Giáo trình Canh tác hữu cơ

pdf

60 trang huongle 3631

Download

Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Giáo trình Canh tác hữu cơ", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

giao_trinh_canh_tac_huu_co.pdf

Nội dung text: Giáo trình Canh tác hữu cơ

CANH TÁC H U C Tham kh o cho sn xu t rau, qu và chè Tài li u h ng d n dành cho gi ng viên nông dân Da vào: Canh tác h u c ơ - Tr ng cao ng nông nghi p h u c ơ, an M ch Tài li u ào t o c a IFOAM v Nông nghi p h u c ơ vùng nhi t i (Tài li u n i b không phát hành) ADDA office in Vietnam ARENCA Publisher 85 Nguyen Chi Thanh
Bng m c l c 1. Gi i thi u 5 1.1. Lch s tóm t t canh tác h u c ơ 5 1.2. Canh tác h u c ơ t i Vi t Nam 5 1.3. Vì sao làm nông nghi p h u c ơ? 6 1.4. Nông nghi p h u c ơ - Mt ph ơ ng pháp ph i h p t ng th 7 1.5. Các nguyên t c c a nông nghi p h u c ơ 10 1.6. Li ích c a nông nghi p h u c ơ 11 1.7. Có ph i là nông nghi p h u c ơ truy n th ng không? 11 1.8. Sn xu t nông nghi p"An toàn" 12 2. Ho t ng s ng trong t 10 2.9. Ho t ng s ng trong t - mt s c n thi t 10 2.10. t nh m t b dinh d ng 10 2.11. Các sinh v t t 12 2.12. Giun t= Ho t ng sinh h c 12 2.13. Mycorrhiza – Mt loài n m có ích 13 2.14. Mt môi tr ng t t cho các sinh v t t 14 2.15. Tm quan tr ng c a v t ch t h u c ơ trong t 20 2.16. Mùn t 19 2.17. Tng l ng vt ch t h u c ơ trong t th nào? 20 2.18. Hi u c n k h ơn v t c a bn 21 3. Qun lý t và n c 22 3.1. Mc ích c a vi c làm t 22 3.2. Các bi n pháp làm t 23 3.3. Xói mòn t: Mi e d a l n 24 3.4. Bo toàn n c 25 3.5. Che ph t 28 4. Cân bng dinh d ng trong trang tr i/nơi s n xu t 30 4.1. Ngu n dinh du ng c a trang tr i/nơi sn xu t 30 4.2. Chu trình dinh d ng – Ti u hóa vi c qun lý dinh d ng trong tr i s n xu t 31 4.3. Cân bng dinh d ng trong trang tr i/nơi s n xu t 33 4.4. u vào s n xu t ph i mua 33 4.5. Sn ph m c a trang tr i 35 4.6. u vào t môi tr ng 35 4.7. ánh giá cân b ng dinh d ng 38 5. Gi cân b ng dinh d ng cây tr ng 39 5.1. Dinh d ng chính c a cây tr ng và m b o cung c p chúng th nào 39 5.2. Cung c p dinh d ng cho cây b ng vi c qu n lý v t ch t h u c ơ trong t 40 5.3. La ch n cây tr ng 40 5.4. Cây tr ng k t h p 42 5.5. Luân canh cây tr ng 43 ADDA office in Vietnam ARENCA Publisher 85 Nguyen Chi Thanh
5.6. Cây phân xanh 43 5.7. Ti n trình c nh m 45 5.8. S d ng cây phân xanh th nào 46 5.9. Phân 50 5.10. Phân bón 53 5.11. Phân h u c ơ s n có khác 55 6. Qu n lý c d i 57 6.1. Bn ch t c a c d i 57 6.2. Các lo i c d i 57 6.3. Qu n lý c d i 59 7. Qu n lý sâu và b nh h i 61 7.1. Cây tr ng kh e 61 7.2. Sinh thái sâu và b nh h i 63 7.3. Bi n pháp phòng ng a 65 7.4. Khuy n khích thiên ch 67 7.5. Các lo i cây iu tr sâu b nh và bi n pháp b o v 69 8. Luân canh cây tr ng: Kt h p toàn b các bi n pháp cùng nhau 73 8.1. Tm quan tr ng c a luân canh 70 8.2. Luân canh là n n t ng qu n lý 73 8.3 Các lo i trang tr i 77 8.4 Nh ng khía c nh quan tr ng c a luân canh 78 9. Sn xu t rau 79 9.1. Gi i thi u 79 9.2. Qu n ý t và n c 79 9.3. K thu t canh tác 79 9.4. Dinh d ng cây tr ng và dòng dinh d ng 80 9.5. Qu n lý sâu b nh h i 81 9.6. Xen canh và luân canh cây tr ng 83 9.7. Duy trì tính nguyên v n h u c ơ trong khu v c s n xu t 84 9.8. Ngu n nguyên li u s n có cho s n xu t h u c ơ 85 9.9. Mô t s l ng và ch t l ng luân chuy n dinh d ng trong trang tr i/n ơi sx 87 10. Sn xu t v i 88 10.1. Gi i thi u 88 10.2. Qu n lý t và n c 88 10.3. Dinh d ng cây tr ng và dòng dinh d ng 89 10.4. Qu n lý sâu b nh h i 90 10.5. Qu n lý v n qu 92 10.6. Duy trì tính nguyên v n h u c ơ trong khu v c s n xu t 93 10.7. Ngu n nguyên li u s n có cho s n xu t h u c ơ 94 10.8. Mô t s l ng và ch t l ng luân chuy n dinh d ng trong trang tr i/n ơi sx 95 ADDA office in Vietnam ARENCA Publisher 85 Nguyen Chi Thanh
11. Sn xu t cam quít 96 11.1. Gi i thi u 96 11.2. Qu n lý t và n c 96 11.3. Dinh d ng cây tr ng và dòng dinh d ng 96 11.4. Qu n lý sâu b nh h i 98 11.5. Qu n lý v n qu 99 11.6. Duy trì tính nguyên v n h u c ơ trong khu v c s n xu t 100 11.7. Ngu n nguyên li u s n có cho s n xu t h u c ơ 100 11.8. Mô t s l ng và ch t l ng luân chuy n dinh d ng trong trang tr i/n ơi sx 101 12. Sn xut chè 102 y 13. Sn xu t ng v t h u c ơ 113 14. Kinh t trang tr i/h s n xu t 123 14.1. Tính toán kinh t c a các trang tr i/n ơi s n xu t h u c ơ 101 14.2. Canh tác h u c ơ có em l i hi u qu kinh t không? 101 14.3. Gi m chi phí 102 14.4. Các cách làm t ng thu nh p 103 15. Chuy n i sang canh tác h u c ơ 127 15.1. Gi i thi u 105 15.2. Ti n trình chuy n i 105 15.3. ã s n sàng chuy n i ch a? 106 15.4. Lp k ho ch chuy n i 108 Ph l c 1 109 Ph l c 2 111 ADDA office in Vietnam ARENCA Publisher 85 Nguyen Chi Thanh
1. Gi i thi u Canh tác h u c ơ c g ng làm vi c nhi u v i thiên nhiên ti m c có th . Canh tác h u cơ có th ng d ng trong sn xu t cây tr ng và ng v t nuôi t o d ng nn móng vng ch c cho s sng c a con ng i cng nh cho môi tr ng t nhiên xung quanh. Lch s tóm t t v canh tác hu c ơ Khó có th nói nông nghi p h u c ơ c xu t hi n vào lúc nào. Khái ni m v “h u c ơ”, là la ch n cách th c canh tác khác ã c bi u l tr c khi phát minh ra các hóa ch t nông nghi p t ng h p. Nó ã di n ra trong nh ng n m 1920-1940, t sáng ki n c a m t s ng i tiên phong c g ng c i ti n h canh tác truy n th ng v i nh ng ph ơ ng pháp c tr ng c a canh tác h u c ơ. Vào th i im ó, vi c c i ti n là các ph ơ ng pháp mi t p trung vào dinh d ng c a t trên c ơ s mùn t và h ng vào cân b ng sinh thái trong ph m vi trang tr i. Khi vi c gi i thi u các gi ng có n ng su t cao k t h p v i vi c s d ng các hóa ch t nông nghi p và cơ gi i hóa m nh m (Nông nghi p "Cách m ng xanh”) tr nên ph bi n, mt s ng i ã ph n i lu n im m i này và các t p quán canh tác h u c ơ nh làm phân , ci ti n luân canh cây tr ng, ho c tr ng cây phân xanh ã c tô v. L h ng gi a canh tác h u c ơ và nông nghi p thông th ng (“hóa ch t”) vì th càng l n h ơn. Tác ng tiêu c c t i s c kh e và môi trng c a Cách M ng xanh trong nh ng n m 1970 và 1980 ngày càng tr nên rõ ràng, nh n th c c a c nông dân và ng i tiêu dùng v v n “h u c ơ” t ng lên m t cách ch m ch p. H th ng canh tác liên quan nh “Nông nghi p vnh c u” ho c “ nông nghi p có u vào t bên ngoài th p” (LEIA)" ã c m r ng. Ch cho n nh ng n m 1990, tr i nghi m v canh tác h u c ơ t ng nhanh. S v bê b i v th c ph m và th m h a môi tr ng ã khuy n khích và làm t ng nh n th c c a ng i tiêu dùng và các chính sách h tr c a m t s n c. Cùng th i gian ó, mt lo t ci ti n m i các k thu t h u c ơ ( c bi t là qu n lý sâu h i theo ph ơ ng pháp sinh h c) và vi c sp xp h th ng canh tác hi u qu h ơn ã c phát tri n. Tuy nhiên, nông nghi p h u c ơ ch hình thành m t ph n nh trong n n nông nghi p c a th gi i, th m chí hình thành v i m t t l nh trong c ơ c u canh tác c a nông thôn c ng rt ít. S h tr t phía nhà n c cho các ho t ng nghiên c u, chuy n giao k thu t ho c marketing trong canh tác h u c ơ v n còn r t th p hu h t các n c. Mc dù v y, canh tác h u c ơ hi n nay ang h a h n t c t ng tr ng nhanh trên toàn th gi i. 1.1. Canh tác h u c ơ t i Vi t Nam Mc dù có th nói r ng nông dân t t c các n c trên th gi i ã làm nông nghi p hu cơ cách ây hàng tr m n m, nh ng theo cách hi u c a qu c t thì canh tác h u c ơ là hoàn toàn m i m i v i Vi t Nam. Cách ây kho ng 10 n m, m t s công ty n c ngoài ã bt u làm vi c v i m t vài công ty n i a và nông dân a ph ơ ng canh tác h u c ơ cho mc ích xu t kh u. Sau nhi u n m v i ch vài tr m hecta canh tác d i ph ơ ng pháp qu n lý h u c ơ cho n nay c tính có kho ng 6.475 ha t canh tác h u c ơ. Nh ng s n ph m h u c ơ ch y u là th o m c nh qu , h i, g ng, chè, cá ba sa. Nh ng s n ph m này ã c xác nh n theo tiêu chu n c a các n c nh p kh u nh Châu Âu, M , và xác nh n 5
ca các c ơ quan môi gi i nc ngoài làm vi c trong l nh v c thanh tra và ch ng nh n s n ph m. Toàn b th tr ng a ph ơ ng ã không c phát tri n, m c dù cách ây vài n m có m t công ty ã c g ng gi i thi u các lo i rau h u c ơ t i ng i tiêu dùng Hà N i. Hi n có m t vài t ch c qu c t và a ph ơ ng ang h tr cho nông nghi p h u c ơ (ngoài các t ch c chính là ADDA và GTZ). Nhà n c c ng ch a có nh ng chính sách c th nào h tr phát tri n nông nghi p h u c ơ trong n c và c ng chính vì v y, hi n vn ch có r t ít s chú ý t i nghiên c u và các d ch v chuy n giao v nông nghi p h u c ơ. Tuy nhiên, n m 2007 B nông nghi p và phát tri n nông thôn (MARD) ã ban hành các tiêu chu n c ơ b n cho nông nghi p h u c ơ trong n c, có th c dùng tham kh o cho ng i s n xu t, ch bi n và nh ng i t ng khác quan tâm n các s n ph m h u c ơ cho th tr ng n i a. MARD có k ho ch cùng v i các c ơ quan c a nhà n c Vi tt Nam, các t ch c phi chính ph qu c t , t nhân, và các t ch c khác xây d ng m t h th ng ch ng nh n cho th tr ng trong n c. 1.2. Ti sao cn làm nông nghi p h u c ơ? Thu t ng "Nông nghi p thông th ng” không rõ ràng nh ng ám ch n xu th nông nghi p hi n nay t c là nông nghi p trong ó có s d ng các hóa ch t, i ngh ch vi nông nghi p h u c ơ. “Cách m ng xanh” – Li u nó có xanh? Vi c s d ng phân bón và thu c tr sâu hóa h c nh m t công ngh ã c lan r ng ra hu h t các n c nhi t i t nh ng n m 1960. Mt ph ơ ng pháp m i c k n trong “Cách M ng Xanh” bao g m các k thu t tr n gói c s d ng nh m t ng n ng su t trên mi ơn v di n tích canh tác. Các k thu t tr n gói này bao g m: Tr ng c canh nh ng gi ng có n ng su t cao (HYV) S d ng t canh tác ti a (Th ng v i máy móc) S d ng thu c tr c l ai tr s c nh tranh c a c d i S d ng thu c tr d ch h i (Thu c di t côn trùng, thu c tr n m, tr sên, ng v t thân mm etc.) lo i tr sâu b nh h i Thâm canh cao v i vi c s d ng các lo i phân hóa h c (N, P, K) th ng c k t h p vi vi c t i nhi u n c. Sau khi “Cách m ng xanh” t c nh ng thành công ban u, nó ã hi n nhiên cho th y rng ph ơ ng pháp canh tác này gây nhi u nh h ng không mong mu n ti sc kh e con ng i và c các ngu n tài nguyên thiên nhiên khác ( t, n c, a d ng sinh h c): i v i t: Nh ng khu v c t ai màu m rng l n tr c kia ã b suy bi n vì xói mòn, hóa mn ho c b rút ki t toàn b dinh d ng. i v i n c: Ngu n n c ng t ã b ô nhi m ho c b khai thác quá m c do vi c s dng quá nhi u hóa ch t nông nghi p và tình tr ng ti n c th a m a. i v i a d ng sinh h c: Làm ti t ch ng nhi u loài th c v t, ng v t hoang dã, tàn phá phong c nh thiên nhiên và sinh cnh ngày càng tr nên nghèo nàn m m. i v i s c kh e con ng i: Tn d thu c sâu có h i trong th c ph m ho c n c u ng gây nguy hi m t i s c kh e c a c ng i s n xu t và tiêu dùng. Ngoài ra còn b tác ng thêm b i nh ng ri ro t các ch t kháng sinh trong th t, s nhi m BSE (bnh bò iên) và các sinh v t bi n i gen (GMO). 6
