n gieo ngơ đúng th i v đ cây m c đ u và nhanh, cây phát tri n t t. Bĩn phân đy đ N, P, K đ ng th i chú ý t ưi n ưc trong th i k ỳ khơ h n nh t là giai đon đ u c a cây ngơ. Trong th i gian sinh tr ưng cĩ th ti n hành phun thu c: dung d ch Boo đơ 1%; Tilt 250EC (0,3 - 0,5 l/ha); Benlate - C 50WP (1,5 kg/ha); Dithane M45 - 80WP (1,5kg/ha) phun vào th i k ỳ cây nh 3- 4 lá, 7 - 8 lá và tr ưc tr c , đ ng th i k t h p v i bĩn thúc NPK. Ht ngơ tr ưc khi gieo tr ng c n đưc x lý b ng thu c tr n m TMTD 3 kg/t n h t, bp h t sau khi thu ho ch c n ph ơi s y khơ, nh t là đi v i các b p đ làm gi ng cho n ăm sau. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 24
  25. 15. B NH PH N ðEN (UNG TH Ư ) NGƠ [ Ustilago zeae Shwein Unger (DC.) Corda] Bnh ph n đen ngơ là m t b nh ph bi n các n ưc trên th gi i và gây tác h i l n, nh ưng n ưc ta tr ưc đây và hi n nay b nh ít ph bi n h ơn và th ưng phá h i trên m t s gi ng ngơ nh p n i ho c m t vài gi ng tr ng mi n núi vùng Tây B c. B nh đang cĩ xu th phát tri n r ng h ơn các vùng nên c n chú ý cĩ bi n pháp c n thi t ng ăn ch n cho bnh khơng lan r ng. 15.1. Tri u ch ng b nh Bnh ph n đen phá h i trên t t c các b ph n c a cây ngơ: thân, lá, b lá, c , b p, th m chí cĩ khi h i c r khí sinh trên m t đ t. ð c tr ưng đin hình c a v t b nh là t o thành các u s ưng nên cịn g i là ung th ư ngơ. U s ưng to ho c nh , lúc đ u ch sùi lên nh ư m t b c nh màu tr ng, nh n, l n d n lên thành hình bt đ nh, phình to nhi u khía c nh, màng tr ng, bên trong là m t kh i r n vàng tr ng sau bi n thành b t đen d bĩp v , đĩ là kh i bào t h u. U s ưng thân và b p th ưng r t to, cịn lá thì u nh h ơn. trên ru ng các u s ưng th ưng xu t hi n đ u tiên trên b lá, sau xu t hi n thêm nhi u lá, thân, bơng c và b p. B ph n b b nh d th i h ng, nh ăn rúm, d d ng. 15.2. Nguyên nhân gây b nh - ðc đim phát sinh, phát tri n b nh Nm gây b nh Ustilago zeae Shwein Unger (DC.) Corda thu c b Ustilaginales, l p Nm ð m. U b nh khi đã thu n th c bên trong ch a m t kh i l n s i n m đã bi n thành bào t h u. Bào t h u hình c u, màu h ơi vàng, cĩ gai, v dày, đưng kính kho ng 8 – 13 µm. Trên đng ru ng, các u s ưng v tung ra các bào t h u và tr thành ngu n lây lan trên các b ph n non khác c a cây. Bào t h u n y m mra ng m m ( đ m) v i các bào t đ m phân ch i t o thêm bào t th sinh; bào t h u n y m mtrong gi t n ưc nhi t đ thích h p nh t là 23 - 25 0C, ny m mch m nh t nhi t đ 15 - 18 0C. Bào t đ m và bào t th sinh n y m mxâm nh p qua bi u bì mơ non t o ra s i n m s ơ sinh t bào m t nhân, v sau phát tri n k t h p vi nhau thành s i th sinh hai nhân, t đĩ phát tri n thành kh i bào t h u. Trong th i k ỳ sinh tr ưng c a cây s hình thành bào t h u cĩ th x y ra 3 - 4 đt ho c nhi u h ơn. Bào t h u cĩ th s ng đưc r t lâu trong điu ki n t nhiên, thơng th ưng cĩ th bo t n đưc 3 - 4 n ăm, th m chí t i 6 - 7 n ăm trong các tàn d ư cây b nh, trên các u v t bnh r ơi trên ru ng. Bào t h u v n cịn s ng trong phân do trâu bị ăn b ph n cây b bnh th i ra. Do đĩ, bào t h u v t u b nh, trên đt, bám dính trên h t gi ng đ u là ngu n b nh đ u tiên truy n t n ăm này qua n ăm khác. N m b nh th ưng xuyên lan qua giĩ, n ưc t ưi, xâm nh p vào bi u bì qua v t th ương sây sát. Do đĩ, b nh cĩ th phát tri n mnh vào th i k ỳ m ưa giĩ ho c sau khi vun x i v i vàng gây sây sát. Sâu h i lá, thân, phá hi nhi u là điu ki n giúp cho b nh xâm nhi m phát tri n thêm nhi u h ơn. B nh phát sinh, phát tri n cịn liên quan đn đ m đt. Nĩi chung, đ t cĩ đ m 60% thích h p cho ngơ thì b nh ít phát tri n h ơn so v i đ t cĩ đ m thay đ i th t th ưng khi quá khơ (< Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 25
