Giáo trình Loại thể văn học (Phần 1) - Vũ Minh Chiến

Nội dung text: Giáo trình Loại thể văn học (Phần 1) - Vũ Minh Chiến

1. TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC ÑAØ LAÏT F 7 G GIAÙO TRÌNH LOẠI THEÅ VĂN HỌC VUÕ MINH CHIEÁN - 2002
2. MUÏC LUÏC MUÏC LUÏC 1 Khaùi nieäm chung veà loaïi theå vaên hoïc 3 LOAÏI TÖÏ SÖÏ 6 I. Khaùi nieäm chung 6 II. Phaân loaïi taùc phaåm töï söï 8 ANH HUØNG CA 8 TRÖÔØNG CA 10 TIEÅU THUYEÁT 11 1. Khaùi nieäm chung veà tieåu thuyeát 11 2. Vaán ñeà hö caáu ngheä thuaät trong tieåu thuyeát 14 3. Nhaân vaät trong tieåu thuyeát 15 TRUYEÄN VÖØA 16 TRUYEÄN NGAÉN 17 LOAÏI TRÖÕ TÌNH 19 I. Khaùi nieäm 19 II. Phaân loaïi taùc phaåm tröõ tình 20 1. Thô tröõ tình 20 2. Thô vaên xuoâi 35 3. Tuyø buùt 35 4. Truyeän thô 35 LOAÏI KÒCH 37 I. Kòch phaûn aùnh cuoäc soáng cuï theå vaø tröïc tieáp 37 II. Haønh ñoäng laø phöông tieän theå hieän chuû yeáu cuûa kòch 38 III. Xung ñoät theå hieän tö töôûng cuûa vôû kòch 40 IV. Kòch baûn phaûi baét ñaàu töø tính caùch nhaân vaät 44 V. Boá cuïc caâu truyeän kòch 48 VI. Caáu truùc vôû kòch theo söï bieán 49 VII. Töø thaét nuùt ñeán môû nuùt 54 VIII. Theå kòch 60 IX. Coâng vieäc cuoái cuøng: ngoân ngöõ 62 CAÙC THEÅ KYÙ 68 I. Khaùi nieäm chung 68 II. Söï phaân loaïi trong kyù 68 1. Kyù töï söï 69 2. Kyù tröõ tình 69 3. Kyù chính luaän 69 III. Nguyeân taéc ñieån hình hoùa trong kyù 72 IV- Ñoái töôïng khaùch quan vaø vai troø chuû quan cuûa ngöôøi vieát trong theå kyù 74 Taøi lieäu tham khaûo chính 76 1
3. VAØI LÔØI MÔÛ ÑAÀU Loaïi theå vaên hoïc ñaõ ñöôïc ñaët ra raát sôùm trong lòch söû nghieân cöùu vaên hoïc. Ngay töø thôøi coå ñaïi, nhaø trieát hoïc duy vaät loãi laïc Aristtote ñaõ chia vaên hoïc ra laøm ba loaïi: töï söï, tröõ tình vaø kòch, vaø töø ñoù ñeán nay, veà cô baûn, phaàn ñoâng caùc nhaø lyù luaän ñeàu döïa treân caùch phaân loaïi cuûa Aristtote. Beâlinxki trong baøi baùo “Söï phaân chia thô ra loaïi vaø kieåu” (1841) ñaõ nhaán maïnh raèng: “Thô (töùc vaên hoïc) chæ coù ba loaïi, ngoaøi ra khoâng coù loaïi naøo nöõa, vaø cuõng khoâng theå coù hôn”.1 ÔÛ Vieät Nam, quan ñieåm chính thöùc cuûa caùc nhaø lyù luaän haøng ñaàu chia vaên hoïc ra boán loaïi: tieåu thuyeát, thô, kòch vaø caùc theå kyù2. Naêm 1997, giaùo trình Lyù luaän vaên hoïc cuûa Tröôøng ñaïi hoïc Toång hôïp Haø Noäi vaãn giöõ quan ñieåm treân3. Cuõng trong naêm 1997, moät coâng trình ñoà soä goàm nhöõng nhaø lyù luaän vaên hoïc haøng ñaàu cuûa Vieät Nam daày hôn baûy traêm trang giaáy khoå lôùn, do giaùo sö Phöông Löïu chuû bieân, phaàn Loaïi theå vaên hoïc do giaùo sö Traàn Ñình Söû vieát laïi chia vaên hoïc thaønh naêm loaïi: Taùc phaåm tröõ tình, Taùc phaåm töï söï, Kòch baûn vaên hoïc, Taùc phaåm kyù vaên hoïc, Taùc phaåm chính luaän4. Vieäc chia vaên hoïc thaønh naêm loaïi nhö treân xem ra chöa ñöôïc nhaát quaùn trong tieâu chí phaân loaïi vaø cuõng coøn phaûi baøn theâm. Giaùo trình cuûa chuùng toâi theo quan ñieåm phaân loaïi vaên hoïc cuûa Aristtote, Heâghen vaø Beâlinxki. Tuy nhieân, chuùng toâi trình baøy phaàn kyù rieâng ôû cuoái giaùo trình vì kyù ngoaøi yeáu toá töï söï vaø tröõ tình ra coøn moät soá ñaëc tröng chung. Veà khaùi nieäm thuaät ngöõ Loaïi theå vaø Theå loaïi vaên hoïc, ôû Vieät Nam, caùc nhaø lyù luaän ñeàu thoáng nhaát quan nieäm vaên hoïc chia ra caùc loaïi, trong moãi loaïi coù nhieàu theå. Nhöng trong thöïc teá ít ai duøng moät töø theå maø thöôøng theâm chöõ loaïi vaøo thaønh laø Theå loaïi vaên hoïc ñeå chæ khi thì laø loaïi, khi thì laø theå. Vieäc naøy ñaõ gaây ra laãn loän trong phaàn ñoâng baïn ñoïc. Chæ coù Gulaiep trong cuoán Lyù luaän vaên hoïc laø phaân bieät vaên hoïc chia thaønh caùc loaïi, trong moãi loaïi coù caùc theå, ôû moãi theå laïi coù caùc theå loaïi5. Trong giaùo trình cuûa chuùng toâi theo quan nieäm treân. Ñaø Laït, nhaân dòp khai giaûng naêm hoïc 2001 – 2002 Taùc giaû 1 Lyù luaän vaên hoïc. Chuyeån daãn theo Traàn Ñình Söû, Nxb Giaùo duïc, H., 1997, tr.348. 2 Xem Cô sôû lyù luaän vaên hoïc. Toå boä moân lyù luaän caùc tröôøng ñaïi hoïc Sö phaïm Haø Noäi, Sö phaïm Vinh vaø Toång hôïp Haø Noäi. Nxb Giaùo duïc, H., 1973. 3 Xem Lyù luaän vaên hoïc. Haø Minh Ñöùc (chuû bieân). Nxb Giaùo duïc, H., 1997. 4 Xem Lyù luaän vaên hoïc. Phöông Löïu (chuû bieân). Nxb Giaùo duïc, H., 1997. 5 Veà vaán ñeà naøy, xin ñoïc theâm Chung quanh vieäc söû duïng thuaät ngöõ trong phaân loaïi taùc phaåm. Phaïm Quang Trung. Taïp chí vaên hoïc, soá 2, 1994, tr.48. 2
4. Khaùi nieäm chung veà loaïi theå vaên hoïc Trong xaõ hoäi nguyeân thuûy khoâng toàn taïi nhöõng loaïi hình ngheä thuaät rieâng bieät, ñoäc laäp, caøng chöa coù nhöõng loaïi theå vaên hoïc rieâng. Ngöôøi ta thaáy toàn taïi moät söï hoãn hôïp giöõa caùc hình thöùc khaùc nhau goàm nhöõng yeáu toá cuûa thô ca, nhaûy muùa, aâm nhaïc vaø nhöõng ñoäng taùc kòch caâm cuûa moät cuoäc trình dieãn taäp theå. Nhöõng cuoäc trình dieãn taäp theå ñoù vaãn coøn ñöôïc duy trì trong ñôøi soáng moät vaøi daân toäc vuøng vieãn Ñoâng ñeán taän ngaøy nay. Thô ca xuaát hieän ñaàu tieân vaø toàn taïi moät thôøi gian daøi. Nhöõng boä söû thi ñaàu tieân vaø nhöõng vôû bi kòch cuõng ñöôïc saùng taùc baèng thô. Loaïi tröõ tình xuaát phaùt töø nhöõng thô ca daân gian theå hieän nhöõng taâm traïng vui buoàn cuûa quaàn chuùng nhaân daân. Loaïi töï söï ra ñôøi do nhu caàu con ngöôøi muoán ghi laïi nhöõng thaàn thoaïi vaø nhöõng truyeàn thuyeát daân gian. Loaïi kòch phaùt trieån töø nhöõng vuõ ñieäu kòch caâm gaén lieàn vôùi vieäc trình dieãn nhöõng khía caïnh rieâng bieät trong cuoäc soáng lao ñoäng. Caùc hình thöùc vaên hoïc töï söï, tröõ tình vaø kòch cuøng vôùi söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi daàn daàn trôû neân phöùc taïp, maát tính thuaàn khieát ban ñaàu veà theå loaïi, chuyeån hoùa laãn nhau ñeán noãi ngaøy nay caùc nhaø nghieân cöùu gaëp khoù khaên trong vieäc qui ñònh nhöõng giôùi haïn raïch roøi giöõa chuùng, trong vieäc neâu ñaëc tính nhöõng bieán theå heát söùc phong phuù cuûa chuùng. Duø coù chuyeån hoùa laãn nhau, thaâm nhaäp vaøo nhau, nhöng loaïi theå vaên hoïc coù nhöõng yeáu toá töông ñoái oån ñònh. Ñaõ laø thô ca, thì töø thô ca coå ñaïi, phöông Ñoâng hay phöông Taây, cho ñeán ngaøy nay maëc duø raát khaùc nhau veà noäi dung, nhöng coù nhöõng maët gaàn guõi veà aâm ñieäu, caûm xuùc cuûa taâm hoàn. Tieåu thuyeát Hoàng laâu moäng cuûa Taøo Tuyeát Caàn, ñeán nhöõng tieåu thuyeát cuûa Banzaéc, Lieùp - Toânxtoâi vôùi nhöõng cuoán tieåu thuyeát cuûa Ngoâ Taát Toá, Vuõ Troïng Phuïng, Nam Cao maëc duø caùch xa nhau veà thôøi gian, khoâng gian, nhöng cuõng coù nhöõng neùt gioáng nhau, ñoù laø yù thöùc moâ taû cuoäc soáng trung thöïc, khaùch quan, vôùi nhöõng chaát lieäu phong phuù veà cuoäc soáng xaõ hoäi, vaø caùch keå truyeän khaù tæ mæ, chaân thöïc veà con ngöôøi vaø söï vieäc trong taùc phaåm. Nhöõng yeáu toá töông ñoàng vaø töông ñoái oån ñònh ñoù trong vaên hoïc bieåu hieän maët loaïi theå cuûa vaên hoïc. (Taát nhieân coøn bieåu hieän nhieàu maët khaùc nöõa). Loaïi theå vaên hoïc thuoäc veà phöông thöùc, veà caùch theå hieän cuoäc soáng trong vaên hoïc cuõng nhö caùch caáu taïo vaø bieåu hieän noäi dung trong taùc phaåm vaên hoïc cuï theå. Taùc phaåm vaên hoïc toàn taïi trong nhöõng hình thöùc cuûa caùc loaïi theå vaên hoïc. Moät cuoán tieåu thuyeát, moät baøi thô, moät vôû kòch, moät thieân kyù söï, khoâng coù taùc phaåm naøo toàn taïi ngoaøi hình thöùc quen thuoäc cuûa loaïi theå. Phaân tích moät taùc phaåm khoâng theå boû qua nhöõng ñaëc tröng cuûa loaïi theå. Nhöõng ñaëc tröng veà loaïi theå cuõng raøng buoäc, qui ñònh söï saùng taïo cuûa ngöôøi ngheä só. Nhaø ngheä só phaûi naém ñöôïc nhöõng ñaëc tröng veà loaïi theå, khoâng vi phaïm nhöõng ñaëc tröng veà loaïi theå, nhöng ñoàng thôøi nhaø ngheä só baèêng taøi naêng cuûa mình laøm nhöõng ñaëc tröng veà loaïi theå theâm phong phuù, goùp phaàn phaùt trieån loaïi theå. Loaïi theå coù nhöõng maët töông ñoái oån ñònh, nhöng cuõng coù nhöõng maët maát ñi vaø luoân luoân phaùt trieån. Loaïi theå khoâng phaûi laø caùi gì “nhaát thaønh baát bieán”. Coù nhö vaäy vaên hoïc môùi phaùt trieån. Laáy ví duï nhö thô : ôû phöông Ñoâng thô ñi töø thô coå Trung Quoác phaùt trieån ñeán thô Ñuôøng, vôùi nhöõng luaät leä heát söùc chaët cheõ, nhöng ñeán thôøi kyø caän hieän ñaïi thô Ñöôøng khoâng coøn hôïp thôøi nöõa, thô Môùi xuaát hieän. Tieåu thuyeát cuõng vaäy. Töø tieåu thuyeát chöông hoài cuûa Trung Quoác ñeán tieåu thuyeát taâm lyù. Ngaøy nay traøo löu tieåu thuyeát môùi ra ñôøi vaø phaùt trieån ôû phöông Taây heát söùc raàm roä. Töø tieåu thuyeát hieän thöïc theá kyû XIX ñeán tieåu thuyeát hieän ñaïi theá kyû XX ñaõ raát khaùc nhau. 3
