Giáo trình Bệnh do vi khuẩn

Nội dung text: Giáo trình Bệnh do vi khuẩn

1. Ph n 2 BNH DO VI KHU N Ch ươ ng VI BNH VI KHU N H I CÂY L ƯƠ NG TH C VÀ CÂY RAU 1. B NH B C LÁ LÚA [ Xanthomonas campestris p.v. oryzae Dowson] Bnh b c lá lúa đưc phát hi n đ u tiên t i Nh t B n vào kho ng n ăm 1884 - 1885. Bnh ph bi n h u kh p các n ưc tr ng lúa trên th gi i, đ c bi t Nh t B n, Trung Qu c, Philippines, n ð , Xâylan. Vi t Nam, b nh b c lá lúa đã đưc phát hi n t lâu trên các gi ng lúa mùa c ũ. ð c bi t, t n ăm 1965 - 1966 tr l i đây, b nh th ưng xuyên phá ho i m t cách nghiêm tr ng các vùng tr ng lúa trên các gi ng nh p n i cĩ n ăng su t cao c y trong v chiêm xuân và đc bi t v mùa. Mc đ , tác h i c a b nh ph thu c vào gi ng, th i k ỳ b b nh c a cây s m hay mu n và m c đ b b nh n ng hay nh b nh làm cho lá lúa đc bi t là lá địng s m tàn, nhanh ch ng khơ ch t, b lá s ơ xác, t l h t lép cao, n ăng su t gi m sút rõ r t. 1.1. Tri u ch ng b nh: Bnh b c lá lúa phát sinh phá h i su t th i k ỳ m đ n khi lúa chín, nh ưng cĩ tri u ch ng đin hình là th i k ỳ lúa c y trên ru ng t sau khi lúa đ - tr - chín - s a. - Trên m : tri u ch ng b nh khơng th hi n đ c tr ưng nh ư trên lúa, do đĩ d nh m ln v i các hi n t ưng khơ đ u lá do sinh lý. Vi khu n h i m gây ra tri u chng mép lá, mút lá v i nh ng v t cĩ đ dài ng n khác nhau, cĩ màu xanh vàng, nâu b c r i khơ xác. - Trên lúa : tri u ch ng b nh th hi n rõ r t h ơn, tuy nhiên nĩ cĩ th bi n đ i ít nhi u tu ỳ theo gi ng và điu ki n ngo i c nh. V t b nh t mép lá, mút lá lan d n vào trong phi n lá ho c kéo dài theo gân chính, nh ưng c ũng cĩ v t b nh t ngay gi a phi n lá lan rng ra. V t b nh lan r ng theo đưng g n sĩng màu vàng, mơ b nh xanh tái, vàng l c, lá nâu b c, khơ xác. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 135
2. Kt qu nghiên c u c a B mơn B nh cây - Tr ưng ði h c Nơng nghi p I cho th y cĩ hai lo i hình tri u ch ng c a b nh b c lá lúa: b c lá g n vàng và b c lá tái xanh. Lo i hình b c lá g n vàng là ph bi n trên h u h t các gi ng và các mùa v , cịn lo i hình b c lá tái xanh th ưng ch th y xu t hi n trên m t s gi ng lúa, đ c bi t đ i v i các gi ng lúa ng n ngày, ch u phân, phi n lá to, th lá đ ng, ví d nh ư gi ng T1, X1, NN27 Thơng th ưng ranh gi i gi a mơ b nh và mơ kh e đưc phân bi t rõ ràng, cĩ gi i hn theo đưng g n sĩng màu vàng ho c khơng vàng, cĩ khi ch là m t đưng viên màu nâu đt quãng hay khơng đt quãng. Trong điu ki n nhi t đ , m đ cao, trên b m t v t d xu t hi n nh ng gi t d ch vi khu n hình trịn nh , cĩ màu vàng l c, khi keo đ c r n c ng cĩ màu nâu h phách. Chú ý d nh m l n v i bnh vàng lá, khơ đu lá do sinh lý. Vì th , vi c ch n đốn nhanh nên áp d ng ph ươ ng pháp gi t d ch. - C t nh ng đon v t b nh dài 3 - 5cm, qu n bơng th m n ưc thành t ng bĩ nh đ t vào c c n ưc vơ trùng ho c n ưc mu i sinh lý 0,85% ng p 2/3. Trên c c đ y np kín. Sau 2 - 3 gi n u trên các mơ lá b nh xu t hi n các gi t d ch nh màu h ơi vàng trên đu lát ct, đĩ là bi u hi n b nh b c lá vi khu n. 1.2. Nguyên nhân gây b nh: Vi khu n gây b nh b c lá lúa tr ưc đây cĩ tên là Pseudomonas oryzae , ho c Phytomonas oryzae , v sau Downson đ t tên là Xanthomonas oryzae Dowson. Vi khu n cĩ d ng hình g y hai đ u h ơi trịn, cĩ m t lơng roi m t đ u, kích th ưc 1 - 2 x 0,5 - 0,9 m. Trên mơi tr ưng nhân t o, khu n l c vi khu n cĩ d ng hình trịn, cĩ màu vàng sáp, rìa nh n, b m t khu n l c ưt, háo khí, nhu m gram âm. Vi khu n khơng cĩ kh n ăng phân gi i nitrat, khơng d ch hố gelatin, khơng t o NH 3, indol, nh ưng t o H 2S, t o khí nh ưng khơng t o axit trong mơi tr ưng cĩ đưng. Nhi t đ thích h p cho vi khu n sinh tr ưng t 26 - 30 0C, nhi t đ t i thi u 0 - 5 0C, t i đa 40 0C. Nhi t đ làm vi khu n ch t 53 0C. Vi khu n cĩ th s ng trong ph m vi pH khá r ng t 5,7 - 8,5, thích h p nh t là pH 6,8 - 7,2. Vi khu n xâm nh p cĩ tính ch t th đ ng, cĩ th xâm nh p qua thu kh ng, l khí trên mút lá, mép lá, đc bi t qua v t th ươ ng sây sát trên lá. Khi ti p xúc v i b m t cĩ màng n ưc, vi khu n d dàng di đng xâm nh p vào bên trong qua các l khí, qua v t th ươ ng mà sinh s n nhân lên v m t s l ưng, theo các bĩ m ch d n lan r ng đi. Trong điu ki n m ưa m thích h p thu n l i cho s phát tri n c a vi khu n, trên b m t v t b nh ti t ra nh ng gi t d ch vi khu n. Thơng qua s va ch m gi a các lá lúa, nh m ưa giĩ truy n lan b nh sang các lá khác đ ti n hành xâm nhi m l p l i nhi u l n trong th i k ỳ sinh tr ưng c a cây lúa. Cho nên, b nh b c lá lúa tuy là m t lo i b nh cĩ c ly truy n lan hp song nĩ cịn tu ỳ thu c vào m ưa bão x y ra vào cu i v chiêm xuân và trong v mùa, mà b nh cĩ th truy n lan v i ph m vi khơng gian t ươ ng đi r ng, gi t keo vi khu n hình Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 136
3. thành nhi u, đĩ là m t trong nh ng nguyên nhân quan tr ng làm cho b nh b c lá phát sinh phát tri n m nh sau nh ng đ t m ưa giĩ x y ra trong v chiêm xuân và v mùa. V ngu n g c b nh b c lá lúa cịn cĩ nhi u ý ki n khác nhau. Các tác gi Nh t B n cho r ng, ngu n b nh t n t i ch y u trên m t s c d i h hồ th o, nĩi cách khác m t s c d i là ký ch ph c a vi khu n X. oryzae . Ph ươ ng Trung ðt (Trung Qu c) cho r ng ngu n b nh ch y u c a b nh b c lá lúa tn t i trên h t gi ng. Vi t Nam, k t qu nghiên c u c a B mơn B nh cây - Tr ưng ð i h c Nơng nghi p I đã k t lu n: ngu n b nh b c lá lúa t n t i h t gi ng và tàn d ư cây b nh ch y u. ðng th i, nĩ cịn t n t i d ng viên keo vi khu n c d i (c l ng v c, c mơi, c lá tre, c tranh, c g ng bị, c gà n ưc, c x ươ ng cá lơng c ng), đĩ c ũng là ngu n b nh cĩ ý ngh ĩa quan tr ng trong vi c lan truy n b nh cho v sau và n ăm sau. 1.3. Quy lu t phát sinh phát tri n c a b nh b c lá lúa mi n B c n ưc ta, b nh cĩ th phát sinh phát tri n t t c các v tr ng lúa. V chiêm xuân, b nh th ưng phát sinh vào tháng 3 - 4, phát tri n m nh h ơn vào tháng 5 - 6 khi mà lúa chiêm xuân tr và chín, song v chiêm xuân m c đ b b nh th ưng nh h ơn, tác h i ít h ơn so v i v mùa tr m t s gi ng lúa xuân cy mu n, nhi m b nh ngay t khi lúa làm địng thì tác h i c a b nh cĩ th s l n. Bnh b c lá lúa th ưng phát sinh và gây tác h i l n trong v mùa. B nh cĩ th phát sinh s m vào tháng 8, khi lúa đ đ n khi lúa làm địng, tr - chín s a v i các trà lúa s m. ði v i các gi ng lúa m n c m b nh th ưng b b nh r t s m và khá n ng, gi m n ăng su t nhi u. Các trà lúa c y mu n tr vào tháng 10 th ưng b b nh nh h ơn, tác h i c a b nh cũng ít h ơn. Nhìn chung, b nh phát tri n m nh vào giai đon cây lúa d nhi m b nh nht lá lúc lúa làm địng và chín s a. Bnh phát sinh phát tri n m nh và truy n lan nhanh trong điu ki n nhi t đ t 26 - 30 0C, m đ cao t 90% tr lên. N u nhi t đ đ m b o cho b nh phát tri n, thì m đ , lưng m ưa l n cĩ ý ngh ĩa quy t đ nh đ n m c đ b bnh. Nh ng đ t m ưa tháng 8 khơng nh ng t o v t th ươ ng trên lá mà cịn làm cho vi khu n sinh s n nhanh, s l ưng keo vi khu n hình thành nhi u, t o điu ki n cho s xâm nhi m và truy n lan nhanh chĩng. K thu t tr ng tr t là m t trong nh ng điu ki n quan tr ng nh h ưng đ n s phát sinh phát tri n c a b nh. Nh ng vùng đt màu m , nhi u ch t h u c ơ, b nh th ưng phát tri n nhi u hơn chân đ t x u, c n c i, phân đ m vơ c ơ cĩ nh h ưng rõ r t t i s phát sinh phát tri n c a b nh. Các d ng đ m vơ c ơ d làm cho cây lúa nhi m b nh m nh h ơn đm h u cơ, phân xanh bĩn vùi gi p c ũng làm cho lúa nhi m b nh m nh h ơn phân chu ng hoai mc. Nu bĩn quá nhi u đ m, cây lúa xanh t t, thâm lá m m y u, hàm l ưng đ m t do trong cây tích lu cao thì cây d nhi m b nh n ng. v xuân, cĩ th bĩn đ m v i s lưng cao h ơn v mùa. Bĩn phân sâu, bĩn t p trung, bĩn n ng đ u nh cu i, bĩn thúc s m làm cho cây lúa đ nhánh t p trung, đ nhanh thì b nh b c lá s nh h ơn so v i bĩn phân ri rác và bĩn mu n. N u bĩn đ m cân đ i v i kali và lân thì b nh nh h ơn nhi u so v i Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 137
4. vi c bĩn phân riêng r khơng cân đ i, tuy nhiên khi đã bĩn v i l ưng đ m quá cao (120 - 150 kg N/ha) thì dù cĩ bĩn thêm kali và lân tác d ng v i b nh c ũng khơng th hi n rõ r t. nh ng n ơi đt chua, úng ng p n ưc ho c mc n ưc sâu, đ c bi t nh ng vùng đt h u, nhi u mùn, hàng lúa b bĩng cây che ph b b nh b c lá cĩ th phát tri n m nh hơn. Nĩi chung, th i k ỳ m đ n lúa đ nhánh là th i k ỳ b nh t ươ ng đi ít h ơn so v i giai đon cu i đ nhánh. Giai đon lúa làm địng - tr - chín s a là giai đon r t m n c m v i bnh, hi n t ưng này th hi n khá rõ nét trên các gi ng lúa ng n ngày phàm ăn, ch u phân, cĩ n ăng su t cao c y trong v chiêm xuân và v mùa. Nhìn chung các gi ng lúa hi n đang tr ng trong s n xu t đ u cĩ th nhim b nh b c lá, nh ưng m c đ cĩ khác nhau và tác h i c ũng khác nhau. Các gi ng lúa c ũ, đ a ph ươ ng nh ư Di H ươ ng, Tám Th ơm b b nh r t nh , cịn v i các gi ng lúa m i nh p n i cĩ th i gian sinh tr ưng dài ho c ng n, th p cây, phàm ăn, phi n lá to cĩ n ăng su t cao đ u cĩ th nhi m b nh b c lá t ươ ng đi n ng nh ư gi ng NN8, CR203, IR156 1-1-2, DT10 Tuy nhiên, c ũng cĩ m t s gi ng cĩ n ăng su t cao và cĩ tính kháng đi v i m t s nhĩm nịi vi khu n đã xác đnh (nịi 1; 2; 3 và 4) n ưc ta nh ư các gi ng kháng b nh b c lá: gi ng NN273, IR579, X20, X21, OM90 1.4. Bi n pháp phịng tr Xu t phát t các c ơ s v đ c đim sinh h c c a vi khu n gây b nh, ng ưi ta đã đ ra nh ng bi n pháp phịng tr t ng h p. - S d ng các gi ng lúa ch ng b nh, ch u b nh đ gieo tr ng là bi n pháp ch đ o trong phịng tr b nh b c lá. - X lý h t gi ng tr ưc khi gieo n u lơ h t b nhi m. - ðiu khi n s sinh tr ưng c a cây tránh giai đon lúa làm địng - tr trùng v i nh ng điu ki n thu n l i cho b nh phát tri n. Bĩn phân đúng k thu t, đúng giai đon, bĩn đm n ng đ u nh cu i, bĩn thúc s m cân đ i v i kali theo t l nh t đ nh (1:1). - Ru ng lúa c n điu ch nh m c n ưc thích h p, nên đ m c n ưc nơng (5 - 10cm), nh t là sau khi lúa đ nhánh, n u th y b nh ch m xu t hi n thì cĩ th rút n ưc, tháo n ưc đ khơ ru ng trong 2 - 3 ngày đ h n ch s sinh tr ưng c a cây. - Cĩ th dùng m t s thu c hố h c đ phịng b nh nh m h n ch s phát sinh phát tri n c a b nh b c lá. Cĩ th r c vơi 60 - 80 kg/ha lúc lúa m i ch m b b nh, ho c dùng mt s lo i thu c nh ư Kasuran 0,1 - 0,2%; Sankel 1/200 Ngồi ra, c n ph i ti n hành bi n pháp v sinh đ ng ru ng d n s ch c d i và ký ch . 2. B NH ðM S C VI KHU N LÁ LÚA [ Xanthomonas oryzicola Fang] Bnh ph bi n r t r ng n ưc ta và các n ưc châu Á nhi t đ i. 2.1. Tri u ch ng b nh Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 138