Bên c nh ó, lo i hình nông nghi p này d a quá m c các u vào t bên ngoài và tiêu h y rt nhi u n ng l ng t các ngu n không th tái sinh. S thành công và nh ng thi u sót c a Cách m ng xanh Ph i th a nh n r ng v i s tr giúp k thu t ca Cách m ng xanh, n ng su t cây tr ng ã tng lên rt nhi u, c bi t là nh ng vùng ôn i Châu Âu và B c M . Mt s nc Ph ơ ng Nam c ng ã tr i nghi m Cách M ng xanh nh m t câu chuy n v s thành công, mc dù nng su t có tng lên nh ng th ng th p hơn so v i các n c phía B c. Ví d nh n ã c g ng tr thành m t n c t túc ng c c nh ng nc này v danh chính ngôn thu n v n th ng xuyên b ói kém kh c li t. Tuy nhiên thành công c a Cách mng xanh khu v c phía Nam là không ng u: trong khi k thu t làm cho nng su t t ng lên m t cách áng k khu v c ng b ng m u m phì nhiêu ho c nh ng vùng t có n c t i, thì nó li ít thành công hơn nh ng vùng t khó tr ng tr t, mà nh ng vùng t này l i chi m ph n di n tích l n vùng nhi t i. Nh ng vùng t màu m th ng thu c s h u c a nh ng nông dân giàu có h ơn, còn nh ng nông dân tr ng tr t nh ng khu v c không thu n l i l i không c h ng nh ng k thu t m i này. Mt trong nh ng lý do không thành công c a Cách m ng xanh trên nh ng vùng t khó canh tác là do hi u qu bón phân th p trên t nhi t i: Khác v i t nh ng vùng ôn i, nhi u vùng t nhi t i không có kh n ng tích tr phân hóa h c s d ng. Dinh dng d b r a trôi kh i t ho c bay h ơi nh khí gas (N), vì th có th b m t i mt ph n l n l ng phân bón. nh ng n c có nhân công t ơ ng i r nh ng u vào t , phí t n cho hóa ch t nông nghi p có th chi m m t t l ln trong chi phí s n xu t. Th ng nh ng u vào này c mua nh ti n vay và c hoàn tr l i khi s n ph m thu ho ch c bán. Nu n ng su t th p h ơn mong i (có th do t thi u dinh d ng ch ng h n) ho c toàn b cây tr ng b th t thu (ví d do không kh ng ch c t n công c a sâu b nh h i), nông dân v n ph i bù p nh ng chi phí hóa ch t nông nghi p h mà ã dùng. Do ó m c n là m t v n ph bi n trong nông dân khu v c phía Nam và nhi u ng i m c vào “b y n ” ngày càng sâu hơn. Trong khi giá nông s n có chi u h ng liên t c gi m xu ng thì giá cho u vào l i tng lên (ch ng h n do gi m tr giá), làm cho vi c ki m thu nh p t nông nghi p thông th ng c a nhi u nông dân càng tr nên khó kh n h ơn. 1.3. Nông nghi p h u c ơ - Mt ph ơ ng pháp ph i h p toàn di n Nông nghi p h u c ơ là nhìn toàn c nh “b c tranh l n” Nông nghi p thông th ng t p trung vào m c tiêu là t c n ng su t ti a c a cây tr ng c th nào ó. Nó da trên quan ni m gi n ơn là: Nng su t cây tr ng c t ng lên bi các u vào dinh d ng và nó b gi m xu ng do sâu b nh h i và c d i, vì th chúng cn ph i b tiêu di t. Nông nghi p h u c ơ là m t ph ơ ng pháp canh tác ph i h p toàn di n: Bên c nh m c tiêu s n xu t hàng hóa ch t l ng cao, m t m c tiêu quan tr ng không th b qua là b o toàn ngu n dinh d ng t nhiên trong t, ngu n n c s ch và tính a dng sinh h c phong phú. Ngh thu t trong canh tác h u c ơ ó là vi c s d ng t t nh t các nguyên t c và ti n trình sinh thái. Nông dân h u c ơ có th h c c r t nhi u t vi c nghiên c u các m i t ơ ng tác gi a các y u t khác nhau trong h sinh thái t nhiên . Có th liên h v i h sinh thái c a r ng sau ây. 7
Chu trình dinh d ng trong h sinh thái r ng Cây r ng và các loài th c v t khác hút dinh d ng t t và tng h p nên các sinh kh i ca chúng (nh lá, cành vv ). Khi lá r ơi xu ng ho c cây b ch t i, dinh d ng c quay tr l i t. Nh ng phn sinh kh i b n b i các loài ng v t khác nhau (bao gm c côn trùng), và phân ca chúng th i ra tr thành ngu n dinh d ng c a tr li vào trong t. trong t m t lng rt ln các vi sinh v t s can thi p vào quá trình phân h y vt li u h u c ơ to thành dinh d ng s n có cho cây s d ng. H th ng r cây dày c trong rng s thu lm hu nh toàn b dinh d ng c phóng thích ra t quá trình phân hy này. Chu trình dinh d ng trong rng Qu n lý dinh d ng h u c ơ c n da vào nh ng v t li u vi khu n có kh n ng phân h y nh tàn d th c v t và ng v t. Chu trình dinh d ng c khép kín cùng v i s h tr ca phân , che ph t, tr ng cây phân xanh, luân canh vv ng v t nuôi trong trang tr i cng óng m t vai trò quan tr ng trong chu trình dinh d ng: Phân c a chúng có giá tr cao và có th s d ng là ngu n dinh d ng tái sinh vi iu ki n là ph i cùng v i c , vt li u xanh, r ơm r khô. N u c qu n lý c n th n, vi c m t dinh d ng do b lng lc, xói mòn t và bay h ơi có th gi m t i m c t i thi u Tái sinh dinh d ng gi m bt s ph thu c vào các u vào bên ngoài và giúp ti t ki m chi phí. Tuy nhiên, nông dân cn ph i tìm cách này hay cách khác bù p l i lng dinh d ng b a ra kh i trang tr i qua các sn ph m c bán ra . phì nhiêu c a t trong h sinh thái r ng t và phì ca t, c hai cùng t o thành tr ng im ca h sinh thái t nhiên. Vi c t trong r ng th ng xuyên c che ph ít nhi u to nên phì c a t và ngn c n xói mòn. Các v t liu dinh d ng liên t c c cung c p nuôi m t l ng l n các vi sinh t và t o m t môi tr ng sng lý t ng cho chúng s làm cho t x p mm và có kh n ng hút gi m t l ng n c l n. Bo v t trong s n xu t h u c ơ Nông dân h u c ơ ph i hi u bi t và vi c b o toàn và c i thi n phì c a t là tm quan tr ng ct y u. Cùng v i phân h u c ơ, bi t cách khuy n khích các vi sinh v t t ho t ng và bo v chúng kh i b h i t thu c sâu hóa h c. Che ph m t t (t g c) và tr ng cây che ph là các bi n pháp c s d ng trong s các bi n pháp khác ng n c n xói mòn. Tính a d ng trong các r ng Trong r ng, th c v t có tính a d ng cao v loài gi ng, v kích th c c ng nh h th ng r và nh ng nhu c u s ng khác. ng v t c ng là mt b ph n c a h th ng này. Nu m t loài sinh v t rút ra kh i h th ng này, ngay l p t c nó c thay th b i m t loài khác lp ch tr ng. trong r ng, các kho ng tr ng, ánh sáng, n c và dinh d ng c s dng hi u qu nh t và k t qu là to ra mt h th ng r t v ng ch c. Tính a d ng cây tr ng trong tr i/nơi s n xu t h u c ơ Trong tr i s n xu t h u c ơ nên tr ng luân canh ho c xen mt s lo i cây tr ng bao g m c cây to. ng v t là b ph n c k t h p trong h th ng s n xu t c a tr i. Tính a d ng này không ch cho phép s d ng ti u các ngu n lc mà còn áp ng s an toàn kinh t trong tr ng h p b sâu b nh h i t n công ho c giá c th tr ng gi m th p cho mt s lo i cây tr ng nh t nh. 8
S cân b ng sinh thái trong r ng Sâu b nh luôn hi n h u trong h sinh thái t nhiên, nh ng hi m khi chúng gây h i ln. Nh có tính a d ng mà sâu b nh khó lan truy n. Cây c i th ng có th t ph c hi khi b hi và nhi u sâu h i b ki m soát b i các sinh v t khác nh các lo i côn trùng ho c chim chóc u tranh sinh h c trong tr i/nơi s n xu t h u c ơ Nông dân h u c ơ c g ng gi cho sâu b nh h i m c không gây thi t h i kinh t . Tp trung ch y u vào vi c h tr cho cây kh e và tng s ch ng ch u ca cây tr ng. Nh ng côn trùng có l i c khuy n khích b ng cách to môi trng s ng và th c n cho chúng. Nu sâu b nh t t i m c nguy h i, thiên ch và các lo i th o m c iu ch s c s dng. Mc tiêu c a canh tác h u c ơ: T nh ng tiêu chu n c a IFOAM, Liên oàn Qu c t các phong trào nông nghi p h u c ơ (the International Federation of Organic Agriculture Movements) Trong nông tr i : Nh ng khía c nh xã h i: Bo toàn và c i thi n phì nhiêu c a t Thúc y s h p tác có l i gi a toàn th Khuy n khích tính a d ng trong s n các sinh v t có ích trong nông tr i, t vi xu t, ch bi n và phân ph i sn ph m, sinh v t n cây tr ng và ng v t nuôi m b o công b ng xã hi và n nh To s cân b ng gi a tr ng tr t và ch n sinh thái nuôi gia súc m b o ch t l ng cu c s ng t t cho tt Cung c p cho ng v t nuôi các iu ki n c mi ng i tham gia vào s n xu t và theo nhu c u và thói quen s ng t nhiên ti n t i ch bi n th c ph m h u c ơ ca chúng S tín nhi m: S tơ ng tác v i môi tr ng : Sn xu t th c ph m v i ch t l ng t t Duy trì và làm t ng tính a d ng di truy n Sn xu t và s d ng nh ng s n ph m và trong h sinh thái nông tr i và tính t bao bì có th phân h y b i vi khu n nhiên c a môi tr ng xung quanh bao Ng n ng a b t c s ô nhi m nào có th gm b o v th c v t hoang d i và t p tng lên t các ho t ng c a khu v c s n quán s ng c a ng v t xu t Phát tri n t p quán canh tác trong ó môi Khuy n khích chuy n i toàn b sn tr ng thiên nhiên c a vào suy xét xu t trong vùng sang ph ơ ng pháp s n n m c t i a có th xu t h u c ơ S d ng chu trình dinh d ng khép kín Nh ng m c tiêu này s t c b i: và hình thành thói quen s d ng ngu n S h p tác ch t ch gi a nông dân và dinh d ng t a ph ơ ng ng i tiêu dùng Làm gi m t i m c t i thi u vi c s d ng S trao i kinh nghi m và ph ơ ng pháp các ngu n tài nguyên không th hi ph c gi a ng i s n xu t h u c ơ vi các d ch trong nông nghi p, công nghi p ch bi n v h tr bao g m giáo d c liên quan và bao g m c nhiên li u hình thành t xác nghiên c u các th ch ng v t b phân h y Ph ơ ng pháp canh tác h u c ơ không cho phép: Ci thi n ch t l ng rác th i h u c ơ thành th và công nghi p có th c S d ng phân bón, thu c sâu t ng h p tái sinh vào trong t nông nghi p Ép bu c cây c i và ng v t phát tri n Công nghi p hóa ch n nuôi gia súc S d ng cây tr ng bi n i gen 9