5. Loaïi theå cuõng coù tính daân toäc, coù nhöõng ñoùng goùp rieâng cuûa töøng daân toäc. Thô phöông Ñoâng khaùc thô phöông Taây, nhöng thô Vieät Nam cuõng khoâng hoøan toaøn gioáng thô phöông Ñoâng. Kyù vaø tieåu thuyeát cuõng vaäy. Vaäy ngöôøi ta caên cöù vaøo ñaâu ñeå phaân chia loaïi, theå vaên hoïc ? Aristtote caên cöù vaøo phöông thöùc moâ taû ñeå phaân chia loaïi, theå vaên hoïc. Oâng nhaän thaáy raèng cuøng moät hieän töôïng coù ba phöông thöùc moâ taû chính: Moät laø töï boäc loä tö töôûng, caûm xuùc cuûa mình khi ñöùng tröôùc moät hieän töôïng; hai laø keå veà moät söï kieän, söï vieäc naøo ñoù taùch bieät khoûi baûn thaân mình; ba laø trình baøy nhöõng nhaân vaät baèng caùch baét chöôùc nhöõng haønh ñoäng cuûa hoï. OÂng vieát: “Hoaëc coù theå nhö Homere keå veà söï kieän nhö moät caùi gì ôû ngoaøi mình, hoaëc laø ngöôøi moâ phoûng vaãn laø baûn thaân anh ta, khoâng thay ñoåi boä maët cuûa mình hoaëc laø trình baøy moïi nhaân vaät ñöôïc mieâu taû nhö laø ngöôøi haønh ñoäng vaø hoaït ñoäng.”1 Quan ñieåm cuûa Aristotte sau naøy ñöôïc Tseùcnö seùpki vaø Ñoâbroâliuboáp phaùt trieån theâm. Heâghen laáy ñoái töôïng moâ taû laøm cô sôû ñeå phaân loaïi taùc phaåm vaên hoïc. Loaïi töï söï moâ taû söï kieän, loaïi tröõ tình moâ taû traïng thaùi taâm hoàn, loaïi kòch moâ taû haønh ñoäng. Quan ñieåm naøy ñöôïc Beâlinxki phaùt trieån saâu saéc vaø chi tieát hôn trong baøi baùo Söï phaân chia thô ra loaïi vaø kieåu (1841). Beâlinxki phaân tích ñaëc ñieåm caùc loaïi theå, trình baøy söï dieãn bieán vaø phaùt trieån cuûa noù vaø khaúng ñònh: “Thô (töùc laø vaên hoïc – VMT) chæ coù ba loaïi, ngoaøi ra khoâng coù loaïi naøo nöõa vaø cuõng khoâng theå coù hôn”. Theo oâng, loaïi töï söï taùi hieän ñôøi soáng thoâng qua vieäc moâ taû söï kieän, trong ñoù coù söï thaâm nhaäp saâu saéc tö töôûng, tình caûm cuûa nhaø ngheä só vaøo trong caùc yeáu toá cuûa töï söï, ôû ñaây, nhaø ngheä só khoâng xuaát hieän tröïc tieáp, moät theá giôùi taïo hình xaùc ñònh ñang töï phaùt trieån. Nhaø ngheä só döôøng nhö chæ coù moät vieäc laøm laø keå laïi caùc söï kieän töï vaän ñoäng vaø töï keát thuùc. Bôûi vì, ôû loaïi naøy, taùc giaû coù theå ñöùng ngoaøi maø keå, cuõng coù theå ñeå cho nhaân vaät töï keå; söï phaûn aùnh cuûa noù coù theå heát söùc saâu roäng, chi tieát. Noäi dung thì voâ cuøng phong phuù, nhöng phöông thöùc phaûn aùnh thì coù haïn. Töø ñoù Aristtote chia vaên hoïc ra ba loaïi chính: töï söï, tröõ tình vaø kòch. Trong loaïi töï söï, tieâu bieåu laø tieåu thuyeát, laáy cuoäc soáng khaùch quan laøm muïc ñích vaø laøm ñoái töôïng moâ taû chính. Hieän thöïc khaùch quan vôùi nhöõng qui moâ xaõ hoäi khaùc nhau trong ñoù noåi leân laø nhöõng con ngöôøi hoaït ñoäng xoay quanh nhöõng söï kieän xaõ hoäi. Heâghen cho raèng söï kieän gaén lieàn vôùi phöông thöùc töï söï. Phöông thöùc töï söï laø phöông thöùc moâ taû lôùn vaø quan troïng nhaát cuûa vaên hoïc. Chöùc naêng hieåu bieát, khaùm phaù thöïc taïi chuû yeáu ñöôïc thöïc hieän qua phöông thöùc töï söï. Phöông thöùc töï söï mieâu taû moái quan heä phong phuù giöõa con ngöôøi vaø cuoäc soáng khaùch quan, nhaèm nhaän thöùc theá giôùi moät caùch chaân thöïc, phaùt hieän vaø ñi vaøo chieàu saâu cuûa thöïc taïi, goùp phaàn caûi taïo cuoäc soáng. Phöông thöùc tröõ tình cuõng ñöôïc xaùc laäp qua moái quan heä giöõa con ngöôøi vaø thöïc taïi. Nhöõng hieän töôïng cuoäc soáng taùc ñoäng ñeán con ngöôøi khieán con ngöôøi xuùc ñoäng vaø suy nghó. Bieåu hieän nhöõng taâm traïng, nhöõng caûm nghó cuûa con ngöôøi tröôùc nhöõng söï kieän cuûa cuoäc soáng chính laø chöùc naêng cuûa phöông thöùc tröõ tình. Coøn con ngöôøi laø coøn suy nghó traên trôû vaø xuùc caûm. Cuõng nhö phöông thöùc töï söï, phöông thöùc tröõ tình toàn taïi vôùi cuoäc soáng con ngöôøi. Neáu phöông thöùc töï söï ñoùng goùp nhieàu vaøo khaû naêng nhaän thöùc thöïc taïi thì phöông thöùc tröõ tình laïi gôïi nhieàu veà maët töï nhaän thöùc. Nhöõng suy nghó, caûm xuùc cuûa taùc giaû phaûi trôû thaønh nhöõng suy nghó caûm xuùc cuûa moät theá heä tröôùc nhöõng vaán ñeà ñaët ra cuûa ñôøi soáng. Phöông thöùc töï söï vaø phöông thöùc tröõ tình xaùc ñònh vaø phaûn aùnh moái quan heä cô baûn giöõa 1 Aristotte. Ngheä thuaät thi ca. Theo Traàn Ñình Söû. Lyù luaän vaên hoïc, Phöông Löïu (chuû bieân). Nxb Giaùo duïc, H., 1997, trang 348. 4
6. con ngöôøi vaø cuoäc soáng khaùch quan ôû caû hai phía nhaän thöùc theá giôùi khaùch quan vaø nhaän thöùc baûn thaân mình tröôùc cuoäc soáng beân ngoaøi. Phöông thöùc kòch: Noùi ñeán kòch laø noùi ñeán haønh ñoäng. Phöông thöùc kòch laø phöông thöùc phaûn aùnh cuoäc soáng baèng caùch baét chöôùc haønh ñoäng, duøng haønh ñoäng cuûa nhaân vaät ñeå moâ taû moät söï vieäc, söï kieän naøo ñoù. Con ngöôøi trong kòch laø con ngöôøi ñang haønh ñoäng. Trong kòch, tính caùch con ngöôøi ñöôïc boäc loä qua haønh ñoäng. Cuõng chính vì theá maø haønh ñoäng cuûa con ngöôøi trong kòch ñöôïc ñaët trong nhieàu tình huoáng, nhieàu caûnh ngoä khaùc nhau. Thoâng thöôøng, trong nhöõng tình huoáng gay caán, caêng thaúng, tính caùch con ngöôøi deã boäc loä moät caùch roõ neùt. Chính vì vaäy trong kòch haønh ñoäng thöôøng ñaët trong nhöõng tình huoáng xung ñoät gay gaét. Xung ñoät vaø haønh ñoäng taïo neân nhöõng ñaëc ñieåm troïng yeáu cuûa kòch. 5
7. LOAÏI TÖÏ SÖÏ I. Khaùi nieäm chung Khaùc vôùi taùc phaåm tröõ tình theå hieän caûm xuùc, taâm traïng, yù nghó cuûa con ngöôøi tröôùc hieän thöïc ñôøi soáng moät caùch tröïc tieáp, taùc phaåm töï söï phaûn aùnh ñôøi soáng trong tính khaùch quan voán coù cuûa noù, thoâng qua heä thoáng söï kieän, nhaân vaät, vôùi vai troø daãn daét cuûa moät ngöôøi keå chuyeän. Tröôùc heát, khaùi nieäm tính khaùch quan ôû ñaây mang moät tính töông ñoái, bôûi vì baát cöù moät hieän töôïng khaùch quan naøo ñöôïc taùi hieän laïi trong moät taùc phaåm ñeàu phaûi thoâng qua söï nhaän thöùc, khaùi quaùt, ñaùnh giaù, theå hieän thoâng qua chuû quan cuûa taùc giaû. Söï “moâ taû khaùch quan” ñoù chính laø söï thoáng nhaát bieän chöùng giöõa chuû quan vaø khaùch quan. ÔÛñaây ta thaáy yù kieán khaùc nhau giöõa Heâghen vaø Beâlinxki. Heâghen cho raèng ñaëc tröng cuûa loaïi töï söï laø ôû choã trong ñoù khoâng thaáy roõ caù nhaân ngöôøi ngheä syõ, nhöõng thieän caûm vaø say meâ cuûa oâng ta Beâlinxki thì nhaán maïnh raèng ñaõ, ñang vaø seõ khoâng coù söï moâ taû thöïc taïi naøo maø trong ñoù laïi khoâng nghe thaáy, vang leân tieáng noùi cuûa chính taùc giaû, trong ñoù yù kieán cuûa oâng ta laïi taét ngaám. Ngay trong “Iliaùt” voán ñöôïc coi laø maãu möïc cuûa tính khaùch quan ngheä thuaät, thaùi ñoä cuûa Homere ñoái vôùi caùc nhaân vaät cuûa mình (Asin vaø nhöõng nhaân vaät khaùc) vaãn raát roõ raøng. Trong vaên hoïc, tính khaùch quan laø thuoäc tính cuûa theá giôùi ngheä thuaät beân ngoaøi, ñoäc laäp vôùi chuû quan cuûa ngöôøi ngheä syõ. Aristotte cho raèng trong taùc phaåm töï söï, ngöôøi traàn thuaät keå laïi caùc söï kieän vaø con ngöôøi nhö laø nhöõng gì xaûy ra beân ngoaøi mình, khoâng lieân quan gì ñeán tình caûm, yù muoán cuûa anh ta. Belinxki cuõng cho raèng: “ Thô töï söï chuû yeáu laø thô