5. Bnh xu t hi n trên lá là nh ng s c nh ng n khác nhau, ch y d c gi a các gân lá, lúc đu v t s c xanh trong gi t d u, d n d n chuy n màu nâu, t o thành các s c nâu h p, xung quanh s c nâu cĩ th cĩ qu ng vàng nh trên các gi ng r t mn c m b nh. Trong điu ki n m ưt v bu i sáng trên b m t s c nâu ti t ra nh ng gi t d ch nh , trịn, màu vàng đc, v sau khơ r n thành viên keo vi khu n trong nh ư h t tr ng cá, d dàng r ơi kh i mt lá xu ng n ưc ru ng ho c d dàng nh m ưa đư a đi xa truy n lan b nh. Cu i cùng lá bnh khơ táp t ươ ng t nh ư b nh b c lá vi khu n. 2.2. Nguyên nhân gây b nh Vi khu n gây b nh X. oryzicola Fang. Là lo i hình g y ng n cĩ kích th ưc 0,4 - 0,6 x 1 - 2,5 m. Chuy n đ ng cĩ lơng roi 1 đ u. Gram âm, khu n l c trịn nh 1mm màu vàng nh t, nh n bĩng. Cĩ kh n ăng thu phân tinh b t. Khơng kh nitrat. ð c đim khác bi t v i X. oryzae là X. oryzicola cĩ th sinh tr ưng trên mơi tr ưng cĩ alanin và khơng sinh tr ưng đưc khi cĩ 0,001% CuNO 3 cịn X. oryzae thì ng ưc l i. 2.3. ðc đim phát sinh, phát tri n b nh Bnh phát sinh các vùng đng b ng, trung du, song ph bi n các vùng đng bng, ven bi n. B nh phát tri n m nh trong điu ki n nĩng m, nhi t đ cao, thích h p nh t 30 0C, m đ cao 80%. Vi khu n xâm nhi m vào cây qua l khí kh ng và qua v t th ươ ng c ơ gi i, phát tri n trong nhu mơ lá. B nh truy n lan trên đng ru ng ch y u nh n ưc t ưi, m ưa, giĩ và ti p xúc c sát gi a các lá, các cây trong ru ng. Ngu n b nh vi khu n b o t n, truy n qua h t gi ng, tàn d ư lá b nh và n ưc. Vi khu n c ũng cĩ th gây b nh, l ưu t n trên cây d i nh ư lúa d i Oryza perennis . 2.4. Bi n pháp phịng tr Xu t phát t các c ơ s v đ c đim sinh h c c a vi khu n gây b nh, ng ưi ta đã đ ra nh ng bi n pháp phịng tr t ng h p. - S d ng các gi ng lúa ch ng b nh, ch u b nh đ gieo tr ng là bi n pháp ch đ o trong phịng tr b nh đ m s c vi khu n. - X lý h t gi ng tr ưc khi gieo n u lơ h t b nhi m. - ðiu khi n s sinh tr ưng c a cây tránh giai đon lúa làm địng - tr trùng v i nh ng điu ki n thu n l i cho b nh phát tri n. Bĩn phân đúng k thu t, đúng giai đon, bĩn đm n ng đ u nh cu i, bĩn thúc s m cân đ i v i kali theo t l nh t đ nh (1:1). - Ru ng lúa c n điu ch nh m c n ưc thích h p, nên đ m c n ưc nơng (5 - 10cm), nh t là sau khi lúa đ nhánh, n u th y b nh ch m xu t hi n thì cĩ th rút n ưc, tháo n ưc đ khơ ru ng trong 2 - 3 ngày đ h n ch s sinh tr ưng c a cây. - Cĩ th dùng m t s thu c hố h c đ phịng b nh nh m h n ch s phát sinh phát tri n c a b nh b c lá. Cĩ th r c vơi 60 - 80 kg/ha lúc lúa m i ch m b b nh, ho c dùng mt s lo i thu c nh ư Kasuran 0,1 - 0,2%; Sankel 1/200 Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 139
6. Ngồi ra, c n ph i ti n hành bi n pháp v sinh đ ng ru ng d n s ch c d i và ký ch . 3. B NH TH I ðEN LÉP H T LÚA [ Pseudomonas glumae ] Bnh th i đen h t lúa là m t trong nh ng b nh h i ph bi n kh p các vùng tr ng lúa n ưc trên th gi i. N ăm 1950, Goto và Ohata đã phát hi n ra b nh th i đen h t lúa đ u tiên vùng Kyushu - Nh t B n. ð n n ăm 1988, Zeigleu và Alvarez đã phát hi n b nh này châu M La tinh. Năm 1983, Chien và Chang Liao đã tìm th y b nh th i đen ðài Loan. Nh ng n ăm sau đĩ, các k t qu nghiên c u c a nhi u nhà khoa h c đã phát hi n và xác đnh b nh th i đen h t lúa ph bi n các vùng tr ng lúa n ưc. n ưc ta, b nh th i đen h t m i đưc điu tra, phát hi n vào nh ng n ăm 1990 - 1991 khi mà b nh gây h i đáng k v lúa hè thu và lúa mùa m t s t nh mi n B c và mi n Trung. Trong nh ng n ăm v a qua, di n tích lúa b b nh th i đen lép h t đã lên t i hàng tr ăm nghìn hécta (Hà Minh Trung, 1994). m t s vùng nhi m b nh n ng, cĩ th gây nên hi n t ưng h t lép l ng, th i h ng, làm gi m n ăng su t, ph m ch t h t lúa m t cách đáng k . 3.1. Tri u ch ng b nh Vi khu n gây b nh cĩ th xâm nhi m gây h i trên h t và cây m non, tri u ch ng bnh th hi n nh ư sau: giai đon lúa m i tr đưc 5 ngày bi u hi n tri u ch ng ch ưa rõ ràng. V sau v t b nh m i th hi n, lúc đ u ph n v tr u c a phơi h t lúa bi n màu ho c cĩ màu vàng nh t; bên ngồi v , v t b nh nhanh chĩng lan ra trên tồn b v tr u. H t lúa chuy n t màu tr ng kem sang màu nâu, màu nâu vàng nh t hay màu nâu đ nh t. Nh ng h t b b nh cĩ th nhìn rõ ranh gi i gi a mơ kho và mơ b nh là m t đưng màu nâu c t ngang trên v h t. N u h t b b nh n ng thì v tr u cĩ màu vàng nh t, h t lép hồn tồn, ph n phơi h t cĩ màu nâu, h t g o khơng đ y, phơi m n, d gãy cĩ màu tr ng đ c - nâu xám - đen. Tr ưng h p c bơng lúa b b nh, s th y bơng lúa đ ng th ng trơng nh ư sâu đc thân phá h i, nh ưng ch khác là v tr u c a nĩ cĩ màu vàng nh t. Bnh cịn cĩ th gây h i giai đon cây m : b c a cây m non xu t hi n ch m màu nâu, r i chuy n sang màu nâu đm, v t b nh lan r ng xu ng g c, khơng cĩ hình thù đc tr ưng. V cu i giai đon phát tri n c a b nh, v t b nh đĩ s b th i nh ũn. Trên tồn b b lá, v t b nh cĩ màu nâu đm, sau chuy n sang màu nâu đen và gây th i m . Nhìn chung, tri u ch ng b nh th i đen trên cây m non th hi n cây non b l i đi khơng phát tri n, lá m b úa vàng ph n lá phía d ưi, lá chuy n t màu nâu sang màu nâu đm. 3.2. Nguyên nhân gây bnh Vi khu n cĩ tính gây b nh trên cây lúa trong nh ng điu ki n nh t đinh, tuy nhiên lồi vi khu n này cịn là lo i vi khu n đ i kháng v i m t s vi sinh v t gây b nh cây. Nhi t đ thích h p đ i v i vi khu n sinh tr ưng phát tri n, xâm nhi m gây h i t 25 - 32 0C m đ cao, th i k ỳ nĩng m nhi u. B nh truy n lan trên đng ru ng ch y u nh nưc m ưa, n ưc t ưi, nh khơng khí, Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 140
7. Ngu n b nh t n t i ch y u trên h t lúa nhi m b nh, là ngu n duy nh t đ truy n bnh t v này sang v khác. Ngồi ra, ngu n b nh cĩ th t n t i trong tàn d ư cây b nh trong đt, trên cây lúa ch t. 3.3. ðc đim phát sinh phát tri n b nh Trong nh ng n ăm g n đây, b nh th i đen h t lúa đã phát sinh phát tri n trên m t di n tích l n, b nh cĩ xu th ngày càng t ăng lên, nguy c ơ tr thành m t lo i b nh nguy hi m đ i v i các vùng tr ng lúa trong c n ưc. Theo k t qu điu tra nghiên c u c a Vi n Bo v th c v t đã cho bi t: b nh th i đen h t lúa phát sinh gây h i t t c các th i v tr ng nh ư v chiêm xuân, hè thu và v lúa mùa. mi n B c, b nh th ưng gây h i nhi u hơn trong v lúa mùa, đc bi t trà lúa mùa s m lúa tr vào cu i tháng 8, đ u tháng 9 trùng h p v i nh ng điu ki n th i ti t thu n l i cho quá trình xâm nhi m gây b nh. V mùa mu n th ưng t l nhi m b nh th p nh t. Cịn các tnh mi n Trung và Nam b , bnh th ưng phát tri n m nh trên v lúa hè thu. Trong v lúa đơng xuân, b nh cĩ xu th phát sinh gây h i nh h ơn. Bnh phát sinh phát tri n thu n l i trong điu ki n nhi t đ cao, m đ cao, b nh th ưng xu t hi n rõ vào giai đon chín s a, nh ưng n u b b nh s m vào giai đon sau tr kho ng 5 ngày thì m c đ tác h i c a b nh s n ng h ơn. B nh phát sinh phát tri n trong vịng 20 - 25 ngày k t khi lúa tr , nh ưng đn giai đon chín sáp, kh n ăng gây b nh c a vi khu n ch m h ơn ho c g n nh ư khơng phát tri n. Th i k ỳ b nh th i đen h t kho ng 5 - 7 ngày. Các chân ru ng cao, ho c ru ng h u, tr ũng thì b nh gây h i n ng h ơn chân ru ng vàn, ru ng cao. N u bĩn đ m quá mu n, v i li u l ưng cao (120 kg N/ha), bĩn khơng cân đi v i lân, kali thì kh n ăng nhi m b nh càng n ng. Ngồi ra, th i k ỳ bĩn và k thu t bĩn phân c ũng cĩ nh h ưng t i s phát sinh phát tri n c a b nh. N u bĩn k t h p N, P, K t p trung vào th i k ỳ bĩn lĩt và làm c đ t 1 thì t l b nh th i đen s gi m rõ r t so v i bĩn đm vào th i k ỳ lúa phân hố địng mà khơng k t h p v i bĩn kali. Các gi ng lúa khác nhau cĩ m c đ nhi m b nh th i đen c ũng khác nhau. H u nh ư tt c các gi ng lúa tr ng đ i trà hi n nay đ u cĩ th nhi m b nh. Gi ng m n c m nh t v i bnh th i đen h t là gi ng CR203 (Vi n B o v th c v t, 1993-1994). Các gi ng lúa mùa dài ngày th ưng b b nh nh h ơn. 3.4. Bi n pháp phịng tr X lý h t gi ng tr ưc khi gieo c y đ gi m ngu n b nh trong h t b ng cách s y khơ ht nhi t đ 65 0C trong 6 ngày ho c x lý h t b ng thuc hố h c nh ư : thu c Starner 20WP n ng đ 0,2% ho c Batocide v i n ng đ 0,15% đ ngâm h t trong th i gian 24 gi , sau r a đãi s ch và ti p t c ngâm theo yêu c u k thu t. Ch n l c và s d ng h t gi ng kh e, l y h t nh ng ru ng khơng nhi m b nh đ làm gi ng, s d ng nh ng gi ng lúa cĩ kh n ăng ch ng ch u v i b nh phù h p v i m i th i v và t ng vùng sinh thái. Cn điu ch nh th i v gieo c y, tránh giai đon lúa tr trùng v i th i k ỳ nĩng, m ưa m nhi u. Bĩn l ưng phân cân đ i N, P, K, phù h p v i giai đon sinh tr ưng c a cây lúa, Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 141
8. khơng nên bĩn đm mu n vào th i k ỳ lúa tr ưc và sau tr bơng t 5-10 ngày nh m gi m mc đ nhi m b nh. 4. B NH HÉO XANH VI KHU N H I CÀ CHUA, KHOAI TÂY Pseudomonas solanacearum (Smith) E.F. Smith = Ralstonia solanacearum = Burkholderia solanacearum (E.F Smith) Yabuuchi Bnh héo xanh vi khu n do Pseudomonas solanacearum đưc Ervin Smith phát hi n đu tiên trên cây h cà M vào n ăm 1896. Cho đn nay, b nh ph bi n r t r ng h u ht các châu Á, Phi, M , Úc, b nh b t đ u xut hi n châu Âu (B , Th y ðin ) gây h i nghiêm tr ng ch y u các n ưc vùng nhi t đ i, c n nhi t đ i cĩ khí h u nĩng, m. B nh gây h i trên 278 lồi cây thu c trên 44 h th c v t khác nhau, trong đĩ đáng chú ý nh t là các cây cĩ ý ngh ĩa kinh t cao nh ư cà chua, khoai tây, thu c lá, t, cà, l c, v ng, h tiêu, đu t ươ ng, dâu t m, chu i . Bnh gây thi t h i kinh t l n, gi m n ăng su t t 5 - 100% tu ỳ theo lồi cây, gi ng cây, vùng đa lý và nhi u y u t khác. 4.1. Tri u ch ng b nh Bnh xu t hi n trên cây con và cây l n ra hoa đ n thu ho ch. Khi cây cịn non (khoai tây, l c ) tồn b lá héo r ũ nhanh chĩng đ t ng t, lá tái xanh và cây khơ ch t. Trên cây đã l n th ưng d phát hi n trên đng ru ng v i các tri u ch ng rõ r t: m t hai cành, nhánh cĩ lá b héo r ũ xu ng, tái xanh, sau 2 - 5 ngày tồn cây héo xanh, trên thân v vn cịn xanh ho c xu t hi n nh ng s c nâu, v thân phía g c sù sì, thân v n r n đ c. C t ngang thân, cành nhìn rõ vịng bĩ m ch d n, mơ xylem cĩ màu nâu s m, bên trong bĩ mch ch a đ y d ch nhn vi khu n, n nh vào đon c t ho c ngâm đon c t thân cĩ m ch dn màu nâu vào c c n ưc cĩ th th y d ch vi khu n trong đùn ch y qua mi ng c t ra ngồi. ðc đim này đưc coi là m t cách ch n đốn nhanh b nh héo do vi khu n. Khi cây đã héo, nh lên th y r b thâm đen, th i h ng. ð i v i khoai tây, c c ũng nhi m b nh ngồi đng cho t i kho b o qu n. Ct đơi c b nh th y các vịng m ch d n nâu đen cĩ gi t d ch vi khu n màu tr ng đc ti t ra trên b m t lát c t bĩ m ch. ðây là lo i b nh thu c ki u h i bĩ m ch xylem, t c mch d n gây hi n t ưng ch t héo cây, d nh m l n v i các b nh héo do n m ho c các nguyên nhân khác gây ra song v n cĩ th phân bi t đưc. 4.2. Nguyên nhân gây b nh Vi khu n gây b nh là lo i vi khu n đ t kí sinh th c v t thu c h Pseudomonadace a, thu c b Pseudomonadales . Vi khu n hình g y 0,5 × 1,5 m, háo khí, chuy n đ ng cĩ lơng roi (1 - 3) đ u. Nhu m gram âm. Trên mơi tr ưng Kelman (1954) khu n l c màu tr ng kem nh n bĩng, nh n (vi khu n cĩ tính đ c gây b nh). N u khu n l c chuy n sang Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 142