  26. 10%) ho c khi quá m (> 80%), b nh c ũng cĩ th phát tri n nhi u h ơn nh ng ru ng ngơ tr ng dày, bĩn nhi u đ m vơ c ơ. Các gi ng ngơ DK - 888, DK- 999, LVN 4 , LVN 10, và Bioseed 9681, P11, Q2 đu xu t hi n b nh ung th ư nhi u vùng tr ng ngơ m t s t nh mi n núi nh ư Cao B ng, Tuyên Quang, Hà Tây trong điu ki n thâm canh kém. 15.3. Bi n pháp phịng tr Thu d n s ch các b ph n cây b b nh trên đng ru ng. Làm v sinh s ch s ru ng ngơ, nh t là nh ng vùng đã b b nh nhi u n ăm đ tiêu hu ngu n b nh d ng bào t hu trong các u v t b nh trên lá, thân, b p, sau đĩ cày b a k đ t, ngâm n ưc ho c đ đ t m ưt cho bào t chĩng m t s c n y m m. Ht gi ng l y ru ng khơng b b nh. các ru ng ngơ đ gi ng n u ch m cĩ b nh cn s m ng t b các b ph n cĩ u s ưng ch ưa v ra đem đ t, r i phun dung d ch 1- 2% TMTD ho c m t s thu c nh ư Bayleton 25WP (0,4 - 0,5 kg/ha); Score 250ND (03, - 0,5l/ha); Dithane M45 - 80WP (1,5 - 2,0 kg/ha), 7 - 10 ngày tr ưc và sau khi tr c . Phun thu c phịng tr sâu h i lá, thân, b p. H t gi ng x lý b ng Bayphidan 10 - 15 g a.i/t h t ho c TMTD 0,3 kg/t h t. Ti n hành luân canh ngơ v i các cây tr ng khác (lúa), th i gian t i thi u hai n ăm mi tr ng l i ngơ, đ ng th i ch n l c tr ng các gi ng t ươ ng đi ch ng b nh và t ăng cưng ch ăm sĩc, bĩn thúc kali, x i vun c n th n tránh gây sây sát đ n cây. Th c hi n bi n pháp ki m d ch ch t ch . B nh ph n đen ngơ tr ưc đây n ưc ta đưc coi là m t trong nh ng đ i t ưng ki m d ch, đ i v i các gi ng ngơ nh p n i c n ki m tra ngu n b nh trên h t, khơng nh p ho c kh trùng tri t đ h t gi ng, tr ng trong khu v c quy đ nh đ ti p t c ki m tra và phịng di t b nh.Vi c trao đi, v n chuy n h t gi ng c n tuân theo các th t c ki m d ch. Các gi ng ngơ m i tr ng n ưc ta đ u b b nh nng h ơn các gi ng đ a ph ươ ng c ũ cho nên c n ph i qu n lý gi ng theo vùng, bao vây tiêu di t, ng ăn ch n b nh lan r ng. 16. B NH M C H NG H I NGƠ [ Fusarium moniliforme Sheld.] [ Fusarium graminearum Schw.] Bnh m c h ng h i ngơ là m t trong nh ng b nh cĩ ý ngh ĩa kinh t bi u hi n trên ht sau thu ho ch, b nh ph bi n t t c các vùng tr ng ngơ c a Vi t Nam và nhiu n ưc trên th gi i. B nh cĩ th xu t hi n và gây h i ngay t giai đon ngơ b ưc vào giai đon chín, sau đĩ b o t n ngay trong h t ngơ và ti p t c phát tri n gây h i trong giai đon b o qu n, ch bi n. 16.1. Tri u ch ng b nh Bnh m c h ng h i ngơ do n m Fusarium moniliforme Sheld. gây ra cĩ tri u ch ng đc tr ưng là trên b p ngơ cĩ t ng chịm h t ngơ m t s c bĩng, màu nâu nh t, trên đĩ bao ph m t l p n m x p, m n màu h ng nh t. H t b nh khơng ch c m y, d v và d long ra Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 26
  27. kh i lõi khi va đp m nh, h t b bnh m c h ng, m t s c n y m mho c n y m mr t y u, mm m c ra b ch t trong đ t khi gieo. Bp ngơ và h t ngơ trong th i k ỳ chín và trong th i gian b o qu n cĩ th b nhi ulo i n m h i làm h t m c h ng trong đĩ cĩ b nh m c h ng Fusarium moniliforme Sheld. và m c đ Fusarium graminearum Schw. là r t ph bi n và gây t n th t đáng k , gây đc cho ng ưi và gia súc. 16.2. Nguyên nhân gây b nh Nm Fusarium moniliforme cĩ t n n m phát tri n, sinh ra hai lo i bào t : m t là lo i bào t nh (Microconidi) r t nhi u, cĩ hình tr ng, kích th ưc 4 - 30 x 1,5 - 2 m khơng màu, đơ n bào ( đơi khi cĩ m t ng ăn ngang) t o thành chu i ho c trong b c gi trên cành bào t phân sinh ng n. Lo i bào t th hai là bào t l n (Macroconidi) hình cong lưi li m, đa bào cĩ nhi u ng ăn ngang (3 - 5 ng ăn ngang), kích th ưc 20 - 90 x 2 - 25 m khơng màu. Rt hi m tr ưng h p n m t o ra h ch n m trịn, đưng kính 80 – 100 µm. Trên tàn dư cây b nh, áo b p vào cu i v thu ho ch n m cĩ th hình thành qu th cĩ l hình tr ng, trịn, màu nâu đm, bên trong cĩ nhi u túi (ascus) và bào t túi hình b u d c, cĩ 1 vách ng ăn ngang kích th ưc 10 - 24 x 4 – 9 µm. giai đon h u tính này n m g i là Gibberella fujikuroi , ngu n b nh ch y u b o t n d ng s i n m s ng ti m sinh trên tàn dư cây ngơ, áo b p và h t ngơ. Nm F. graminearum cĩ t n n m r t phát tri n ăn sâu vào b ph n b b nh, khác trên ngơ v i n m F. moniliforme , n m F. graminearum th ưng khơng sinh ra lo i bào t nh ( Microconidi ) mà ch cĩ bào t l n hình b u d c cong, hình l ưi li m