khaùch quan, beà ngoaøi caû trong quan heä vôùi chính noù, vôùi nhaø thô vaø caû vôùi ngöôøi ñoïc ÔÛ ñaây khoâng thaáy nhaø thô: theá giôùi ñöôïc xaùc ñònh moät caùch laäp theå, töï noù phaùt trieån, vaø nhaø thô döôøng nhö chæ laø ngöôøi traàn thuaät giaûn ñôn nhöõng gì ñaõ töï noù xaûy ra”.1 Tính khaùch quan ôû ñaây thöïc chaát chæ laø nguyeân taéc taùi hieän ñôøi soáng vaø thuyeát phuïc ngöôøi ñoïc cuûa loaïi taùc phaåm töï söï, cuõng nhö tính chuû quan laø nguyeân taéc taùi hieän vaø thuyeát phuïc ngöôøi ñoïc cuûa loaïi tröõ tình. Nhö treân ñaõ noùi, tính khaùch quan ôû ñaây chæ laø töông ñoái. Noùi nhö Traàn Ñình Söû, tính khaùch quan cuûa taùc phaåm töï söï chæ laø “aûo giaùc ngheä thuaät” veà tính khaùch quan cuûa vaên hoïc. Ñeå taùi hieän ñôøi soáng moät caùch khaùch quan, taùc phaåm töï söï taäp trung phaûn aùnh ñôøi soáng xaõ hoäi, nhaân vaät qua caùc bieán coá, söï kieän, qua ñoù veõ leân ñöôïc böùc tranh veà xaõ hoäi, neâu leân ñöôïc baûn chaát vaø tính caùch cuûa caùc nhaân vaät, chuû ñeà tö töôûng cuûa taùc phaåm. Trong taùc phaåm töï söï, söï kieän coù yù nghóa ñaëc bieät lôùn lao. Nhaân vaät, söï kieän, heä thoáng söï kieän phaûi laø ñöôøng daây daãn daét caâu chuyeän phaùt trieån, qua ñoù ngheä só phôi baøy nhöõng maët nhaát ñònh cuûa xaõ hoäi vaø con ngöôøi, nhöõng nieàm vui vaø noãi khoå cuûa con ngöôøi cuõng nhö nhöõng maët traùi trong tính caùch con ngöôøi, nhöõng caùi aùc coøn toàn taïi trong xaõ hoäi, qua ñoù ngöôøi ñoïc hieåu roõ baûn chaát cuûa xaõ hoäi, khaùm phaù ra nguyeân nhaân gaây ra nhöõng ñau khoå cho con ngöôøi, nhaèm thuùc ñaåy con ngöôøi caûi taïo xaõ hoäi, xaây döïng moät xaõ hoäi toát ñeïp hôn. Taùc phaåm töï söï coøn coù khaû naêng ñi saâu moâ taû theá giôùi beân trong cuûa con ngöôøi, nhöõng taâm traïng, caûm xuùc, keå caû nhöõng yù nghó thaàm kín nhaát cuûa con ngöôøi. Heâghen ñaõ 1 Beâtinxki: Söï phaân chia thô ra loaïi vaø kieåu. Chuyeån daãn theo Traàn Ñình Söû. Lyù luaän vaên hoïc (Phöông Löïu chuû bieân), Nxb giaùo duïc, H., 1997. Trang 375. 6
8. noùi: “Caàn phaûi traàn thuaät veà nhöõng tình caûm, nhöõng suy nghó, cuõng nhö veà taát caû nhöõng gì beà ngoaøi nhö moät caùi gì ñaõ xaåy ra, ñaõ noùi ra, ñaõ nghó ra” 1. Nhö vaäy, taùc phaåm töï söï coù khaû naêng taùi hieän laïi nhöõng böùc tranh lòch söû xaõ hoäi roäng lôùn ñoàng thôøi coøn theå hieän ñöôïc moïi bieåu hieän beân trong vaø beân ngoaøi cuûa con ngöôøi. Con ngöôøi ôû ñaây ñöôïc mieâu taû trong moái quan heä ña daïng phöùc taïp vôùi hoaøn caûnh. Trong taùc phaåm töï söï, nhaân vaät döôøng nhö hoaït ñoäng töï do theo yù chí cuûa mình, nhöng trong thöïc teá taát caû moïi haønh vi cuûa nhaân vaät ñeàu ñöôïc quyeát ñònh bôûi moâi tröôøng xunh quanh. Veà phöông dieän naøy, Heâghen ñaõ chæ ra raèng: “ Soá phaän thoáng trò trong loaïi töï söï chöù khoâng phaûi trong kòch nhö ngöôøi ta thöôøng nghó”. 2 “Ñònh meänh” trong ngheä thuaät töï söï khoâng chæ ñöôïc bieåu hieän nhö laø söï can thieäp cuûa thaàn linh vaøo ñôøi soáng caùc nhaân vaät (nhö trong Iliaùt vaø Oâñizeâ chaúng haïn). Heâghen cho luaän ñieåm cuûa mình moät yù nghóa roäng lôùn hôn. Oâng noùi veà söùc maïnh cuûa nhöõng hoaøn caûnh beân ngoaøi ñaõ qui ñònh haønh vi cuûa con ngöôøi. “Soá phaän” ñoù “coù nghóa laø tính taát yeáu cuûa lyù tính, laø qui luaät cuûa hieän thöïc, laø caùc töông quan cuûa nguyeân nhaân vaø keát quaû” 3, noùi toùm laïi laø cuoäc soáng trong söï vaän ñoäng töï thaân cuûa noù. Trong taùc phaåm töï söï, nhaø vaên xuaát hieän vôùi tö caùch laø ngöôøi phaân tích, nghieân cöùu thöïc taïi, laøm saùng toû nhöõng hoaøn caûnh ñaõ buoäc caùc nhaân vaät haønh ñoäng nhö theá naøy hoaëc nhö theá khaùc. Trong caùc truyeän ngaén cuûa Seâkhoáp, toaøn boä heä thoáng nhöõng moái quan heä xaõ hoäi cuûa nöôùc Nga laøm maát nhaân caùch cuûa con ngöôøi ñaõ ñoùng vai troø cuûa soá phaän. Trong “Chieán tranh vaø hoaø bình” cuûa L. Toânxtoâi, soá phaän laø söï keát hôïp choàng cheùo nhau cuûa nhöõng bieán coá lòch söû khoâng leä thuoäc vaøo yù chí cuûa caùc töôùng soaùi vaø Sa hoaøng, nhöõng bieán coá naøy ñaõ qui ñònh tieán trình chieán tranh. Chính vì vaäy, mieâu taû tính chænh theå khaùch quan cuûa theá giôùi laø ñaëc tröng cuûa taùc phaåm töï söï, ôû ñaây moâi tröôøng, hoaøn caûnh ñöôïc moâ taû moät caùch cuï theå, chi tieát hôn baát cöù moät loaïi vaên hoïc naøo khaùc. Nhö treân ñaõ noùi, söï kieän coù vai troø quan troïng trong taùc phaåm töï söï. Söï kieän laø nhöõng moái lieân heä cuûa theá giôùi. Theo moái lieân heä cuûa söï kieän, taùc giaû coù theå daãn daét ngöôøi ñoïc ñi veà nhöõng thôøi gian vaø khoâng gian khaùc nhau. Trong taùc phaåm töï söï, haàu nhö khoâng bò giôùi haïn bôûi khoâng gian vaø thôøi gian, noù coù theå chæ laø moät khoaûnh khaéc nhöng cuõng coù theå laø moät ñôøi ngöôøi, nhieàu ñôøi ngöôøi. Trong kòch khoâng theå nhö vaäy, bôûi vì kòch luoân bò giôùi haïn veà thôøi gian vaø khoâng gian qui ñònh tính chaát cuûa kòch baûn: Khoâng theå ñöa quaù nhieàu nhaân vaät leân saân khaáu. Kòch khoâng theå dieãn quaù daøi heát ñeâm naøy sang ñeâm khaùc. Ngöôøi xem truyeän coù theå döøng laïi ñeå laàn sau xem tieáp. Nhaø vieát kòch cuõng khoâng theå döøng haønh ñoäng kòch laïi ñeå xen vaøo nhöõng tình tieát xa xoâi, nhöõng ñoaïn taû caûnh, taû tình daøi doøng, hoaëc nhöõng hoài töôûng chi tieát nhö trong töï söï. Nhaân vaät töï söï cuõng ñöôïc khaéc hoaï, moâ taû raát cuï theå vaø chi tieát, khaùc haún nhaân vaät tröõ tình vaø kòch. Nhaân vaät töï söï ñöôïc mieâu taû caû beân trong laãn beân ngoaøi, caû nhöõng ñieàu noùi ra vaø khoâng noùi ra, caû yù nghó vaø caùi nhìn, caû tình caûm, caûm xuùc, keå caû voâ thöùc vaø tieàm thöùc. Trong taùc phaåm töï söï,ï caàn nhaán maïnh ñeán ngheä thuaät söû duïng chi tieát. Chi tieát laøm cho caùc söï kieän vaø nhaân vaät ñöôïc mieâu taû mang tính caùch cuï theå vaø sinh ñoäng, neáu thieáu nhöõng chi tieát chaân thöïc, söï kieän vaø nhaân vaät seõ trôû neân tröøu töôïng, maát haún söùc soáng cuûa hình töôïng ngheä thuaät. Chi tieát trong taùc phaåm töï söï thöôøng mang chaát vaên xuoâi, xöông xaåu nhaát. Ta baét gaëp caùc chi tieát veà chaân dung, ngoaïi hình, veà taâm lyù, sinh lyù, thoùi quen, veà phong caûnh, phong 1 Heâghen. Myõ hoïc. Chuyeån daãn theo Traàn Ñình Söû. Lyù luaän vaên hoïc,(Phöông Löïu chuû bieân). Sñd, trang 376. 2 Heâghen. Nhöõng baøi giaûng veà myõ hoïc theo Gulaiup, Lyù luaän vaên hoïc. Nxb Ñaïi hoïc vaø THCN, H., 1952, trang 224. 3 Chuyeån daãn theo Traàn Ñình Söû. Lyù luaän vaên hoïc (Phöông Löïu chuû bieân), Sñd, trang 377. 7
9. tuïc taäp quaùn, veà vaên hoaù laøng xaõ, ñoâ thò, veà saûn xuaát , noùi chung laø taát caû caùc chi tieát lieân quan ñeán ñôøi soáng xaõ hoäi, tính caùch nhaân vaät Trong taùc phaåm töï söï vai troø ngöôøi keå chuyeän raát quan troïng. Coù theå noùi khoâng moät trang naøo, moät doøng naøo laïi vaéng maët ngöôøi keå chuyeän. Ngöôøi keå chuyeän nhö bieát heát moïi vieäc, keå caû nhöõng yù nghó thaàm kín nhaát cuûa caùc nhaân vaät ngöôøi keå chuyeän cuõng ñeàu bieát tröôùc vaø keå laïi cho ngöôøi ñoïc. Gocrky ñaõ noùi veà vai troø ngöôøi keå chuyeän trong taùc phaåm töï söï: “Trong tieåu thuyeát, trong truyeän, nhöõng con ngöôøi ñöôïc taùc giaû theå hieän ñeàu haønh ñoäng vôùi söï giuùp ñôõ cuûa taùc giaû, taùc giaû luoân ôû beân caïnh hoï, taùc giaû maùch cho ngöôøi ñoïc bieát roõ caàn phaûi hieåu nhaân vaät nhö theá naøo, giaûi thích cho ngöôøi ñoïc hieåu nhöõng yù nghó thaàm kín, nhöõng ñoäng cô bí aån phía sau nhöõng haønh ñoäng cuûa caùc nhaân vaät ñöôïc mieâu taû, toâ ñaäm theâm cho taâm traïng cuûa hoï baèng nhöõng ñoaïn mieâu taû thieân nhieân, trình baøy hoaøn caûnh vaø noùi chung laø luoân luoân giaät daây cho hoï thöïc hieän nhöõng muïc ñích cuûa mình, ñieàu khieån moät caùch töï do vaø nhieàu khi raát kheùo leùo nhöng laïi raát voõ ñoaùn – maëc duø ngöôøi ñoïc khoâng nhaän thaáy nhöõng haønh ñoäng, nhöõng lôøi leõ, nhöõng vieäc laøm, nhöõng moái töông quan cuûa hoï, luoân luoân tìm moïi caùch ñeå laøm cho caùc nhaân vaät trong truyeän ñöôïc roõ neùt vaø coù söùc thuyeát phuïc ñeán möùc ñoä toái ña veà phöông dieän ngheä thuaät”. 