9. ki u khu n l c nâu, r ăn reo là isolate vi khu n m t tính đ c (nh ưc đ c). ð phát hi n dịng vi khu n cĩ tính đ c th ưng dùng mơi tr ưng ch n l c TZC. Trên mơi tr ưng này isolate vi khu n cĩ tính đ c s cĩ khu n l c gi a màu h ng, rìa tr ng. Nĩi chung lồi Pseudomonas solanacearum cĩ kh n ăng phân gi i làm l ng gelatin, cĩ dịng cĩ kh n ăng thu phân tinh b t, esculin, cĩ kh n ăng t o ra axit khi phân gi i m t s lo i đưng, h p ch t cacbon Vi khu n phát tri n thích h p pH 7 - 7,2. Nhi t đ thích h p 25 - 30 0C nh t là 30 0C, nhi t đ t i thi u 10 0C, t i đa 41 0C. Nhi t đ gây ch t 52 0C. Lồi vi khu n Pseudomonas solanacearu m phân hố thành nhi u races, biovars khác nhau tu ỳ theo lồi cây ký ch , vùng đa lý, đ c đim sinh hố tính đ c, tính gây bnh. Cho đn nay d a theo hai c ơ s phân lo i khác nhau đ phân lo i chúng: - Các pathovars, các races (ch ng, nhĩm nịi) phân đnh trên c ơ s ph ký ch c a chúng và vùng đa lý phân b (Buddenhagen, 1962): + Race 1: Cĩ ph ký ch r ng, các cây h Cà (cà chua, khoai tây, thu c lá, cà bát ), h ð u (l c, ) phân b các vùng đt th p, nhi t đ i c n nhi t đ i. (Biovar 1, 3 và 4) + Race 2: Gây b nh trên chu i (tam b i): Heliconia, phân b vùng nhi t đ i châu M, châu Á. (Biovar 3 và 2) + Race 3: Ch y u h i khoai tây (cà chua), phân b vùng nhi t đ th p h ơn, vùng đt núi cao nhi t đ i, c n nhi t đ i (Biovar 2) + Race 4: H i trên cây g ng (Philippines) (Biovar 4) + Race 5: H i trên cây dâu t m (Trung Qu c) (Biovar 5) - Các biovars phân đnh trên c ơ s đ c tính sinh hố (oxy hố các ngu n hydrate cacbon g m 3 lo i đưng lactose, maltose, cellobiose và 3 lo i r ưu mannitol, dulcitol, sorbitol) (Hayward, 1964) đã xác đnh cĩ 5 biovars các vùng trên th gi i là các biovar 1, 2, 3, 4 và 5. mi n B c Vi t Nam, nh ng nghiên c u g n đây đã xác đnh ch y u t n t i race 1 (biovar 3 và 4) h i trên l c, cà chua, khoai tây Biovar 3 cĩ đc tính t o ra axit oxy hố c 6 lo i lactose, maltose, cellobiose, dulcitol, manitol và sorbitol. Biovar 4 ch oxy hố (ph n ng +) ba lo i dulcitol, manitol và sorbitol. 4.3. ðc đim xâm nhi m và phát tri n b nh Nghiên c u v m t sinh h c phân t cho th y tính gây b nh c a các dịng vi khu n cĩ đc tính Ps. solanacearum quy t đ nh b i các gen đ c HRP. Nh ng vi khu n này xâm nhi m vào r , thân cu ng lá qua các v t th ươ ng c ơ gi i do nh cây con gi ng đem v tr ng (cà chua) do cơn trùng ho c tuy n trùng t o ra, do ch ăm sĩc ch ăm sĩc vun tr ng Vi khu n c ũng cĩ th xâm nh p vào qua các l h t nhiên, qua bì kh ng trên c (khoai tây). Sau khi đã xâm nh p vào r lan t i các bĩ m ch d n xylem, sinh s n phát tri n Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 143
10. trong đĩ. S n sinh ra các men pectinaza và cellulaza đ phân hu mơ, sinh ra các đ c t d ng exopolysaccarit (EPS) và lipopolysacrit (LPS) vít t c m ch d n c n tr s v n chuy n n ưc và nh a trong cây, d n t i cây héo nhanh chĩng. EPS đưc t ng h p ra nh cĩ nhĩm gen eps.A, eps.B và OPS (Cook, Sequeira, 1991). Bnh truy n lan t cây này sang cây khác trên đng ru ng nh n ưc t ưi, n ưc m ưa, giĩ b i, đ t bám dính các d ng c dùng đ vun si, ch ăm sĩc cây. Vai trị c a tuy n trùng n t s ưng Meloidogyne incognita và các lồi tuy n trùng khác ho t đ ng trong đ t, to v t th ươ ng cho vi khu n truy n lan, lây b nh h n h p r t đáng chú ý đ ng ăn ng a. Bnh phát tri n m nh và nhanh trong điu ki n nhi t đ cao, m ưa giĩ, nh t là trên đt cát pha, th t nh ho c đ t đã nhi m vi khu n, tr ng các gi ng m n b nh t tr ưc. Nhi t đ là y u t quan tr ng nh h ưng t i s phát sinh phát tri n c a b nh. Nhi t đ thích h p nh t là l n h ơn 30 0C. Tri u ch ng xu t hi n rõ trên cây khi mà nhi t đ ít nh t ph i trên 20 0C và nhi t đ đ t ph i > 14 0C, m đ cao, t ưi nhi u, t ưi ng p rãnh đu là điu ki n tt cho b nh xâm nhi m phát tri n m nh, truy n lan d dàng. ðt khơ i ho c ngâm n ưc dài ngày (luân canh lúa n ưc), bĩn phân đ m h u c ơ, phân hoai m c v i l ưng cao (thâm canh) đ u cĩ kh n ăng làm gi m b nh. ðiu ch nh th i v c ũng cĩ ý ngh ĩa. B nh th ưng phát tri n m nh, gây h i l n h ơn trong v cà chua tr ng s m (tháng 9) và trong v khoai tây cà chua xuân hè các t nh phía B c. Ngu n b nh vi khu n đ u tiên l ưu truy n qua v qua n ăm là đt, tàn d ư cây b nh và c gi ng (khoai tây). trong đ t vi khu n cĩ th b o t n s c s ng lâu dài t i 5 - 6 n ăm ho c 6 - 7 tháng tu ỳ thu c vào nh h ưng c a nhi t đ , đ m, lo i đt, các y u t sinh v t và các y u t khác. C gi ng khoai tây nhi m b nh th m chí b nh n (khơng cĩ tri u ch ng) là ngu n lây b nh đi các n ơi xa. Các gi ng khoai tây cĩ tính ch ng ch u b nh khác nhau. Hi n nay, ng ưi ta đã ch n to nhi u gi ng khoai tây kháng b nh héo xanh cĩ n ăng su t, ph m ch t t t nh ư t p đồn gi ng khoai tây kháng b nh c a Trung tâm Khoai tây Qu c t (CIP). M t s gi ng kháng bnh cĩ n ăng su t cao trong điu ki n th nghi m m t s t nh phía B c n ưc ta nh ư gi ng khoai tây KT1, KT3, VT2, Diamant ði v i cà chua, h u nh ư các gi ng tr ng trong s n xu t c a n ưc ta đ u nhi m. Trên th c t cĩ r t ít các gi ng cà chua t t kháng vi khu n héo xanh, m c dù m t s gen kháng đã đưc phát hi n n m nhi m s c th s 6. Các gi ng cà chua kháng b nh nh ư CRA.66, Hawai 7996, Caraido và các gi ng cà chua cĩ gen kháng Lycopersicon pempinellifolium, L.peruvianum làm v t li u lai t o cung c p ngu n gen kháng. 4.4. Bi n pháp phịng tr Phịng ch ng b nh héo xanh vi khu n hi n nay cịn r t khĩ kh ăn ph c t p, là v n đ tn t i chung trên th gi i. Kh n ăng t t nh t là ph i áp d ng các bi n pháp phịng tr tng h p, ch đ ng s m: - Ch n l c s d ng tr ng các gi ng ch ng b nh, cĩ n ăng su t, đ c bi t c n thi t cho các vùng màu vùng cĩ áp l c b nh n ng hàng n ăm. S d ng cà chua ghép trên g c cà kháng b nh . Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 144
11. - Cây gi ng c gi ng (cà chua, khoai tây) kho s ch b nh l y gi ng các vùng, các ru ng khơng nhi m b nh. Ki m tra lo i b c gi ng nhi m b nh trong kho tr ưc khi đem tr ng. - Tiêu hu tàn d ư cây b nh. Tiêu dit các lồi c d i đ c bi t các lồi c d i là ký ch c a b nh Ageratum conyzoides, Solanum nigrum, Eupatorium odoratum Ngâm n ưc ru ng trong 15-30 ngày, ho c cày đt ph ơi i khơ h n ch ngu n b nh vi khu n và tuy n trùng trong đ t. Chúng m n c m v i điu ki n ng p n ưc và khơ khan. - Luân canh v i lúa n ưc ho c các lồi cây phi ký ch nh ư ngơ, mía, bơng. - T ăng c ưng bĩn phân h u c ơ, phân hoai m c và bĩn vơi. - Bi n pháp sinh h c: S d ng ch ph m vi sinh v t đ i kháng, t o điu ki n cho đ t tơi x p, nhi u ch t h u c ơ đ t ăng c ưng s l ưng và ho t tính đ i kháng c a các vi sinh vt đ i kháng trong đ t nh ư Pseudomonas fluorescens, Bacillus polymyxa, Bacillus subtilis 5. B NH ðM ðEN VI KHU N H I CÀ CHUA [Xanthomonas vesicatoria (Doidg) Dowson] 5.1. Tri u ch ng b nh Bnh h i ch y u lá và qu , cĩ khi v t b nh xu t hi n trên c cu ng lá, thân cây. Bnh xu t hi n t th i kì cây con cho đn cây cĩ qu chín. Trên lá, v t b nh là nh ng ch m nh 1 – 2 mm xanh trong gi t d u, thâm qu ng v sau gi a v t b nh chuy n màu đen, xung quanh đm đen cĩ qu ng vàng (mơ xung quanh vàng nh t). Trên qu , nhi u v t đ m đen, h ơi n i lên trên v qu , gi a v t b nh mơ ch t cĩ th rách nát nên trơng gi ng nh ư v t l loét, xung quanh v t đ m cĩ qu ng ng n ưc (xanh) ho c khơng xu t hi n. V t b nh trên qu cĩ khi r ng t i 6 – 8 mm. Trên cu ng lá và thân cành xu t hi n v t b nh kéo dài, màu đen. 5.2. Nguyên nhân gây b nh Vi khu n gây b nh Xanthomonas vesicatoria hình g y ng n 0,6 - 0,7 x 1 - 1,5 m. Chuy n đ ng cĩ m t lơng roi 1 đu, cĩ v nh n. Trên mơi tr ưng đ c, khu n l c cĩ màu vàng, nh y ưt. Phân gi i gelatin, làm đơng váng s a, phân gi i y u tinh b t, phân gi i đưng glucose, lactose, maltose, saccharose t o axit, khơng sinh ra khí. Cĩ kh n ăng kh nitrat, khơng t o ra indol. 5.3. ðc đim phát sinh phát tri n b nh Ngu n b nh ch y u l ưu truy n theo tàn d ư cây b nh, trong tàn d ư thân lá qu b nh, vi khu n b o t n sinh s ng t i 2 n ăm. Cho nên tr ng cà chua đc canh trên đt c ũ, vi khu n t tàn d ư truy n b nh cho cây con và cây s n xu t trên ru ng. Tàn d ư cây cĩ th b nưc sơng cu n đi xa t i các bãi ven sơng đ lan truy n b nh trên cà chua m i tr ng đĩ. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 145
12. Ngu n b nh vi khu n cĩ th b o t n trong h t gi ng t i 16 tháng, song là th y u, nĩ ch cĩ ý ngh ĩa đ i v i vùng đt mi tr ng cà chua l n đ u. Vi khu n khơng b o t n trong đ t và ch t nhanh trong 2 đ n 3 ngày sau khi tàn d ư hoai m c, gi i phĩng vi khu n tr c ti p vào trong đt. Bnh lây lan trên đng ru ng t cây này sang cây khác nh m ưa, giĩ và trong quá trình ch ăm sĩc vun s i. Vi khu n xâm nh p vào cây ch y u qua l khí kh ng, qua v t th ươ ng qu , lá. Nhi t đ t i thích cho s phát tri n c a vi khu n là 25 - 30 0C, nhi t đ gây ch t cho vi khu n 56 0C. Vì v y, b nh đ m đen phát tri n m nh trên đng ru ng trong điu ki n nhi t đ t ươ ng đi cao 23 - 30 0C và trong điu ki n m đ khơng khí cao đ c bi t lá cây m ưt, trong th i k ỳ m ưa giĩ th ưng x y ra liên t c. Trong nh ng điu ki n thu n l i th i k ỳ ti m d c c a b nh là 3 - 6 ngày. nh ng nhi t đ cho phép càng th p, thi k ỳ ti m d c c a b nh càng kéo dài. Vi khu n gây b nh đ m đen cà chua cĩ tính chuyên hố h p, ch y u gây h i trên cây cà chua. Trong nh ng điu ki n nh t đ nh cĩ th gây b nh trên t (cây cùng h cà). 5.4. Bi n pháp phịng tr - Bi n pháp ch y u là v sinh, tiêu di t tàn d ư cây b nh trên đt ru ng, c y l t vùi lp tàn d ư sau thu ho ch. - Luân canh cây cà chua v i cây tr ng n ưc (lúa) ho c các cây tr ng c n khơng là ký ch nh ư d ưa chu t, ngơ v.v. - Gieo h t gi ng kho , s ch b nh. X lý h t gi ng. m t s n ưc (M , Nga, v.v ) thí nghi m phịng tr cĩ k t qu khi b xung phun thu c trên đng ru ng b ng dung d ch Booc đơ 1% ho c thu c kháng sinh Agrimycin (h n hp Streptomycin và Teramycin). Tuy nhiên, bi n pháp này s d ng r t h n ch do cịn cĩ mt s nh ưc đim c n kh c ph c. 6. B NH TH I ƯT C KHOAI TÂY [do vi khu n Erwinia carotovora ] 6.1. Tri u ch ng b nh nh ng c b b nh th i ưt v th ưng chuy n màu nâu, nâu s m, c m m. Trên b mt c b nh, ph n mơ b nh đơi khi th y cĩ b t n ưc màu vàng, mùi th i khĩ ng i. N u ct c b nh s th y th t c b th i nát, cĩ màu vàng nâu. Trong điu ki n b o qu n khơng đúng k thu t nh ư quá m, thi u ánh sáng, nhi t đ t ươ ng đi cao thì b nh th i ưt s phát sinh phát tri n m nh. ð ng th i, trong điu ki n ngo i c nh đĩ b nh th i khơ do n m Fusarium cùng xâm nh p gây b nh. 6.2. Nguyên nhân gây b nh - ðc đim phát sinh phát tri n b nh Bnh th i ưt c khoai tây do vi khu n Erwinia sp gây h i. ðây là lo i b nh ph bi n và gây thi t nghiêm tr ng đ i v i khoai tây trong quá trình b o qu n, c t gi , chuyên ch và xu t nh p kh u. Vi c nghiên c u v đ c đim sinh h c, xác đ nh lồi và d ng chuyên hố c a vi khu n gây th i ưt c khoai tây đã đưc ti n hành nhiêù n ưc trên Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 146