cong, nhi u vách ng ăn ngang (3 - 6 ng ăn), kích th ưc 25 - 75 x 3 - 6 m t bào g c c a bào t cĩ chân rõ r t. Trên tàn d ư cây b nh, n m cĩ th t o ra qu th cĩ l ( Perthecium ) bên trong ch a nhi u túi và bào t túi, giai đon h u tính đưc g i là Gibberella saubinetii Sacc. 16.3. ðc đim phát sinh phát tri n b nh Mt d ng b nh t ươ ng t r t khĩ phân bi t v i tri u ch ng b nh m c h ng là b nh mc đ do n m Fusarium graminearum Schw. gây ra vào th i k ỳ ngơ cĩ b p đ n thu ho ch. Th ưng thì b nh phát sinh t đ u chĩt b p lan vào trong tồn b p bao ph m t l p nm màu h ng đ m - đ nh t, áo b p và h t b b nh cĩ màu đ g ch non. H t d v , bên trong h t cĩ th r ng ch a m t đám s i n m. N u b p b b nh s m thì khơng hình thành ht, lõi b phân hu . Bnh th ưng gây h i m nh giai đon ngơ cĩ b p đang chín s a đ n chín sáp và giai đon sau khi thu ho ch, áo b p và h t trên b p đ u cĩ th b b nh hu ho i nh t là trong điu ki n m đ cao và nhi t đ cao. Các gi ng ngơ trong th i gian b o qu n thu c Lào Cai (ngơ th ưng Sa Pa, ngơ đa ph ươ ng), S ơn La (Hát Lĩt, Cị Nịi); Hà N i (vùng ðơng Anh, Gia Lâm); Hồ Bình (K ỳ Sơn, Tân L c, th xã Hồ Bình); Thái Nguyên ( ði h c Nơng Lâm, TP. Thái Nguyên); Bc Ninh (Tiên Du, Yên Phong, Gia L ươ ng); Nam ðnh (Giao Thu , V B n, TP. Nam Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 27
  28. ðnh); gi ng ngơ lai s 6, ngơ n p đ u xu t hi n hai lo i n m này (Ngơ Vi t Hà và ctv, 2002 - Trung tâm B nh cây nhi t đ i). 16.4. Bi n pháp phịng tr - Thu ho ch ngơ c n đ m b o đúng th i gian chín, khơng thu ho ch mu n - Lo i b các b p h t b b nh tr ưc khi b o qu n. Các b p ngơ và h t c n s y, ph ơi khơ ki t đ n đ m cho phép ≤ 13% và b o qu n trong nhi t đ th p, mát, thống khí, khơng m ưt. - Thu d n, tiêu hu tàn d ư cây sau thu ho ch - X lý h t gi ng b ng thu c tr n m đ ch ng m m m c trong b o qu n và tr ưc khi gieo tr ng. - Các h t ngơ m c h ng, m c đ c n lo i b khơng dùng làm gi ng và s d ng vì nm cĩ th sinh s n ra các đ c t cĩ tác h i cho c ơ th con ng ưi nh ư đc t Fumonisin gây b nh ung th ư vịm h ng, gan ho c đ c t Trichothecen gây nơn m a, đau đưng tiêu hĩa, 17. B NH S O ðEN KHOAI LANG [Ceratostomella fimbriata (Ell. &&& Halst) Elliott] 17.1. Tri u ch ng b nh Bnh gây h i ch y u r và c , ngồi ra cịn cĩ th gây h i m m và thân cây. Vt b nh hình b u d c ho c hình trịn, lúc đu xanh đen sau đĩ chuy n m u xám đen. V t bnh h ơi lõm vào ph n mơ cây, mùi hơi, cĩ tr ưng h p ng n ưc, v đ ng, đưng kính v t bnh dao đ ng t 1 - 4cm, lõm sâu vào c t 0,5 - 1cm. Trên b m t v t b nh cĩ nhi u ch m đen nh đĩ là qu th b u c a n m, đ c đim này giúp phân bi t b nh d dàng h ơn. 17.2. Nguyên nhân gây b nh Bnh do n m Ceratostomella fimbriata (Ell. & Halst.) Elliott gây ra. Nm cịn cĩ tên khác là Ceratocystis fimbriata Ell. & Halst., Ophiostoma fimbriatum (Ell. & Halst.) Nannf., Sphaeronaema fimbriata (Ell. & Halst.) Sacc. N m sinh s n vơ tính t o ra cành bào t phân sinh phân nhánh ho c khơng phân nhánh, khơng màu trên b m t v t b nh. Kích th ưc cành bào t 3 - 7 x 35 – 172 µm. Bào t phân sinh hình tr , kích th ưc 3 - 7 x 7 – 35 m bào t khơng màu, khơng cĩ vách ng ăn ngang, đưc hình thành đơ n đc ho c tng chu i kho ng 20 bào t t cành bào t phân sinh. H u bào t màu nâu nh t, hình b u dc kích th ưc 6 - 13 x 9 – 18 µm. Sinh s n h u tính c a n m t o ra qu th b u cĩ c dài. Ph n b u c a qu th màu đen, kích th ưc 140 – 220 µm và n m chìm sâu trong mơ b nh. Ph n c qu th r t dài, kho ng 900 m phía đnh c qu th cĩ tán s i xoè ra. Túi bào t hình c u, v m ng d v , bào t túi cĩ hình cái m ũ, khơng màu, khơng vách ng ăn và b mt bào t nh n. N m sinh tr ưng thích h p nhi t đ 23 - 28 0C, nhi t đ t i thi u 9 - 10 0C, t i đa là 34,5 - 36 0C. N m thích ng ph m vi pH t ươ ng đi r ng. Ngu n b nh nm t n t i d ng bào t phân sinh, bào t h u và đc bi t là d ng bào t h u tính. Ngu n b nh cĩ th t n t i nhi u v trí nh ư tàn d ư cây b nh, trong đ t, n ơi b o qu n Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 28