1 Trong taùc phaåm töï söï, nhieàu khi ngöôøi keå chuyeän toû ra khaùch quan, khoâng ñeå loä moái thieän caûm, aùc caûm cuûa mình ñoái vôùi nhaân vaät, nhöng ñaèng sau loái keå chuyeän khaùch quan nhieàu khi laïnh luøng ñoù laø moät traùi tim noùng hoåi cuûa nhaø vaên. Ñoàng thôøi, qua caùch keå chuyeän cuûa nhaø vaên ngöôøi ñoïc coøn thaáy ñöôïc phong caùch cuûa nhaø vaên, caû caù tính cuûa nhaø vaên nöõa, ngöôøi ñoïc nhaän ra hình töôïng ngöôøi keå chuyeän qua caùi nhìn, caùch caûm thuï, phöông thöùc tö duy, naêng löïc trí tueä vaø chaát tình caûm cuûa anh ta. II. Phaân loaïi taùc phaåm töï söï Söï phaân loaïi taùc phaåm töï söï döïa treân caùc tieâu chí veà noäi dung vaø hình thöùc. Veà noäi dung coù theå chia ra caùc taùc phaåm coù chuû ñeà lòch söû, theá söï, ñaïo ñöùc, ñôøi tö. Veà hình thöùc, coù caùc theå loaïi cô baûn nhö anh huõng ca, tröôõng ca, tröôøng ca töï söï – tröõ tình, tieåu thuyeát, truyeän vöøa, truyeän ngaén. ANH HUØNG CA Anh huøng ca laø moät taùc phaåm töï söï moâ taû nhöõng söï kieän troïng ñaïi, to lôùn, quyeát ñònh vaän meänh cuûa daân toäc, cuûa nhaân daân. Anh huõng ca xuaát hieän trong ñieàu kieän xaõ hoäi coøn töông ñoái haøi hoaø, khi maâu thuaãn trong xaõ hoäi coøn chöa gay gaét, nhaø thô soáng gaén boù vôùi nhaân daân. Nhöõng trang anh huøng ca lòch söû daân toäc thaám ñöôïm maøu saéc cuûa nhöõng truyeàn thuyeát thaàn thoaïi, nhö anh huøng ca cuûa Homere “Iliat – Oâditxeâ”. “Iliat – Oditxeâ” cuûa Homere chæ xuaát hieän trong thôøi ñaïi “aáu thô cuûa loaøi ngöôøi”, khi cuoäc soáng coøn chöa bò phaân bieät thaønh “thô vaø vaên xuoâi”, khi nhöõng maâu thuaãn xaõ hoäi coøn chöa boäc loä, vaø bôûi vaäy ngöôøi keå chuyeän coù khaû naêng caát tieáng noùi khoâng chæ nhaân danh caù nhaân mình maø coøn nhaân danh ñoàng baøo mình. Taùc giaû laø ngöôøi phaùt ngoân nhöõng tö töôûng, tình caûm cuûa toaøn daân toäc, cuûa toaøn theå nhaân daân. Trong anh huøng ca bao quaùt hieän thöïc moät caùch roäng lôùn, nhieàu maët cuûa hieän thöïc xaõ hoäi vaø ñôøi soáng nhaân daân. Taát caû cuoäc soáng cuûa xaõ hoäi Hy Laïp coå ñaïi (phong tuïc, tín ngöôõng, ñaïo ñöùc, chieán tranh ) ñeàu ñöôïc phaûn aùnh trong anh huøng ca cuûa Homere. Saùng taùc cuûa Homere coù tính daân toäc vaø tính nhaân daân saâu saéc. Beâlinxki, tieáp theo laø Seâlinh vaø Heâghen ñeàu cho raèng nhöõng ñaëc ñieåm quan troïng nhaát cuûa nhaân daân trong thôøi ñaïi aáu thô cuûa hoï ñaõ ñöôïc phaûn aùnh “trong söï duõng maõnh, söï 1 Gocrki. Baøn veà vaên hoïc. Nxb Vaên hoïc, Haø noäi, 1965, trang 133. 8
10. can ñaûm vaø chuû nghóa anh huøng”.1 Bôûi vaäy, caùc tröôøng ca söû thi coå ñaïi thöôøng döïa treân nhöõng xung ñoät quaân söï. Noäi dung cuûa “Iliat – Oditxe”â cuûa Homere laø cuoäc chieán tranh thaønh Tôroa. Vieäc Homere höôùng tôùi ñeà taøi chieán tranh laø hoaøn toaøn phuø hôïp vôùi tinh thaàn cuûa thôøi ñaïi. Phong thaùi ñaïo ñöùc, yù chí cuûa moät daân toäc vaø nhöõng ñaëc ñieåm caên baûn trong ñôøi soáng cuûa hoï “ñang ñoä aáu thô” chæ coù theå ñöôïc phôi baøy trong nhöõng xung ñoät quaân söï. Tuy nhieân, nhöõng xung ñoät quaân söï, theo Beâlinxki, nhaát thieát chæ baét buoäc ñoái vôùi anh huøng ca cuûa thôøi coå ñaïi. Ñoái vôùi anh huøng ca cuûa thôøi caän ñaïi vaãn coù theå coù nhöõng ñeà taøi khaùc, caùi chính laø theå hieän ñöôïc nhöõng neùt caên baûn cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi vaø tính caùch daân toäc. Vaøo thôøi kyø maø cuoäc soáng ñaõ maát söï haøi haøo cuûa noù, anh huøng ca, theo Beâlinxki, khoâng nhaát thieát phaûi ca ngôïi moät söï kieän lòch söû vó ñaïi, noù coù theå thaám nhuaâàn söï phuû ñònh nhöõng hieän töôïng xaáu xa cuûa hieän thöïc vaø ca ngôïi nhöõng chieán só ñaáu tranh vì söï nghieäp giaûi phoùng nhaân daân khoûi aùch aùp böùc. Nhieàu nhaø thô, ñaàu tieân laø Vieácgin, vaø nhöõng nhaø thô Nga vaø Chaâu Aâu theá kæ XVIII (Vonte, Kheâraxcoâp ) ñaõ khoâng nhaän ra ñieàu naøy, moâ phoûng Homere moät caùch maùy moùc, coi “Iliat vaø Oditxe”â nhö laø maãu möïc vónh haèng cuûa anh huøng ca. Theo Beâlinxki, Ñante vôùi “Thaàn khuùc”, Taùt-xoâ vôùi “Jeâruxalem giaûi phoùng” laø nhöõng ngöôøi keá tuïc chaân chính nhöõng truyeàn thoáng cuûa Homere ôû chaâu Aâu theá kyû XIV-XVI. “Vaø ñoù laø vì Ñanteâ khoâng ñònh baét chöôùc caû Homere laãn Vieácgin. Tröôøng ca cuûa oâng laø söï theå hieän ñaày ñuû cuoäc soáng thôøi trung coå vôùi moân thaàn hoïc kinh vieän giaùo ñieàu vaø nhöõng hình thöùc soáng daõ man, trong ñoù bao nhieâu laø nhaân toá khaùc nhau ñang ñoái choïi nhau” 2. Ñanteâ ñaõ phaûn aùnh trong taùc phaåm cuûa mình nhöõng neùt ñieån hình cuûa thôøi ñaïi vaø do ñoù veà nguyeân taéc saùng taïo, oâng gaàn guõi vôùi Homere, maëc duø trong “Thaàn khuùc” khoâng coù nhöõng caûnh chieán traän. Cuøng vôùi quan ñieåm nhö vaäy, Beâlinxki coi “Phao-xtô” cuûa Gôùt laø anh huøng ca. Vôùi söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi, maâu thuaãn giai caáp ngaøy caøng gay gaét, nhöõng tieán boä cuaû neàn vaên minh, nhöõng tieàn ñeà khaùch quan ñeå xaây döïng nhöõng taùc phaåm söû thi theo kieåu cuûa Homere ngaøy caøng ít ñi. Maùc ñaõ vaïch roõ raèng Asin khoâng theå coù ñöôïc trong theá kyû cuûa thuoác suùng vaø ñaïn chì. Trong ñieàu kieän xaõ hoäi phong kieán vaø tö baûn cô sôû cho vieäc xuaát hieän nhöõng anh huøng ca laø nhöõng cuoäc chieán tranh giaûi phoùng daân toäc vôùi söï tham gia cuûa toaøn daân. Chính treân cô sôû lòch söû naøy ñaõ xuaát hieän “Chieán tranh vaø hoaø bình” cuûa L-Toânx Toâi. Trong thôøi ñaïi caùch maïng voâ saûn, anh huøng ca laø theå loaïi cuõng caàn vaø phaûi ñöôïc phaùt trieån. “Con ñöôøng ñau khoå” cuûa A.ToânxToâi coù theå duøng laøm maãu möïc. Ñaëc ñieåm noåi baät cuûa anh huøng ca laø ôû choã moâ taû nhöõng bieán coá qui ñònh vaän meänh cuûa toå quoác, cuûa daân toäc vaø nhaân daân. Nhaân vaät söû thi, trong khi bieåu hieän yù chí töï do vaãn phaûi hoaøn toaøn phuïc tuøng vieäc hoaøn thaønh nghóa vuï yeâu nöôùc vaø caùch maïng cao caû, khoâng coù moät quan taâm naøo khaùc ngoaøi lôïi ích cuûa toå quoác, cuûa nhaân daân. Do ñoù hình töôïng trôû neân lôùn lao moät caùch phi thöôøng, trong ñoù taäp trung nhöõng neùt ñieån hình cuûa toaøn daân maø vaãn khoâng maát veû ñoäc ñaùo caù nhaân. Veà lôøi vaên trong anh huøng ca laø loái traàn thuaät khoan thai, traàm tónh, mang saéc thaùi ngôïi ca, phong caùch cöôøng ñieäu cao caû. 1 Beâlinxki. Söï phaân chia thô ca ra thaønh caùc loaïi theå. Chuyeån daãn theo Gulaieùp, Lyù luaän vaên hoïc, sñd, trang 277. 2Beâlinxki. Söï phaân chia thô ca ra thaønh caùc loaïi theå. Chuyeån daãn theo Gulaieùp, Lyù luaän vaên hoïc, sñd, trang 277. 9