13. th gi i nh ư Pháp, Anh, M , Hà Lan, ðc, Hi n nay, theo nh ng k t qu c a các nhà khoa h c b nh cây N.W. Schao (1989), Perenbelem (1988) cơng b và k t lu n r ng: vi khu n gây th i ưt c khoai tây c khoai tây cĩ ba d ng : Erwinia carotovora p.v. cardovora; Erwinia carotovora p.v. atroseptica và Erwinia carotovora p.v. chrysanthemi (Jones) Dye. Vi khu n gây b nh là lồi đa th c, ký sinh và gây h i trên nhi u lo i cây tr ng khác nhau. Vi khu n hình g y, hai đ u h ơi trịn, cĩ 2 - 8 lơng roi bao quanh mình. Nuơi c y trên mơi tr ưng pepton saccaro, khoai tây - agar khu n l c cĩ màu tr ng xám, hình trịn ho c hình b u d c khơng đ u, b m t khu n l c ưt. Vi khu n khơng cĩ v nh n, nhu m gram âm, háo khí, d ch hố gelatin, t o H 2S, thu phân tinh b t, khơng t o NH 3. Trên mơi tr ưng cĩ TZC khu n l c c a vi khu n cĩ màu đ gi a, rìa ngồi màu tr ng đĩ là đc tr ưng đ nh n bi t lồi Erwinia sp. Vi khu n phát tri n thu n l i trong ph m vi nhi t đ khá r ng, nhi t đ thích h p nh t là 27 - 32 0C, nhi t đ t i h n ch t là 50 0C; ph m vi pH c ũng khá r ng t 5,3 - 9,2, thích h p nh t là pH 7,2. Vi khu n cĩ th b ch t trong điu ki n khơ và d ưi ánh n ng. Vi khu n xâm nh p ch y u qua v t th ươ ng, qua m t c . Vi khu n t n t i trong đ t, trong tàn d ư c khoai tây. Vi khu n lan truy n b ng d ch c b nh trong quá trình b o qu n, c t tr . Trên đng ru ng vi khu n lan truy n ch y u nh n ưc, gây hi n t ưng th i đen chân cây khoai tây. Bnh th i ưt c khoai tây phát sinh phát tri n m nh trong điu ki n nhi t đ cao và m đ cao. Trong quá trình b o qu n, c t tr trên giàn, trong kho b nh th i ưt cĩ th phát sinh; m c đ b b nh n ng hay nh ph thu c vào nhi u y u t , trong đĩ y u t nhi t đ , m đ và ch t l ưng c gi vai trị quy t đ nh. Bnh cĩ th phát sinh ngay t khi khoai tây m i thu ho ch và kéo dài trong th i gian bo qu n. Nhìn chung, b nh th i ưt c khoai tây xu t hi n v i t l th p tháng 1 đ n tháng 3 b i vì giai đon này nhi t đ th p khơng thu n l i cho vi khu n xâm nhi m gây bnh. Khi nhi t đ t ăng d n, m đ cao b nh xu t hi n và phát sinh gây h i c . Trong nh ng tháng mùa hè b nh th i ưt c phát tri n m nh nh t, cao đim c a b nh vào các tháng 6, 7, 8. B nh ti p t c phát sinh gây h i và m c đ b nh gi m d n khi điu ki n ngo i c nh khơng thu n l i cho vi khu n gây th i ưt c khoai tây (tháng 10 - 12). Din bi n b nh th i ưt c khoai tây trong b o qu n ph thu c vào các gi ng khoai tây khác nhau. H u h t các gi ng đ u b b nh th i ưt phát sinh gây h i, tuy nhiên m c đ b b nh cĩ s khác nhau. Các gi ng khoai tây b thối hố, ch t l ưng c th p, hàm l ưng nưc cao b nhi m b nh n ng: đin hình là các gi ng khoai tây Th ưng Tín, v.v Ng ưc li, các gi ng khoai tây m i nh p n i nguyên ch ng, gi ng c p 1, do ch t l ưng gi ng t t, mc đ b b nh th p nh ư gi ng Diamon, Nicola, v.v Gi ng khoai tây c a Trung Qu c đưc nh p g n đây m t s vùng b nh th i ưt c phát sinh phát tri n t ươ ng đi cao. Ch t l ưng c và k thu t b o qu n cĩ quan h ch t ch t i b nh th i ưt. N u c khoai tây đưc ch n đ tiêu chu n: v đ l n, đ ng đ u, khơng sây sát v , l y c nh ng ru ng ít ho c khơng b b nh đen chân và các lo i b nh khác thì m c đ b b nh th i ưt v sau th ưng nh . M t khác điu ki n b o qu n t t nh ư kho ph i thơng thống, cĩ ánh sáng, giàn đúng k thu t, khoai x p thành t ng l p m ng s h n ch b nh phát sinh và t l c th i s gi m rõ r t. T t nh t b o qu n c gi ng trong kho l nh, nhi t đ th p. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 147
14. Ngồi ra, k thu t ch ăm sĩc, bĩn phân cho cây khoai tây, đ c bi t là kali c ũng cĩ nh h ưng đáng k đ n ch t l ưng c trong b o qu n và đn s phát sinh và gây h i c a bnh th i ưt trong b o qu n. 6.3. Bi n pháp phịng tr Vi khu n gây th i ưt là lồi đa th c, phá h i xâm nhi m nhi u lo i cây tr ng khác nhau. Vì v y, bi n pháp phịng ch ng b nh th i ưt trong b o qu n c n ph i th c hi n các khâu sau đây : - Ch n l c c đ tiêu chu n, c kho khơng b sây sát tr ưc khi b o qu n. - Tr ưc khi b o qu n khơng đ khoai tây thành đng c , c n ph i giàn thành t ng lp, hong nh d ưi ánh sáng tán x đ gi m b t l ưng n ưc, v c khơ và d n chuy n thành màu h ơi xanh. - Khoai b o qu n trong kho l nh. N u b o qu n trong kho thơng th ưng thì c gi ng đưc giàn thành t ng l p trên giàn b o qu n, đúng k thu t. Kho thơng thống, đ ánh sáng, nên cĩ h th ng qu t thơng giĩ đ gi m b t đ m trong kho, t o điu ki n ngo i cnh khơng thu n l i cho b nh phát sinh phát tri n, nh t là các tháng mùa hè. - Th ưng xuyên ki m tra, phát hi n s xu t hi n m m m ng b nh, lo i b c th i kp th i. Ngồi ra, c n cĩ các bi n pháp phịng tr gián, chu t, r p và các đi t ưng gây hi khác đ h n ch con đưng lan truy n qua các v t th ươ ng c ơ gi i. - Bi n pháp hi u qu nh t là b o qu n khoai tây trong kho l nh cho phép gi m t i mc th p nh t b nh th i ưt c . Tuy nhiên, trong điu ki n kinh t hi n nay bi n pháp này ít đưc áp d ng. 7. B NH TH I ƯT C HÀNH TÂY [ Erwinia carotovora (Jones) Holland] 7.1. Tri u ch ng b nh Trong v ưn ươ m : B nh xâm nh p qua r cây hành con sau khi gieo kho ng 10 - 15 ngày, ho c xâm nh p qua v t th ươ ng c r , g c. V t b nh đ u tiên trên r cĩ d ng d u trong, kéo dài theo r , thân gi làm cho cây con b úa vàng, n u nh cây con cĩ hi n t ưng r non b chĩc v . Cây b héo, bĩp nh trên thân cây m m nh ũn cĩ th xu t hi n d ch nh y vi khu n và cĩ mùi. Cùng v i các b nh khác nh ư th i c r do n m Fusarium spp . và ch t rĩc do ng p n ưc, b nh th i c gây ra hi n t ưng ch t r p r t ph bi n trong v ưn ươ m vào đu tháng 9 hàng n ăm, nh t là nh ng n ăm cĩ nhi u m ưa bão. Trên ru ng s n xu t và trên giàn b o qu n : B nh xu t hi n khi cây hành b t đ u hình thành c sau tr ng 45 - 50 ngày, vi khu n xâm nh p ch y u t r lên c và t ng n xu ng c do các v t c n phá c a sâu khoang trên ru ng ho c do gián, chu t g m nh m trên giàn b o qu n. V t b nh ban đ u cĩ d ng gi t d u n m trong mơ c hành, sau đĩ kéo dài ra ăn sâu vào th t c và b lá. N u b s m cây hành, lá hành vàng úa gi ng nh ư b ng p nưc, cây cịi c c. N u c t ngang c s th y các v t thâm đen cĩ đưng đ ng tâm theo thân gi , bĩp nh s th y các gi t d ch vi khu n màu kem. N u c t d c c s th y v t b nh xâm nh p vào nõn t o ra các đưng màu thâm đen ch y d c mơ c . Mơ c b th i r a, Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 148
15. mm nh ũn, lá héo, r thâm đen, n u tr i m ch c n lay nh cây cĩ th b đ g c và cĩ mùi th i. 7.2. Nguyên nhân gây b nh - ðc đim phát sinh phát tri n b nh Bnh th i c hành tây do vi khu n E. carotovora (Jones) Holland gây ra. Vi khu n hình g y, cĩ nhi u lơng roi bao quanh, gram âm, háo khí, cĩ kh n ăng phân gi i gelatin, to NH 3, indol, khơng t o bào t . Vi khu n phát tri n t t trên mơi tr ưng P.P.S.A. Khu n lc cĩ màu tr ng kem, rìa nh n. Vi khu n thu c nhĩm đa th c, phá ho i trên 50 lo i cây tr ng nh ư khoai tây, c i b p, súp l ơ, d ưa, cà r t, cà chua, Các lồi cây trong h Alliaceae mc đ nhi m b nh r t khác nhau: n ng nh t là hành tây và hành c , các gi ng khác nh ư ti ta, ki u, hành ta nhi m nh h ơn, cĩ th do hàm l ưng n ưc th p h ơn và hàm l ưng Fitonxit c a nhĩm này nhi u h ơn. Vi khu n phát tri n đưc trong kho ng nhi t đ t 5 - 40 0C. Nhi t đ t i thích 22 - 28 0C, th i k ỳ ti m d c 4 - 6 ngày. Ngu n b nh t n t i ch y u trong c và tàn d ư lá b nh, trong đ t. Trong điu ki n khơ h n vi khu n cĩ th t n t i đ n 24 tháng. Vi khu n E. carotovora r t m n c m v i l ưng đ m t do trong thân, c hành tây. Vì v y, giai đon phát sinh ch y u c a b nh t p trung vào giai đon cây hành tây xu ng dc hình thành c . Trong điu ki n nĩng m, hành tây cịn non bĩn nhi u đ m, khi thu ho ch và b o qu n c vào tháng 4, 5, 6 và 7 thì b nh phát sinh và phá h i n ng n , gây t n th t nghiêm tr ng. 7.3. Bi n pháp phịng tr Trong giai đon v ưn ươ m : Cn gieo h t đúng th i v , đ t thốt n ưc, bĩn ch y u là phân chu ng hoai m c, h n ch dùng phân đm urê, sunfat. Bĩn vơi kh trùng đt v i lưng 40 -50kg/sào. C n dùng cĩt ho c v i tr ng đ che ánh n ng tr c x trong v s m và ct r , r ơm nh đ t lu ng. Trong giai đon ru ng s n xu t : Ch n cây con kho , khơng b nhi m b nh, tr ng đúng m t đ , kho ng cách 10 -15 x 25 -30cm. ðúng tu i cây: 30 - 45 ngày tu i. Bĩn phân đ h n ch b nh là y u t quy t đ nh đ phịng ch ng, vì v y nên bĩn theo cơng th c: 2,5 tn phân chu ng + 600 kg lân + 60 kg kali + 150 kg urê/ha. Cách bĩn theo ph ươ ng châm "n ng đ u nh cu i". Bĩn lĩt t t c phân chu ng, phân lân, phân kali và 3/4 l ưng đ m urê. L ưng urê cịn l i nên bĩn thúc l n 1 sau khi tr ng 20 - 30 ngày. K p th i phát hin nh b và dùng vơi b t x lý nh ng cây b b nh đ tránh lây lan. 8. B NH ðM GĨC D ƯA CHU T [ Pseudomonas lachrymans (Smith et Bryan) Carsner] Bnh đm gĩc d ưa chu t r t ph bi n các n ưc, gây thi t h i n ng, n ăng su t gi m t 30 – 50%, nh t là đi v i ru ng s n xu t d ưa chu t làm gi ng. B nh làm ch t cây con, gi m ch t l ưng qu . B nh đưc phát hi n n ăm vào n ăm 1931 do Burgeri M và đưc mơ t , xác đnh nguyên nhân là Bacterium lachrymans vào n ăm 1915 do Smith và Bryan, Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 149
16. Cho đn nay đi thành Pseudomonas lachrymans . Ph m vi ký ch đã phát hi n là d ưa chu t ( Cucumis sativus ), d ưa m ơ lơng ( Cucumis melon ), bí đao ( Cucurbita maxima; C . pepo ) và nhi u lo i cây trong h b u bí tu ỳ theo ch ng khác nhau c a vi khu n. 8.1. Tri u ch ng b nh: Bnh h i lá sị, lá th t, hoa và qu d ưa chu t. Lá sị b b nh là do t h t gi ng b nhi m b nh ban đu. Trê lá sị cĩ nh ng v t b nh màu nâu nh t rìa mép lá ho c trên phi n lá. Lá sị bé nh h ơn và chuy n thành màu nâu nh t, cây con b ch t. Khi m m non mi m c ra trong đt và nhi m b nh cĩ màu nâu, teo ch t s m. Trên lá th t,v t b nh đc tr ưng là nh ng v t đm cĩ gĩc c nh (gi i h n b i m ng gân lá), trong gi t d u th i ti t m ưt sau đĩ chuy n sang màu xám s m, nâu đ. Nhi u vt b nh khơ giịn bong tách ra đ l i nh ng l th ng l ch trên phi n lá. Trên qu b b nh xu t hi n nhi u v t đm hình trịn, màu nâu vàng, lõm vào th t qu . Trong điu ki n m ưt, trên v t lõm ti t ra nh ng gi t d ch vi khu n. 8.2. Nguyên nhân gây b nh: Lồi vi khu n gây b nh Ps. lachrymans phân hố thành các pathotype (các d ng) cĩ tính chuyên hố h p. Cĩ d ng ch gây h i trên cây d ưa chu t mà khơng lây nhi m đưc trên các lồi cây khác g i là Pseudomonas lachrymans f. cucumis Gorl. Cĩ d ng chuyên hố ch gây h i trên d ưa m ơ lơng g i là Ps. lachrymans f. melonis Gorl., v.v Dng vi khu n gây b nh trên d ưa chu t cĩ đc tính chung nh ư sau: hình g y ng n, kích th ưc 0,8 x 1 – 1,2 µm. Chuy n đng nh cĩ lơng roi m t đu, cĩ v nh n, gram âm, háo khí. Khu n l c hình trịn, màu tr ng, nh n bĩng. Cĩ kh n ăng phân gi i gelatin (y u), t o indol, thu phân tinh b t, phân gi i đưng glucose, saccharose t o ra axit, khơng sinh khí, phân gi i đưng lactose và glycerin khơng sinh ra axit. Vi khu n khơng cĩ kh n ăng kh nitrat, khơng t o H 2S, khơng làm đơng váng s a, 8.3. ðc đim phát sinh phát tri n: Ngu n b nh vi khu n truy n qua h t gi ng, qua tàn d ư cây b nh ch ưa b hoai m c trong đt. ðĩ là ngu n vi khu n xâm nhi m đu tiên. H t gi ng nhi m vi khu n b m t và bên trong h t. T h t nhi m b nh sau khi gieo, b nh xu t hi n trên lá sị. Nh ng lá sị b b nh đu tiên khơ r ng, nh m ưa giĩ vi khu n đĩ truy n lan gây b nh trên các lá th t và qu non. Vi khu n cĩ th truy n lan qua cơn trùng Diabrrotica vittita . Vi khu n xâm nhi m vào lá qu thơng qua v t th ươ ng. B nh phát tri n m nh trong điu ki n th i ti t nĩng m và nhi t đ cao, m ưa giĩ nhi u. Nhi t đ thích h p cho vi khu n phát tri n 23 – 27 0C. Trên v t b nh v qu d ưa chu t cĩ khi m c ra l p n m Scolecotrichum melophthorum ho c Cladosporium herbarum . M i quan h gi a chúng và vi khu n cịn ch ưa đưc xác đnh rõ. 8.4. Bi n pháp phịng tr : Phịng tr b nh đm gĩc vi khu n trên c ơ s : Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 150