1.4. Các nguyên t c c a nông nghi p h u c ơ Bo toàn sinh thái trang tr i/vùng s n xu t Nh ã gi i thích m c 1.3, vic s d ng hóa ch t nông nghi p trong canh tác ang t o ra nh ng thi t h i nghiêm tr ng cho môi tr ng và sinh thái c a vùng s n xu t, và là nguyên nhân gây ra các vn nh làm t ng m n, làm nghèo dinh d ng t, t b vón ch t, xói mòn, gi m tính a d ng sinh thái trong ng ru ng, suy ki t mc n c ng m, vv Nh ng v n v môi tr ng hi n nay ang e d a t i tính b n v ng c a c ng ng và s n xu t nông nghi p. Bo toàn sinh thái vùng s n xu t b ng vi c ch m d t s d ng hóa ch t nông nghi p, c bi t là thu c tr sâu và phân bón hóa h c, có th làm xoay chuy n nh ng tác ng tiêu c c này. Bo t n môi tr ng xung quanh và các loài th c v t a ph ơ ng ang có trong vùng s n xu t cng s có l i cho vi c ci thi n a d ng sinh h c. Làm phong phú h sinh thái nông nghi p h ơn Ngoài vi c b o toàn sinh thái, các nguyên t c nông nghi p h u c ơ yêu c u nông dân n l c ci thi n m i cân b ng sinh thái và dinh d ng t. Các nguyên t c này to ra s khác bi t rõ r t gi a nông nghi p h u c ơ v i nông nghi p t do hóa ch t ho c “nông nghi p an toàn”. Bi n pháp chính c i thi n sinh thái vùng s n xu t là c i thi n t bng các v t li u h u c ơ và làm t ng tính a d ng sinh h c. Trong h th ng canh tác nông nghi p h u c ơ thì t ai là yu t then ch t. Vi c làm cho t màu m h ơn cho phép cây c i thu c dinh d ng mt cách y và cân i. Nó làm cho cây tr ng kh e m nh ch ng l i sâu b nh h i và lo i b nhu c u ch d a vào vào thu c tr sâu c a nông dân. Bên c nh ó, h u c ơ t o ra nh ng s n ph m có h ơ ng v ngon, b o qu n t t và s n xu t h u c ơ có th làm t ng nng su t cây tr ng theo cách b n vng h ơn so v i canh tác có s d ng hóa ch t. Ngoài vi c c i thi n dinh d ng t, t ng tính a d ng sinh h c trong ng ru ng là m t yu t ch o khác trong sinh thái nông tr i b n v ng. ó là vì các sinh v t a d ng s ng bên c nh nhau s t o iu ki n cho cân b ng sinh thái phát tri n. Có nhi u cách làm tng a d ng sinh h c nh xen canh, luân canh cây tr ng, tr ng cây to ho c cung c p nh ng di n tích t nhiên trong ph m vi ho c xung quanh tr i/vùng s n xu t. Làm vi c v i chu trình t nhiên Các nguyên t c c a nông nghi p h u c ơ c xác nh da trên mt n n canh tác b n vng phù h p v i quy lu t t nhiên, ví d nh iu ki n khí h u, chu trình dinh d ng, và s n ng ng c a các qu n th côn trùng. Nông nghi p b n v ng không ly m c ích s n xu t c u tranh l i v i thiên nhiên, nh ng c g ng hc t thiên nhiên và iu ch nh h th ng canh tác phù h p v i các ph ơ ng pháp c a t nhiên. Nh ng ti n trình t nhiên tr ng y u i v i nông nghi p h u c ơ bao g m: chu trình dinh dng ( c bi t là chu trình m và các bon), chu trình th y phân, iu ki n khí h u, ánh sáng, m i quan h sinh thái và tính cân b ng (Trong ng ru ng và chu i th c n) nh ng nơi khác nhau trên th gi i, iu ki n t nhiên và iu ki n sinh thái cng bi n i khác nhau. Nông dân tham gia vào nông nghi p h u cơ ph i t h c t nh ng tình hu ng và nh ng iu ki n c a a ph ơ ng b ng cách quan sát, h c t p, iu tra và nghiên cu nh m t ph n c a ti n trình h c t p. Hc thông qua ti n trình này trên chính ng ru ng ca h , nông dân có th hng l i y nh t t các ti n trình t nhiên và sinh thái a ph ơ ng. 10
Ng n ng a s ô nhi m t bên ngoài Mc dù nông nghi p h u c ơ c m s d ng hóa ch t t ng h p trong s n xu t, nh ng môi tr ng xung quanh n ơi canh tác h u c ơ có th ã b nhi m bn t s ô nhi m và t sn xu t h u c ơ vào tình th có s d ng nh ng tàn d không mong mu n, c trong ngu n nc c ng nh không khí ho c ngay chính trong t. Vì th , nông dân h u c ơ ph i c gng ng n ng a s nhi m b n t bên ngoài vào khu v c s n xu t c a h . Vi c ng n ng a có th to nh ng vùng ranh gi i xung quanh n ơi s n xu t ho c thi t l p vùng m. Tuy nhiên, lo i tr toàn b s nhi m b n t ngu n hóa ch t gây ô nhi m hi n th y kh p nơi trong môi tr ng là r t khó. Ví d nh trang tr i h u c ơ có th ph i dùng chung ngu n nc v i trang tr i thông th ng và nó có ngh a r ng s n xu t h u c ơ ít nhi u ã b nhi m hóa ch t. Vì v y, nông dân h u c ơ nên c g ng t i m c t i a ng n ng a s nhi m b n nh ng ng th i ng bao gi òi h i s n xu t h u c ơ có th thoát kh i s nhim b n hoàn toàn. Bên c nh vi c ng n ng a s nhi m b n t bên ngoài, canh tác h u c ơ c ng quy nh r ng nông dân ph i h n ch ho c ng n ch n s nhi m b n có th xy ra t ngay quá trình s n xu t hu cơ c a trang tr i. Ví d nh ph i xây d ng mt h th ng ch a ng x lý rác th i nhà b p và n c c ng tr c khi chúng c th i ra ngoài tr i s n xu t. Ngoài ra nh ng v t li u có th b nhi m b n c ng b c m s d ng làm v t ng s n ph m h u c ơ. T cp v t li u s n xu t Trong nông nghi p h u c ơ, nông dân ph i s d ng m t s v t li u sn xu t nh phân bón hu c ơ, h t gi ng vv Nông nghi p h u c ơ có m t nguyên t c là nông dân nên t làm ra ti m c t i a nh ng v t li u này ngay trong tr i s n xu t c a h . Tuy nhiên, trong tru ng hp nông dân không có kh n ng t s n xu t u vào, (ví d khi không có di n tích ho c yêu c u u t cao s n xu t nh ng v t li u c n thi t cho s n xu t) nông dân có th mua ho c thu nh ng v t li u ngoài vùng s n xu t c a mình, nh ng nh ng v t li u này nên sn có trong khu v c c a a ph ơ ng 1.5. Li ích c a nông nghi p h u c ơ Li th c a canh tác h u c ơ có th c so sánh v i canh tác thông th ng và c tóm tt nh sau : Duy trì và b o toàn phì nhiêu c a t Ít gây ô nhi m ngu n n c (nc ng m, sông, h ) Bo v i s ng hoang dã (chim chóc, ch nhái, côn trùng v.v ) a d ng sinh h c cao, nhi u cnh p khác nhau i x t t h ơn vi ng v t nuôi Ít s d ng n ng l ng và u vào không có kh n ng ph c h i t bên ngoài Ít d l ng thu c tr sâu trong th c ph m Không có hooc môn và ch t kháng sinh trong các s n ph m ng v t Ch t l ng s n ph m t t h ơn (hơ ng v , c tính tích l y) 1.6. Có ph i canh tác truy n th ng là h u c ơ ? Ch t nh ng n m 60, nông nghi p hóa ch t ã s d ng trên m t ph m vi r ng l n. Vì th , nh ng cng ng nông nghi p không b nh h ng b i cái g i là “Cách m ng xanh” ã t 11
ng ti p nh n nh ng tiêu chu n quan tr ng nh t c a nông nghi p h u c ơ, ngh a là không s d ng b t k phân bón, thu c tr sâu hóa h c và sinh v t bi n i gen nào. H th ng nông nghip này c c p ti nh là “Canh tác truy n th ng”. Hơn vài th p k qua, tr ng im trong nông nghi p ã c thay i in hình ch y u t nn nông nghi p mà d a vào nó ch v a s ng (cho tiêu dùng c a b n thân ng i s n xu t) n s n xu t cho th tr ng (cho t ng thêm thu nh p tài chính). Trong nhi u n c, mt dân c t ng lên m t cách nhanh chóng và nhi u h th ng canh tác truy n th ng ã không th áp ng c n ng su t mong i ca nông dân. Kho ng th i gian t ngh ng ơi không canh tác b gi m xu ng do vi c ch n th ho c khai thác tr ng tr t quá m c, nhi u khu v c c canh tác theo truy n th ng ã ph i i m t v i s suy bi n tr m tr ng. Cùng th i im ó, nh ng gi ng cây tr ng nng su t cao c gi i thi u li có chi u hng d m c b nh. Canh tác h u c ơ c gng áp ng nhu cu ngày càng t ng c a s gia tng dân s trong khi nó không gây ri ro cho t vùng sn xu t có th i gian canh tác lâu dài. Nhi u bi n pháp và k thu t canh tác h u c ơ c xu t phát t m t vài h canh tác truy n th ng trên toàn th gi i. Tuy nhiên, không ph i t t c h canh tác truy n th ng c s dng cho h u c ơ, ôi khi ch vì lý do ơn gi n là chúng không c bi t n trong m t lnh vc c th . Ngoài ra, canh tác hu c ơ kt h p vi c tn d ng mt lo t các k thu t hi n i s n có nh s d ng vi khu n i kháng trong qu n lý d ch h i, nh ng gi ng n ng su t cao nh ng kháng sâu b nh ho c s d ng các cây phân xanh có hi u qu cao. Hình v sau minh h a nh ng im tơ ng ng và khác nhau ch y u gi a canh tác truy n th ng và h u c ơ: Canh tác truy ền th ống và Nh ững bi ện pháp hữu c ơ có Nh ững điểm c ụ th ể đối v ới hữu c ơ có nh ững đặc điểm th ể th ấy trong canh tác canh tác h ữu c ơ: chung: truy ền th ống: S d ng nh ng ch ph m Không s d ng phân bón, Chu trình dinh d ưng khép sinh h c qu n lý sâu thu c sâu, thu c tr n m, kín, s d ng u vào t bên bnh h i tr c hóa h c, ch t kích ngoài th p Th ho c thu hút nh ng côn thích sinh tr ưng vv. Ph c h i sinh quân qua vi c trùng có ích Không s d ng cây tr ng, ph g c ho c phân S d ng gi ng cây tr ng, ng v t ưc t o b i k Xen canh và/ho c luân canh ng v t kháng sâu b nh thu t gen cây tr ng hi có n ng su t cao S d ng phân ng v t Qu n lý b n v ng ngu n tài Gi i thi u nh ng cây phân nguyên: t, n ng l ưng, xanh, cây che ph , c nh nưc m hi u qu Duy trì s màu m c a t S d ng nh ng công c c i và ng n ch n xói mòn ti n làm t, gieo h t, Thân thi n v i thói quen c a nh c , vv. ng v t nuôi ng d ng nh ng ph ươ ng pháp phân ã ưc c i ti n và phân vi sinh 1.7. Sn xu t nông nghi p "An toàn" Sn xu t "An toàn" ã t c ý ngh a quan tr ng Vi t Nam trong nh ng n m qua c bi t i v i s n xu t rau nh ng n ơi có nhiu t n d thu c tr sâu. Trái ng c v i s n xu t h u c ơ, sn xu t “an toàn” không c g ng t ki m ch s d ng hóa ch t nông nghi p mà ch t p trung vào vi c gi m s d ng nó. Trong bo v th c v t, nông nghi p an toàn 12
c s d ng kt h p v i các bi n pháp u tranh sinh h c và thu c sâu hóa h c (Qu n lý dch h i t ng h p). Nu sâu b nh h i t t i m c nguy hi m, thu c tr d ch h i hóa h c s c s d ng. i v i dinh d ng cây tr ng, phân hóa h c có th c s d ng, nh ng c xác nh là luôn m c cao nh t. V c ơ b n, s n xu t “an toàn” cho phép s d ng nh ng ph ơ ng pháp gi ng v i canh tác nông nghi p thông th ng, nh ng nó c g ng gi m thi u nh ng nh h ng tiêu c c t i ch t l ng s n ph m và môi tr ng. Nó xa vi so vi suy lu n và cách ph i h p toàn di n vt ch t v tr ca nông nghi p h u c ơ. Tuy nhiên, nó có th óng góp áng k cho mt môi tru ng lành m nh h ơn, và vì th nó c s ông nông dân làm theo d dàng h ơn. Vi t Nam ã có nh ng quy nh c th cho sn xu t rau an toàn nh ng không có quy nh c th v nhãn hi u cho rau “an toàn”. C ng nh vy, h th ng ch ng nh n ch a c phát tri n y . Do m t s v n tr c kia và có nh ng kho ng tr ng trong h th ng cp ch ng nh n nên s tin t ng vào sn ph m “an toàn” c a ng i tiêu dùng v n còn th p. Trong th c t , mt s n c trên th gi i ã phát tri n nhãn hi u và m t h th ng ki m soát cho s n xu t theo ph ơ ng pháp tng h p. Thu t ng s n xu t "An toàn" hay "S ch" rt không c a thích vì nó to mt n t ng không công b ng v ch t l ng c a sn ph m khi vn s d ng hóa ch t s n xu t. Vì th , m t s n c, h th ng s n xu t này c g i mt cách chung chung là s n xu t “xanh”. 13
2. Ho t ng sng trong t t là xu t phát im cho t t c các n n s n xu t nông nghi p. t không kh e có th ny sinh nhi u v n trong sn xu t và tài chính ca nông dân h u c . Mt nhà thông thái ã nói: " t kh e cho cây tr ng kh e, ti p n cho ng v t kh e” – Và con ng ưi, cng là m t y u t không th thi u. t không ch n thu n là m t h n h p c a nh ng ph n t khoáng, mà là m t h th ng n ng ng cùng vi m t l ưng l n các vi sinh v t s ng. Trong ch ư ng này chúng tôi s trình bày và cùng xem xét cái gì s x y ra trong t và t i sao nó li có ý ngh a quan tr ng trong vi c h tr phát tri n mt h t s ng ng và kh e m nh. 2.1 t s ng - Mt iu thi t y u Nhi u Trong canh tác h u c ơ, hu h t các dinh d ng trong t không th s d ng m t cách d dàng, nh ng chúng Nhanh ơ là m t ph n vt ch t h u c ơ tơ ng i l n trong t. Vì v y, dinh d ng c n c gi i phóng vào t tr c khi cây tr ng có th s d ng. S quay vòng dinh ng- úng lúc và dng trong t vì th òi h i các v t ch t h u c ơ ph i l ng c phân h y ho c làm tan rã. Làm tan rã vt ch t h u c ơ là im m u ch t cho tr ng Cây tr ng phát tri n tt nh t tr t h u c ơ. Nu ti n trình này không t c hi u qu t i a, cây tr ng s phát tri n kém và n ng su t s b th p. ng th i, cây tr ng không có kh n ng c nh Cây tr ng có th cnh tranh c tranh ch ng l i c d i. Cách t t nh t ki m soát c di là cây tr ng ph i t t và kh e m nh. Ngoài ra, cây tr ng kh e s có s c kháng v i sinh v t gây h i t t Nng su t cao hơn. t th hi n m t vai trò to l n trong canh tác h u cơ bi vì t: Minh h a 1 m b o cung c p dinh d ng úng lúc. Ho t ng nh m t b ch a toàn b dinh d ng Ch c ch n d h ơn khi b n ch c n b t u Nó óng m t vai trò s ng còn trong quay vòng làm m t l n úng vi c vào úng lúc dinh d ng t. 2.2 t là m t b ch a dinh d ng Trong trang tr i/vùng s n xu t, các ngu n dinh d ng quan tr ng bao g m: Phân ng v t, phân , r ơm Cây tr ng ang canh tác Cht hu c ơ trong t (Tàn d cây tr ng, phân bón) Cht khoáng trong t (Các h t t, st, các h p ch t hóa h c vv.) Minh h a 2 trang ti p theo a ra m t t ng quan chung v ngu n dinh d ng khác nhau và t m quan tr ng c a chúng trong m t tr i s n xu t h u c ơ. 14