  29. khoai, d ng c ch ăm bĩn, ngu n t ưi n ưc, H u bào t và bào t h u tính c a n m cĩ th t n t i 3 - 5 tháng trong điu ki n khơ ráo. Trong điu ki n t nhiên n m b nh n m sâu 7 – 9 mm trong t ng đ t v n cĩ th gi s c s ng t i 30 tháng ho c lâu h ơn n a. 17.3. ðc đim phát sinh, phát tri n b nh Bnh s o đen phát sinh phát tri n m nh trong điu ki n m ưa nhi u ho c đ t tr ng quá m ưt k t h p v i nhi t đ t 25 - 28 0C. điu ki n nhi t đ quá th p ho c quá cao (trên 32 0C) quá trình xâm nhi m c a n m khĩ kh ăn, b nh phát tri n ch m. Khoai lang tr ng trên đt cĩ k t c u đ t kém, khĩ thốt n ưc, m đ đ t cao ho c m ưa nhi u, nhi t đ 17 - 28 0C đu là điu ki n cho b nh phát sinh gây h i n ng. C khoai mang m m b nh đưc b o qu n n ơi m th p, thi u ánh sáng, nhi t đ trong quá trình b o qu n 20 - 28 0C thì v t b nh phát tri n nhanh d n đ n hi n t ưng th i c hồn tồn. 17.4. Bi n pháp phịng tr - Ch n l c m m c ho c dây khoai s ch b nh: v t li u tr ng cĩ th là m m ho c dây khoai, c n ti n hành ki m tra xác đ nh rõ m c đ nhi m b nh đ lo i tr m m ho c dây b bnh đ tránh s phát sinh ban đ u c a b nh. - nh ng n ơi s n xu t gi ng t c c n ti n hành x lý đ t đ tiêu di t ngu n b nh. Khơng nên ch n ru ng s n xu t gi ng t nh ng vùng tr ng khoai lang nhi u v tr ưc đĩ. Khi c t dây khoai đ tr ng c n c t ph n dây cách m t đ t 5cm. - Khi xu t hi n b nh đ u tiên v ưn gi ng và ru ng s n xu t cĩ th s d ng Thiabendazole là lo i thu c đc hi u đ i v i n m Ceratostomella . v ưn gi ng ho c trong kho b o qu n c ũ cĩ th s d ng Methyl bromide đ tiêu di t ngu n b nh b ng cách x lý đ t ho c xơng h ơi kho b o qu n. - Ngay sau khi thu ho ch c khoai, gi lơ c nhi t đ 32 - 35 0C và đ m 85 - 90% trong 5 - 10 ngày s cĩ tác d ng d phát hi n đ lo i b s m b nh các c cĩ v t th ươ ng sây sát ho c v t c t trong quá trình thu ho ch. 18. B NH GH KHOAI LANG [ Sphaceloma batatas Sawada] Tên khác: Elsinoe batatas Viégas & Jenkins 18.1. Tri u ch ng b nh Bnh gây h i ch y u ph n thân và lá cây. V t b nh màu tr ng xám sau chuy n sang màu nâu nh t, kích th ưc v t b nh nh hình trịn ho c b u d c dài, v sau b m t v t bnh s n sùi màu nâu xám ho c nâu t i. Các v t b nh cĩ th liên k t v i nhau t o thành vt ho c t ng đám trên thân và cu ng lá. m t d ưi lá, v t b nh th ưng t l i thành đám nh trên nh ng gân chính làm lá b co tĩp l i, thân và cu ng lá teo nh và cong queo. Tri u ch ng d hình do b nh gh gây ra g n gi ng v i m t s b nh virus gây h i ph n thân lá khoai lang. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 29
  30. 18.2. Nguyên nhân gây b nh Nm gây b nh gh cĩ giai đon vơ tính là Sphaceloma batatas Sawada, giai đon hu tính là Elsinoe batatas Viégas & Jenkins. Trong điu ki n t nhiên n m phát tri n ph n d ưi bi u bì lá và thân, r t ít khi quan sát th y n m trên b m t v t b nh. Trong điu ki n nuơi c y nhân t o n m phát tri n m nh. N m sinh s n vơ tính t o thành đĩa cành dưi l p mơ bi u bì. Cành bào t phân sinh đơn bào, khơng màu, hình tr , kích th ưc 6 -8 µm. Bào t phân sinh cĩ lo i bào t nh hình c u, kích th ưc 2 - 3 m bào t l n hình b u dc kích th ưc 2,4 - 4,0 x 5,3 - 7,5 µm. Trong điu ki n m đ thích h p, bào t nh cĩ th phình to t o thành bào t l n c a n m. Giai đon sinh s n h u tính t o ra qu th b u nm sâu trong mơ b nh, túi bào t màu xám s m, kích th ưc 10 -15 µm. M i túi cĩ t 4 - 6 bào t túi khơng màu, cĩ 3 vách ng ăn, kích th ưc 3 x 7 µm. N m phát tri n thích h p nhi t đ 25 - 30 0C, nhi t đ t i thi u là 10 0C và t i đa là 38 0C. N m cĩ th sinh tr ưng trong ph m vi pH 6,0 - 8,5. ðiu ki n xen k gi a sáng và t i r t thích h p cho s phát tri n và sinh s n c a n m. 18.3. ðc đim phát sinh phát tri n b nh S lan truy n c a n m b nh trên đng ru ng nh vào nhi u y u t , nh ưng ch y u qua v t th ươ ng c sát, ti p xúc gi a thân lá, qua m ưa, cơn trùng và vi c s d ng dây khoai nhi m b nh làm gi ng. Khoai lang tr ng n ơi