17. - Các bi n pháp canh tác phịng ng a b nh nh ư luân canh (2 n ăm), làm đt k , cày lt vùi l p tàn d ư b nh. Bĩn phân h u c ơ. - Dùng h t gi ng kho , s ch b nh. Cĩ th x lý h t gi ng b ng thu c hố h c tr ưc khi gieo. Phun thu c hố h c (g c đng) cĩ tác d ng h n ch b nh trong th i k ỳ sinh tr ưng. - Ch n t o các gi ng d ưa chu t ch ng ch u b nh. 9. B NH ðEN GÂN [Xanthomonas campestris (Pammel) Dowson] Bnh đưc phát hi n đu tiên do Harman M vào n ăm 1889. B nh đen gân lá cịn gi là b nh t c m ch r t ph bi n châu Âu, Á, Phi, M . B nh làm ch t cây c i b p, gi m năng su t thu ho ch, gi m ch t l ưng giá tr s n ph m. Lá b p c i b b nh làm hàm l ưng đưng đơ n gi m 36 – 49%. Bnh h i cây thu c h hoa th p t , ch y u trên c i b p, c i súp l ơ, su hào và nhi u lo i cây thu c h Brassiceae, Rhaphanus và m t s thu c h Nyctaginaceae. 9.1. Tri u ch ng b nh: Tri u ch ng đin hình nh t c a b nh là các gân lá b đen, mơ lá đm vàng, c t ngang thân bĩ m ch th y b thâm đen thành vịng ho c đt quãng, cĩ d ch nh y vi khu n đùn ra trên lát c t nh ưng khơng gây ra hi n t ưng th i nh ũn. Gân lá b thâm đen th ưng b t rìa lá vào trong, lá vàng d n, giịn khơ, cây con b b nh cĩ th ch t sau vài tu n l ho c sinh tr ưng phát tri n khơng đu, khơng cu n b p. Su hào b b nh cĩ hi n t ưng thân b r ng, lá r ng do các bĩ m ch thân, lá b b nh làm vít t c bĩ m ch d n nên nh h ưng l n t i s v n chuy n, cân b ng ch đ n ưc trong cây, làm cây héo, úa vàng. 9.2. Nguyên nhân gây b nh: Vi khu n gây b nh Xanthomonas campestris cĩ d ng hình g y ng n, kích th ưc 0,4 – 0,5 x 0,7 - 3 µm, cĩ m t lơng roi đu, cĩ v nh n, háo khí, khu n l c màu vàng, phân gi i r t ch m gelatin, phân gi i đưng glucose, lactose, saccharose t o ra axit (y u), phân gi i tinh b t, khơng cĩ kh n ăng kh nitrat, cĩ kh n ăng t o indol, H 2S và NH 3. 9.3. ðc đim xâm nhi m và phát tri n: Ngu n b nh vi khu n truy n qua h t và tàn d ư cây b nh đt. Vi khu n xâm nhi m vào cây qua v t th ươ ng, thu kh ng và l h t nhiên trong các giai đon sinh tr ưng t cây con đn thu ho ch. Sau khi xâm nh p qua l h vào cây, vi khu n di chuy n theo gian bào, xâm nh p vào các m ch dn t i phơi h t. Th i k ỳ ti m d c ( b nh) ph thu c vào gi ng và v trí lây b nh, điu ki n nhi t đ, m đ. Nĩi chung, th i k ỳ ti m d c kéo dài t 10 – 15 ngày. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 151
18. Bnh truy n lan nh cơn trùng, c sên, giĩ, m ưa và phát tri n m nh trong điu ki n mưa, m ưt, nhi t đ > 20 0C. 9.4. Bi n pháp phịng tr : - V sinh, thu d n s ch tàn d ư cây b nh, c y l t g c c i b p sau khi thu ho ch. - Tiêu di t c d i h hoa th p t vì đây là m t trong nh ng ngu n b nh lây nhi m cho cây tr ng. - Luân canh dài h n. - Gieo tr ng b ng h t gi ng kho , s ch b nh; l y h t gi ng nh ng cây kho , lo i b cây b nh trong ru ng làm gi ng, x lý h t gi ng b ng thu c hố h c ho c b ng n ưc nĩng 50 0C trong 15 – 30 phút. - Ch n l c, s d ng m t s gi ng c i b p ch ng ch u. Bĩn phân kali làm t ăng s c ch ng ch u b nh. h n ch b nh h i. - Phịng ch ng cơn trùng mơi gi i truy n lan b nh trên đng ru ng. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 152
19. Ch ươ ng VII BNH VI KHU N H I CÂY ĂN QU VÀ CÂY CƠNG NGHI P 1. B NH LOÉT CAM [ Xanthomonas citri (Hasse) Dowson] Bnh loét phá h i cam, quýt t t c các b ph n c a cây trên m t đ t, làm r ng qu , lá, cây c n c c chĩng b tàn. v ưm ươ m, khi b b nh n ng cây con d ch t. Qu b b nh cĩ ph m ch t kém khơng th xu t kh u và c t tr đưc. Nhi u n ưc tr ng cam, quýt trên th gi i đã c m nh p nh ng cây, m t ghép và qu b b nh. Bnh phá h i nhi u n ưc và đã phát tri n thành d ch kh p các vùng châu Á nhi t đi - Thái Bình D ươ ng ( n ð , Srilanca, Thái Lan, Philippines, Indonesia, Trung Qu c, Nh t B n ). B nh cịn th y các n ưc châu M , châu Phi, M , Braxin, Urugoay, Achentina, Nam Phi, Ý, Madagaxca, Nga và các n ưc vùng ða Trung H i nh ư Hy L p. n ưc ta, b nh phá h i ph bi n t t c các vùng tr ng cam, quýt, gây thi t h i đáng k , làm nh h ưng t i ngu n hàng xu t kh u và tiêu dùng trong n ưc. Theo Fawcetti, b nh loét cam cĩ ngu n g c n ð đã đưc phát hi n t n ăm 1872 và hi n cịn gi đưc m u b nh vi n b o tàng n ð . Cĩ th c ũng xu t phát t đây mà bnh lây vào Nh t B n, sang các n ưc quanh v nh Mêhicơ vào kho ng 1910, đ n các nưc Nam M (Braxin, Urugoay, Achentina). 1.1. Tri u ch ng b nh Bnh phá h i t t c các b ph n cây trên m t đ t, tri u ch ng b nh thay đ i tu ỳ theo c ơ quan b b nh. lá non, tri u ch ng b nh đ u tiên là nh ng ch m nh cĩ đưng kính trên d ưi 1mm, màu tr ng vàng, th ưng th y m t d ưi lá. Sau đĩ v t b nh m r ng h ơn, phá v bi u bì m t d ưi lá, màu tr ng nh t ho c nâu nh t. Mt trên lá ch v t b nh c ũng h ơi n i g nh ưng th ưng khơng phá v bi u bì, xung quanh v t b nh cĩ các qu ng trịn d ng gi t d u màu vàng ho c xanh t i. Sau 2-3 tu n l , vt b nh phát tri n thành loét hình trịn, màu nâu xám. Khi v t b nh loét già hố g , r n li thì hình d ng v n trịn ho c khơng đ nh hình, m t d ưi sù sì gi ng nh ư h i miên, m t trên v t b nh cĩ l p màng h ơi sù sì n t n màu xám tro. ð l n c a v t b nh thay đ i tu ỳ theo lo i cam quýt. V t loét cĩ th cĩ đưng kính 12mm cây b ưi chùm, 8mm cây b ưi và 2 - 5 mm nh ng gi ng cam quýt khác. V t bnh loét th ưng n i li n nhau ch v t sâu c n ho c ven đưng sâu v bùa phá h i. Lá bnh khơng bi n đ i hình d ng (khác v i b nh s o) nh ưng d r ng. Cây con cam gi y, cam chanh b b nh n ng th ưng hay r ng lá. Vt b nh qu nĩi chung g n t ươ ng t nh ư lá. V t b nh r n, sù sì màu nâu h ơi lõm, mép ngồi cĩ g l i lên, gi a v t b nh cĩ mơ ch t r n n t. Qu ng vàng nh t quanh vt b nh khơng rõ ràng, qu xanh m i th y qu ng vàng khi qu chín thì qu ng vàng m t Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 153
20. đi, lúc này v t b nh th ưng lõm vào. V t b nh th ưng n i li n nhau thành t ng đám và cĩ th sinh ra gơm. Tồn b chi u dày c a v qu cĩ th b loét nh ưng khơng bao gi v t loét ăn sâu vào ru t qu . B nh n ng cĩ th làm cho qu bi n d ng ít nhi u, qu ít n ưc, khơ sm, d r ng. B nh cịn làm qu x u mã và khơng đt tiêu chu n xu t nh p kh u, m t khác v t b nh loét là ti n đ m đưng xâm nh p cho nh ưng kí sinh th c p nh ư n m Phyllosticta, Colletotrichum, Vt b nh cành và thân cây con c ũng gi ng nh ư trên lá, nh ưng sùi lên t ươ ng đi rõ ràng. gi a v t b nh khơng lõm xu ng ho c lõm khơng rõ r t, xung quanh khơng cĩ qu ng vàng. V t b nh r t l n, n i li n v i nhau bao quanh thân non và cành làm cho ph n phía trên b khơ héo, d gãy. ðc bi t, cĩ tr ưng h p v t loét thân kéo dài t i 15 cm và cành 5 – 7 cm (nh ưng ph n l n v t b nh nh h ơn). Vt b nh cịn xu t hi n gai c ũng gi ng nh ư cành cây. Nu lây b nh nhân t o r cây n m d ưi m t đ t, ta th y b nh cĩ th xâm nhi m đưc nh ưng trong t nhiên ch ưa bao gi th y. Song đã th y b nh phá r cây b ưi chùm nm trong kho ng khơng khí trên m t đ t (Brun J.). 1.2. Nguyên nhân gây b nh Vi khu n gây b nh loét cam là lồi Xanthomonas citri (Hasse) Dowson. Vi khu n hình g y ng n. Kích th ưc kho ng 1,5 - 2,0 × 0,5 - 0,75 m, hai đu trịn, cĩ m t lơng roi đ u, vi khu n cĩ th n i li n thành chu i. Vi khu n cĩ v nh n (giác m c) nhu m gram âm, háo khí. Sinh tr ưng d dàng trong mơi tr ưng agar - gluco - pepton, khu n l c hình trịn, sáng bĩng, màu vàng sáp. ðc tr ưng đ phân bi t vi khu n Xanthomonas citri v i lo i vi khu n màu vàng khác là nĩ cĩ th sinh tr ưng thành khu n l c màu vàng sáp trên mi ng lát c t c khoai tây. Vi khu n làm l ng getalin, làm pepton đơng hố s a bị, trong mơi tr ưng đưng khơng s n sinh khí và axít, s n sinh H 2S, NH 3, khơng s n sinh indol. Ph m vi nhi t đ đ vi khu n cĩ th phát tri n là 5 - 35 0C, thích h p là 20 - 30 0C. nhi t đ 52 0C trong 10 phút vi khu n b ch t. Vi khu n ho t đ ng và phát tri n trong ph m vi pH 6,1 - 8,8 nh ưng thích h p nh t là pH 6,6. Vi khu n cĩ kh n ăng ch u h n cao, trong phịng thí nghi m cĩ th t n t i 130 ngày nh ưng d ưi ánh sáng m t tr i 2 gi vi khu n s b ch t. Kh n ăng ch u l nh c a vi khu n khá cao, cho vào trong b ăng giá 24 gi vn khơng nh h ưng t i s c s ng c a vi khu n. Bnh loét cam là b nh h i cĩ tính nhi t đ i, vi khu n gây b nh phát tri n thích h p trong điu ki n nhi t đ cao, m ưt, s c ch ng h n, l nh cao. Vi khu n t n t i t n ăm này qua n ăm khác trong v t b nh, lá, cành trên cây b nh, t i mùa xuân vi khu n phát tri n gây h i. Tuy nhiên, c ũng cĩ nhi u ý ki n khác nhau v v n đ ngu n vi khu n gây b nh đu tiên. Theo Wolf (1916) vi khu n b nh loét cam cĩ th t n t i qua đơng trên đt, nh ưng Peltier và Frederich l i cho r ng vi khu n khơng th t n t i qua đơng trong đ t ho c trong lá r ng. Lee (1920) và Fulton (1925) cho r ng vi khu n b nh loét cam khơng đ u tranh đưc v i t p đồn vi khu n khác nên d dàng ch t trong đ t. Loucks (1930) đã ch ng minh đưc r ng vi khu n trong đ t khơng vơ trùng ch s ng đưc 6 -13 ngày, nh ưng trong đ t vơ trùng thì t n t i đưc 150 ngày. Theo Rao và Hingorant đ t vơ trùng, vi khu n s ng đưc 52 ngày, cịn đ t khơng đưc kh trùng ch s ng 17 ngày. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 154
21. Cũng theo hai tác gi trên, th i gian s ng c a vi khu n nh ng lá ch t r ng xu ng đ t kho ng 6 tháng. nh ng thân cây b b nh, th i gian t n t i c ũng dài g n nh ư v y. Theo Vasudev, pH c a đ t cĩ vai trị quan tr ng nh ư nhi t đ : pH 7 vi khu n s ng đưc 52 ngày trong nhi t đ 30 0C và 150 ngày trong nhi t đ 5 - 15 0C, b ch t nhi t đ 40 0C. đt khơ h n th i gian s ng c a vi khu n là 37 ngày. pH 9 vi khu n ch u đưc trong 5 ngày và ch ch u đưc 3 ngày pH 5,7. Nĩi chung, vào mùa xuân, tr i m ưa m ưt, vi khu n t trong v t b nh c ũ ho t đng, đưc truy n lan đi trong m ưa, giĩ ho c cơn trùng Vi khu n c ũng d dàng dính trên qu n áo, thân th chim, cơn trùng ho c trên nơng c đ lan truy n b nh. Khi vi khu n rơi trên qu , lá, thân và cành non, s xâm nh p, sinh s n vào trong t ch c cây qua l khí, bì kh ng ho c qua v t th ươ ng sây sát. Sau khi vi khu n xâm nh p, sinh s n nhanh chĩng gian bào, kích thích t bào to thêm, hố g nhanh chĩng r i hình thành v t loét. Th i k ỳ ti m d c ng n thay đ i tu ỳ thu c vào gi ng cam, b ưi, m c đ thành th c ca t ch c b b nh và nhi t đ . Nĩi chung th i k ỳ ti m d c là 6 - 14 ngày. 1.3. ðc đim phát sinh phát tri n b nh Bnh cĩ th phát sinh, phát tri n đưc hay khơng và m c đ b nh n ng, nh ph thu c vào tính m n c m b nh c a các gi ng cam quýt, tu i cây, m c đ thành th c c a các b ph n cây và điu ki n ngo i c nh đ c bi t là nhi t đ và đ m. Khi cĩ nh ng y u t thích h p đĩ thì b nh m i phát sinh và tr thành d ch b nh. n ưc ta b nh phát sinh t l c xuân (tháng 3), t ăng m nh đ n l c h , t i tháng 7, tháng 8, r i đ n l c đơng tháng 10 - 11 b nh gi m d n và ng ng phát tri n (Lê L ươ ng T , 1968). Bnh loét cam là b nh ưa nhi t đ cao, xâm nhi m và phát tri n thích h p nhi t đ 20 - 30 0C, đ m cao. C ăn c theo nhi u k t qu nghiên c u th y r ng b nh xâm nhi m thích h p khi trên m t lá cĩ gi t n ưc duy trì đưc trong 20 phút. Ngay t n ăm 1915, Stevens đã ch ng minh b nh loét cam phát tri n m nh và lây lan nhanh trong điu ki n nhi t đ cao và đ m cao, và th i kì sinh tr ưng m nh b nh phát tri n m nh. Peltier và Frederich (1926) đã nghiên c u nh h ưng c a khí h u đ i v i s phát tri n c a b nh. Hai tác gi trên cịn k t lu n r ng khi nhi t đ trên 27 0C thì b nh phá ho i nghiêm tr ng, nh ưng khi nhi t đ kho ng 30 0C mà l ưng m ưa khơng đ, th i ti t khơ h n thì b nh khơng phát tri n m nh, điu này nĩi lên m i nh h ưng t ươ ng quan c a nhi t đ và đ m đi v i s phát sinh phát tri n c a b nh. S phá ho i c a b nh và tính m n c m b nh cĩ th thay đ i tu ỳ theo vùng đa lý và các chúng sinh lý c a vi khu n. n ưc ta, lồi cây b b nh n ng nh t là b ưi r i đ n cam, chanh. Các gi ng quýt cĩ tính ch ng b nh cao đ i v i b nh loét. Lo i b ưi Phúc Trch (Qu ng Bình), cây ch p và cam chua Thanh Hà (H i D ươ ng) b b nh r t nh . S phá ho i c a b nh cịn ph thu c vào tu i cây. Tu i cây non càng d nhi m b nh, nh t là v ưn ươ m ghép cây gi ng th ưng b b nh n ng trong 1- 2 n ăm đu, cam 5- 6 tu i t l b nh th p h ơn. Cành v ưt phát tri n nhi u l c th ưng b n ng h ơn. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 155