Cht h u c ơ luôn ch a toàn b các lo i dinh d ng mà cây tr ng òi h i. Minh h a 2 cho th y rõ ch t hu c ơ ch a trong t l n h ơn r t nhi u so v i l ng v t ch t h u c ơ c tr trong phân bón và trong các cây tr ng ang phát tri n. Bi v y ch t h u c ơ trong t là mt ngu n dinh d ng ch l c cho s n xu t! Vt ch t h u c ơ trong phân ơ y 0-25 t n/ha ơ Vt ch t khoáng trong t Minh h a 2 - C b ch a dinh d ng trong trang tr i V t ch t h u c ơ trong t ch a kho ng 90 % N t ng s c a t, 50-70 % P và 50 % S. Tuy nhiên, t t c ba ngu n ch t h u c ơ u c d a trên s phát tri n c a cây tr ng. Ch có cây tr ng m i th c s t ng h p ra các h p ch t h u c ơ. Vt ch t h u c ơ c t o ra thông qua quá trình c gi là quang h p, trong ó cây tr ng bi n i khí cacbon (CO 2) và n c (H 2O) thành oxy, hydratcacbon ( ng). Hydratcacbon sau ó c s d ng tng h p toàn b các h p ch t dinh d ng khác nhau trong các t bào cây. Vì th , cây tr ng òi h i nhi u các y u t dinh d ng cn thi t mà chúng có th ly c t t. Theo cách trên, ch có cây tr ng m i có th bi n i ánh sáng thành n ng l ng hóa h c c tích tr trong ng. Nng l ng này có th c tt c các t bào s d ng, và nó có th c v n chuy n i kh p các b ph n c a cây tr ng ho c c tích tr l i s d ng sau này (nh d ng tinh b t ho c m ). Toàn b các sinh v t s ng khác ph i n th c v t ho c ng v t thu c v t ch t h u cơ c n cho nng l ng s ng và phát tri n t bào c a chúng (chúng th ng n th c v t). Ngoài ra không có các kh n ng khác! 1. Khi các dinh d ng c tích li trong các ch t h u c ơ c a t nh mt ngu n tài nguyên quan tr ng, nông dân ph i m b o r ng b ch a ch t h u c ơ trong t c a h càng ln càng t t. Nu t quá nghèo dinh d ng, nông dân mu n chuy n i sang canh tác h u c ơ thì lng v t ch t h u c ơ ph i c làm t ng lên và ti p t c duy trì sau này. Có m t vài cách to d ng và duy trì phì c a t thông qua các vt ch t h u c ơ: 15
Ch n sn xu t các cây tr ng có nhi u v t ch t h u c ơ Ch n cây tr ng cho nhi u tàn d h u c ơ Duy trì vi c tr ng cây che ph trên m t ru ng càng nhi u n m càng t t Tt nhiên, phân chu ng (phân ng v t), và nh ng phân bón h u c ơ c mua c ng là mt ngu n dinh d ng quan tr ng. Xem chi ti t trong ch ơ ng 4. 2.3 Các sinh v t t Vi t n ng ng, ch v i mt thìa cà phê t nhng ó là n ơi c trú c a hàng tri u tri u sinh v t t. Mt vài trong s chúng có ngu n g c t ng v t, mt s khác có ngu n gc t th c v t. Kích th c c a các sinh v t cng bi n i r t l n. M t s có th nhìn c bng m t th ng nh giun t, ve bét, con dài uôi ho c m i. Tuy nhiên, h u h t trong s chúng, rt nh bé ch có th nhìn th y chúng qua kính hi n vi, và chúng c g i là “các vi sinh v t”. Các vi sinh v t quan tr ng nh t là các vi khu n, n m và sinh vt ơ n bào. Các vi sinh v t là yu t then ch t to nên ch t l ng và s màu m ca t. Ch ng lo i sinh vt càng nhi u và s l ng c a chúng càng cao thì phì t nhiên c a t càng l n. Mt s sinh v t có kích th c l n M t s các vi sinh v t trong t trong t Các loài giun t Vi khu n Các loài nh n To Các loài sên và c sên Nm Các loài b cánh c ng Sinh v t ơn bào Các loài b b t uôi Khu n tia Các loài ve bét Các loài ng v t nhi u chân Sinh v t t: K thù hay là bn ? Nhi u nông dân coi t t c vi sinh v t ch là d ch h i và ngh “làm th nào gi t chúng?” Trong khi th c t ch có ít vi sinh v t t có th gây h i cây tr ng, còn ph n ông trong s chúng là quan tr ng và c s d ng r t nhi u t o phì cho t. Các sinh v t t có tm quan tr ng vì: Chúng giúp phân h y v t li u h u c ơ và to ra mùn t Chúng hòa tr n v t ch t hu c ơ v i các ht t và vì th tp h p các h t t thành m t kt c u n nh không d b v r i ra. Chúng t o thành các ng ng m giúp r cây phát tri n sâu và làm thông thoáng t Chúng giúp các phân t khoáng gi i phóng dinh d ng vào t Chúng khng ch sâu h i và các sinh v t gây b nh làm nh h ng t i r cây 16
a s các sinh v t t r t nh y c m v i s thay i nhi t và m trong t. Vì r cây và sinh v t s d ng không khí, nên làm lu thông không khí trong t tt là y u t quy t nh cho s phát tri n c a chúng. Nhìn chung, ca các sinh v t t hot ng kém khi t b quá khô, quá t ho c quá nóng. Chúng hot ng mnh nh t khi trong t m, m và s n có th c n (nh sinh kh i th c v t). 2.4 Giun t = Hot ng sinh h c S l ng giun trong t là m t du hi u ch tình tr ng màu m ca t. Trong t màu m , bn có th tìm th y in hình t 300-500 Minh h a 3 - R cây s d ng các hang giun giun/m2 (kho ng 1-2 t n/ha). trang tr i ng phát tri n xuyên su t trong t d dàng h ơn. cc làm theo ph ơ ng pháp thông th ng b n Trong các hang giun, không khí c trao i tt nh t ch có th tìm th y 50-100 giun/m2. t có và ó s n có m t l ng l n dinh d ng (phân giun). mt giun l n còn bi u hi n nhi u i s ng phân h y khác x y ra trong t, nh loài uôi b t, vi khu n và n m. Vì th ng i ta l y giun là m t ch s sinh h c: Nó giúp b n hình dung c trong t c a b n có bao nhiêu ho t ng sinh h c ang x y ra. Giun t r t quan tr ng cho vi c t o phì trong t vì chúng th c hi n mt s ch c n ng ct y u. Ví d nh chúng thúc y nhanh quá trình phân h y các sinh kh i bng cách di chuy n nh ng v t li u th c v t b ch t bên trên b m t vào trong t. Trong quá trình tiêu hóa v t li u h u c ơ, chúng hòa tr n ch t h u c ơ và các h t khoáng t th i ra các ht v n n nh giúp c i thi n cu trúc ca t. Phân th i c a giun ch a cao h ơn 5 l n N, 7 ln P, 11 l n K và 2 l n Magiê và Canxi so v i t th ng. Cu i cùng nh ng không kém ph n quan tr ng là các hang ào c a chúng giúp cho s th m thoát n c m a rt tt do ó ng n ch n t b xói mòn và ng p úng. Ho t ng c a giun t o ra r t nhi u các hang ng m trong t. Chúng c g i là hang sinh h c, bi chúng c hình thành t ho t ng s ng ca các sinh v t. Nh ng hang này r t có ích giúp cho quá trình trao i không khí trong t t t. Chúng b o m cho t th m n c nhanh sau m a cng nh thoát n c nhanh khi quá nhi u n c (Xem minh h a 3) Giun c n th c n t n t i, giun c n ch t h u c ơ nh m t ngu n cung c p nng l ng và dinh d ng. Bt k b n dùng lo i phân bón gì không quan tr ng, n u cây tr ng c bón phân t t s cho mt l ng tàn d cây tr ng l n. Tuy nhiên, iu ch c ch n là phân h u c ơ giúp t o ra m t kh i lng giun l n nh t. S l ng giun trên cánh ng c bón phân ng v t cao g p 2 ln l ng giun trên ng có bón phân khoáng. Thm chí còn t t h ơn na nu luân canh cây tr ng bao gm c vi c tr ng c ho c cây phân xanh v i nh ng cây tr ng khác sau nó. ng qu y r y công vi c c a giun ! Giun c n cung c p lng sinh kh i, nhi t v a ph i và m. ó là lý do chúng r t thích che ph . Vi c làm t th ng xuyên canh tác s làm gi m s l ng giun trong t. Thu c sâu, thu c tr c c ng có th làm nh h ng r t x u t i giun. Mt s loi thu c sâu ph bi n hi n nay ít nhi u u gây h i cho giun. Cng tơ ng t , vi c s d ng thu c tr c s lo i b m t ph n th c n c ơ b n ca giun. 17
2.5 Mycorrhiza – Mt lo i n m có ích Nm là m t b ph n ch y u c a vi sinh v t t. Mt lo i n m quan tr ng tiêu bi u cho các n m t n t i trong t là nm "mycorrhizae" s ng c ng sinh vi r cây. Cây tr ng và nm, c hai u h ng l i t mi liên k t cng sinh này: Nm thu nh t dinh d ng cây tr ng s d ng ng th i n m l i s d ng các th c n c cây tr ng ng hóa qua quá trình trao i ch t trong cây. Nm Mycorrhizae có trong t t c các lo i t, nh ng không ph i t t c các lo i cây u có th tham gia vào quá trình c ng sinh cùng vi n m. Nm Mycorrhizae có m t s ch c n ng r t có l i cho nông dân: Chúng m r ng t ng ho t ng c a r cây và có th xâm nh p vào các khoang r ng nh trong t. Chúng hòa tan các dinh d ng t các m nh khoáng và mang ti cho cây tr ng s dng, ví d nh lân Chúng k t h p các h t t l i thành kh i v ng ch c do ó làm ci thi n c u trúc t Chúng b o v m t và c i thi n vi c cung c p n c cho cây tr ng Vi c hình thành Mycorrhiza ph thu c vào iu ki n t, cây tr ng và cách qu n lý nh : Các làm t canh tác và t cháy các sinh kh i (kh i l ng l n các th c v t nh thân cành lá vv ) gây thi t h i tr m tr ng t i n m mycorrhizae Mc s d ng dinh d ng cao (c bi t là lân) và thu c sâu hóa h c kìm hãm s cng sinh ca n m Xen canh, luân canh cây và tr ng các cây lâu n m khuy n khích nm mycorrhiza ho t ng t t Thói quen che ph t làm nhi t và m t n nh rt có l i cho n m phát tri n Trong s các loài n m mycorrhizae t nhiên ang có m t hi n nay, không ph i t t c u giúp a lân t trong t lên phía trên cho cây tr ng s d ng. ó là lý do vì sao có bi n pháp c y mt s gi ng mycorrhiza nhân t o c hi u c i thi n l i ích c a chúng. Tuy nhiên, iu này không làm gi m tm quan tr ng c a vi c t o cho các sinh v t này nh ng iu ki n s ng thích h p. 2.6 Mt môi tr ng t t cho các sinh v t t Nu b n nh n th y ch c ch n cây tr ng ang b thi u dinh d ng, có th nguyên Không ph ải t ất c ả ví sinh v ật đ ều c ần Oxy nhân là do thi u nng l ng s n có trong Có m t s loài vi sinh v t có th s ng trong iu t. Nó c ng có th là s thi u h t c a ki n không có ôxy (còn c g i là “y m khí”). Có mt dinh d ng nào ó trong t, mc dù ngh a chúng có th t n t i không c n ti p c n v i tr ng h p này hi m khi x y ra. Cu i ôxy trong không khí. Tuy nhiên, chúng c n ôxy cho cùng, bi u hi n thi u dinh d ng c ng hô h p nh t t c các sinh v t s ng khác, nh ng cho th y có th môi tr ng t nhiên cho chúng có kh n ng t o ra cách s d ng ôxy ch ng mc nào ó trong các h p ch t hóa h c. các sinh v t t là không thích h p Mt “môi tr ng làm vi c” t t cho các Ví d lo i sinh v t là các vi khu n chuy n i nitorat sinh v t yêu c u nh ng iu ki n t i u thành nitrogen d ng khí. Chúng c g i là vi khu n sau: kh , và chúng chi t rút ôxy t NO 3 (nitrate), chuy n nó sang thành N ho c N 2O. pH t ( chua) S trao i khí Nhi t Cân bng n c 18