11. Trong vaên hoïc Vieät nam, Phuø Ñoång Thieân Vöông, truyeàn thuyeát veà An Döông Vöông, Ñeû ñaát ñeû nöôùc cuûa ngöôøi Möôøng, Tröôøng ca Ñam San cuûa Taây nguyeân ñeàu thuoäc loaïi anh huøng ca söû thi coå xöa. Trong vaên hoïc Vieät nam hieän ñaïi, coøn thieáu nhöõng taùc phaåm anh huøng ca söû thi ngang taàm vôùi daùng voùc lòch söû, môùi xuaát hieän nhöõng taùc phaåm coù daùng daáp anh huøng ca söû thi nhö “Ñaát nöôùc ñöùng leân”, “Ngöôøi con giaù Vieät nam” TRÖÔØNG CA Tröôøng ca laø söï keá tuïc tröïc tieáp cuûa anh huøng ca coå ñieån vaø söû thi anh huøng, noù naûy sinh ôû chaâu Aâu vaøo thôøi Phuïc höng, khi maø yù thöùc caù nhaân con ngöôøi vaø nhöõng tình caûm cuûa noù ñöôïc chuù yù. Nhaân vaät cuûa tröôøng ca khoâng phaûi laø moät töôùng soaùi hay moät ñaáng quaân vöông chuyeân cheá, maø laø moät caù nhaân vôùi nhöõng lôïi ích thuaàn tuyù con ngöôøi cuûa mình. Nhöõng baûn tröôøng ca ñaàu tieân cuûa caùc nhaø vaên chaâu Aâu ñöôïc vieát ra laø ñeå luaän chieán vôùi theå söû thi anh huøng cuûa chuû nghóa phong kieán. Baûn tröôøng ca “Roâ Laêng noåi giaän” cuûa Arioâtoâ mang tính chaát nhö vaäy. Trong baûn tröôøng ca ñoù, Roâlaêng ñöôïc taùi hieän khoâng phaûi vôùi tö caùch laø moät hieäp só vôùi nghóa vuï chö thaàn cuûa mình, maø vôùi tö caùch moät con ngöôøi chòu söï chi phoái cuûa duïc voïng tình yeâu. Trong thôøi ñaïi cuûa chuû nghóa coå ñieån ôû Taây AÂu, nhöõng tröôøng ca chaâm bieám haøi höôùc ñöôïc phoå bieán roäng raõi. Trong caùc taùc phaåm naøy, nhöõng hieän töôïng cuûa ñôøi soáng bình thöôøng nhaát ñöôïc ca ngôïi baèng moät buùt phaùp cao caû, trang troïng. Hieäu quaû haøi höôùc naûy sinh chính laø töø söï khoâng phuø hôïp giöõa noäi dung vaø hình thöùc. Baûn tröôøng ca “Söï aên troäm môù toùc” cuûa nhaø vaên Anh Poáp laø moät ví duï. Tröôøng ca phaùt trieån röïc rôõ baét ñaàu thôøi kyø cuûa chuû nghóa laõng maïn. Ñoái töôïng cuûa tröôøng ca laø con ngöôøi taâm linh hoaëc con ngöôøi coâng daân, con ngöôøi ñang töï khaúng ñònh mình trong cuoäc ñaáu tranh vôùi nhöõng ñieàu kieän voâ nhaân ñaïo cuûa xaõ hoäi phong kieán hay tö saûn. Noù thöôøng chöùa ñöïng moät khuynh höôùng pheâ phaùn maïnh meõ, nhöng caûm höùng chuû ñaïo cuûa noù laø ca ngôïi söï vó ñaïi cuûa tinh thaàn con ngöôøi, veû ñeïp nhöõng tình caûm vaø tinh thaàn con ngöôøi. Beâlinxki vieát: “Tröôøng ca veõ neân moät hieän thöïc lyù töôûng vaø bao quaùt cuoäc soáng trong nhöõng giai ñoaïn cao nhaát cuûa noù. Nhöõng tröôøng ca cuûa Bairôn vaø nhöõng tröôøng ca sinh ra töø chuùng cuûa Puskin chính laø nhö vaäy. Tieåu thuyeát vaø truyeän vöøa, ngöôïc laïi, moâ taû ñôøi soáng trong toaøn boä hieän thöïc mang tính vaên xuoâi taàm thöôøng cuûa noù, baát keå chuùng ñöôïc vieát ra baèng thô hay baèng vaên xuoâi” 1. Tuy nhieân, trong xaõ hoäi tö baûn khi maø maâu thuaãn ñaõ phaùt trieån gay gaét, thì tröôøng ca coøn bao haøm caû nhöõng nhaân toá phuû ñònh nöõa. Xung ñoät trong tröôøng ca coù qui moâ nhoû hôn trong anh huøng ca. Noù khoâng gaén lieàn vôùi vieäc moâ taû nhöõng söï quyeát ñònh töông lai cuûa daân toäc, maëc duø ñoù coù theå laø nhöõng bieán coá troïng ñaïi, nhöõng vaán ñeà veà soá phaän con ngöôøi nhöng laïi coù yù nghóa toaøn nhaân loaïi, nhö nhöõng vaán ñeà veà tình yeâu, tình baïn, töï do vaø nhöõng vaán ñeà xaõ hoäi troïng ñaïi khaùc. Moät daáu hieäu loaïi hình beàn vöõng cuûa tröôøng ca laø thöôøng ca ngôïi moät ñieàu gì ñoù. Söï ca ngôïi naøy do nhöõng ñaëc ñieåm cuûa noäi dung gaây neân. Noäi dung tröôøng ca, tinh thaàn vaø caûm höùng cuûa noù ñoùng vai troø quyeát ñònh. Trong caùc truyeän vöøa vaø truyeän ngaén, caùc taùc giaû khoâng ca ngôïi nhaân vaät cuûa mình maø ñôn giaûn laø keå chuyeän veà hoï thoâi. Ôû ñaây khoâng coù caû noäi dung laãn hình thöùc cuûa tröôøng ca. 1 V.G Beâlinxki. Taùc phaåm cuûa A. Puskin. Theo Gulaieùp, Lyù luaän vaên hoïc, sñd, trang 235. 10
12. Veà baûn chaát loaïi hình tröôøng ca laø loaïi töï söï, nhöng trong ñoù caùc yeáu toá tröõ tình vaø kòch ñeàu cuøng toàn taïi. Tröôøng ca coù tính kòch giöõ moät vò trí trung gian giöõa loaïi töï söï vaø kòch. Ñaëc ñieåm noåi baät cuûa noù laø hình thöùc ñoái thoaïi, nhöng yeáu toá töï söï vaãn chieám öu theá. Tröôøng ca tröõ tình raát phoå bieán trong vaên hoïc, yeáu toá tröõ tình raát noåi baät, maëc duø coù gioïng vaên tröõ tình, töï baïch, nhöng theá giôùi beân ngoaøi khoâng hoaøn toaøn tan bieán. Khaùc vôùi thô tröõ tình, ôû ñaây nhaø thô khoâng phaûi laø nhaân vaät duy nhaát. Ñoái töôïng moâ taû vaãn laø cuoäc soáng, thaäm chí laø moät bieán coá nhaát ñònh, nhöõng bieán coá naøy khoâng trieån khai moät caùch töï thaân, khoâng phaûi do nhöõng maâu thuaãn naèm trong baûn thaân noù, maø laø taùc giaû keå chuyeän veà noù qua chieác laêng kính caûm thuï cuûa mình. Trong tröôøng ca tröõ tình, tính tröõ tình chæ laø phöông thöùc boäc loä noäi dung khaùch quan cuûa cuoäc soáng; tính töï söï vaãn theå hieän roõ. Qua söï keå chuyeän cuûa nhaø thô, ngöôøi ñoïc caûm nhaän ñöôïc böùc tranh veà hieän thöïc. Trong vaên hoïc Vieät nam hieän ñaïi, tröôøng ca tröõ tình ñöôïc caùc nhaø thô thöôøng söû duïng vaø ñaõ ñaït ñöôïc moät soá thaønh töïu, nhö baøi thô Haéc haûi cuûa Nguyeãn Ñình Thi, Maët ñöôøng khaùt voïng cuûa Nguyeãn Khoa Ñieàm TIEÅU THUYEÁT 1. Khaùi nieäm chung veà tieåu thuyeát Nghóa cuûa danh töø tieåu thuyeát laø gì? Tieåu thuyeát laø nhöõng truyeän vaët maø Ban Coá xeáp vaøo haïng thöù möôøi trong soá möôøi loaïi hoïc thuyeát thôøi coå ñaïi, ñoái laäp vôùi ñaïo lôùn, ñaïo cuûa thaùnh hieàn cuûa nho gia, ñaïo gia. Tieåu thuyeát laø moät theå töï söï lôùn, coù naêng löïc phaûn aùnh hieän thöïc moät caùch bao quaùt vaø sinh ñoäng, taùi hieän nhöõng böùc tranh veà ñôøi soáng thoâng qua nhöõng tính caùch vaø hoaøn caûnh ñieån hình roäng raõi. Tieåu thuyeát ñaõ ra ñôøi raát laâu, vaøo thôøi ñaïi cuoái cuûa vaên minh coå Hy laïp. ÔÛ caùc theá kyû thöù II–VI sau coâng nguyeân ñaõ coù caùc tieåu thuyeát nhö “Eâfiopica” cuûa Heâlioâño, “LeùpKippa vaø Klitoâphan” cuûa Skhin Tachia, “Ñafônit vaø Khi loi a” cuûa Loângô Nhöõng tieåu thuyeát naøy mang tính chaát phieâu löu, maïo hieåm, ñöôïc xaây döïng theo moät coát truyeän duy nhaát, caùc nhaân vaät chòu söï chi phoái cuûa moät söùc maïnh khoâng gì cöôõng laïi ñöôïc, khieán hoï rôi vaøo vöïc thaúm cuûa nhöõng tai hoaï vaø ñau ñôùn. Caùc tieåu thuyeát Hy laïp coå phaûn aùnh moät thôøi ñaïi hoaøn toaøn khaùc so vôùi “Iliaùt” vaø “Oâñize”. Vaøo thôøi ñaïi cuoái cuûa vaên minh Hy laïp coå ñaïi ñaõ dieãn ra quaù trình tan raõ nhöõng moái quan heä coâng xaõ cuûa caùc thaønh bang, con ngöôøi taùch bieät khoûi nhaø nöôùc, yù thöùc ñöôïc thaân phaän voâ gia cö vaø trô troïi cuûa mình. Hoï ñau khoå vì nhöõng cuoäc chieán tranh, tình traïng voâ chính phuû vaø naïn cöôùp boùc treân caùc neûo ñöôøng lôùn vaø treân bieån. Tieåu thuyeát ñaõ phaûn aùnh tình traïng lo aâu chung cuûa thôøi ñaïi, neâu ra nhöõng nguy cô ñang rình raäp caù nhaân con ngöôøi. Con ngöôøi chæ coù theå ñem phaåm chaát kieân cöôøng veà ñaïo ñöùc cuûa mình ra ñoái choïi laïi söï can thieäp cuûa “soá phaän”. Caùc caâu chuyeän ñeàu keát thuùc coù haäu, theå hieän roõ caûm höùng nhaân ñaïo, tin vaøo söùc maïnh tinh thaàn lôùn lao cuûa caù nhaân. Tieåu thuyeát phaùt trieån moät böôùc lôùn trong thôøi kyø Phuïc höng ôû chaâu Aâu theá kyû XIV- XVI, khi ñang xaûy ra quaù trình giaûi phoùng con ngöôøi khoûi söùc maïnh cuûa nhaø thôø, khi con ngöôøi baét ñaàu ñöôïc moâ taû laø moät thöïc theå xaõ hoäi mang tính traàn tuïc saâu saéc, trong caùc moái quan heä roäng lôùn. Tö töôûng “ñònh meänh”, soá phaän khoâng theå traùnh khoûi cuûa nhaân vaät ñöôïc loaïi tröø daàn. Nhaân vaät ñaõ tìm thaáy vò trí cuûa mình trong theá giôùi khoâng phaûi do tình côø maø nhôø vaøo yù chí, trí tueä cuûa mình. Trong thôøi ñaïi Phuïc höng, tieåu thuyeát ñaõ coù nhöõng bieán ñoäng cô baûn caû veà noäi dung vaø hình thöùc ngheä thuaät: yeáu toá phieâu löu giaûm ñi, nhaân vaät 11