22. Mc đ nhi m b nh loét cĩ quan h m t thi t v i c u t o bi u bì và đc đim c a l khí. Khi cam ra l c và qu non là lúc t ch c bi u bì cĩ nhi u l khí và l khí đang đ tr ưng thành r t thu n l i cho vi khu n xâm nh p, n u g p điu ki n ngo i c nh cĩ l i thì bnh phát sinh phát tri n càng m nh. Khi l c ng ng sinh tr ưng và qu đã đnh hình, bi u bì khơng hình thành thêm l khí, đ ng th i s l khí d n d n hố già nên cây nhi m b nh nh d n. Trong t nhiên l khí là con đưng xâm nh p c a vi khu n. Vì v y, m t đ l khí và đ m c a nĩ cĩ liên quan t i tính ch ng b nh cao, trái l i b ưi, cam ng t l khí nhi u, đ m l n nên d nhi m b nh. Cam, quýt cĩ đ c đim là khi tuy n d u các c ơ quan càng nhi u thì l khí càng ít do đĩ gi m kh n ăng b b nh. Cam đưng Ơn Châu cĩ nhi u tuy n d u g p đơi cam chanh và phân b đ u nên cĩ tính ch ng b nh cao h ơn. Tuy nhiên, đ dày c a l p t bào bi u bì cĩ ch t s ng l i cĩ tác d ng b o v r t l n. Sâu v bùa là mơi gi i truy n b nh, t o nên v t th ươ ng đ b nh xâm nhi m d dàng và làm cho b nh n ng, nh t là trong v ưn ươ m cây gi ng. 1.4. Bi n pháp phịng tr Phịng tr b nh loét cam ph i k t h p nhi u bi n pháp, trong đ quan tr ng nh t là bi n pháp tiêu di t ngu n b nh, bi n pháp canh tác và phun thu c b o v theo m t h th ng t ng h p trên c ơ s s d ng gi ng ch ng b nh, cây gi ng kho . - Tiêu di t ngu n b nh : Tiêu di t ngu n b nh, thu d n tàn d ư lá b nh trong v ưn ươ m c ũng nh ư trong v ưn qu đ u gi m t l bnh phát sinh. Th ưng xuyên t a lá, cành b b nh trong v ưn ươ m đem đt ho c chơn sâu. Mùa xuân, hè thu, phun thu c b o v . Ph i dùng các g c ghép và các m t ghép khơng b b nh, kháng b nh. v ưn qu , tr ưc tiên ph i tr ng cây gi ng khơng b b nh, c t b nh ng cành lá b bnh n ng. m t s n ưc tr ng cam l i cho v n đ tiêu di t hu b cây b nh đ làm s ch bnh trong m t vùng cĩ ý ngh ĩa tích c c và tri t đ . V n đ này th c hi n r t khĩ kh ăn, do điu ki n kinh t và th m th c v t quy t đ nh. Trong hồn c nh n ưc ta, c n ph i nghiên cu k t h p v i vi c phịng tr b nh vàng lá. M t khác chúng ta ph i th c hi n bi n pháp ki m d ch, ch ng vi c chuyên ch và tr ng cây gi ng cĩ mang b nh vào nh ng vùng m i tr ng cam, nh ng vùng cĩ điu ki n m r ng di n tích tr ng cam. - Phịng tr b nh b ng bi n pháp k thu t canh tác: Bĩn phân vào th i k ỳ thích h p, bĩn cân đ i đ cây phát tri n bình th ưng, b m lá sa cành, kh ng ch cành v ưt. Th n tr ng khi t ưi n ưc đ tránh lây lan b nh. Tr ng đai r ng ch n giĩ đ gi m s lây lan b nh và giĩ bão gây v t th ươ ng. Cĩ th tr ng cây ch n giĩ thành d i, ch n đúng h ưng giĩ chính c a v ưn ươ m và v ưn qu ho c thành b ăng xen k v i hàng cây ăn qu . - Phát tri n tr ng gi ng cam ch ng ch u b nh - g c ghép kháng b nh - Bi n pháp hố h c: Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 156
23. Thu c hố h c th ưng dùng là nhĩm thu c ch a đ ng (Booc đơ 1%). Phun thu c bo v phịng ch ng b nh nên b t đ u t lúc hoa tàn đn qu non (qu cĩ đưng kính 9mm) sau 50 - 60 ngày. Tu ỳ theo tình hình th i ti t và t c đ phát tri n b nh mà s l n phun thu c cĩ th nhi u ho c ít h ơn. Khi phun nên chú ý phun t trong ra ngồi tán cây, t cao xu ng th p, phun đ u hai m t lá. Ngồi ra, cịn cĩ th dùng các lo i thu c khác. Mt khác, c n k t h p phịng tr sâu v bùa đ h n ch b nh truy n lan. Trong nh ng năm g n đây, nhi u thí nghi m dùng ch t kháng sinh phịng tr b nh. Nh ưng m t vài tác gi đã cho bi t cĩ nh ng nịi vi khu n ch ng đưc thu c. Nh ng cơng trình nghiên c u c a Wakimoto và Koizumi Nh t B n đã xác minh cĩ nh ng lồi khu n th c th tiêu di t đưc Xanthomonas citri m ra tri n v ng dùng bi n pháp sinh h c đ phịng tr b nh loét cam. 2. B NH VI KHU N VÀNG LÁ GREENING Bnh vàng lá cam, chanh, b ưi và các cây trong h cam, chanh là m t b nh đã cĩ lch s nghiên c u t n ăm 1919 khi Reinking nghiên cu m t s b nh gây thi t h i kinh t cao Nam Trung Qu c và Phillippines. Năm 1984, M. Garnier và J. Bové đã coi b nh này nh ư m t b nh Mycoplasma. Th y qua th c nghi m b nh cĩ th lây t qua cây t ơ h ng vào cây d a c n. Nh ưng sau đĩ, trong mt l n quan sát trên hi n vi đin t Monic. Ganier đã phát hi n các ti u th plasma cĩ 3 lp màng và bà đã đ ngh x p l i hai d ng plasma gây ra b nh greening là: Dng 3 l p màng cĩ tên là Bacterie like organism Dng 2 l p màng cĩ tên là Phytoplasma like organism Sau này d ng BLO d n đưc g i là vi khu n Cịn d ng PLO thì d n d n ít đưc nh c đ n. Vi khu n (BLO) này cĩ tên là Liberobacter asiaticum . Vi khu n v n khơng nuơi c y đưc trên mơi tr ưng và ch truy n b nh qua r y ch ng cánh Diaphorina citri theo ki u truyn b n v ng, châu Á hay qua r y Triozeo erytrea , châu Phi c ũng theo cách truy n trên. B nh khơng truy n c ơ h c ti p xúc, hay qua h t gi ng, nh ưng cĩ th truy n qua g c ghép, m t ghép, hom, và truy n qua cây t ơ h ng. Tri u ch ng b nh : Lá non, búp non th ưng cĩ tri u ch ng đ m vàng, th t lá vàng cịn gân lá v n xanh. Lá nh và thơ c ng, cành l c ng n, s m r ng, cây tàn d n vài n ăm sau cĩ th ch t r th i m c. Tri u ch ng d nh m v i các b nh do mơi tr ưng. Phịng tr b nh: ð phịng tr b nh Greening ng ưi ta s d ng ph ươ ng pháp vi ghép đ nhân cây s ch trong nhà màu cách ly cơn trùng. Ch n gi ng cam kháng b nh, s dng ph ươ ng pháp PCR đ ki m tra cây s ch b nh. Ch i ghép cĩ th x lý b ng kháng sinh Tetracycline n ng đ 1000 ppm trong 30 phút tr ưc ghép. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 157
24. 3. B NH ðM LÁ VI KHU N H I ðU T ƯƠ NG Bnh đ m g do vi khu n Xanthomonas phaseoli pv. sojense và b nh đ m gĩc do vi khu n Pseudomonas glycinea . 3.1. Tri u ch ng và nguyên nhân gây b nh - B nh đ m g : Trên lá, tri u ch ng b nh xu t hi n d ng đ m nh n i trên m t lá nh ư các m n loét nên trơng r t d nh m l n v i b nh g s t đ u t ươ ng do n m gây ra. Vi khu n gây b nh phân l p t đ u t ươ ng cĩ d ng hình g y, kích th ưc t 0,5 - 0,9 x 1,4 - 2àm cĩ hai lơng roi, khơng cĩ v nh n, gram âm. Các đ c tính sinh hố c a nĩ t ươ ng t nh ư c a lồi Xanthomonas phaseoli hi trên các cây h đ u khác (Phaseolus). Vi khu n xâm nh p qua l khí, ti n hành quá trình lan truy n trong nhu mơ lá và gây h i cho cây. - B nh đ m gĩc: Tri u ch ng b nh th hi n trên lá là nh ng v t đm nh (3mm) lúc đu ng m n ưc trong gi t d u, vàng nh t, v sau chuy n sang màu nâu đen, v t b nh cĩ gĩc c nh, khơng đ u đ n. Nhi u v t b nh li n nhau, chi chít trên phi n lá. Khi m ưt t vi khu n cĩ th ti t ra màng d ch vi khu n. B nh cĩ th hi n trên thân và qu . Vi khu n gây b nh cĩ d ng hình g y, kích th ưc t 1,2 - 1,5 x 2,3 – 3 m cĩ lơng roi m t đ u, cĩ v nh n, gram âm, ch u axít kém. Khu n l c c a vi khu n co màu tr ng xám, nh n bĩng. Vi khu n cĩ kh n ăng phân gi i s a, t o NH 3, cĩ kh n ăng r t y u ho c khơng t o ra khí indol, khơng kh nitrat, khơng phân gi i gelatin. Nhi t đ thích h p cho vi khu n sinh tr ưng phát tri n là 24 - 26 0C, nhi t đ t i đa là 35 0C và t i thi u là 2 0C. Nhi t đ làm cho vi khu n ch t là 48 - 49 0C trong 10 phút. 3.2. ðc đim phát sinh phát tri n b nh Ngu n b nh c a hai lồi vi khu n gây b nh đ m lá đ u t ươ ng t n t i ch y u trên ht gi ng, trên tàn d ư cây b nh. Vi khu n khơng truy n qua đ t vì nĩ r t nhanh b ch t trong đt khi tàn d ư đã hoai m c. Bnh đ m lá vi khu n phát sinh phát tri n thu n l i trong điu ki n th i ti t nĩng m. Nhi t đ thích h p nh t đ b nh phát tri n t 26 -30 0C. Bnh phát sinh gây h i t t c các th i v tr ng đ u t ươ ng, m c đ nhi m b nh mi th i v cĩ khác nhau. V đ u t ươ ng xuân và hè thu, b nh th ưng phát sinh gây h i nng. Cịn v đ u t ươ ng đơng thì b nh th ưng phát sinh gây h i nh h ơn. Hu h t các gi ng đ u t ươ ng đang gieo tr ng ngồi s n xu t đ u cĩ th nhi m bnh, b nh cĩ xu th phát sinh gây h i n ng trên nh ng gi ng đ u t ươ ng nh p n i, lai t o, cĩ n ăng su t cao. 3.3. Bi n pháp phịng tr ð phịng tr b nh đ m lá vi khu n h i đ u t ươ ng c n ph i ti n hành th c hi n bi n pháp v sinh đ ng ru ng b ng cách thu d n s ch tàn d ư các b ph n b b nh trên đng ru ng. Cn ph i ch n lc, s d ng nh ng h t gi ng kho , khơng l y h t nh ng cây b bnh đ làm gi ng. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 158
25. X lý h t gi ng tr ưc khi gieo b ng m t s thu c hố h c ho c thu c kháng sinh (x lý khơ). Cn ph i ch n l c và s d ng nh ng gi ng đ u t ươ ng cĩ kh n ăng ch ng ch u v i bnh đm lá vi khu n đ gieo tr ng phù h p v i m i th i v và các vùng sinh thái tr ng tr t. 4. B NH HÉO XANH VI KHU N H I L C [Pseudomonas solanacearum (Smith) E.F.Smith = Ralstonia solanacearum ] Bnh héo xanh vi khu n h i l c và phá h i nhi u lo i cây tr ng khác nhau r t ph bi n ðơng Nam Á, thi t h i do b nh gây ra trong ph m vi 5 - 80% trung bình hàng n ăm. 4.1. Tri u ch ng b nh Là lo i b nh h i m ch d n, héo ch t tồn cây nên tri u ch ng đ c tr ưng nh t là bĩ mch d n thân, cành, r b bi n màu nâu x m, trong đĩ ch a đ y d ch vi khu n đ y dính. Vì v y, ph ươ ng pháp ch n đốn nhanh b nh héo vi khu n là c t ngang m t đon thân r , m ch d n nâu x m, ngâm đ ng trong c c n ưc th y rõ d ch nh y vi khu n ch y ra t đ u lát c t. Trên cây b nh lá b héo r ũ, màu xanh tái. Cu i cùng cây héo khơ, r và qu lc b th i đen. Tri u ch ng xu t hi n cây non m i m c sau gieo 2 - 3 tu n và trên cây l n. Các cây con nhi m b nh n ng, héo ch t nhanh nh ưng trên đng ru ng tri u ch ng b nh th hi n rõ và nhi u nh t giai đon cây b t đ u ra hoa tr đi. 4.2. Nguyên nhân gây b nh Vi khu n gây b nh là lo i cĩ tính chuyên hố r ng, gây h i trên 278 lồi cây thu c 44 h th c v t khác nhau, đ c bi t là cà chua, thu c lá. Vi khu n gây b nh trên m t s cây c nh ư c Stylosanthes, Ageratum conyzoides, Amaranthus (rau d n d i). Tuy nhiên, lồi vi khu n Pseudomonas solanacearum r t d b bi n d và phân hố hình thành nhi u ch ng races và biovars khác h n nhau v tính chuyên hố ký ch , tính gây b nh và tính đc, phân b khác nhau các vùng đa lý sinh thái. Trong s 5 races, 5 biovars c a lồi Pseudomonas solanacearum đã đưc phát hi n và xác đnh cĩ m t các vùng khác nhau trên th gi i, thì n ưc ta trong nh ng n ăm g n đây m i ch phát hi n th y trên cây l c b b nh là do nhi m race 1, biovar 3 và 4. Trong khi đĩ M , ph bi n là biovar 1 h i trên l c. Vi khu n thu c races 1 cĩ nh ng đ c đim hình thái chung c a lồi là lo i hình gây h i đ u trịn, kích th ưc 0,5 - 1,5 m, nhu m gram âm, cĩ th gây h i trên l c và các cây h Cà. Phân bi t biovar trên c ơ s sinh hĩa, ph n ng oxy hố 6 lo i hydrate carbon t o ra axít, cho th y biovar 3 oxy hố (cho ph n ng +) v i c 6 lo i lactose, maltose, cellbiose, dulcitol, mannitol và sorbitol. Biovar 4 ch oxy hố 3 lo i r ưu dulcitol, mannitol, sorbitol và khơng ph n ng + v i 3 lo i đưng lactose, maltose, cellobiose. Chúng đ u cĩ kh ă n ăng kh nitrat và khơng cĩ kh n ăng thu phân esculin, tinh b t. Khơng t o ra indol. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 159