Ba iu ki n cu i c li t kê trên có liên quan ch t ch t i c u trúc t. To môi tru ng tt cho các vi sinh v t t nh m có c m t c u trúc t c t o nên t các ht t t t trong toàn b t ng t cày ho c th m chí là sâu h ơn. pH t Nông dân phi ch c r ng t không b quá chua. Nhi u vi sinh v t ( c bi t là vi khu n) ph thu c vào pH ca t ít nh t là 5.5. pH th p th ng có ngh a quá ít canxi, mà nó li óng m t vai trò s ng còn m b o có m t c u trúc t t t. Vì th, nông dân ph i mt n ti n tri n pH c a t và bón vôi khi c n thi t (Hãy nh là vôi = CaCO 3). Trao i khí Hu h t các sinh v t t c n ôxy trong không khí hô h p. Sau ó chúng th i ra carbon dioxit và các khí ga khác. Vì th , không khí (gm có ôxy) ph i có kh nng i vào trong t m t cách t do, và khí th i ph i c i ra ngoài. Trao i không khí trong t tt có ý ngh a r t quan tr ng cho ho t ng c a các sinh v t t. Trao i khí còn ph thu c tr c ti p vào c u trúc t. Do ó cân bng nc và trao i khí là hai khía c nh c a cùng m t s vi c. Nhi t Trong vùng khí h u ôn i, hi m khi t c làm m vì th làm hn ch ho t ng c a các vi sinh v t, ngo i tr vài cm t b m t. Trong vùng khí h u ôn i, t th ng b l nh vào mùa xuân: S tích góp cht h u c ơ và phóng thích các dinh d ng th ng kh i u quá mu n ho c nó di n ra r t ch m ch p. Nông dân không th chi ph i khí h u. Tuy nhiên, t càng t trong mùa xuân thì th i gian làm nó m lên càng kéo dài. Vì th vi c thoát n c t t r t quan tr ng và có l i cho các vi sinh v t n a. Cân bng n c t ph i có kh n ng hút n c Ho t đng nhanh tránh r a trôi t ph n sinh h c b m t. Nó còn ph i có kh n ng gi nc tt s d ng trong nh ng th i k khô h n. Nu t b khô ki t thì các sinh v t t không th ho t ng c. Mt khác, khi có quá nhi u n c, nó ph i c thoát kh i ng t m t cách nhanh chóng, nu ca cây ng không s gây c n tr s trao i khí trong t. ơ áp ng c tt c các òi h i Cu trên, các khoang r ng to nh trong trúc đ t t c n ph i có các c phân b u kh p tt Minh h a 4 - Đ phì nhiêu c a đt y y ng Cu trúc t t t cây tr ng sinh tr ng t t t có m t c u trúc tt là y u t r t yy ng t t. Nhi u ho t ng có kh quan tr ng giúp r cây phát tri n d nng hình thành t p h p 19
dàng. C u trúc t t t s luân chuy n không khí d dàng, kh n ng th m th u cao, có các i s ng n ng ng và có nhi u các ch c n ng khác. t x u nhìn chung là do thành ph n cu t o c ơ h c c a chúng (ví d : ch a nhi u sét). iu quan tr ng nh t c i thi n c u trúc t là t ng l ng v t ch t h u c ơ trong t. Nh ó giúp các h t t kt tp li vi nhau và h tr cho các sinh v t t làm vi c t t hơn do cung c p cho chúng ngu n th c n và n ơi trú ng . (Xem minh h a 4.) Các ho t ng c i thi n c u trúc t: Cung c p ch t h u c ơ nh phân ng v t, phân , che ph t Khuy n khích các sinh v t t ho t ng Bo v b m t t cùng v i v t li u che ph ho c tr ng cây che ph Các ho t ng làm t n h i t i c u trúc t: Canh tác trong iu ki n t t có th là nguyên nhân làm t dí ch t Thng xuyên làm t s làm gi m hàm l ng ch t h u c ơ S d ng c ơ gi i hóa cao nh làm t b ng máy s phá h y các ht t 2.7 Tm quan tr ng c a ch t h u c ơ trong t Hàm l ng ch t h u c ơ trong t là m t trong nh ng yu t quan tr ng nh m to phì ca t. Ch t h u c ơ có nhi u ch c n ng, mà nh ng ch c n ng ó là y u t quy t nh cho s thành công c a nông dân. Hi u rõ các ch c n ng khác nhau c a ch t h u c ơ giúp nông dân có th a ra các quy t nh úng n trong quá trình qu n lý t. S hình thành v t ch t h u c ơ trong t Cây trng c cu thành b i nc, không khí và các dinh d ng. Khi v t li u cây tr ng c phân h y vi s giúp sc ca ng v t, sinh v t t, các vi trùng, thì các ph c hp s li c gi i phóng thành các dinh d ng ho c ch t khí sn cho cây tr ng s d ng sinh tr ng và phát tri n. Trong quá trình phân h y thì ch có m t ph n v t li u c phân h y cho t i khi t t i m c t i a nào ó. M t ph n m c nát s kt hp li vi nhau to thành “ch t h u c ơ t” có màu nâu t i ho c en. Phn ch t h u c ơ còn l i vn ch a phân h y ht có ch a nh ng k t c u ca lá, s i, g vv có th nhìn th y c nh ng h u h t chúng không có hình d ng nh t nh và c hòa tr n vào t m t cách thân thi n. Phân h y v t ch t h u c ơ là m t ti n trình dài. Các sinh v t có kích th c ln trong t (nh các loài giun, con uôi b t, r t, ve, giòi) kh i u ti n trình này b ng cách làm v các tàn d th c v t thành nh ng m nh nh , trong khi các vi sinh v t s ch u trách nhi m chuy n hóa chúng thành dinh d ng trong công on cu i. Bc cu i cùng c a quá trình phân h y vt ch t h u c ơ còn c g i là s khoáng hóa. Trong bc này, các dinh d ng hu c ơ c chuy n i sang ch t khoáng. Không ph i t t c các v t li u có ngu n g c th c v t ho c ng v t có cùng m t t c phân h y : V t li u càng có nhi u dinh d ng, sinh v t và vi trùng t n càng nhanh và nhanh kt thúc s phân h y. Các v t li u có nhi u dinh d ng nhanh th i r a nh lá non, phân ng v t ho c cây c nh m. Vt li u càng c ng và càng ch a ít dinh d ng, càng kéo dài th i gian phân h y chúng. Nh ng cây già và nh ng v t li u th c v t nhi u s i th ho c nhi u thành ph n g càng c n nhi u th i gian phân h y. Tc phân h y c ng ph thu c vào m và nhi t t. i sng trong t náo nhi t nh t trong iu ki n m và m, vì th giúp phân h y rt nhanh các v t li u h u c ơ 20
y ng c phóng thích nh ng to ra ít mùn t Trái l i, ch t h u c ơ phân hu ch m do các v t li u cng ho c khí h u l nh s tích t càng nhi u mùn trong t Minh h a 5- T m quan tr ng c a ch t h u c ơ Thông gió t t, th m n c m a Mt c u trúc t t ơi, m m v i và thoát n ơc t t nhi u khoang r ng Nh ng ph n ch t h u c ơ nhìn th y c ho t ng nh nh ng b t bi n nh Nh ng ph n ch t h u c ơ không th y c ho t ng nh h dán, dính k t các ht t li v i nhau Nhi u sinh v t có ích trong t Cht h u c ơ to mt môi nh giun ang n các v t li u tr ng thích h p cho sinh v t hu c ơ t Ti sao v t ch t h u c ơ l i quan tr ng ? (Xem minh h a 5.) Vt ch t h u c ơ giúp t o mt c u trúc t xp, m m cùng r t nhi u các hang rng. Vì th làm t thông khí t t h ơn, th m n c m a ho c thoát n c tt h ơn và r cây âm xuyên vào t d dàng h ơn. Nh ng ph n ch t h u c ơ có th nhìn th y c có cách ho t ng nh các bt bi n nh có th gi n c gp 5 l n so v i tr ng lng riêng c a chúng. Vì v y, trong các th i k khô h n s có s n nc h ơn cho cây tr ng s d ng trong m t th i gian dài. iu này c bi t có ý ngh a i v i nh ng vùng t nhi u cát. Nh ng ph n không nhìn th y c c a ch t h u c ơ ho t ng nh keo h , dính các h t t l i v i nhau và t o ra m t t p h p t v ng ch c. Vì th nó c i thi n toàn b c u trúc ca t c bi t nh ng vùng t nhi u sét và cát. Nh ng vi sinh v t có ích và các sinh v t t khác nh giun c ng n các v t li u h u c ơ gi ng nh ti n trình phân h y nó. B i v y các sinh v t này cn môi tr ng t có m thích h p, thông thoáng. Các ch t h u c ơ s áp ng cho chúng môi tr ng sng phù h p trong t. Vt ch t h u c ơ có nng l c r t ln ó là l u gi và phóng thích dinh d ng mt cách liên t c. Vì th kh n ng cung c p dinh d ng cho cây ca t c t ng lên và tn th t dinh d ng do lng l c qua t s gi m xu ng. iu này c bi t quan tr ng i vi t cát do tính ch t lu gi dinh d ng r t kém c a nó. Vt ch t h u c ơ c ng giúp t không b hóa chua. 21
Cht h u c ơ lu gi và gi i phóng dinh d ng Vì ch t h u c ơ c hình thành qua quá trình phân h y các sinh kh i nên nó áp ng mt hn h p rt cân i ca t t c các dinh d ng mà cây tr ng c n chúng phát tri n t t. Trong quá trình phân h y, ch t h u c ơ ho t ng nh m t ngu n phóng thích dinh d ng ch m áp ng nhu c u ca cây. Cht h u c ơ ho t ng nh m t c ơ quan trung gian trao i ho c thu hút các dinh d ng b xung vào trong t. Trong t chua, các ch t h u c ơ b bi n d ng rt nhi u vì nó ph i m nhi m h u nh toàn b nng l c trao i dinh d ng (ECE) trong t. Dinh du ng c gn kt l i v i nhau dng mùn m t cách thu n ngh ch và có th c gi i phóng mt cách liên t c b i các ho t ng c a r cây và vi sinh v t. Vì th nh ng t n th t dinh dng trong t do l ng lc s gi m i áng k . 2.8 Mùn t Nn t ng c a cu trúc t là các h t sét, ht bùn, ht cát và nh ng ph n t mùn t. Các ph n t mùn là m t tp h p các ch t h u c ơ v i nh ng c tính c th . Chúng r t nh bé và mang tính âm trên b m t (tính kìm hãm) gi ng nh nh ng ph n t sét. Nông dân không th thay i hàm l ng sét, bùn, cát ca t. Tuy nhiên, hàm l ng mùn có th c thay i bi t p quán canh tác c a nông dân làm cho nó t t h ơn ho c xu i. Các ph n t mùn c bi t quan tr ng cho vi c hình thành kh i kt t p trong t sét và t cát. Mùn trong t sét Không có mùn, t sét tr nên quá cht làm trao i khí kém. So v i các h t sét, các h t mùn có bám dính kém hơn rt nhi u. Vì th mùn giúp ni l ng c u trúc c a t sét, chia t ra thành r t nhi u các khoang và hang rng giúp tr ng tr t d dàng h ơn. Mùn trong t cát Không có mùn, t cát tr nên quá r i r c. Các hang rng quá ln và kh n ng gi n c ca t cát rt kém. S bám dính c a các ht mùn so v i các ht cát tt h ơn r t nhi u. Vì th t d ng liên k t gi a các h t mùn và cát s làm cho các hang r ng nh h ơn vì th có th gi n c l i trong t. Bn thân các ht mùn có kh n ng gi n c l n. Chúng có th hút m t l ng n c g n bng v i tr ng l ng riêng c a chúng. Cu i cùng, vì mùn mang tính âm nh các ht sét, nên nó có th gi dinh d ng - m t li ích quý giá cho t cát. S phân h y và hình thành mùn Mùn c phân h y m t cách liên t c, nh ng ch m. Tc phân h y t ng lên khi không khí và nhi t tng.Vì th c gng tránh làm t sâu khi t ang b hâm nóng là r t quan tr ng. Chúng ta có th h tr cho quá trình hình thành mùn nh th nào? áng ti c là khó có th tr l i chính xác cho câu h i này. Hình thành mùn là m t ti n trình ch m và ph c t p. Mùn không gi ng nh v t ch t h u c ơ “còn th a l i”, t o ra mùn bao gm mt quá trình hình thành. Chúng ta v n ch bi t chút ít v b n ch t c a vi c hình thành mùn, nh ng iu ch c ch n là vi c hình thành mùn không th x y ra t t ho c chua. Khi mùn c hình thành t v t ch t h u c ơ, hi n nhiên trong t ph i ch a m t l ng ch t h u c ơ nào ó. Tuy nhiên, m t s cây trng ly ch t h u c ơ ra nhi u h ơn chúng a 22