13. ñöôïc ñaët trong söï leä thuoäc vaøo hoaøn caûnh, ñaõ coù söï bieán ñoåi vaø phaùt trieån veà noäi taâm, mieâu taû tæ mæ nhöõng nguyeân nhaân xaõ hoäi gaây neân nhöõng tình huoáng thay cho nhöõng ngaãu nhieân, nhaân vaät khoâng ñoùn chòu moät caùch thuï ñoäng “soá phaän” nghieät ngaõ, maø ñaáu tranh khaúng ñònh lyù töôûng nhaân vaên cuûa mình. Tieåu thuyeát ÑonKiHote cuûa Miguel de Cervantes Saavedra (1947-1961) laø moät kieät taùc ñoät xuaát trong vaên hoïc theá giôùi. Sang thôøi ñaïi Khai saùng (Theá kyû XVIII), tieåu thuyeát giaùo huaán, tieåu thuyeát taâm lyù cuõng phaùt trieån. Tieåu thuyeát giaùo huaán (“Agatoân” cuûa Vilanñô, “Vinhem Maâyxtô” cuûa Gôùt), nhaân vaät traûi qua nhöõng tröôøng hoïc cuoäc soáng, loaïi tröø daàn caùc thieáu soùt vaø cuoái cuøng ñi vaøo con ñöôøng ñöùc haïnh. Tieåu thuyeát taâm lyù ( “Pamela”, “Clarixa Haclaân” cuûa Risaùc xôn, “Mamoâng Lexcoâ” cuûa Preâvô), tieâu bieåu laø tieåu thuyeát “Phiameùtta” cuûa Boâcaùtsio, ñeàu thaám nhuaàn tö töôûng pheâ phaùn xaõ hoäi, toá caùo nhöõng qui taéc ñaïo ñöùc giaû taïo, cöùng nhaéc cuûa xaõ hoäi phong kieán. Thaéng lôïi thöïc söï cuûa tieåu thuyeát laø ôû theá kyû XIX vôùi traøo löu hieän thöïc chuû nghóa, vôùi nhöõng teân tuoåi Xtaêng dan, Ban daéc, Ñích Ken, Tuoác gheâ nheùp, Ñoâáttoâiepky, L.ToânxToâi vaø caùc nhaø vaên hieän thöïc khaùc. Trong caùc tieåu thuyeát hieän thöïc chuû nghóa ñaõ phôi baøy ñöôïc baûn chaát cuûa xaõ hoäi tö baûn thoái tha, taøn baïo, nhöõng soá phaän bi thaûm cuûa nhöõng con ngöôøi ñaõ bò ñoàng tieàn laøm cho ñau khoå eâ cheà maø ñaëc bieät ñaõ ñi saâu moå xeû, phaân tích saâu saéc taâm lyù nhaân vaät, theá giôùi taâm hoàn cuûa con ngöôøi. ÔÛ theá kyû XIX caùc nhaø lyù luaän baét ñaàu nghieân cöùu veà hình thöùc cuûa tieåu thuyeát, ñaàu tieân laø caùc nhaø laõng maïn. Selinh vaïch roõ raèng nhaø vieát tieåu thuyeát bao quaùt moïi phaïm vi cuûa hieän thöïc, moïi bieåu hieän cuûa duïc voïng con ngöôøi, söï taùi hieän caùi bi cuõng nhö caùi haøi “nhöng vôùi ñieàu kieän baûn thaân nhaø thô khoâng ñöôïc maéc phaûi caû caùi naøy laãn caùi kia”, 1 “tieåu thuyeát phaûi trôû thaønh taám göông soi tieán trình chung nhöõng söï nghieäp cuûa con ngöôøi vaø cuoäc soáng, bôûi vaäy noù khoâng theå laø böùc tranh rieâng bieät veà caùc phong tuïc trong ñoù chuùng ta khoâng bao giôø vöôït khoûi giôùi haïn moät phaïm vi chaät heïp cuûa nhöõng quan heä xaõ hoäi duø laø moät thaønh phoá lôùn nhaát ñi nöõa hay giôùi haïn moät daân toäc vôùi söï haïn cheá trong ñôøi soáng cuûa noù” 2. Khi goïi tieåu thuyeát laø “thaàn thoaïi rieâng tö”, Selinh ñoøi hoûi ngöôøi vieát tieåu thuyeát moâ taû moät caùch töôïng tröng nhöõng söï kieän naøy hay khaùc, nhaân vaät ñoùng vai troø cuûa caùc bieåu töôïng. ÑonKiHote vaø Xaêng Soâ laø nhöõng nhaân vaät nhö vaäy. Trong hoï khoâng phaûi laø nhöõng neùt hieän thöïc cuûa ngöôøi Taây ban nha theá kyû XVI. Nhaân vaät cuûa Cervantes theå hieän hai kieåu tính caùch con ngöôøi, kieåu lyù töôûng vaø kieåu hieän thöïc. Khaùc vôùi Selinh, Heâghen gaén lieàn tieåu thuyeát vôùi vieäc moâ taû xaõ hoäi cuï theå, oâng lyù giaûi noù nhö laø “anh huøng ca tö saûn hieän ñaïi” trong ñoù coù “söï ña daïng cuûa nhöõng lôïi ích, nhöõng traïng thaùi, nhöõng tính caùch, nhöõng quan heä trong ñôøi soáng, caùi boái caûnh roäng lôùn cuûa toaøn boä theá giôùi”. 3 Heâghen cho raèng tieåu thuyeát xuaát hieän vaøo thôøi kyø tan raõ cuûa ngheä thuaät, khi maø cuoäc soáng bò yù nieäm tuyeät ñoái boû rôi, maát heát nhöõng cô sôû thuoäc baûn theå. Bôûi vaäy, nhaø vaên cuûa tieåu thuyeát baát hoaø vôùi xaõ hoäi. Heâghen vieát: “Xung ñoät thoâng thöôøng thích hôïp nhaát vôùi tieåu thuyeát laø xung ñoät giöõa chaát thô cuûa traùi tim vaø chaát vaên xuoâi ngöôïc laïi cuûa nhöõng quan heä cuõng nhö tính ngaãu nhieân cuûa caùc hoaøn caûnh beân ngoaøi” 4. Heâghen ñaõ thaáy ñöôïc söï thuø ñòch cuûa xaõ hoäi tö baûn vôùi ngheä thuaät chaân chính, nhaø tieåu thuyeát coù quyeàn pheâ phaùn cuoäc soáng taàm thöôøng haøng ngaøy. Heâghen khaúng ñònh tieåu thuyeát coù khaû naêng pheâ phaùn, mieâu taû con ngöôøi trong moái xung ñoät vôùi moâi tröôøng xung quanh, ñoàng 1 Selinh. Trieát hoïc ngheä thuaät. Theo Gulaieùp, Lyù luaän vaên hoïc, sñd, trang 250. 2 Selinh. Trieát hoïc ngheä thuaät. Theo Gulaieùp, Lyù luaän vaên hoïc, sñd, trang 250. 3 Heâghen. Nhöõng baøi giaûng Myõ hoïc. Theo Gulaieùp, Lyù luaän vaên hoïc, sñd, trang 251. 4 Heâghen. Nhöõng baøi giaûng Myõ hoïc. Theo Gulaieùp, Lyù luaän vaên hoïc, sñd, trang 251. 12
14. thôøi oâng cho raèng khoâng theå saùng taïo ñöôïc treân cô sôû xaõ hoäi tö saûn nhöõng söû thi theo kieåu “Iliaùt” cuûa Homere. Song oâng laïi cho raèng khuynh höôùng pheâ phaùn, ñaû kích trong ngheä thuaät laø söï ñi cheäch khoûi baûn chaát chaân chính cuûa ngheä thuaät voán coù söù meänh moâ taû caùi ñeïp. Belinxki ñaõ phaùt huy nhöõng maët tích cöïc vaø gaït boû nhöõng maët tieâu cöïc trong myõ hoïc Heâghen, oâng keát hôïp moät caùch höõu cô lyù luaän veà tieåu thuyeát vôùi heä tö töôûng daân chuû caùch maïng. Hình thöùc cuûa tieåu thuyeát loâi cuoán oâng bôûi khaû naêng nghieân cöùu hieän thöïc moät caùch toaøn dieän, phôi baøy soá phaän bi thaûm cuûa caù nhaân con ngöôøi trong xaõ hoäi noâng noâ chuyeân cheá cuûa nöôùc Nga ñöông thôøi. Trong baøi baùo “Baøn veà truyeän vöøa Nga vaø caùc truyeän vöøa cuûa Goâgoân”, Beâlinxki ñaõ vaïch roõ raèng tieåu thuyeát thích hôïp “vôùi vieäc trình baøy con ngöôøi moät caùch thi vò, con ngöôøi ñöôïc xem xeùt trong moái quan heä vôùi ñôøi soáng xaõ hoäi, vaø ñoù chính laø bí quyeát thaéng lôïi phi thöôøng cuûa noù vaø öu theá tuyeät ñoái cuûa noù”.1 Ngöôïc laïi vôùi Heâghen, Beâlinxki khoâng xeáp tieåu thuyeát vaøo thôøi kyø ñi xuoáng, maø ñi leân trong quaù trình phaùt trieån ngheä thuaät theá giôùi. Nhöõng xu höôùng pheâ phaùn ñang taêng leân trong saùng taùc cuûa caùc nhaø tieåu thuyeát ñöôïc Beâlinxki xem nhö laø nhöõng chöùng côù khoâng phaûi veà söï suy thoaùi cuûa ngheä thuaät, maø traùi laïi, veà cao traøo cuûa noù. Theo oâng, do maâu thuaãn cuûa xaõ hoäi ngaøy caøng saâu saéc vaø gay gaét, vaên hoïc nghieân cöùu cuoäc soáng laøm saùng toû tình caûnh bi thaûm cuûa con ngöôøi, söï baát coâng trong xaõ hoäi noâng noâ chuyeân cheá cuûa nöôùc Nga. Ñoâbroâliuboáp trong baøi baùo “Nhöõng baøi thô cuûa Ivan Nikitin” ñaõ vieát: “Trong taát caû moïi khoa hoïc ngöôøi ta ñeàu lyù giaûi khaùi nieäm veà xaõ hoäi; thô ca (theo nghóa roäng) töø laâu cuõng ñaõ naém baét ñoái töôïng ñoù; tieåu thuyeát, saûn phaåm cuûa thôøi ñaïi môùi baét nguoàn tröïc tieáp töø quan ñieåm môùi veà cô caáu cuûa nhöõng quan heä xaõ hoäi, cuõng nhö veà nguyeân nhaân cuûa söï baát hoaø chung ” 2. Khi xem tieåu thuyeát laø “söû thi cuûa ñôøi tö”, caùc nhaø daân chuû caùch maïng Nga khoâng qui chöùc naêng cuûa noù vaøo söï trình baøy nhöõng caûm xuùc cuûa nhaân vaät ñau khoå do nhöõng trôù treâu cuûa soá phaän (Vieäc ñoù do tröôøng ca ñaûm nhaän), maø thaáy nhieäm vuï cuûa noù tröôùc heát trong vieäc phaân tích coù pheâ phaùn nhöõng hình thöùc voâ nhaân ñaïo cuûa thöïc taïi baèng caùch moâ taû chaân thaät baûn chaát phi nhaân cuûa chuùng. F.Ang ghen trong thö göûi Mina Cauki ngaøy 22-11-1885 ñaõ chæ ra raèng tieåu thuyeát phaûi “moâ taû chaân thaät nhöõng quan heä hieän thöïc”, laøm lung lay “chuû nghóa laïc quan cuûa theá giôùi tö baûn”.3 Leânin nhìn thaáy söùc maïnh cuûa chuû nghóa hieän thöïc trong saùng taùc cuûa L.Toânxtoâi tröôùc heát ôû söï pheâ phaùn gay gaét xaõ hoäi, trong vieäc loät traàn taát caû vaø baát kyø maët naï naøo” ñang che giaáu nhöõng thieát cheá xaõ hoäi Nga sau ngaøy caûi caùch. Sang theá kyû XX, tieàm thöùc ngaøy caøng xaâm nhaäp tieåu thuyeát. Vaên hoïc khoâng phaûi chæ laø hình thaùi yù thöùc, noù coøn laø tieáng noùi cuûa tieàm thöùc, cuûa giaác mô. Con ngöôøi phaùt hieän ngaøy caøng nhieàu khaû naêng vaø uaån khuùc chìm trong theá giôùi tieàm thöùc voâ cuøng taän. Ôû phöông Taây, tieåu thuyeát tieàm thöùc ngaøy caøng laán aùt tieåu thuyeát yù thöùc: Proust, Joyce, Kafka, Faulkneû, RobertvonMusil, VirginiaWoolf ÔÛ phöông Ñoâng, tieåu thuyeát laø moät theå loaïi coù cô sôû phaùt trieån laâu ñôøi. Danh töø “tieåu thuyeát” xuaát hieän khaù sôùm. Trong “Ngheä vaên chæ” cuûa Haùn thö vieát: “Nguoàn goác cuûa tieåu thuyeát laø nhöõng chuyeän vuïn vaët nôi phoá phöôøng, thoân daõ maø quan laïi thu nhaët laïi nhaèm khaûo saùt tình hình tö töôûng, chính trò vaø phong tuïc taäp quaùn cuûa nhaân daân”. Tieåu thuyeát “Chi nhaân” ñöôïc xem nhö maàm moáng sô khai cuûa tieåu thuyeát. Ñôøi Ñöôøng tieåu thuyeát 1 Beâlinxki. Toaøn taäp. Theo Gulaieùp ,Lyù luaän vaên hoïc, sñd, trang 252. 2 Beâlinxki. Toaøn taäp. Theo Gulaieùp, Lyù luaän vaên hoïc, sñd, trang 253. 3 Gulaieùp, Lyù luaän vaên hoïc, sñd, trang 254. 13