đt th p, đ t th t n ng r t d b nhi m b nh. Khoai lang tr ng bãi cĩ m c đ b nh l n h ơn nhi u so v i tr ng lung. n ưc ta, b nh gh khoai lang xu t hi n hai v chính là v xuân hè và v đơng xuân. B nh gây h i t p trung trong v xuân hè. Giai đon sinh tr ưng c a cây th hi n m c đ nhi m b nh khác nhau. giai đon 50 - 60 ngày sau tr ng là giai đon sinh trưng c a cây th hi n m c đ nhi m b nh khác nhau. T giai đon sinh tr ưng thân lá đ n thu ho ch thì kh n ăng nhi m bnh cao h ơn giai đon t h i xanh đ n 35 ngày sau tr ng. T p đồn gi ng khoai lang cĩ ph n ng b nh r t khác nhau, h u h t các gi ng đ a ph ươ ng n ưc ta đ u nhi m b nh. Gi ng khoai Mu ng Bí, Chiêm Dâu b nhi m b nh n ng. Gi ng khoai Lim, ðà N ng cĩ mc đ nhi m b nh nh và khoai Hồng Long t ươ ng đi ch ng ch u b nh. Các gi ng khoai VSP 2, VSP 3, V 3 - 158 và m t s gi ng vơ tính BIS183, BIS186, BIS214, BIS219, BIS225, Daya và Borobuclur cĩ kh n ăng kháng b nh cao và đang đưc tr ng r ng rãi Fiji, Papua, Tonga, Indonesia và Philippines. 18.4. Bi n pháp phịng tr Phịng tr b nh gh khoai lang ch y u b ng các bi n pháp canh tác và k thu t tr ng tr t. S d ng ngu n gi ng (dây và c khoai) s ch b nh, c n lo i b tồn b cây bnh. Khoai c n tr ng theo lu ng cao, ch đ ng t ưi tiêu n ưc và đư a thêm các gi ng ch ng ch u b nh vào c ơ c u gi ng đ h n ch s phát sinh phát tri n c a b nh. Khi phát hi n b nh đ u tiên trên đng ru ng cĩ th dùng Score 250ND (0,3 - 0,5 lít/ha) đ phun. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 30
  31. Ch ươ ng 2. BNH N M H I CÂY RAU 1. B nh m c s ươ ng h i cà chua [ Phytopthora infestans (Mont.) de Bary] Bnh m c s ươ ng cà chua cĩ n ơi cịn g i là b nh s ươ ng mai, b nh rám s ươ ng, b nh dich mu n, v.v do cùng m t lồi n m gây b nh m c s ươ ng trên khoai tây là Phytopthora infestans (Mont.) de Bary. B nh m c s ươ ng cà chua do Payen (Pháp, n ăm 1847) đã giám đnh trên qu . B nh đã lan tràn kh p th gi i cùng v i di n tích tr ng cà chua ngày càng m r ng t cu i th k 19. Theo Gunt ơ và G ơrunm ơ, vùng duyên h i nưc ðc, b nh đã gây thi t h i 60 – 75%, th m chí 100% cà chua. B nh cịn phá ho i nghiêm tr ng M , Nam Phi và Trung Qu c. Vi t Nam, t nhi u n ăm nay b nh th ưng xuyên gây thi t h i các vùng tr ng cà chua, thi t h i trung bình 30 – 70%, cĩ khi lên đn 100% khơng đưc thu ho ch. 1.1. Tri u ch ng b nh: Cây cà chua b b nh m c s ươ ng bi u hi n tri u ch ng bên ngồi và thay đi sinh lý, sinh hố bên trong cây b nh. B nh phá h i trong t t c các giai đon phát tri n t cây con đn khi ra hoa, ra qu , thu ho ch và trên t t c các c ơ quan c a cây. Trên lá, v t b nh th ưng xu t hi n đu tiên đu lá, mép lá ho c g n cu ng lá. V t bnh lúc đu hình trịn ho c hình bán nguy t, màu xanh t i, v sau khơng đnh hình màu nâu đen, gi i h n gi a ph n kho và ph n b nh khơng rõ ràng, m t d ưi v t b nh màu nh t h ơn. V t b nh cĩ th lan r ng kh p lá, m t d ưi v t b nh cĩ hình thành l p m c tr ng. ðĩ là cành bào t phân sinh và bào t phân sinh c a n m, l p m c này cịn lan r ng ra ph n lá chung quanh v t b nh, nh ưng nhanh chĩng m t đi khi tr i n ng, nhi t đ cao. Vt b nh trên thân, cành lúc đu hình b u d c ho c hình d ng khơng đu đn, sau đĩ vt b nh lan r ng bao quanh và kéo dài d c thân cành m u nâu ho c màu nâu s m, h ơi lõm và ng n ưc. Khi tr i m ưt, thân b nh giịn, tĩp nh và gãy g c. Khi tr i khơ ráo, vt b nh khơng phát tri n thêm, màu nâu xám, cây cĩ th ti p t c sinh tr ưng. trên hoa, v t b nh cĩ màu nâu ho c nâu đen, xu t hi n đài hoa ngay sau khi n hình thành, b nh lan sang cánh hoa, nh hoa, cu ng hoa làm cho c chùm hoa b r ng. Bnh trên qu bi u hi n tri u ch ng đin hình, th ưng tr i qua ba giai đon: m t màu, rám nâu và th i r a. Tu ỳ theo gi ng, th i ti t và v trí c a qu , b nh th hi n nhi u dng tri u ch ng khác nhau (d ng phá h i chung: màu nâu nh t, nâu đm, vịng đng tâm, vịng xanh, mĩng ng a và d ng th i nh ũn). D ng phá h i chung bi u hi n qu non b ng vt b nh màu nâu, phát tri n nhanh chĩng bao quanh qu làm qu b r ng. V t b nh trên qu l n cĩ th xu t hi n núm qu ho c gi a qu , lúc đu v t b nh màu nâu nh t, sau đĩ chuy n thành màu nâu đm h ơn hoc màu nâu đen, v t b nh lan kh p b m t qu , qu bnh khơ c ng, b m t xù xì, l i lõm. Th t qu bên trong v t b nh c ũng cĩ màu nâu, kho ng tr ng trong qu cĩ t n n m tr ng Khi tr i m ưt, trên b m t qu c ũng cĩ l p Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 31