vào trong t. Vì th vi c luân canh cây tr ng t o ra m t l ng v t ch t h u c ơ d th a trong t là r t quan tr ng. Mt s nghiên c u ch ra r ng vi c phân h y tàn d cây tr ng tr c ây ho c m t ph n ca nó giúp cho vi c hình thành mùn t. Ví d nh luân canh các cây tr ng g m c tr ng c dài h n thu n l i cho vi c t o mùn. Phân ng v t c xem ra cng khuy n khích cho vi c t o mùn. Ch c ch n tin trình sinh h c có li nào ó là kt qu có liên quan n vi c t c nhi t cao trong ng phân . 2.9 Tng l ng v t ch t h u c ơ trong t th nào? Vt ch t h u c ơ c phân h y th ng xuyên. duy trì ho c làm t ng hàm l ng ch t hu c ơ trong t, v t li u h u c ơ ph i c cung c p nhi u l n. T c phân hy ph thu c vào m c v t li u xanh và th i ti t (T l C/N), (trong iu kin m và m áp, vt ch t h u c ơ c phân h y nhanh h ơn trong iu ki n l nh ho c khô). Cách làm tng ch t h u c ơ trong t: l i tàn d cây tr ng trên ru ng thay vì t ho c phá h y chúng vì chúng là ngu n sinh kh i chính Cung c p phân : Cách làm này r t hi u qu vì ph n ch t h u c ơ ã c thi t l p trong phân và s lu gi l i trong t lâu h ơn v t li u th c v t t ơ i Cung c p phân bón h u c ơ: vì chúng có ch a v t li u h u cơ nên b xung thêm lng vt ch t h u c ơ, ng th i có th làm t ng t c phân h y vì chúng có nhi u m do ó kích thích các vi sinh v t t ho t ng t t h ơn. Che ph t b ng các v t li u th c v t ho c ph th i nông nghi p: c bi t là các ph li u th c v t c ng (nhi u s i th ho c g ) s làm t ng hàm l ng ch t h u c ơ vì nó tn ti lâu trong t; hơn n a, nó còn giúp làm gi m xói mòn. S d ng cây phân xanh ho c cây che ph : Cây phân xanh cùng c tr ng trên ru ng s óng góp ngu n sinh kh i áng k t c lá và r ; Nh ng v t li u phân xanh không c tr ng trên ng ru ng thì ch có th s d ng ph n lá c a nó; vt li u th c v t càng non, s phân h y s càng nhanh, vì th nó gi i phóng dinh d ng nhanh h ơn nh ng li ít b xung lng dinh d ng vào t to ch t h u c ơ cho t. Luân canh cây tr ng thích h p: a vào cơ c u luân canh nh ng lo i cây có th to ch t h u c ơ trong t; c bi t nh ng cây lâu n m và nh ng cây tr ng có h th ng r rm r p (nh các lo i c ch n nuôi) s r t có ích. Gi m vic làm t: M i l n làm t s làm t ng t c phân h y v t li u h u c ơ vì nó làm thông khí và kích thích các vi sinh v t trong t ho t ng m nh. Ng n ch n xói mòn t: Tt c các bi n pháp c li t kê trên s tr nên vô ngh a tr khi t c bo v kh i b xói mòn; xói mòn mang i các ph n t có ch a h u ht l ng mùn và dinh d ng c a t. Chi ti t v t t c các bi n pháp này s c trình bày các ch ơ ng t ơ ng ng. Ph n l n l ng v t ch t h u c ơ c quy t nh b i lng sinh kh i c a vào trong t t tàn d cây tr ng, cây che ph , c và phân ng v t nu sn có. Tuy nhiên, ch t lng ca sinh kh i s làm tng l ng ch t h u c ơ trong t t t so hơn s l ng c a nó. Vt li u h u cơ tơ i có th b phân h y d dàng b i các sinh v t t, nó không nh ng khuy n khích to ra mt qu n th ln các sinh v t trong t, ci thi n tính s n có c a dinh dng mà còn giúp tích góp và làm n nh các ch t h u c ơ có trong t. 23
S thi u ht các vt liu có kh n ng phân h y Trong canh tác h u c ơ, vi c thng xuyên b thi u h t v t li u h u c ơ là vn ph bi n và hu ht nông dân không có u vào có giá tr . Vi c to ra lng sinh kh i cung cp cho t ôi khi c ng gây cnh tranh v i vi c sn xu t cây tr ng bán ho c làm th c ph m. Vì th , tìm cách k t h p cùng sn xu t sinh kh i v i s n xu t cây tr ng là r t quan tr ng. S d ng tr ng cây che ph t ho c cây phân xanh, luân canh cây tr ng v i các cây phân xanh trong th i gian trái v ho c tr ng các hàng ch n nh ng nơi t b tr ng có th là nh ng h ng gi i quy t thích h p. Ngoài ra, tái s d ng tàn d cây tr ng và x lý các ph th i là r t quan tr ng. Làm th nào t o thêm nhi u sinh kh i trong trang tr i/vùng s n xu t ? Kt h p làm xanh cho t trong nh ng th i k t không canh tác b ng cách luân canh vi cây phân xanh Hng t i vi c che ph t b ng cây ci quanh n m b t c khi nào có th Kt h p tr ng bt c nơi nào có th trong tr i/vùng s n xu t các lo i cây làm th c n khô cho súc v t (C, các hàng rào ch n có th s d ng làm th c n cho gia súc) S d ng nh ng kho ng tr ng không canh tác (dc theo các l i i, b ru ng, gò, d c vv ) tr ng các cây to ho c các hàng ch n Xây d ng h th ng nông lâm k t h p n ơi nào thích h p l i nh ng cây to ang m c riêng r trên ng (nh các cây c nh m), qu n lý ct t a chúng th ng xuyên Ch n th gia súc n c ho c chúng vài êm trên nh ng ru ng ã thu ho ch (cng có th là nh ng gia súc c a hàng xóm) t n d ng phân th i c a chúng m t s n ơi, th c v t r t khan hi m và t thì quá nghèo dinh d ng s n xu t th m chí ngay c tr ng cây phân xanh. Trong nh ng iu ki n nh th , iu tr c tiên cn ph i làm tng s màu m cho t có th bng cách a phân bón h u c ơ t bên ngoài vào. 2.10 Tr nên thân thi n v i t c a mình Bn ph i h c cách ánh giá t c a riêng mình c m nh n c các ho t ng sinh h c ca nó. Không có ph ơ ng pháp phân tích tr n v n và r ti n. Không có bng bi u ch cho bn bi t chính xác t c a b n c coi là nh th nào. Vì th , b n c n ph i h c cách quan sát t, s phát tri n c a r cây vv . Quan tr ng nh t là ph i quan sát liên t c s phát tri n c a t trong khu v c s n xu t c a b n xem nó ang c c i thi n tt h ơn hay ang b nghèo i. Mt cu trúc t tt s có các v n t tơ ng t nh bánh m en c làm v n ra. Cu trúc này nên nhìn th y c c phía di sâu. t không nên ch t và không b nén nh t sét. Tt nh t là không nên có các c c vón vì có r cây ho c các vi sinh v t không th sng c trong ó. Ngu n n c và dinh d ng trong các c c vón ó không th s d ng c. S d ng cách ánh giá t c a b n bng ph ơ ng pháp ch n oán b ng mai , thu ng . c trình bày trong ph l c 1 Quan sát nh ng gì? Du hi u nh n bi t u tiên: Kh i t có b tách ra thành nh ng v ch dc rõ ràng và riêng bit không? Nu có, ây là d u hi u cho th y có tng cày ho c t ng canh tác và t ng t cái di ang b nén . 24
Cn th n làm v mt ph n kh i t b ng m t d ng c ví d nh mt cái cào c . ánh du v trí nh ng cây tr ng m c riêng r, ho c m c t p trung, nh ng c c t nén và á. Hãy nghi n m t vài c c t nén. Th ng b n khó có th tìm th y b t c cái r cây nào trong chúng. Bn có th y giun và nh ng ng v t khác trong t không? Hãy tìm ki m các hang giun (Hu h t giun u l n tr n khi b n ào t) ánh giá m t. Nh ng t ng t nén c n tr kh n ng di chuy n theo chi u th ng ng c a n c. Quan sát r cây. S l ng r cây có thay i theo t ng chi u sâu không? R th ng cho th y iu ki n phát tri n t t. R cong ho c b bi n d ng là nó ang ph i ơ ng u vi s i kháng. Mt l p bao ph màu ti trên r là d u hi u t t. Lp ph này do l p t dính vào ch t nh t c ti t ra b i r và các vi sinh v t. Nó c ng là d u hi u có ho t ng sinh h c trong t ng r . R dày, tr ng v i ít nhánh là r ang tìm ki m n c (tình tr ng thi u nc). Hãy ki m tra các n t s n r cây h u. C u trúc t càng t t, các vi khu n càng có th s ng trong nh ng n t s n sâu h ơn. N u các n t s n ch có th c tìm th y nh ng l p t cao nh t, nó là d u hi u c a s trao i không khí trong t kém. Hãy ki m tra tàn d cây tr ng c cày lên t phía d i. Nó là d u hi u t t n u chúng có màu t i và d b v n ra. Có màu vàng, d ng s i th nh r ơm là d u hi u c a s phân h y kém. Tàn d có màu en cho th y chúng thi u oxy. Hãy ng i mù t và tàn d cây tr ng. Chúng h ơi có mùi th i là d u hi u c a s phân hy kém. Kt lu n Sau khi k t thúc vi c ch n oán tình tr ng t b ng mai thu ng, Hãy rút ra k t lu n t nh ng quan sát c a b n: Có các v n v cu trúc t không? Có không khí trong t, và c t ng t sâu h ơn không? S phân h y các ch t h u c ơ có th a áng không? Có ho t ng c a giun t không? Nu b n phát hi n ra các v n , bn ph i xem xét nên làm gì Xi làm x p t sâu khác? Tng c ng cung c p v t ch t h u c ơ ? Các bi n pháp làm t canh tác và di chuy n khi i l i? Cày các tàn d h u c ơ d i sâu khác ? 25
3. Qun lý t và n c Làm t g m t t c các bi n pháp c h c o ho c tr n t nh ư cày, b a, ào, cu c, xi v.v nh m làm cho t t i x p. Làm t k có th c i thi n n ng l c c a t nh ư kh nng gi n ưc, gi nhi t, s thông thoáng, th m th u và kh n ng b c h i c a nó v.v. Tuy nhiên, vi c làm t c ng có th gây nh h ưng n phì c a t vì nó làm tng kh n ng xói mòn và phân h y ch t mùn c a t Không ph i ch có m t cách làm t canh tác h p lý mà còn có hàng lo t các cách làm khác nhau. Tùy vào h canh tác và lo i t, mà xây d ng các ph ư ng th c làm t phù hp khác nhau 3.1 Mc ích c a vi c làm t To iu ki n cho cây tr ng phát tri n t t Có r t nhi u lý do làm t. Nh ng lý do quan tr ng nh t là nh m: Làm cho t t ơi x p thúc y s thâm nh p c a r cây Nâng cao s thông thoáng (khí nit ơ và ôxy t không khí) Kích thích ho t ng c a các sinh v t trong t Tng kh n ng th m n c c a t Gi m s b c h ơi Phá h y ho c ki m soát c d i và sâu h i trong t Tr n u tàn d cây tr ng và phân chu ng vào trong t Chu n b ch cho h t gi ng và cây gi ng Kh c ph c nh ng ch t r n l i mà nguyên nhân là do các ho t ng tr c ó gây nên Gi m thi u s xáo tr n trong t Vi c làm t ít nhi u có tác ng tiêu c c n c u trúc t. Trong t nhi t i, vi c làm t th ng xuyên s t o iu ki n cho s phân h y v t ch t h u c ơ di n ra nhanh h ơn và vì th nó có th làm m t i các ch t dinh d ng. Vi c tr n các l p t lên có th làm h i các sinh v t trong t m t m c nh t nh. t sau khi làm r t d b xói mòn n u nh không c che ph c n th n tr c s t n công c a nh ng c ơn m a n ng h t. Các h th ng canh tác không có làm t v m t nào ó s giúp xây d ng m t c u trúc t t nhiên v i m t l p t b m t t ơi v n giàu v t ch t h u c ơ và y các sinh v t t. S tn th t dinh d ng s gi m xu ng m t cách t i thi u vì không có s phân h y v t ch t hu c ơ t ng t và các ch t dinh d ng c m ng l i r cây ch ng ch t l u gi l i. Xói mòn t s không còn là v n vi iu ki n có m t lo i cây tr ng che ph th ng xuyên ho c có y nguyên liu u vào h u c ơ cho t. Mt v n cu i cùng nh ng không kém ph n quan tr ng là nông dân có th ti t ki m c r t nhi u nhân công Vì v y, m i m t nông dân h u c ơ s ph i c tính khâu chu n b t sao cho phù h p nh t vi iu ki n c a h . Canh tác không làm t ch có th c áp d ng i v i m t s ít cây tr ng, ch y u là cây lâu n m. gi m thi u nh ng tác ng tiêu c c c a vi c làm t ng th i tranh th nh ng l i th ca nó, nông dân h u c ơ nên hng t i vi c làm gi m ti m c t i thi u s l n làm t và la ch n các bi n pháp làm t gi gìn ch t l ng t nhiên c a nó. 26
S nén ch t ca t Nu t c làm trong iu ki n m t ho c b è nén b i các máy móc n ng, thì t s có nguy c ơ b làm cho r n ch c li, k t qu là cn tr s phát tri n c a r cây, gi m thông thoáng và n c b l i trong t. âu có v ti m n c a t b rn ch c, nông dân c n ph i nh n th các khía cnh sau ây: Nguy c ơ gây r n ch c t cao nh t khi c u trúc t b xáo tr n trong iu ki n m t Không c lái xe trên m nh t c a b n ngay sau khi m a Cày t t có th làm v y b n c a máy cày t cát ít b r n h ơn t th t Thành ph n t có nhi u v t ch t h u c ơ s làm gi m nguy c ơ t b r n Rt khó ph c h i l i m t c u trúc t t t sau khi nó ã b óng r n l i Làm t k càng trong iu ki n khô ráo và tr ng cây có r n sâu trong t có th giúp kh c ph c s r n c a t 3.2 Các ph ơ ng pháp làm t Các ki u làm t Tùy thu c vào mc ích s d ng t canh tác th c hi n các bi n pháp làm t phù h p vi t ng giai on khác nhau c a vòng i cây tr ng: sau thu ho ch, tr c khi gieo h t ho c tr ng cây ho c trong th i gian sinh tr ng c a cây tr ng. Sau thu ho ch thúc y quá trình phân h y thì tàn d c a cây tr ng v tr c ph i c vùi u vào trong t tr c khi lên lu ng cho cây tr ng v ti p theo. Các tàn d cây tr ng, cây phân xanh và phân chu ng sân v n ch nên bón vào l p t b m t (15-20cm), vì trong l p t sâu h ơn s phân h y x y ra không hoàn toàn s sinh ra các v t ch t gây c n tr có th làm hi cho cây tr ng v sau. Làm t l n u i v i nh ng vùng t m i canh tác hay gieo tr ng các cây hàng n m, vi c làm t l n u th ng c làm b ng máy cày ho c m t lo i d ng c t ơ ng t . Vì có mt nguyên t c ph i t c sau khi làm t là lp t b m t sau ó ph i bng ph ng và l p t sâu tng gi a ph i t ơi x p. Cày l t sâu làm tr n l n các t ng t v i nhau, s gây h i các sinh vt trong t và ng ch m n c u trúc t nhiên c a t. Chu n b t lên lu ng Tr c khi gieo h t ho c tr ng cây, s ti n hành làm t l n th hai làm nh và m m l p t b m t ã c cày i. Chu n b t lên lu ng nh m làm cho tơ c thích h p. N u c d i nhi u, có th ti n hành lên lu ng s m nh th s cho phép c di n y m m tr c khi gieo cây tr ng m i. Làm khô t sau m t vài ngày là iu c n thi t lo i b các m m c d i. nh ng n ơi mà n c có th ng l i thì lu ng nên làm cao ho c làm thành các gò. Làm t trong khi canh tác Làm t nông (x i nh t) khi cây tr ng ã c thi t l p nh xi c b ng cu c. Nó còn làm tng s thoáng khí, ng th i gi m s b c h ơi nc c a t nh ng t ng t sâu h ơn. 27