15. truyeàn kyø phaùt trieån. Tieáp theo laø tieåu thuyeát thoaïi baûn ñôøi Toáng. Ñôøi Minh baét ñaàu xuaát hieän nhöõng boä tieåu thuyeát chöông hoài daøi, nhö Tam quoác dieãn nghóa, Thuyû höû, Taây du kyù, Kim bình mai. Tieåu thuyeát ñôøi Minh ñaùnh daáu böôùc phaùt trieån lôùn trong tieåu thuyeát coå ñieån Trung quoác. Sang ñôøi Thanh tieåu thuyeát ñaït ñeán trình ñoä phaùt trieån röïc rôõ, vôùi nhöõng boä tieåu thuyeát noåi tieáng nhö Lieâu trai chí dò, Nho laâm ngoaïi söû, Hoàng laâu moäng. Tieåu thuyeát Vieät nam môùi ñöôïc phaùt trieån vaøo nhöõng naêm 30 cuûa theá kyû XX, baét ñaàu baèng nhöõng truyeän ngaén cuûa Phaïm Duy Toán, Nguyeãn Baù Hoïc, vaø nhöõng truyeän daøi cuûa Nguyeãn Troïng Thuaät, Böûu Ñình, Hoaøng Ngoïc Phaùch, Hoà Bieåu Chaùnh. Tieåu thuyeát cuûa Töï löïc vaên ñoaøn coù nhöõng ñoùng goùp nhaát ñònh veà noäi dung vaø hình thöùc ngheä thuaät. Tieåu thuyeát hieän thöïc cuûa Ngoâ Taát Toá, Nguyeãn Coâng Hoan, Nguyeân Hoàng, Vuõ Troïng Phuïng, Nam Cao ñaõ ñaït ñöôïc nhöõng thaønh töïu xuaát saéc, ñöa vaên hoïc Vieät nam hoaø nhaäp vaøo vaên hoïc hieän ñaïi theá giôùi. Sau caùch maïng thaùng Taùm naêm 1945, tieåu thuyeát Vieät nam böôùc vaøo chaëng ñöôøng phaùt trieån môùi theo ñöôøng loái vaên ngheä Maùc-xít döôùi söï laõnh ñaïo cuûa ñaûng coäng saûn Vieät nam, ñaõ ghi laïi ñöôïc böùc tranh xaõ hoäi vaø cuoäc soáng chieán ñaáu, lao ñoäng anh huøng cuûa nhaân daân ta qua hai cuoäc khaùng chieán choáng Phaùp vaø choáng Myõ, thoáng nhaát toå quoác vaø xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi. 2. Vaán ñeà hö caáu ngheä thuaät trong tieåu thuyeát Hö caáu raát caàn thieát trong saùng taïo ngheä thuaät noùi chung, ñaëc bieät laø trong tieåu thuyeát, nhaø ngheä syõ luoân luoân phaûi söû duïng ñeán hö caáu. Hö caáu laøm cho hình töôïng ngheä thuaät chaân thöïc, sinh ñoäng hôn, ñieån hình hôn, giöõ ñöôïc söï thoáng nhaát, hoaø ñieäu giöõa khaùi quaùt hoaù vaø caù theå hoaù. Tieåu thuyeát laø moät theå loaïi töï söï lôùn. ÔÛ ñaây caàn phaûi nhaéc laïi yù kieán cuûa F. Aêngghen veà Banzaéc: “Trong Taán troø ñôøi ñaõ caáp cho ta caùi lòch söû hieän thöïc tuyeät dieäu nhaát cuûa xaõ hoäi Phaùp, baèng caùch mieâu taû, döôùi hình thöùc bieân nieân söû, gaàn nhö töøng naêm moät, töø 1816 ñeán 1848, söï thaâm nhaäp ngaøy caøng maïnh cuûa giai caáp tö saûn ñang lôùn maïnh vaøo xaõ hoäi quí toäc, - taàng lôùp naøy sau 1815 ñaõ xaây döïng laïi haøng nguõ, vaø trong chöøng muïc coù theå ñöôïc, ñaõ neâu leân maãu möïc cuûa tính chaát lòch söû kieåu caùch Phaùp coå xöa ”. “Xung quanh caùi böùc tranh trung taâm naøy, Banzaéc ñaõ taäp trung taát caû lòch söû cuûa xaõ hoäi Phaùp, ôû ñaây toâi ñaõ bieát ñöôïc, ngay caû theo yù nghóa kinh teá hoïc, nhieàu chi tieát (chaúng haïn veà söï phaân phoái laïi ñoäng saûn vaø baát ñoäng saûn sau cuoäc caùch maïng) hôn caû caùc quyeån saùch cuûa taát caû nhöõng nhaø chuyeân moân: caùc söû gia, caùc nhaø kinh teá hoïc, caùc nhaø thoáng keâ cuûa thôøi kyø naøy goäp laïi”.1 Nhö vaäy, Banzaéc ñaõ moâ taû caû “lòch söû xaõ hoäi Phaùp” khoâng phaûi baèng söï sao cheùp maùy moùc, maø phaûi thoâng qua söï choïn loïc, ñieån hình hoaù, töùc laø hö caáu ngheä thuaät. Trong tieåu thuyeát, nhaø vaên khoâng chæ ñeà caäp ñeán moät con ngöôøi maø ñeà caäp ñeán nhieàu kieåu ngöôøi khaùc nhau, khoâng chæ ñeà caäp ñeán moät söï kieän hoaëc caûnh ngoä, maø mieâu taû haøng loaït nhöõng söï kieän vaø caûnh ngoä thuoäc nhieàu moâi tröôøng vaø tình huoáng khaùc nhau. Taát caû nhöõng söï kieän, caûnh ngoä vaø con ngöôøi ñoù ñöôïc toå chöùc laïi vôùi nhau trong nhöõng moái quan heä chaët cheõ, cuøng vaän ñoäng vaø phaùt trieån ñeå theå hieän moät chuû ñeà tö töôûng nhaát ñònh. Hö caáu coøn giuùp cho nhaø vaên xaây döïng ñöôïc nhöõng tính caùch ñieån hình vaø hoaøn caûnh ñieån hình. Tieåu thuyeát phaûn aùnh nhöõng böùc tranh xaõ hoäi roäng lôùn vôùi nhieàu nhaân vaät, nhieàu söï vieäc trong nhöõng moái quan heä raøng buoäc heát söùc phöùc taïp qua moät quaù trình vaän ñoäng vaøphaùt trieån, taát caû ñieàu ñoù baét buoäc ngöôøi vieát phaûi söû duïng hö caáu. 1 C. Maùc-F.Aêngghen-V.I. Leânin. Veà vaên hoïc vaø ngheä thuaät. Nxb Söï thaät, Haø noäi, 1977, trang 385-386. 14
16. Caùc nhaø vaên hieän thöïc lôùn ñeàu raát coi troïng vai troø hö caáu ngheä thuaät. Nhaän xeùt veà nhöõng nhaân vaät cuûa Tuoácgheânheùp, L. Toânxtoâi cho raèng: “ Coù leõ khoâng coù nhöõng ngöôøi phuï nöõ nhö oâng moâ taû, nhöng khi oâng ñaõ moâ taû veà hoï thì hoï xuaát hieän. Ñuùng nhö vaäy, veà sau naøy toâi ñaõ thaáy nhöõng ngöôøi phuï nöõ Tuoácgheânheùp trong cuoäc soáng”.1 A leáchxaâyToânxtoâi xem “Hö caáu ngheä thuaät laø caëp maét ñeå phaùt hieän nhöõng hieän töôïng ñieån hình trong cuoäc soáng. Taát caû trong Quan thanh tra ñeàu laø hö caáu, haàu nhö khoâng coù thaät, nhöng cho ñeán ngaøy nay, nhöõng vieân chöùc thaønh thò, nhö Khleâ-xta-coáp vaãn chaøo hoûi chuùng ta treân taøu ñieän. Caàn phaûi laøm vieäc nhö vaäy trong lónh vöïc hö caáu: phaûi thu nhaët töøng phaàn, töøng maåu nhöõng ñieån hình vaø coù tính chaát ñieån hình”2. Phöông thöùc ñieån hình hoaù cuûa tieåu thuyeát döïa vaøo söï toång hôïp nhieàu söï vieäc, nhieàu con ngöôøi ñeå saùng taïo neân nhöõng söï vieäc vaø nhaân vaät ñieån hình. L.Toânxtoâi cho raèng “Caàn phaûi quan saùt nhieàu ngöôøi cuøng loaïi ñeå xaây döïng moät kieåu ngöôøi nhaát ñònh”, cuõng nhö Goocki cho raèng caàn phaûi quan saùt haøng traêm haøng ngaøn nhöõng vieân chöùc, nhöõng coá ñaïo, ñeå xaây döïng neân moät ñieån hình vieân chöùc, coá ñaïo, thì caùc taùc giaû ñoù ñaõø chæ ra vai troø quan troïng cuûa hö caáu trong saùng taïo ngheä thuaät. Puskin cuõng nhaán maïnh vai troø cuûa hö caáu: “Qua chöõ “tieåu thuyeát”, chuùng ta hieåu laø caû moät thôøi ñaïi lòch söû ñöôïc phaùt trieån trong caâu chuyeän hö caáu”.3 Ngay trong nhöõng cuoán tieåu thuyeát lòch söû, nhaø vaên vaãn keát hôïp vieäc mieâu taû moät caùch xaùc thöïc nhöõng söï vieäc vaø caùc cöù ñieåm lòch söû vôùi vieäc saùng taïo nhöõng tính caùch vaø hoaøn caûnh môùi do hö caáu taïo neân. Chieán tranh vaø hoaø bình cuûa L.Toânxtoâi laø moät cuoán tieåu thuyeát nhö vaäy. 3. Nhaân vaät trong tieåu thuyeát Ph.Aêng ghen ñaõ nhaän xeùt veà chuû nghóa hieän thöïc: “Theo toâi, ngoaøi chi tieát chaân thöïc, chuû nghóa hieän thöïc coøn ñoøi hoûi moät söï taùi hieän chaân thöïc nhöõng tính caùch ñieån hình trong nhöõng hoaøn caûnh ñieån hình” 4. Trong thö göûi cho C. Cau-xki ngaøy 26-11-1885, Aêng ghen ñaõ vieát: “Moãi nhaân vaät laø moät ñieån hình, nhöng ñoàng thôøi laïi laø moät caù nhaân hoaøn toaøn cuï theå, laø “con ngöôøi naøy” nhö oâng giaø Heâghen noùi”.5 Qua yù kieán cuûa F.Ang ghen, ta ñaõ thaáy ñöôïc nhöõng yeâu caàu veà xaây döïng nhaân vaät trong tieåu thuyeát. Nhaân vaät trong tieåu thuyeát ñöôïc trình baøy vaø phaùt trieån qua nhieàu caûnh ngoä, nhieàu söï kieän cuõng nhö trong moái quan heä taùc ñoäng qua laïi vôùi nhöõng nhaân vaät khaùc. Caùc nhaân vaät thöôøng ñöôïc xaùc ñònh trong nhöõng hoaøn caûnh cuï theå, coù lai lòch roõ raøng, coù soá phaän vaø con ñöôøng ñi trong taùc phaåm. Nhöõng caûnh ngoä vaø nhöõng tình huoáng maø nhaân vaät traûi qua goùp phaàn khaéc hoaï roõ tính caùch nhaân vaät. Maët khaùc, nhaân vaät trong tieåu thuyeát ñöôïc khai thaùc treân nhieàu bình dieän veà ngoaïi hình cuõng nhö noäi taâm, qua haønh ñoäng beà ngoaøi cuõng nhö trong suy nghó, tình caûm beân trong. Xaây döïng nhaân vaät, nhaø vaên söû duïng nhieàu phöông thöùc khaùc nhau, nhö keå chuyeän, mieâu taû, vaän duïng ngoân ngöõ nhaân vaät keát hôïp vôùi ngoân ngöõ keå chuyeän, ñoái thoaïi, ñoäc thoaïi, thôøi gian, khoâng gian, keå caû gioïng ñieäu cuûa taùc phaåm. Nhieàu nhaø vaên lôùn ñaõ xaây döïng ñöôïc nhöõng nhaân vaät coù tính caùch roõ reät vaø coù söùc soáng maïnh meõ. Nhöõng nhaân vaät 1 Lyù luaän vaên hoïc. Vieän haøn laâm khoa hoïc Lieân xoâ, taäp I, trang 316. Theo lyù luaän vaên hoïc. Haø Minh Ñöùc chuû bieân,Nxb giaùo duïc, H.1973, Phaàn Taùc phaåm vaên hoïc, trang 107. A. Toânxtoâi baøn veà vaên hoïc. 2 Theo Lyù luaän vaên hoïc (Haø Minh Ñöùc chuû bieân). Nxb Giaùo duïc, H.,1973, Phaàn Taùc phaåm vaên hoïc, tr. 108. 3 Timoâfieùp. Nguyeân lyù lyù luaän vaên hoïc. Trang 132. 4 C.Maùc – I. Aêng ghen-V.I Leânin Veà vaên hoïc ngheä thuaät. Nxb söï thaät. H. 1997, trang 384. 5 C.Maùc – I. Aêng ghen-V.I Leânin Veà vaên hoïc ngheä thuaät. Nxb söï thaät. H. 1997, trang 380. 15