  32. nm tr ng x p bao ph . V sau, qu b nh th i đen nh ũn và cĩ nhi u lo i n m ph sinh khác xâm nhâp nh ư Fusarium . Ht cà chua trong qu b nh c ũng b b nh. H t b b nh th ưng nh h ơn h t kho , v t bnh màu nâu chi m m t ph n ho c tồn m t b h t. Qu b nh b th i, h t hố đen. 1.2. Nguyên nhân gây b nh: Bnh do n m Phytopthora infestans (Mont.) de Bary, thu c b Peronosporales, l p Nm Tr ng Oomycetes. N m cĩ chu k ỳ phát tri n hồn tồn bao g m giai đon s i n m, sinh s n vơ tính (bào t phân sinh - b c bào t sporangium – bào t đng) và sinh s n h u tính t o ra bào t tr ng (xem b nh m c s ươ ng khoai tây). Si n m hình ng, đơn bào cĩ nhi u nhân (cĩ khuynh h ưng hình thành màng ng ăn ph n s i n m già). S i n m mơ bi u bì qu cĩ nhi u tr ưng h p to nh khơng đu nhau, cĩ ch thĩt l i. Cành bào t đâm ra ngồi qua l khí ho c tr c ti p qua bi u bì ký ch , đơn đc t ng cành ho c t ng nhĩm 2 – 3 cành. S hình thành bào t (bào t phân sinh) ph thu c vào điu ki n nhi t đ, đ m và n ưc. Trong điu ki n đ m 90 – 100%, đc bi t đêm cĩ sươ ng và m ưa phùn, nhi t đ trong kho ng 14,6 – 22,9 0C thì bào t hình thành r t nhi u. Trong th i gian t tháng 12 đn đu tháng 3 cĩ đy đ các điu ki n thu n l i nên bào t hình thành nhi u, b nh lây lan và phá h i n ng. Bào t n y m m theo hai ki u, ho c hình thành bào t đng ho c hình thành ng m m tu ỳ theo điu ki n nhi t đ, m đ. Bào t phân sinh cĩ kh năng hình thành bào t th sinh trong điu ki n nhi t đ cao trên 28 0C. Bào t đng chuy n đng đưc nh hai l lơng roi cĩ chi u dài khác nhau. Nhi t đ thích h p nh t đ bào t n y m mhình thành bào t đng là 12 – 14 0C. Cịn nhi t đ cao h ơn 20 0C thì n y m m hình thành ng m m. Trên 28 0C ho c d ưi 4 0C bào t khơng n y m m. nhi t đ 12 – 14 0C, trong gi t n ưc bào t b t đu n y m m sau 15 phút và sau 1 gi t l n y m m đã đt t i 25 – 75%. Lo i bào t đưc hình thành trong điu ki n thích h p, nhi t đ d ưi 18 0C, đ m cao thì càng cĩ kh n ăng n y m m l n. Tu i bào t càng non thì t l n y m m càng cao, đ chua thích h p đ n y m m là pH 5 – 5,5. N m xâm nh p vào cây qua l khí ho c tr c ti p qua bi u bì. M t bào t n y m m ho c bào t đng c ũng cĩ th xâm nh p t o thành vt b nh. Nhi t đ t i thi u đ n m xâm nh p là 12 0C, nhi t đ thích h p nh t là 18 – 22 0C. Th i k ỳ ti m d c c a b nh lá là 2 ngày, trên qu là 3 – 10 ngày. Ngu n b nh truy n t n ăm này qua n ăm khác b ng s i n m, bào t tr ng cĩ trên tàn d ư lá cà chua và khoai tây b b nh, s i n m cịn t n t i h t cà chua. ðn v tr ng, s i n m ho c bào t tr ng phát d c n y m m xâm nh p. Trong th i k ỳ cây sinh tr ưng, b nh lây lan, phát tri n nhanh chĩng b ng bào t vơ tính. Nm Phytopthora infestans cĩ nhi u ch ng nịi sinh h c. Tuy nhiên, n m Phytopthora infestans cĩ th gây b nh cho c cà chua và khoai tây. Nh ưng ngay t đu khi nghiên c u v n đ này, Roder (1935), Small (1938) và Berg (1962) đã xác đnh b nh mc s ươ ng cà chua cĩ m t s ch ng nịi sinh h c c a n m khác v i trên khoai tây. N ăm 1952, Gallegly c ũng đã xác đnh đưc m t s nịi sinh h c khác nhau trên m t s gi ng cà chua. C ũng n ăm đĩ, Waggner và Wallin đã phân l p t khoai tây đưc m t s ch ng nịi Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 32