26. Trên mơi tr ưng PSA khu n l c trịn, bĩng, màu tr ng kem. Các biovars h i trên l c th ưng cĩ tính đ c cao, ph bi n r ng vùng châu Á và châu Phi. Nhi t đ thích h p cho vi khu n sinh tr ưng là 25 – 35 0C. ðt cĩ đ m cao > 60% và đ pH 5 - 6,8 thích h p cho s sinh tr ưng c a vi khu n. 4.3. ðc đim phát sinh phát tri n b nh Ngu n b nh vi khu n ch y u trong đ t. Vi khu n là lo i b o t n, s ng lâu dài trong đt. Vi khu n b o t n lâu dài trong tàn d ư cây b nh trên đng ru ng và là m t trong nh ng ngu n b nh ch y u truy n qua h t gi ng (Machumd, Middleto, 1991) nh ưng t l ht ging mang b nh r t th p nên cĩ ý ngh ĩa th y u trong b o t n ngu n b nh. Vi khu n cũng cĩ th gây h i và l ưu gi trên m t s lồi c d i trên đng ru ng. Mc đ phát tri n c a b nh ph thu c vào các y u t th i ti t, mùa v gieo tr ng, các lo i đ t, gi ng lc và các k thu t canh tác, luân canh . Bnh phát tri n m nh, thu n l i trong điu ki n th i ti t nĩng m nh t là nhi t đ 25 - 35 0C, cho nên b nh gây h i ch y u là vùng nhi t đ i. B nh h i n ng h ơn trong v lc xuân, trên đt cát pha, th t nh , trên đt nghèo ch t h u c ơ, đc canh cây ký ch B nh phát tri n kém, m c đ nhi m b nh nh trên các chân ru ng luân canh l c v i lúa n ưc và các lồi cây ký ch , trên đt ki m ho c bĩn vơi. Các gi ng l c đã tr ng ph bi n n ưc ta nh ư Sen lai, Sen Ngh An, ð B c Giang, Tr m Xuyên đu nhi m b nh n ng. Nhi u gi ng l c kháng b nh đã đưc ch n l c lai to cĩ n ăng su t đưc tr ng trong s n xu t ho c dùng làm v t li u kh i đ u t o gi ng cĩ gen kháng vi khu n héo xanh đã đưc s d ng m t s n ưc nh ư gi ng kháng Schwarz 21, Gajah, Kidang, Tupai (Indonesia), Yue You 200 (Trung Qu c) và MD 7, MD 9 (Vi t Nam). 4.4. Bi n pháp phịng tr Áp d ng bi n pháp phịng tr t ng h p - Bi n pháp k thu t canh tác: + Luân canh l c v i lúa và các lồi cây phi ký ch nh ư ngơ, mía, bơng + Ngâm nh p n ưc ru ng trong 15-30 ngày tr ưc khi gieo tr ng l c. N ơi khơng cĩ điu ki n ngâm n ưc, cĩ th c y đ t ph ơi i khơ đ h n ch tích lu vi khu n trong đ t vì chúng m n c m v i điu ki n khơ. + V sinh th c v t: tiêu hu tàn d ư, di t c d i là ký ch . + Dùng h t gi ng kho , s ch b nh, gi h t, gi ng khơ cĩ m đ < 9% + ðiu ch nh th i v , tránh gieo h t trùng v i th i k ỳ nhi t đ cao, m ưa m. Thu ho ch s m, k p th i, tránh thu ho ch mu n. + T ăng c ưng bĩn phân h u c ơ và bĩn vơi. - Bi n pháp s d ng gi ng ch ng b nh: ðây là bi n pháp c ơ b n nh t, r ti n, d áp d ng hi u qu cao. Nhi u gi ng l c ch ng b nh héo xanh vi khu n, cĩ n ăng su t cao cĩ giá tr kinh t đã đưc lai t o và ng Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 160
27. dng trong s n xu t Trung Qu c, Indonesia, CIP, c n đưc kh o nghi m trong điu ki n nưc ta đ l a ch n thêm các gi ng m i nh ư KPS - 13, KPS -18, MD 7, MD 9 Vi n Khoa h c k thu t Nơng nghi p Vi t Nam. - Bi n pháp sinh h c: + S d ng các ch ph m vi sinh đ i kháng. Nhi u lo i vi khu n đ i kháng v i vi khu n gây bnh héo xanh s ng trong đ t nh ư Pseudomonas cepacia, Ps.fluorescens, Bacillus polymyxa , B. subtilis , v.v., + Bĩn phân h u c ơ t o điu ki n và làm t ăng ho t đ ng c ch c a các vi sinh v t đi kháng trong đ t làm gi m b nh héo xanh. 5. B NH ðM LÁ VI KHU N THU C LÁ Bnh vi khu n h i lá t o ra các v t đ m, v t cháy lá bao g m nhi u lo i khác nhau: 5.1. B nh đ m cháy lá [ Pseudomonas tabaci (Wolfet Foster) Stevens] Bnh xu t hi n t cây con trong v ưn ươ m đn cây đã vào giai đon thu ho ch. Bnh gây h i phi n lá và qu . Trên cây con giai đon 2 - 3 lá th t, v t b nh th ưng xu t hi n chĩt lá và rìa mép lá d ưi d ng v t b nh trịn nh trong nh ư gi t d u, ngâm n ưc, th hi n r t đin hình vào bu i sáng s m cĩ s ươ ng m n ưc. Trong điu ki n m đ cao v t b nh ng n ưc, th m chí cây con b b nh th i ch t. N u th i ti t khơ, n ng, v t đ m khơ cháy, cĩ màu nâu đen. Trên lá cây đã l n, tr ng ngồi ru ng, v t b nh trịn m t màu xanh, kích th ưc to, đưng kính cĩ th 1- 2 cm nhi u v t liên k t nhau thành t ng m ng l n c phi n lá nh ư b cháy lá. gi a v t b nh mơ ch t h ơi n i lên, ph n cịn l i cĩ nh ng vịng cung. Trong điu ki n m đ khơng khí cao, xung quanh v t b nh mơ ch t h ơi n i lên, ph n cịn l i cĩ nh ng vịng cung. Trong điu ki n m đ khơng khí cao, xung quanh v t b nh cĩ m t qu ng vàng l n. Trên cu ng lá đơi khi c ũng cĩ nh ng v t đ m màu nâu nh t, lõm xu ng. Trên qu b bnh cĩ nh ng đ m nh lõm vào v qu màu nâu. B nh gây tác h i l n, làm r ng lá, cây con ch t, gi m n ăng su t thu ho ch 40 - 50%, gi m ch t l ưng lá thu c. Vi khu n gây b nh là lo i hình g y hai đ u trịn, kích th ưc 0,5 - 0,75 × 1,4 - 2,8 m cĩ chùm lơng roi (> 3) đ u, khơng cĩ v nh n, cĩ fluorescein, gram âm, háo khí, khơng bn v ng v i axit. Khu n l c trên mơi tr ưng th ch cĩ d ng hình trịn, tr ng x n, rìa nh n. Khơng cĩ kh n ăng t o ra indol, H 2S và NH 3, khơng kh nitrat, khơng phân gi i tinh b t. Phân gi i y u gelatin. Làm đơng váng s a. Phân gi i đưng dextrose, galactose, mannose, arabinose, t o ra axit, khơng t o khí. Trên đưng lactose, maltose, salicine khơng t o axit và t o khí. Vi khu n xâm nhi m thu n l i nhi t đ 28 0C. Nhi t đ gây ch t cho vi khu n 46 - 51 0C. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 161
28. 5.2. B nh đ m gĩc [ Pseudomonas angulata (Fromme et Murray) Stapp.] Bnh h i trên lá và qu . Trên lá v t b nh là nh ng đ m cĩ gĩc c nh, xung quanh cĩ vi n vàng nh t, v t b nh cĩ màu g s t - nâu đ. gi a v t b nh, mơ ch t cĩ th th ng rách ra. Trên qu , v t b nh là nh ng đ m nh màu nâu x m. Vi khu n gây b nh Ps. angulata hình g y kích th ưc 0,5 × 2- 2,5 m, cĩ chùm lơng roi đ u, khơng cĩ v nh n, cĩ fluorescein, gram âm, kém b n v ng v i axit. Khu n l c trên mơi tr ưng th ch cĩ d ng hình trịn, tr ng kem, nh n bĩng, nh y rìa h ơi g n sĩng. Cĩ kh n ăng phân gi i nhanh gelatin, khơng làm đơng váng s a: chuy n màu s a qu ỳ thành màu xanh bi n, khơng cĩ kh n ăng phân gi i tinh b t, khơng kh nitrat, t o ra indol. Phân gi i đưng saccharose, t o ra axit, khơng t o khí. V i đưng lactose, khơng t o axit và khí. Nhi t đ thích h p cho vi khu n là 17 - 20 0C, t i đa 37 0C, ch t nhi t trong 10 phút. ðc đim phát tri n đ m lá vi khu n: Các lo i vi khu n gây b nh đ m lá thu c lá cĩ th b o t n (2 n ăm) trong h t, ngu n bnh truy n qua h t gi ng, m nh v n lá b nh, qu b nh l n bám vào h t gi ng. T h t gi ng nhi m b nh truy n sang cây con, cây con nhi m b nh trong v ưn ươ m là ngu n lây lan b nh ra đ ng ru ng khi dùng cây con này tr ng ra ru ng s n xu t. Ngồi ra, ngu n bnh vi khu n cĩ th truy n qua tàn d ư, lá b nh l ưu tr trên đt, trong kho. thu c lá ph ơi s y khơ ngồi n ng vi khu n v n cĩ th b o t n s c s ng 1 - 2 n ăm nh ưng s b ch t khi thu c lá s y khơ trong lị nhi t đ 80 0C. Vi khu n c ũng ch t nhanh khi s ng tr c ti p trong đ t cĩ vi sinh v t đ i kháng. B nh vi khu n lây nhi m m nh h ơn v ban ngày, so vi ban đêm, bĩng t i. B nh phát tri n m nh trong điu ki n m đ cao, cĩ s ươ ng mù, mưa giĩ, nhi t đ t 18 - 28 0C. B m ng n ng t lá t o v t th ươ ng trên cây làm cho b nh lây lan d dàng h ơn, phát trii n m nh h ơn so v i thu c lá đ gi ng l y h t. Vi khu n sau khi xâm nh p qua l khí kh ng m lan r ng và sinh s n trong các gian bào, phá hu nhu mơ, vi khu n sinh ra đ c t tabtoxin phá hu di p l c t o ra v t b nh cĩ qu ng vàng, m đưng cho vi khu n ti p t c lan r ng trong mơ lá. ð c t b n v ng v i nhi t đ cao, v i axit nh ưng nhanh chĩng m t ho t tính, b trung hồ b i dung d ch NaOH ho c KOH. S s n sinh đ c t c a vi khu n b đình tr khi cĩ đ ng sunfat trong mơi tr ưng. ð c t đưc s n sinh ra nhi u trong điu ki n thích h p 25 0C, t i đa đ n 30 - 35 0C, t i thi u 8 -12 0C và cĩ s t sunfat trong mơi tr ưng. B nh h i thu c lá và thu c lào. Trong nh ng điu ki n t nhiên lây b nh nhân t o thích h p cĩ th lây nhi m trên m t s lồi: thu c lá, t, cà chua, cà đc d ưc, đ u t ươ ng Trong t nhiên, vi khu n lây nhi m đưc m t s lồi c d i Chenopodium album , Physalis virginiana , Ambrosia bidentata (D. Spaar, 1997). Bi n pháp phịng tr b nh đ m lá vi khu n: - Tiêu hu tàn d ư b nh trên đt tr ng. Kh trùng d ng c , kho ch a nguyên li u bng formol 1/25 - 1/50 ho c 3% đ ng sunfat. Di t tr ngu n b nh vi khu n tri t đ nh ư di t c d i. - S d ng các gi ng kháng b nh. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 162
29. - Tr ng b ng h t gi ng kho , cây gi ng kho , s ch b nh. X lý h t gi ng b ng hố ch t AgNO 3 0,1% trong 15 - 30 phút ho c s y nĩng làm khơ h t đ n m đ 4-6% trong 1 gi. X lý cây gi ng tr ưc khi tr ng b ng ch ph m sinh h c ho c thu c hố h c. - Th c hi n các bi n pháp k thu t thâm canh t ăng c ưng s c ch ng b nh nh t là ch đ phân bĩn. ð c bi t t ăng c ưng bĩn kali v i l ưng cao, làm t ăng s c kháng b nh và năng su t. Bĩn t l N, P, K thích h p, đ c bi t N: K ph i th p h ơn 1. Khơng bĩn thúc đm quá mu n. Bĩn vơi, tro b p c ũng cĩ tác d ng h n ch b nh. Khơng tr ng đ c canh thu c lá, thu c lào. 6. B NH H O R Ũ VI KHU N Cĩ hai lo i b nh ch t héo thu c lá tiêu bi u do vi khu n thu c hai lồi khác nhau gây ra và nh ng tri u ch ng b nh riêng bi t nh ưng tri u ch ng chung là héo r ũ. 6.1. B nh héo xanh vi khu n [ Ralstonia solanacearum Smith; Pseudomonas solanacearum ] Bnh r t ph bi n và gây h i khá nghiêm tr ng trên thu c lá các vùng nhi t đi, cn nhi t đi, đc bi t Vi t Nam. ði v i thu c lá, vi khu n cĩ th gây b nh trong b t kỳ giai đon sinh tr ưng nào, nh ưng thơng th ưng b nh xu t hi n giai đon sau khi tr ng cây gi ng ra ru ng 15 – 30 ngày tr đi. B nh phát tri n mnh trong điu ki n nĩng m, nhi t đ thích h p 28 – 30 0C, t i thi u 10 0C, t i đa 41 0C kèm theo đ m khơng khí cao, đc bi t cĩ m ưa, giĩ và s ươ ng trên đt cát pha, th t nh . Vi khu n b o t n tính gây b nh lâu dài trong đt (1 – 2 n ăm) và trên tàn d ư cây bnh (7 tháng – 1 n ăm) trên đng ru ng sau khi thu ho ch. Trong đt m, vi khu n b o tn lâu dài nh ưng trong đt khơ, phơi i, vi khu n ch t nhanh h ơn. Theo Nakata (1927), vi khu n cĩ th nhi m b nh h t gi ng thu c lá nh ưng ch b o t n đưc vài ba ngày. Nh ư vy, h t gi ng thu c lá khơng cĩ ý ngh ĩa truy n b nh cho v sau. Các gi ng thu c lá hi n đang tr ng ph bi n n ưc ta (vùng B c Giang, Ba Vì, Sĩc S ơn, Tây Ninh) đu nhi m bnh các v thu c lá xuân và thu c lá thu (gi ng C176 và K326). B nh càng n ng n u tr ng đc canh ho c k ti p v i các lồi cây tr ng c n là ký ch c a b nh và trên đt nh cĩ nhi m nhi u tuy n trùng. Tuy n trùng n t s ưng Meloidogyne spp. v a cĩ tác d ng gây vt th ươ ng r t o điu ki n cho vi khu n xâm nhi m gây b nh, v a cĩ kh n ăng tr c ti p gây b nh n t s ưng làm cho cây nhi m b nh h n h p, ch t nhanh, t l b nh cao cĩ khi lên ti 100%. Vi khu n lan truy n ch y u nh n ưc t ưi, m ưa, giĩ, xâm nh p qua v t th ươ ng c ơ gi i, phát tri n sinh s n và s n sinh đc t trong h th ng mch d n thân, làm vít t c mch d n v n chuy n n ưc và ch t dinh d ưng, làm nâu đen m ch d n do tác đng c a enzym tirozinaza. Khi c t ngang thân cây b nh, ngâm đon c t vào n ưc cĩ th nhìn th y dch vi khu n tr ng nh y đùn ra t các bĩ m ch d n màu nâu đen. ðây là ph ươ ng pháp ch n đốn nhanh b nh héo xanh vi khu n do Pseudomonas solanacearum gây ra. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 163