Khi cây tr ng thi u dinh d ng t m th i, xi nh t có th khuy n khích s phân hu v t ch t h u c ơ làm cho cây tr ng có s n các ch t dinh d ng s d ng 3.3 Xói mòn t: m t th m h a l n Xói mòn t là m t trong nh ng th m h a nghiêm tr ng i v i phì nhiêu c a t . Xói mòn l y i nh ng ph n màu m nh t c a t: t b m t và nh ng h t sét nh màu m có rt nhi u trong ch t mùn và ch t dinh d ng. Cho dù xói mòn th p mà g n nh là không nhìn thy c nh ng t nm này qua n m khác nó vn có th có r t nhi u tác ng xu lên t. Vì v y, iu quan tr ng s ng còn là ph i b o v t không b xói mòn. Nh t là canh tác h u c ơ ph thu c hoàn toàn vào vi c duy trì màu m t nhiên c a t. Vì th , tài li u này dành h n m t ch ơ ng cho ch xói mòn t. nh ng khu v c không xu t hi n xói mòn t, ho c ó nông dân ã bi t cách ng n ng a xói mòn t, thì ch này có th gi m b t ho c b qua trong khoá h c. Hu h t các khu v c c a Vi t Nam có mùa ma và mùa khô rõ r t. Trong mùa khô, th c vt m t t th ng khan hi m và th a th t làm cho t không c che ph . H u qu là, khi m a xu ng, kh i l ng l n l p t b m t có giá tr b r a trôi t o thành nh ng rãnh g gh và t thì kém màu m . Không ch nh ng ch t d c mà ngay c nh ng cánh ng b ng ph ng c ng có th có hi n t ng xói mòn t và có th b nh h ng m nh m . Ngoài m a, t i n c quá nhi u c ng có th là nguyên nhân gây ra xói mòn t. Ch ng xói mòn t nh th nào? Có 3 chi n l c chung ch ng xói mòn t: Gi m l c xói mòn c a m a r ơi b ng cách gi cho t c che ph (b ng th m th c vt t nhiên ho c các v t li u che ph khác) Tng c ng s th m n c m a vào trong t Gi m t c n c ch y xu ng d c b ng s tr giúp c a xây d ng nh ng n ơi có th x y ra xói mòn m nh thì nên áp d ng k t h p c 3 chi n l c này. Trng cây che ph và r i l p ph b i Trong r ng t nhiên, có m t s c ơ ch m b o cho hi n t ng xói mòn không xy ra i vi l p t b m t quý hi m. Nhi u tng lá cây dày c phá v t c m a r ơi xu ng mt t. L ng l n n c m a r ơi xu ng c gi l i trên t ng tán lá ng n các cây b i và th m th c v t m t t. N c ma rơi ch m xu ng mt t t c th p h ơn và vì th nó va p lên nh ng h t t nh v n ít h ơn. Mt t c che ph tr c ti p b ng các th c v t s ng nh d ơ ng x , rêu ho c các cây con, và m t h n h p v t li u cây tr ng m c nát (lá, v cây, cành nhánh non, cành cây l n v.v ) L p t b m t r t giàu ch t mùn vi dày c các r cây, n m và t o xuyên qua cùng v i s l ng l n các sinh v t trong t nh giun t s duy trì t ơi x p và c u trúc b n v ng làm cho n c m a có th d dàng th m qua. Vi c tr ng cây l u niên nh cây n qu , th c v t ch ng ch t có th che ph b ng cách tr ng cây h u, c ho c cây bò leo gi a các cây thân g . Trong khu vc m i tr ng các cây thân g , có th tr ng c làm th c n gia súc và các cây tr ng khác (nh cây thân c , da, u v.v ) n t n khi cây thân g phát tri n b tán r m r p. Không ch các cây tr ng mà c c và c d i c ng có th óng vai trò che ph cho t. N u có th , tránh làm c tr c ho c trong mùa m a, vì c d i giúp b o v t. N u c n ph i c t c d i vì nó c nh tr nh quá m nh v i các cây tr ng khác thì c c c t nên b l i ti ch t o m t l p che ph b o v cho t. 28
Chi ti t h ơn v cây tr ng che ph có th xem trong ph n cây phân xanh Che ph b ng v t li u ngh a là che ph t b ng b t k v t li u cây tr ng nào c c t (xem mô t chi ti t trong ch ơ ng 3.6). V i tính a nng c a nó, che ph b ng vt li u r t hi u qu trong vi c b o v t ch ng xói mòn. Th m trí, ch v i mt s ít lá ho c thân cây s gi m l c xói c a m a xu ng r t nhi u. Xây d ng các ki u ch ng xói mòn t Canh tác trên t d c c c k d d n n xói mòn t. gi m t c c a dòng ch y trong khi m a l n, xây d ng các v t ch ng xói mòn dc các ng ng m c r t có ích. M t s cách xây d ng có th xem trong hình 6. To hàng ch n b ng g Làm t ng á a Minh h a 6 - Mt vài cách xây d ng vt ch ng l i xói mòn Tuy nhiên, ch xây d ng không thôi thì c ng không ch ng xói mòn, mà còn ph i k t hp v i tr ng cây (“hàng cây ch n”). R c a cây giúp cho t ng, rãnh và m ơ ng v ng ch c, nh th chúng m i c b o v kh i s phá hu c a nh ng tr n m a l n. Nu xây d ng c tr ng v i c th c n gia súc, cây h u, d a ho c các cây tr ng phù h p khác, nông dân s không còn b m t kho ng tr ng và nh th s c s d ng gp ôi. Khi cây hàng ch n c tr ng dày d c theo ng ng m c, b n thân chúng có th tr thành m t hàng rào s ng không c n b t k công trình xây d ng nào. Trên t d c ít, sau nhi u n m chúng có th góp ph n t o thành tng t b c thang vì t b xói mòn xu ng s c gom gi li t i hàng ch n. 3.4 Bo toàn n c Khan hi m n c cho nông nghi p là m t hi n t ng ph bi n các n c nhi t i. m t s vùng h u nh không th tr ng cây n u không có thu l i. Th m trí, có n ơi có l ng 29
ma r t l n trong mùa m a nh ng cây tr ng v n có th b thi u n c trong các giai on khô h n. Mc ích c a canh tác h u c ơ là s d ng t i u các ngu n l c s n có ngay trong trang tr i và s d ng các ngu n l c t nhiên m t cách b n v ng. Vì th , ch ng s h u n c, thu th p n c và l u tr n c là nh ng vi c làm r t quan tr ng i v i nông dân h u c ơ. Gi n c trong t Trong nông nghi p thông th ng, ý t ng u tiên kh c ph c vi c thi u n c là l p t các thi t b thu l i. Nông dân h u c ơ nên hi u r ng c i thi n vi c gi n c và th m n c vào trong t là quan tr ng h ơn. Gi n c trong t nh th nào? Trong các th i k h n hán, m t s lo i t có kh n ng cung c p n c cho cây tr ng nhi u hơn, m t s lo i khác thì ít h ơn. Kh n ng hút và l u gi n c c a t ph thu c nhi u vào thành ph n c a t và lo i v t ch t h u c ơ có trong t. t sét có th l u gi n c gp 3 l n so v i t cát. Vt ch t h u c ơ trong t ho t ng nh là m t kho l u tr n c, gi ng nh mi ng b t bi n. Vì th , t giàu v t ch t h u c ơ s gi m lâu h ơn. t ng v t ch t h u c ơ, nên s dng phân h u c ơ, phân , v t li u che ph ho c cây phân xanh nh c mô t trong ch ơ ng 4. Mt l p v t li u che ph m ng có th gi m áng k s b c h ơi n c trong t. L p v t li u này che bóng cho t kh i b ánh n ng m t tr i chi u tr c ti p và giúp cho t b không b quá nóng. Xi nông l p t khô trên b m t có th giúp làm gi m s khô ráo c a l p t phía d i (nó làm v các m ch mao d n). t có kh n ng gi n c t t s ti t ki m c chi phí th y l i. Chú ý: Cây phân xanh ho c cây tr ng che ph không ph i lúc nào c ng là cách thích h p gi m s b c h ơi n c c a t. Trong khi che ph b ng cây tr ng thì ng th i nó c ng to ra bóng làm gi m ánh sáng chi u tr c ti p xu ng t, b n thân chúng c ng b c h ơi nc qua lá, th m trí còn nhi u h ơn c t. Khi m t b t u gi m d n, th c v t s cnh tranh nhau v n c v i cây tr ng chính, thì lúc ó có th c t ho c t a cành và dùng luôn chúng làm v t li u che ph . Tng kh n ng th m n c Khi m a to, ch m t ph n n c th m xu ng t. Ph n l n còn l i ch y thành dòng trên b mt làm h i n cây tr ng. n c m a th m vào trong t càng nhi u thì cn ph i nâng cao kh n ng th m n c c a t. iu quan tr ng nh t t có kh n ng th m n c cao là ph i duy trì m t l p t b m t có c u trúc t t v i nhi u khoang và l h ng nh t giun t t o ra. Áp d ng che ph b ng cây tr ng và b ng v t li u là phù h p t o ra m t c u trúc t b m t thu n l i (xem ch ơ ng 3.4). H ơn n a, chúng giúp làm gi m tc c a dòng nc ch y xu ng, cho phép nc có nhi u th i gian th m h ơn. Trên t d c, th m n c m a có th c khuy n khích thêm thông qua các rãnh ào d c theo các ng ng m c. N c chy trên b m t b gi l i trong các rãnh, ó n c s th m d n d n vào trong t. Nh ng g t th p, ví d vòng quanh các cây thân g , c ng 30
có tác d ng t ơ ng t . Chúng thu l m n c ch y d c xu ng theo s n d c và khuy n khích vic th m n c g n khu v c ca r cây. Trên các cánh ng t ơ ng i ph ng, các h cây có th c s d ng vào m c ích này. Tác ng c a các “b y n c” này có th c tng lên n u nó c k t h p v i m t l p v t li u che ph . D tr n c Nc quá nhi u trong mùa m a có th d tr l i dùng trong các th i k h n hán. Có r t nhi u cách d tr n c ph c v t i tiêu, nh ng h u h t các cách này u c n nhi u lao ng ho c chi phí t n kém. D tr n c trong các ao có l i th là có th nuôi cá ó nh ng n c có th b th t thoát qua s th m th u và b c h ơi c a t. Xây d ng các b ch a n c có th tránh c nh ng th t thoát này, nh ng l i c n có các v t li u xây d ng phù h p. quy t nh li u có nên xây d ng c ơ s h t ng ch a n c hay không thì c n ph i tính toán l i ích em li c a công trình so v i các chi phí b ra xây d ng no, bao g m c chi phí t có th canh tác c b ra cho công trình. Th y l i Trong khi c ơ h i cho th y l i có th giúp nông dân nâng cao thu nh p và c i thi n i sng c a h , thì c ng có m t vài tác ng tiêu c c c a nông nghi p th y l i c n c xem xét nh sau: Khi kh i l ng n c l y t h , sông ho c m ch n c ng m v t quá kh n ng b sung c a chúng, có th d n n cn ki t ngu n n c, làm nh h ng ln n h sinh thái. Ti quá m c cho nh ng di n tích b h n hán ho c bán khô c n có th là nguyên nhân gây ra tính m n c a t mà trong tr ng h p x u có th không phù h p canh tác nông nghi p. Ti quá nhi u có th d n n xói mòn t ( i v i các tác ng xem ch ơ ng 3.4). Ti quá ít ho c quá nhi u c ng có th làm h i n c u trúc t b m t. C u trúc h t ca t có th b phá h y và các m nh v n có th b gom vón l i trong các khoang t là nguyên nhân hình thành t ng v t c ng. Vì th s làm gi m s thoáng khí và gây hi n các sinh v t trong t. Ti không úng lúc úng ch có th gây áp l c cho cây tr ng, làm cho chúng d b sâu b nh h i. H u h t cây tr ng trên t khô h n u b nh h ng vì úng n c cho dù là trong th i gian ng n. T i n c vào lúc n ng nóng trong ngày có th gây s c cho th c v t. La ch n cây tr ng Vic l a ch n cây tr ng và h th ng canh tác phù h p là nhân t chính xác nh nhu cu t i n c. Rõ ràng, không ph i t t c các cây tr ng (k c các gi ng c a cùng m t lo i cây ) òi h i lng n c nh nhau, và c ng không ph i t t c u c n n c t i cùng m t th i im. M t s cây tr ng có kh n ng ch u h n r t t t, trong khi ó nh ng cây tr ng khác l i r t d b nh h ng. Cây tr ng có d sâu có th hút n c nh ng t ng t sâu hơn và vì th chúng ít nh y c m v i s khô h n t m th i. Vi s tr giúp c a th y l i, ngày nay nhiu cây tr ng có th c tr ng ngoài vùng khí hu nông nghi p c tr ng c a chúng. iu này không ch gây ra nh ng tác ng tiêu c c nói trên, mà còn có m t s thu n l i. Cây tr ng có th iu ch nh phù h p v i vùng t 31