  33. sinh h c đin hình h i cà chua. N ăm 1970, ðc c ũng đã xác đnh đưc ch ng nịi sinh hc T 0, T 1 đin hình h i cà chua. N ăm 1968, Doropkin và Remnieva đã xác đnh đưc m t ch ng nịi sinh h c m i trên các gi ng cà chua lai nh ư gi ng lai c a t h p L. esculentum x L. peruvianum . Nh ng nghiên c u v m i quan h gi a các ch ng sinh h c c a n m Phytopthora infestans v i các gi ng cà chua lai bi t tr ưc h th ng gen di truy n đã v ch ra m t ph ươ ng h ưng m i phịng tr b nh theo con đưng t o gi ng ch ng b nh. 1.3. ðc đim phát sinh phát tri n: Cĩ nhiu điu ki n nh h ưng t i s phát sinh phát tri n c a b nh trên đng ru ng. Trong đĩ, th i ti t cĩ tác d ng quy t đnh nh ưng các y u t k thu t canh tác cĩ ý ngh ĩa rt quan tr ng. a. nh h ưng c a th i ti t: ð m, l ưng m ưa, nhi t đ và đ chi u sáng hàng ngày (s ươ ng mù) cĩ nh h ưng rt l n đi v i s phát sinh phát tri n c a b nh m c s ươ ng cà chua. ði đa s cà chua v đơng s m mi n B c n ưc ta gieo tr ng vào tháng 9 – 10, cà chua xuân hè gieo tr ng vào tháng 2 th ưng khơng b b nh ho c b b nh r t nh . B nh phát tri n vào t t c các th i v gieo tr ng và phá h i n ng vào giai đon sinh tr ưng đu tháng 12, cĩ n ơi cĩ n ăm phát sinh vào tháng 11 và kéo dài trong các tháng 1, 2, 3, 4, th m chí cĩ n ăm b nh phá h i trong su t tháng 4 đn tháng 5 (nh t là mi n núi), tuy r ng t l b nh vào th i gian này rt th p. Cao đim c a b nh xu t hi n trong các tháng 12, 1, 2, và tháng 3 th ưng cĩ nhi u đt vì trong th i gian này đ m khơng khí cĩ nhi u lúc đt t 75 – 100%, nhi t đ 13,6 – 22,9 0C, đ chi u n ng hàng ngày 1,1 – 5,6 gi /ngày, nhi u ngày cĩ s ươ ng mù và s ươ ng đêm lá (V ũ Hoan, 1973). m đ và l ưng m ưa cĩ tác d ng r t l n đn b nh, vì ch c n lưng m ưa t 120 mm tr nên đã t o điu ki n t t cho b nh phát sinh, trong đĩ v đơng xuân m ưa phùn kéo dài làm cho b nh phát sinh phát tri n m nh. Ti u khí h u trong ru ng cà chua cĩ tác d ng t o điu ki n cho các b nh đu tiên, t đĩ b nh lan tràn kh p cánh đng cà chua. V i điu ki n thu n l i, nhi t đ đã n đnh 20 0C là nhi t đ th p thích h p, cĩ m ưa, cĩ git s ươ ng và sau đĩ tr i tr n m, h ng n ng thì ch sau 9 – 10 ngày b nh s phát tri n r phá hu nhanh chĩng ru ng cà chua. b. nh h ưng c a đa th đt dai: ða th và tính ch t đt cĩ nh h ưng đn m c đ b nh vì nĩ quan h nhi u đn ch đ n ưc, ch đ dinh d ưng c a cà chua và ngu n n m b nh. n ơi đt th t, đt th p, tr ũng, b nh th ưng n ng h ơn n ơi đt cát, đt cao ráo thốt n ưc. nhi u n ơi đt b c màu, b nh h i cà chua cĩ xu h ưng nh h ơn so cùng v i đt màu m , điu này cĩ quan h vi s phát trin c a cà chua và k thu t tr ng. c. nh h ưng c a phân bĩn: Bĩn k t h p gi a phân chu ng và phân vơ c ơ N, P, K s t o điu ki n cho cây phát tri n cân đi, t ăng s c ch ng b nh m c s ươ ng. N u t l phân kali b ng ho c cao h ơn phân N thì s c ch ng b nh t ăng càng rõ, nh t là đu giai đon ch m b nh. Tuy nhiên, nu b nh đang cao đim và lây lan m nh thì vi c bĩn phân kali c ũng khơng cĩ tác d ng ch ng b nh rõ. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 33
  34. d. Tính ch ng b nh c a các gi ng cà chua: Tt c các gi ng cà chua tr ng n ưc ta đu b b nh m c s ươ ng phá h i nng. Tuy nhiên, m c đ nhi m b nh cĩ khác nhau, gi ng cà chua H ng lan b b nh n ng. B nh phá hi vào các giai đon sinh tr ưng c a cà chua t giai đon cây con đn khi ra hoa, k t qu . giai đon v ưn ươ m, cây con b b nh th ưng tàn l i ch t nhanh h ơn ngồi ru ng s n xu t, th i k ỳ ra hoa b b nh n ng th ưng b tàn l i nhanh h n v i th i k ỳ cà chua đang sinh tr ưng phát tri n. Hi n nay, trên th gi i b ng ph ươ ng pháp lai t o h u tính, ng ưi ta đã t o ra m t s gi ng cà chua lai cĩ th ch ng đưc b nh m c s ươ ng. e. Th i v : mi n B c Vi t Nam, v cà chua đơng s m b nh phá h i nh , ch xu t hi n cu i giai đon thu ho ch. Cà chua chính v tr ng đi trà b b nh n ng, b nh phá h i t khi tr ng đn chín càng n ng h ơn. V cà chua xuân hè b nh nh h ơn giai đon cu i thu qu , nh ưng giai đon v ưn ươ m đn khi ra hoa b nh phá h i khá nghiêm tr ng do th i ti t giai đon đu v (tháng 2 – 4) mi n B c cịn r t thích h p cho b nh phát tri n. 1.4. Bi n pháp phịng tr : Phịng tr ph i k t h p v i các m t: bi n pháp k thu t canh tác, gi ng ch ng b nh và thu c hố h c, đng th i ph i d tính d báo th i