30. 6.2. B nh th i r ng thân [ Erwinia carotovora (Jones) Holland và Erwinia aroidae Townsend] Bnh xâm nhi m qua các v t th ươ ng c ơ gi i do m ưa giĩ, b m ng n, ng t lá t a nhánh, cơn trùng gây ra. B nh h i ph bi n trên cây đã l n trong th i k ỳ c t ng n, b m ch i nhánh, thu ho ch ng t lá. B nh c ũng cĩ th h i cây con làm th i thân, cây ch t héo tng vịm, t ng v t v ưn ươ m nên cịn g i là b nh đen chân thu c lá. Trên cây l n ru ng s n xu t, sau khi vi khu n xâm nh p qua v t th ươ ng, v t c t vào trong, ru t thân b th i đen tồn b , v sau khơ héo, t o ra hi n t ưng r ng thân. Các lá t ng g c và t ng trên đu b héo r ũ xu ng, ch t khơ d n t các lá phía d ưi nhưng khơng r ng. n ơi v t th ươ ng, v t c t trên thân và nách lá khi ng t ng n, t a nhánh xu t hi n nh ng v t b nh l n lõm vào, màu nâu đen. Bnh phát tri n lây lan thu n l i trong điu ki n m đ cao, m ưa nhi u, ru ng tr ũng kém thốt n ưc. Nh ng gi ng thu c lá cĩ thân c ng, đc, nhi m b nh nh h ơn. M t s gi ng thu c lá ch ng ch u đưc b nh đã đưc ch n t o M nh ư N75; NC95, v.v . Bi n pháp phịng tr : - V sinh, tiêu hu tàn d ư cây b nh, cày sâu, ph ơi i ho c ngâm đt sau khi thu ho ch thu c lá. H n ch ngu n b nh tích lu và lan truy n trong đt. Di t c d i, ký ch ph (cây rau d n d i). - Luân canh thu c lá v i lúa n ưc, ngơ, bơng, mía. Bi n pháp luân canh v i lúa n ưc là bi n pháp cĩ hi u qu rõ r t h n ch b nh héo xanh và b nh th i r ng thân do vi khu n. - Th c hi n các bi n pháp k thu t thâm canh, đc bi t làm đt k , lu ng cao, thốt nưc nhanh, thống khí. T ưi n ưc h p lý, chú tr ng bĩn vơi và bĩn đm nitrat cĩ tác dng làm gi m b nh. Ch ăm sĩc c n th n tránh v t th ươ ng sây sát. Kh trùng d ng c , dao, khi c t ng n, t a nhánh. Lo i b nh ng cây ch t héo trong v ưn ươ m và trên ru ng sn xu t. Thu ho ch lá riêng r trên cây kho và cây b nh. - Ch n t o, s d ng đ gieo tr ng các gi ng ch ng ch u b nh. 7. B NH GIÁC BAN BƠNG [ Xanthononas malvacearum (Smith) Dowson] 7.1. Tri u ch ng gây b nh Bnh r t ph bi n trên th gi i và các vùng bơng trong n ưc. B nh xu t hi n t th i k ỳ m m cho t i khi thu ho ch, h i trên t t c các b ph n nh ư m m, lá sị, thân cành, hoa qu , h t x ơ bơng. Lá sị b b nh n ng lúc đu xu t hi n ch m nh , trịn, xanh trong d ng gi t d u khi soi lên ánh m t tr i th y r t rõ. V sau ch m b nh lan r ng ra, cĩ khi nhi u ch m liên h p ch p v i nhau thành v t b nh l n r i sau mơ ch t tr thành v t b nh màu nâu đên. Trên vt b nh lúc m ưt cĩ ti t d ch nhày g i là gơm. Lá sị b b nh n ng s b r ng s m. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 164
31. Lá th t b b nh cĩ hai tri u ch ng khác nhau: d ng v t đ m cĩ gĩc c nh và d ng v t bnh ơm d c theo gân. Dng v t đ m cĩ gĩc c nh h i nhu mơ phi n lá, v t b nh xanh trong gi t d u, lan rng r i b gi i h n b i các m ch gân trên phi n lá t o thành các v t đ m cĩ gĩc c nh màu nâu đen n m r i rác trên m t lá. Dng v t b nh kéo dài ơm d c theo gân l n c ũng xanh trong gi t d u, sau chuy n màu nâu đen, kéo dài d c theo hai đưng gân lá, cĩ khi ch y dài su t t i g c lá. D ng v t bnh này r t nguy hi m vì s làm gân lá ng ng l n, lá b co rút, đ m l i r t nhanh chĩng bi n vàng và khơ r ng đi. Thân cành b b nh ban đ u c ũng cĩ ch m b nh nh màu trong xanh gi t d u lan r ng ra quanh thân, cành. Ch b b nh th t nh l i, d g y nên cĩ khi làm ch t c cành. Trên đài hoa v t b nh cũng cĩ hình gĩc c nh, xanh trong gi t d u, t đĩ b nh d lan t i đáy qu và v qu . Trên qu , v t b nh lúc đ u là m t ch m trong nh xanh trong gi t d u, d n d n lan rng ra thành v t b nh hình trịn l n cĩ khi chi m h t n a qu , ph n gi a v t b nh h ơi lõm xu ng và cĩ màu nâu đen, phía trong qu x ơ bơng b t dính thành c c r n. Múi qu khơng n , d b th i r ng đi, làm gi m n ăng su t 6 - 20%, x ơ bơng ng n, dịn, vàng, ch t lưng gi m. Tĩm l i, dù b nh h i b ph n khác nhau nh ưng đc đim chung c ơ b n c a tri u ch ng là v t b nh xanh trong gi t d u v sau màu nâu đen đu đ n và cĩ màng d ch nhày vi khu n trên v t b nh. 7.2. Nguyên nhân gây b nh Bnh do vi khu n Xanthomonas malvacearum (Smith) Dowson gây ra. ðây là lo i vi khu n hình g y 2 đ u trịn, cĩ 1 - 2 lơng roi m t đ u nên cĩ th chuy n đ ng đưc trong n ưc. S ng trên mơi tr ưng pepton cĩ khu n l c hình trịn nh , màu vàng r ơm, nh n bĩng. Vi khu n háo khí. Nhi t đ thích h p nh t cho s sinh tr ưng c a vi khu n là 25 - 30 0C. Nhi t đ t i đa 36 -38 0C, nhi t đ t i thi u < 10 0C. Nhi t đ ch t trong n ưc là 50 - 53 0C. Vi khu n cĩ tính ch ng ch u nhi t đ th p c ũng khá cao. Vi khu n r t m n c m vi ánh sáng m t tr i nh ưng vì cĩ s c t vàng và đưc n m trong mơ lá nên ch ng ch u tác đng c a ánh sáng tr c x . Trong tàn d ư th c v t khơ r ng, vi khu n cĩ th t n t i m t th i gian khá lâu, cĩ khi ti 5 - 7 n ăm. Nh ưng khi nh ng tàn d ư đĩ b hu ho i th i m c, vi khu n đưc gi i phĩng ra ngồi r ơi vào trong đt, trong n ưc thì r t d b các khu n th c th và các vi sinh vt đ i kháng s ng đ t tiêu di t nh t là nhi t đ cao. 7.3. Ngu n b nh và quá trình xâm nhi m lây lan phát tri n b nh: Vi khu n giác ban khơng s ng lâu đưc trong đ t m nên đt khơng ph i là ngu n bnh ch y u. Vi khu n giác ban cĩ tính chuyên hố h p ch h i cây bơng ho c đơi khi h i cây bơng gịn ( Eriodendron anfractuorum ) và cây c i xay ( Abutilon indicum ) do đĩ các lo i cây c và các lo i cây tr ng khác khơng ph i là ngu n b nh d tr . Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 165
32. Ngu n b nh ch y u c a vi khu n là h t gi ng. H t gi ng cĩ th nhi m b nh bên trong và bên ngồi b m t. ðĩ chính là nguyên nhân chính làm b nh phát sinh th i k ỳ cây con cĩ lá sị các vùng tr ng bơng lâu đ i và các vùng m i tr ng bơng l n đ u. Ht nhi m b nh x y ra trong quá trình hình thành qu và chín trên đng ru ng, đng th i c ũng x y ra trong khi cán x ơ bơng. Vai trị c a tàn d ư thân, lá, qu b b nh r ơi r t l i trên đt ch ưa b hoai m c cĩ m t ý ngh ĩa quan tr ng trong vi c b o t n ngu n b nh. Xâm nhi m l n đ u trong th i k ỳ m m và cây con là k t t a c a s di chuy n bên trong c a vi khu n t h t lên lá sị đưc ti n hành su t trong quá trình n y m m, đ ng th i cĩ th do m m trong đ t ti p xúc v i vi khu n t n t i tàn d ư trong đt. Lá sị b b nh tuy khơng th gây tác h i to l n đ n n ăng su t qu cây nh ưng c ũng r t đáng chú ý vì đĩ là ngu n b nh đ ti n hành xâm nhi m l p li trong các giai đon sinh tr ưng sau c a cây, do d ch nhày vi khu n t o ra trên các v t bnh nh m ưa và cơn trùng truy n lan. Quá trình xâm nh p c a vi khu n vào cây đưc b t đ u qua các l khí t p trung mt d ưi lá và qua các v t th ươ ng sây sát c ơ gi i trên lá, qu Quá trình xâm nhi m c a vi khu n ti n hành trong điu ki n cĩ màng n ưc trên m t lá, di đng xâm nh p vào kho ng tr ng trong l khí, lan ra các gian bào r i ti t ra enzym đ phân gi i các m nh gian bào. C u trúc mơ b phá ho i bi n thành m t kh i nhão ch a dch vi khu n đưc ti t ra ngồi thành m t màng d ch nhày trên v t b nh tr thành ngu n lây b nh l p l i trên đng ru ng. Ngồi ra, vi khu n di chuy n bên trong mơ m ch d n mà khơng th hi n rõ tri u ch ng ra bên ngồi, nh t là trong điu ki n nhi t đ quá cao. ðĩ là m t trong nh ng nguyên nhân làm qu và h t nhi m b nh bên trong. Vì v y, ch cĩ cây nào hồn tồn khơng b b nh thì qu và h t m i cĩ th khơng nhi m b nh, cịn các cây đã b b nh thì kh năng h t nhi m b nh là thơng th ưng. Khi phơi h t nhi m b nh thì h t d m t s c n y mmho c m m s b b nh ch t ngay trong đt sau khi gieo h t. Th i k ỳ ti m d c c a b nh dài hay ng n ph thu c vào nhi t đ và tu i lá. Trong điu ki n thu n l i, th i k ỳ ti m d c 4-5 ngày, nh ưng trong điu ki n khơng thu n l i nhi t đ cao > 35 0C ho c th p < 20 0C mà lá l i già thì th i ký ti m dc kéo dài t i 2-3 tu n l . S phát sinh phát tri n c a b nh ph thu c nhi u vào điu ki n ngo i c nh, các y u t k thu t và đc đim c a gi ng. Yu t nhi t đ và m đ c a đ t, khơng khí cĩ nh h ưng l n t i s phát sinh xâm nhi m l n đ u c a b nh, c ũng nh ư y u t nhi t đ và l ưng m ưa cĩ nh h ưng quy t đ nh ti s xâm nhi m l p l i c a b nh trên đng ru ng. mi n B c n ưc ta, bơng con m c trong v đơng xuân th ưng b b nh n ng h ơn bơng trong v mùa. M c dù b nh phát tri n m nh khi nhi t đ kho ng 25 - 28 0C nh ưng khi nhi t đ th p h ơn th m chí 17 - 18 0C b nh v n cĩ th phát sinh trên lá sị khá nhi u nu h t gi ng nhi m b nh. Trong tr ưng h p này cây bơng cĩ s c ch ng ch u b nh kém, d nhi m b nh. Tuy nhiên, th i gian b nh kéo dài h ơn 8 - 12 ngày m i xu t hi n rõ tri u ch ng b nh. Trong điu ki n v mùa, nhi t đ t ươ ng đi cao, giai đon cây con lá sị b Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 166
33. bnh ít h ơn nh ưng th i gian phát b nh l i ng n h ơn, th ưng ch trong vịng 6 - 12 ngày sau khi m c. T l b nh lá sị càng cao n u đ m đ t cao. Yu t m ưa bão và s đ ng gi t n ưc trên cây, gây v t th ươ ng sây sát trên lá làm tung b n d ch vi khu n trên v t b nh đi xa s thúc đ y b nh phát tri n lây lan m nh trên đng ru ng. c hai v bơng đơng xuân và bơng mùa, s phát tri n c a b nh t ăng nhanh bt đ u t giai đon sau khi cây cĩ n tr đi cho t i khi cây cĩ qu . B i v y, cao đim c a b nh th ưng x y ra đ ng b ng B c b t tháng 5 và tháng 9 - 10 nh t là nh ng ru ng m ưt, bơng m c v ng, th i gian sinh tr ưng kéo dài, khi bĩn phân đm khơng hp lý, bĩn quá mu n vào th i k ỳ sau, m ưa nhi u. Bĩn kali cĩ tác d ng h n ch m c đ b nh nh ưng tác d ng cịn ph thu c vào điu ki n đ t đai và tình hình sinh tr ưng c a cây. Các gi ng bơng khác nhau cĩ tính ch ng ch u b nh đ i v i các nhĩm nịi vi khu n khác nhau. Lồi bơng h i đ o ( Gossypium barbadense ) nhi m b nh n ng. Lồi bơng c (G. arboreum ) cĩ tính ch ng b nh cao. B ng con đưng ch n l c và lai t o ng ưi ta đã to ra nhi u gi ng bơng lai n ăng su t cao, cĩ tính ch ng b nh giác ban t t đ dùng trong sn xu t. n ưc ta, m t s gi ng bơng m i cĩ th nhi m b nh n ng nh ư M456 - 10, s 1742, M t s gi ng m i kháng b nh giác ban nh ư VN - 23, VN - 27, VN - 30, VN - 31, K - 44 và gi ng Bio -7 kháng trung bình. 7.4. Bi n ph p ph ũng tr X lý h t gi ng: ðây là bi n pháp r t cĩ hi u qu trong vi c phịng tr b nh. Tr n ht gi ng v i H 2SO 4 đm đ c cho cháy s ơ bơng r i đem r a s ch b ng n ưc lã, hong khơ ht, đem gieo, ho c sau khi hong khơ h t đem tr n v i thu c hố h c. X lý n ưc nĩng 60 0C trong 30 phút r i hong khơ đem gieo. X lý h t gi ng cĩ hi u qu cĩ tác d ng phịng tr b nh rõ r t và nh đĩ đ m b o n ăng su t thu ho ch tr i h ơn 2 t /ha tr lên, đem l i l i ích kinh t đáng k . Tiêu di t tàn d ư cây b nh, qu b nh sau khi thu ho ch. Cày sâu, ngâm n ưc m t thi gian. Cĩ th luân canh v i các cây tr ng khác, đ c bi t là lúa n ưc đ làm gi m ngu n bnh trên tàn d ư trong đt. giai đon lá sị b b nh c n t a cây k p th i. Trong tr ưng h p c n thi t cĩ th phun thu c hố h c nh ư Booc đo 0,5% - 1%. T ăng c ưng bĩn thêm phân kali, tro b p giai đon đ u và giai đon sau. Ly gi ng nh ng ru ng khơng b b nh n ng đ l y h t làm gi ng cho v sau. M t s gi ng bơng do ch n l c, lai t o cĩ kh n ăng ch ng b nh cao mà n ăng su t khá c n đưc bi d ưng và s d ng vào s n xut đ phịng tr b nh. ðây là bi n pháp c ơ b n nh t. m t s n ưc trên th gi i, vi c s d ng gi ng ch ng b nh giác ban đã thu đưc hi u qu phịng tr và hi u qu kinh t l n. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 167