canh tác không có iu ki n th y l i thích h p. Ho c các cây tr ng nh y c m có th c di chuy n sang các vùng canh tác có ít áp l c sâu b nh h ơn 3.5 Che ph b ng v t li u Che ph b ng v t li u là quá trình ph lên l p t b m t v t li u th c v t nh lá, c , cành cây non, tàn d cây tr ng, r ơm r v.v Che ph b ng v t li u t ng c ng ho t ng c a các sinh v t trong t, ví d nh giun t. Chúng giúp t o ra m t c u trúc t có nhi u l hng l n nh khác nhau mà thông qua ó n c m a có th d dàng th m vào trong t, nh th s gi m l ng n c ch y trên b m t. Khi v t li u che ph phân h y, kh i l ng vt ch t h u c ơ trong t t ng lên. V t ch t h u c ơ trong t làm cho t t ơi x p v i m t mt c u trúc l h ng n nh. Nh th , các h t t s khó b n c cu n i. Vì th , che ph bng v t li u óng m t vai trò vô cùng quan tr ng trong vi c ch ng xói mòn t. (xem ch ơ ng 3.4). m t s n ơi, các v t li u nh nh ng t m nh a ho c th m trí á có th dùng che ph t. ây, thu t ng “che ph b ng v t li u” ch ám ch n vi c s d ng các v t li u h u cơ và th c v t có th c t t a c. Mc ích c a che ph ? Bo v t kh i b xói mòn b i gió và n c: các h t t không b n c r a trôi ho c gió th i i. Nâng cao s th m n c m a và n c t i b ng m t c u trúc t t t: không b vón c c, các l t c thông thoáng Gi m t b ng vi c gi m b c h ơi: nh v y th c v t c n t i n c ít h ơn ho c nó có th s d ng nc ma sn có m t cách hi u qu h ơn trong nh ng a bàn ho c mùa khô h n Nuôi và b o v các sinh v t trong t: v t li u che ph h u c ơ là th c n tuy t v i cho các sinh v t trong t và cung c p các iu ki n thích h p cho sinh v t trong t phát tri n Ng n ch n s phát tri n c a c d i: v i m t l p che ph y , có d i s khó m c xuyên qua l p che ph này c Ng n c n t b nung nóng lên: che ph cung c p bóng râm cho và gi m cho t vì th gi cho nó luôn mát m Cung c p dinh d ng cho cây tr ng: trong khi phân hu , v t li u ph h u c ơ v n ti p tc t o ra các ch t dinh d ng làm màu m t ai Tng kh i l ng v t ch t h u c ơ trong t: m t ph n v t li u che ph s c chuy n hóa thành ch t mùn La ch n v t li u che ph Lo i v t li u c dùng che ph có nh h ng l n n nh ng tác ng c a chúng. V t li u d phân h y s ch b o v t trong m t th i gian khá ng n nh ng s cung c p ch t dinh d ng cho cây tr ng trong quá trình phân h y. Các v t li u r n s phân h y ch m hơn và vì th che ph t c lâu h ơn (xem ch ơ ng 4.4 (cây phân xanh) và 4.5 (phân )). Nu vi c phân h y c a v t li u ph c thúc y, phân chu ng h u c ơ nh phân ng vt s có th lan r ng lên phía trên c a ph n che ph và làm t ng l ng nit ơ ( m). âu có hi n t ng xói mòn t, s d ng vt li u che ph phân h y ch m (l ng nit ơ th p, C/N cao) s b o v lâu dài h ơn so v i v t li u phân h y nhanh. 32
Vt li u che ph có th t các ngu n sau: C d i ho c cây tr ng dùng làm che ph Tàn d cây tr ng C Vt li u t a t cây thân g Các cành c t t hàng ch n Rác th i ch bi n nông nghi p ho c lâm nghi p Mt danh sách các v t li u che ph khác nhau, hàm l ng Nit ơ và t l C/N c li t kê trong ch ơ ng 4.4 ( phân). Nh ng h n ch c a che ph b ng v t li u Trong khi che ph b ng v t li u có nhi u thu n l i, thì nó c ng gây ra m t s khó khn trong nh ng tình hu ng c th : Mt s sinh v t có th sinh sôi n y n quá m nh trong iu ki n m t và di s b o v c a l p che ph . Sên và c sên có th sinh s i n y n r t nhanh d i l p che ph . Ki n ho c m i nh ng sinh v t có th làm h ng cây trng c ng có th tìm th y nh ng iu ki n lý t ng sinh s ng. Khi tàn d cây tr ng c dùng làm che ph , m t s tr ng h p r i ro v sâu b nh h i tng lên. Các sinh v t phá h i nh sâu c thân có th sóng sót trong thân cây c a các cây tr ng nh bông, ngô ho c mía. V t li u th c v t b nhi m vi rút ho c n m không nên dùng che ph vì s có r i ro là b nh h i có th lây lan sang cây tr ng sau ó. Luân canh cây tr ng là r t quan tr ng kh c ph c nh ng r i ro này. Khi các v t li u giàu các bon nh rơm r ho c thân cây c dùng làm che ph , ni t ơ t t có th c các vi sinh v t dùng phân h y các v t li u này. Vì th , nit ơ có th s t m th i không có s n ph c v cho s t ng tr ng c a cây tr ng. Xem chi ti t quá trình này trong mô t “c nh m” d i ây. Th ng h n ch ch y u c a vi c che ph là kh n ng có s n c a v t li u h u c ơ. S n xu t ho c thu l m chúng th ng liên quan n lao ng và có th c nh tranh v i vi c sn xu t cây tr ng. Nh ng khuy n ngh làm th nào kh c ph c s thi u h t v t ch t hu c ơ c c p n trong ch ơ ng 3.2. C nh m Khi v t li u h u c ơ c bón xu ng t, vi khu n phân h y sinh sôi n y n r t nhanh. tng tr ng, chúng c n dinh d ng, c bi t là m c ng gi ng nh th c v t. N u dùng vt li u th c v t không ch a l ng m c n thi t (ví d , nó có t l C/N cao, xem ch ơ ng 4.4), các vi sinh v t s l y m t t. Quá trình này c g i là c nh m, vì lng m c c nh t m th i trong vi khu n và ch c phóng ra ngoài sau m t th i gian. Trong th i gian này, vi khu n c nh tranh m v i các th c v t khác và cây tr ng có th r ơi vào tình tr ng thi u dinh d ng. C nh m có th x y ra c bi t khi dùng các vt li u sau: r ơm r ho c v cây l ơ ng th c, v t li u ch a g (nh thân cây, mùn c a), phân ã th i r a m t n a. hn ch khó kh n này, các v t li u th c v t thô c ng ho c già nên bón xu ng t ít nh t hai tháng tr c khi canh tác các cây tr ng chính. ng d ng cách che ph b ng v t li u Nu có th , nên ng d ng cách che ph này tr c ho c ngay khi b t u mùa m a vì th i im ó t d b t n th ơ ng nh t. 33
Nu l p v t li u ph không dày, h t gi ng ho c cây con có th c gieo tr ng tr c ti p gi a các v t li u ph . Trên các lu ng rau, ng d ng che ph t t nh t ch sau khi cây con ã tr nên c ng cáp h ơn, vì chúng có th b các s n ph m phân h y t v t li u che ph tơ i làm h i. Nu che ph c áp d ng tr c khi gieo h t ho c tr ng cây, l p che ph không nên dày quá cây con có th ngoi lên xuyên qua l p che ph . Che ph c ng có th c áp d ng khi cây ã c tr ng và ang phát tri n, t t nh t là tr c ti p sau khi x i t. Nó c ng có th c áp d ng vào gi a các hàng cây, r i tr c ti p xung quanh các cây m c riêng r (nh t là i v i cây thân g ) ho c có th r i u kh p m t ru ng. 34
Cân i dinh d ng trong vùng s n xu t Qun lý dinh d ưng k l ưng là m t ph n tt y u c a canh tác h u c . Nên h n ch dinh d ưng b th t thoát m c t i thi u và m b th t thoát không nên v ưt quá lu ng m u vào mà có ưc t c nh m sinh h c. Mc tiêu t ra có th là ý t ưng mà nông dân h u c ph i c g ng h t s c h n ch dinh d ưng th t thoát ng th i phân b hi u qu dinh d ưng c a trang tr i/n i sn xu t trong luân canh cây tr ng. 4.1 Các ngu n dinh d ng Mt trong nh ng thách thc chính i v i nông dân h u c ơ là m b o cung c p dinh dng cho cây tr ng. Nu thi u dinh d ng trong k ho ch qu n lý phân bón ho c n u cây tr ng có d u hi u thi u ht dinh d ng, b n không th ngay l p t c i mua phân bón các ca hàng a ph ơ ng mà c n có các bi n pháp và k ho ch dài h n. S thi u h t ph i c ng n ch n, b i vì có ít cách ch a tr khi vn xu t hi n. T t c ngu n dinh d ng c a tr i ph i c xem xét mt cách t ng th . Hi n nhiên là nh ng ph n riêng l c a toàn b tr i s n xu t nên c ánh giá mt cách t i u và tt c các y u t c liên kt vi nhau. iu này c gi i thích minh h a 7. ây, m ơc s d ng nh m t ví d minh h a quá trình dinh du ng i vào và ra tr i/khu v c s n xu t quan tr ng th nào. Các ngu n dinh d ng nông dân h u c ơ có th s d ng g m: t (B dinh d ng trong t) Không khí Phân bón, th c n, r ơm, các khoáng vv c mua. Các cây tr ng trên ng, gm c phân xanh Phân sân tr i (phân ng v t nuôi trong tr i) C nh m Tích t m t S bay h ơi không khí (NH :10-50 kg N) (0-300kg/ha) (10 kg N) 3 (NO x : 5-50 kg N) y ơ ơ 0-7 t n (0-10 kg N) ơ Minh h a 7 – Chu trình dinh d ng Ví d cho m (N) i vào và ra kh i m t tr i s n xu t. ây là hình nh tiêu bi u cho các trang tr i h u c ơ an M ch nh ng bi n i r t nhi u gi a các lo i hình s n xu t khác nhau. L ng v t ch t h u c ơ c quy v t n/ha, m là kg/ha. 35
4.2 Chu trình dinh d ng–Qu n lý dinh d ng t i u trong tr i Phn này trình bày tng quan nh ng cái nông dân có th làm tác ng t i vi c tái sinh các ch t dinh d ng trong tr i. M c ích là hi u c iu hòa các y u t khác nhau ca m t vòng dinh du ng nh th nào t o cho cây tr ng kh e m nh có th ch ng ch u vi c d i và sâu b nh h i. Nó là im c t y u b o m cho n ng su t cao. S tái sinh dinh d ng trong t nhiên Trong t nhiên, dinh du ng tái sinh là k t qu t m i liên k t khép kín cu c s ng phía trên và phía d i m t t. Các cây tr ng th ng t o ra các sinh kh i trong r nhi u h ơn là các b ph n cây phía trên m t t. R c phân h y liên t c và nhanh chóng và là ngu n th c n quan tr ng cho các sinh v t t. Qua vi c làm c a chúng và quá trình phóng thích dinh d ng sau khi chúng ch t, các sinh v t t c quay vòng vào trong th c n cho cây tr ng m i phát tri n. Khi cây ch t, nh ng ch t c quay vòng vào cây tr ng l i nuôi các sinh v t t và l i c ph c h i. Vì th nó là chu trình khép kín và c i thi n s màu m t t cho t. S tái sinh dinh d ng trong trang tr i Ng c l i v i t nhiên, trong nông nghi p nông dân bón phân cho ng ru ng thu nhi u s n ph m h ơn. Nu nông dân không mu n ph thu c vào u vào t bên ngoài m r ng s n xu t, anh ta ph i bi t c cách s d ng dinh dng có hi u qu , ngh a là ti n hành qu n lý dinh d ng t t h ơn trong tr i s n xu t. Kt qu là dinh d ng s c to s n t các sinh v t trong tr i. Ý t ng này d n n khái ni m c a chu trình dinh d ng khép kín. Qu n lý t i u dinh d ng trong tr i th nào Có 3 nguyên t c qu n lý dinh d ng t i u trong tr i s n xu t. Nguyên t c 1: Gi m thi u s th t thoát Dinh d ng th t thoát nhi u là do vi c lng lc mà nguyên nhân là vì kh n ng trao i c a t th p. Làm gi m s l c dinh d ng b ng vi c t ng c ng v t ch t h u c ơ trong t. Nu phân ng v t ho c phân c gi trong iu ki n n c b ng ho c b ph ơi di m t tr i, hi n t ng m t nhi u m có th xu t hi n. Ra trôi các dinh d ng hòa tan t nhà kho ch a phân ng v t và phân có th c ng n ch n b ng vi c làm mái che và ct gi chúng nh ng n ơi thích h p. Phân ng v t và phân th ng c c t gi trong các h mà ó chúng có th b ng n c trong mùa m a. m s b m t qua ti n trình l c (nu áy h th m qua c) ho c qua s bay h ơi (n u n c b l i trong h ). Xói mòn t ly i nh ng ph n màu m nh t c a t: vì t b m t ch a ng ph n ln dinh d ng và v t li u h u c ơ. Nó có th c ng n ch n b ng vi c duy trì cây che ph dày (Xem ch ơ ng 3.4) vi c u trúc ki u b c thang. Tránh vi c t các sinh kh i. Ng n ng a m t m c c nh b ng cách tr ng các cây h u ph i h p xen canh ho c luân canh chúng v i nh ng loài có nhu c u m cao. Vi c phóng thích dinh d ng t các v t ch t h u c ơ trong t khi không có cây tr ng hi n h u ho c cây tr ng không có kh n ng hút nó d n n m t m t l ng l n dinh dng. 36