gian phát sinh b nh đu tiên. a. D tính d báo th i gian phát sinh b nh đu tiên: Cn ph i cĩ ru ng d tính d báo và theo dõi nhi t đ, đ m, m ưa, gi t s ươ ng đêm và s ươ ng mù ch y u t tháng 11 đn tháng 4. D tính d báo b nh tr ưc 1 – 2 tu n l đ kp th i phịng tr b nh. Vào các tháng này khi cĩ nhi t đ xu ng th p 14 – 20 0C, biên đ nhi t đ ngày đêm 4 – 8 0C, cĩ gi t s ươ ng đêm: s ươ ng mù và l ưng m ưa nh là báo hi u bnh cĩ th xu t hi n và d n đn cao đim b nh. C n th ưng xuyên ki m tra phát hi n bnh k p th i ngồi đng ru ng, khi th y phát sinh các b nh đu tiên c n ph i phân lo i ru ng đ cĩ k ho ch phun thu c ng ăn ch n ngay. b. Ch n qu khơng b b nh đ làm gi ng: Tr ưc khi gieo h t cĩ th x lý b ng n ưc nĩng ho c TMTD 5 g/1 kg h t. V ưn ươ m ph i là n ơi đt cao ráo s ch s , các v tr ưc khơng tr ng cà chua ho c khoai tây. Phun thu c Booc đơ 1% hoc Mancozep 0,2% đ phịng b nh v ưn ươ m cây gi ng c a cà chua v xuân hè (phun 4 – 5 ngày cách nhau tu ỳ theo th i ti t). c. L p h th ng luân canh thích h p: Cà chua khơng nên tr ng g n ru ng khoai tây và khơng luân canh k c n v i khoai tây. d. Phân bĩn: Ph i chú tr ng bĩn phân chu ng cân đi vi các lo i phân N, vơ c ơ, t ăng l ưng bĩn tro và phân kali, lu ng đánh cao, rãnh r ng đ thốt n ưc. ðiu khi n khơng cho cây sinh tr ưng quá m nh, b c nhanh, cây ch a nhi u n ưc. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 34
  35. Th ưng xuyên b m t a cành lá đ ru ng thơng thống. Chú ý b m m m nách, b m ng n đ cành cà chua phát tri n v a ph i. Nên làm giàn đ cây cà chua nên thng đng, va d ch ăm sĩc thu ho ch, v a cĩ tác d ng phịng b nh và cho n ăng su t cao. e. Th i v : ðm b o th i v gieo tr ng s m vào các tháng 8, 9 đi v i v đơng; tháng 2 và tháng 3 đi v i v xuân hè. Nên tranh th tr ng v cà chua s m. g. Dùng gi ng ch ng b nh: Lai t o gi ng cà chua ch ng b nh m c s ươ ng t Lycopersicon pimpinellifolium và L. peruvianum cĩ tri n v ng, đã cĩ nhi u gi ng lai ch ng b nh hồn tồn (G ơrunm ơ và Gunt ơ, 1961). Lồi Solanum guineese đã th hi n tính ch ng b nh cao lá và qu . h. Dùng thu c hố h c phịng tr b nh cĩ tác d ng r t l n: Phun dung d ch Boo đơ 0,5 – 1%, oxyclorua đng 0,75% - 1% là nh ng lo i thu c cĩ truy n th ng phịng tr b nh cĩ hi u qu t t Ngày nay, các thu c tr n m h u c ơ đang đưc s d ng r ng rãi đ phịng tr b nh, ph i k đn Mancozeb n ng đ 0,2 – 0,3%, Rhidomil MZ 72 n ng đ 0,2%, v.v . Khi s d ng thu c c ũng c n chú ý t i n m th hi n tính ch ng thu c h u c ơ m nh h ơn các thu c vơ cơ. Hi n nay, n ưc ta ti n hành phun thu c phịng tr b nh theo d tính tr ưc ho c b nh ch m xu t hi n, sau đĩ ti p t c phun cách nhau 7 – 10 ngày 1 l n. ð ti t ki m thu c và nâng cao hi u qu phịng tr bnh nên phun theo d tính d báo tr ưc các đt cao đim b nh xu t hi n. 2. B nh l c r cà chua [ Rhizontonia solani Kuhn] 2.1. Tri u ch ng b nh: Mt s tri u ch ng b nh h i do b nh l c r đi v i cây cà chua nh ư: ch t r p cây con, th i r , th i g c, th i thân, th i qu . Ch t r p cây con: Cây con cĩ th b h i tr ưc ho c sau khi m c kh i m t đt. Tr ưc khi n y m m, b nh gây ch t đnh sinh tr ưng. Sau khi n y m m, n m gây ra các v t b nh màu nâu đm, nâu đ ho c h ơi đen g c cây sát m t đt, ph n thân non b th t l i, tr nên mm và cây con b đ g c và ch t. Cây l n c ũng b h i nh ưng ch y u ch b h i ph n v. B nh cĩ th xu t hi n gây h i c cây tr ưng thành gây hi n t ưng th i r ho c th i gc thân khi điu ki n ngo i c nh thích h p cho n m phát tri n. g c cây, tri u ch ng ban đu là v t lõm màu nâu ho c h ơi nâu đ sát m t đt, v t bnh cĩ th lan r ng quanh g c thân và lan xu ng r , g c thân b l loét. Khi qu cà chua ti p xúc v i đt trong điu ki n nĩng m c ũng cĩ th b n m t đt xâm nh p vào gây th i qu . 2.2. Nguyên nhân gây b nh: Bnh do n m Rhizoctonia solani Kuhn thu c b n m tr ơ (Mycelia sterilia), l p N m Bt tồn. N m Rhizoctonia solani gm nhi u ch ng, cĩ ph m vi ký ch r ng. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 35