17. cuûa Banzaéc, cuûa L.Toânxtoâi, Tuoácgheânheùp nhö ñang ñi laïi, aên noùi, haønh ñoäng tröôùc maét chuùng ta. Ngöôøi vieát tieåu thuyeát roõ raøng coù nhöõng ñieàu kieän thuaän lôïi trong vieäc mieâu taû, ñaëc bieät laø söû duïng chi tieát ñeå khaéc hoaï tính caùch, veõ neân nhöõng böùc tranh veà ñôøi soáng xaõ hoäi sinh ñoäng y nhö thaät. Khoâng ôû theå loaïi naøo thuaän lôïi nhö trong tieåu thuyeát, nhaø vaên coù theå döøng laïi raát laâu ôû moät vaøi chi tieát naøo ñaáy ñeå moâ taû tæ mæ, kyõ caøng vôùi moät duïng yù ngheä thuaät ñeå laøm noåi roõ tính caùch nhaân vaät vaø chuû ñeà tö töôûng cuûa taùc phaåm. Goocki ñaõ nhaän xeùt veà nhaân vaät cuûa L.Toânxtoâi: “Caàn hoïc caùch theå hieän coù hình khoái, coù goùc caïnh vôùi nhöõng hình töôïng haàu nhö coù theå caûm giaùc ñöôïc moät caùch nhuïc theå cuûa Toânxtoâi. Chöa ai vöôït ñöôïc nhaø vaên naøy trong ngheä thuaät xaây döïng nhöõng hình töôïng thaät ñeán noãi ngöôøi ta cöù muoán laáy ngoùn tay maø choïc thöû”.1 Nhaân vaät trong tieåu thuyeát chaân thaät, sinh ñoäng, coù söùc soáng noäi taïi maïnh meõ, nhieàu khi buoäc nhaø vaên phaûi thay ñoåi nhöõng döï ñònh ban ñaàu cuûa mình. Gôt cho raèng caùi cheát cuûa Vectô laø ñieàu baát ngôø ñoái vôùi taùc giaû, cuõng nhö vieäc Ta-chi-a-na ñi laáy choàng (trong EpgheâniOâneghin) hay vieäc Ana töï töû (trong Ana Kareâmina) ñeàu naèm ngoaøi döï kieán ban ñaàu cuûa Puskin vaø L.Toânxtoâi. Vôùi nhöõng tieåu thuyeát hieän thöïc, loâgích noäi taïi cuûa nhaân vaät phaûi phuø hôïp vôùi loâgích khaùch quan cuûa ñôøi soáng. Vôùi tieåu thuyeát laõng maïn, loâgích cuûa nhaân vaät laø loâgích chuû quan cuûa taùc giaû xuaát phaùt töø moät lyù töôûng xaõ hoäi, lyù töôûng thaåm myõ hoaëc moät quan ñieåm trieát hoïc, ñaïo ñöùc naøo ñoù. Cuõng caàn phaân bieät nhaân vaät cuûa chuû nghóa laõng maïn vaø nhaân vaät cuûa chuû nghóa hieän thöïc. Tieåu thuyeát laõng maïn thöôøng vieát veà nhöõng moái tình ñaày soùng gioù, chia ly caùch trôû cuûa taàng lôùp thanh nieân trí thöùc ngheøo trong xaõ hoäi. Taâm hoàn hoï thöôøng chöùa chaát ñaày nhöõng hoaøi baõo cao xa nhieàu khi vieån voâng, hoï thích ñi nhöõng nôi xa laï, nhöõng chaân trôøi xa xaêm. Phuø hôïp vôùi kieåu ngöôøi nhö vaäy nhaân vaät thöôøng laø nhöõng coâ caäu tieåu thö hoïc sinh oám yeáu xanh xao, taâm hoàn ñau khoå vaø keát cuïc laø cheát non. Chuû nghóa hieän thöïc ñi vaøo caùi bình thöôøng khoâng töôûng töôïng xa xoâi. Nhaân vaät cuûa chuû nghóa hieän thöïc thöôøng coù nguyeân maãu ngoaøi ñôøi. Ñaët teân cho nhaân vaät cuõng phaûi chaân thöïc: chò Daäu, caùi Tyù, chí Pheøo khoâng ñaët teân ñeïp, teân hay. Banzaéc ñi vaøo nghóa ñòa Pari choïn teân cho nhaân vaät cuûa mình. Nhaân vaät cuûa chuû nghóa hieän thöïc thöôøng laø nhöõng con ngöôøi lao ñoäng ngheøo khoå cuûa xaõ hoäi, do ñoù thöôøng laø nhöõng con ngöôøi khoeû maïnh, to beùo, thoâ keäch. Nhaân vaät cuûa Nguyeãn Coâng Hoan thöôøng laø nhöõng con ngöôøi nheách nhaùc. TRUYEÄN VÖØA Veà ñaëc tröng theå loaïi giöõa tieåu thuyeát, truyeän vöøa, truyeän ngaén raát khoù xaùc ñònh. Ôû ñaây chuùng ñeàu söû duïng roäng raõi hö caáu vaø töôûng töôïng ñeå xaây döïng nhöõng tính caùch ñieån hình, veõ neân böùc tranh sinh hoaït xaõ hoäi, phong tuïc, taäp quaùn, tín ngöôõng vaø nhöõng moái quan heä xaõ hoäi phöùc taïp, phong phuù, ña daïng khaùc. Nhöõng nhaø vaên hieän thöïc thöôøng chuù yù mieâu taû ñôøi soáng ñau khoå eâ cheà cuûa nhöõng con ngöôøi ngheøo khoå trong xaõ hoäi. Veà hình thöùc bieåu hieän, caùc theå loaïi naøy ñeàu vaän duïng hình thöùc keå chuyeän vaø mieâu taû. Vai troø ngöôøi keå chuyeän giöõ moät vò trí quan troïng trong taùc phaåm. Do nhöõng ñaëc ñieåm gioáng nhau cô baûn nhö vaäy, neân ranh giôùi giöõa tieåu thuyeát vaø truyeän vöøa deã laãn loän. Ngöôøi ta goïi Chuoâng nguyeän hoàn ai cuûa Heâ-min-way laø tieåu thuyeát, vaø cuõng goïi Oâng giaø bieån caû, moät taùc phaåm coù dung löôïng beù hôn haún cuõng laø tieåu thuyeát, töông töï nhö vaäy Vôõ bôø vaø Xung kích cuûa Nguyeãn Ñình Thi ñeàu laø tieåu thuyeát Beâlinxki ñaõ caên cöù vaøo dung löôïng ñeå phaân bieät truyeän vöøa vôùi tieåu thuyeát. Truyeän vöøa nhö laø bieán theå cuûa tieåu thuyeát, nhö laø “Tieåu thuyeát nhöng coù dung löôïng 1 Lyù luaän vaên hoïc (Haø Minh Ñöùc chuû bieân). Nxb Giaùo duïc 1973. Phaàn Taùc phaåm vaên hoïc, trang 111. 16
18. nhoû hôn”1. Quan nieäm cuûa Beâlinxki ñaõ thoáng trò suaát moät theá kyû. Haø Minh Ñöùc ñöa ra hai ñaëc ñieåm: “Moät laø ñaëc ñieåm ñieån hình hoaù, hai laø dung löôïng”.2 Traàn Ñình Söû cuõng caên cöù vaøo dung löôïng khi oâng cho raèng “Truyeän vöøa laø theå loaïi vaên xuoâi töï söï côõ trung bình”.3 Nhöng oâng quan nieäm dung löôïng ôû ñaây khoâng phaûi nhö laø söï thu heïp phaïm vi taùi hieän ñôøi soáng. Nhieàu truyeän vöøa coù phaïm vi phaûn aùnh hieän thöïc raát roäng, nhö Ngöôøi con gaùi vieân ñaïi uyù, Taraùt Bunba, Khuùtgi Muraùt Dung löôïng truyeän vöøa theå hieän ôû bình dieän traàn thuaät. “So vôùi tieåu thuyeát, traàn thuaät cuûa truyeän vöøa thöôøng coâ ñoïng, haøm suùc hôn, baùm saùt söï phaùt trieån cuûa coát truyeän vaø ñaëc ñieåm cuûa nhaân vaät hôn”.4 Trong truyeän vöøa tieán ñoä traàn thuaät noùi chung “nhanh” hôn tieåu thuyeát, ñoái töôïng taùi hieän cuûa truyeän vöøa laø caùc söï kieän, caùc cuoäc ñôøi thöôøng laø ñaëc saéc khaùc thöôøng, hoaëc caùc hieän töôïng ñôøi soáng noåi baät. Trong caùc coâng trình cuûa N.Beùc coápxki, V. Koâginoáp, A. Nhinoáp vaø moät vaøi nhaø nghieân cöùu khaùc cho raèng truyeän vöøa veà nhöõng daáu hieäu cô baûn cuûa noù gaàn vôùi anh huøng ca thôøi coå ñaïi hôn laø vôùi nhöõng taùc phaåm söû thi thôøi ñaïi môùi. Ñoái töôïng cuûa noù laø cuoäc soáng ôû daïng töï söï traàm tónh. Noù thöôøng thöôøng khoâng ñeà caäp ñeán nhöõng tình theá bi thaûm mang tính kòch gay gaét, nhöõng caùi naøy laïi loâi cuoán söï chuù yù cuûa ngöôøi vieát tieåu thuyeát. Nhöõng ñaëc ñieåm hình thöùc cuûa “truyeän vöøa” ñöôïc boäc loä moät caùch ñaày ñuû nhaát trong caùc taùc phaåm mang tính chaát tieåu söû nhö: “Kyù söï gia ñình” cuûa X.Aùcxacoáp, boä ba töï thuaät cuûa L.Toânxtoâi, nhöõng taäp töï truyeän cuûa Garin Mikhailoâpxki, M.Goocki vaø nhieàu nhaø vaên khaùc5. Song tính töï söï traàm tónh, töôøng thuaät khoan thai khoâng phaûi laø daáu hieäu baét buoäc ñoái vôùi taát caû caùc truyeän vöøa. Moät soá taùc phaåm trong ñoù noåi baät leân ôû tính kòch raát roõ, ôû nhöõng xung ñoät gay gaét vaø do ñoù gaàn vôùi tieåu thuyeát, nhö nhöõng truyeän vöøa cuûa Goâ-goân (“Chieác aùo khoaùc”, “Ñaïi loä Nheùpxki”, “Nhaät kyù ngöôøi ñieân”) boäc loä nhöõng ñau ñôùn, soá phaän bi kòch cuûa nhöõng con ngöôøi nhoû beù trong xaõ hoäi noâng noâ Nga. Nhöõng truyeän vöøa cuûa Ñoâxtoâiepxki “Ngöôøi gioáng nhö ñuùc”, “Baø chuû”, “Necoâca Nhedô va loáp” noåi tieáng veà phöông phaùp taâm lyù saâu saéc vaø bi kòch caù nhaân, xöùng ñaùng ñöôïc goïi laø “tieåu thuyeát nhoû”. Nhö vaäy khi phaân loaïi caùc theå loaïi töï söï, caàn phaûi döïa vaøo caùc tieâu chuaån khoâng chæ coù tính chaát soá löôïng maø caû nhöõng tieâu chuaån veà chaát löôïng, ngoaøi ra coøn caàn chuù yù ñeán “Kieåu tö duy” cuûa nhaø vaên. Moät soá nhaø vaên tuyø thuoäc vaøo quan ñieåm chính trò – xaõ hoäi, quan ñieåm myõ hoïc, veà tö chaát taâm lyù vaø phong caùch ñaõ xaây döïng nhöõng taùc phaåm kieåu “töï söï traàm tónh khoan thai” nhö Puskin, Tuoácgheânheùp, Goânsaroáp. Coøn ôû Leùcmontoáp. Goâgoân, Ñoâxtoiepxki thì traùi laïi, taát caû ñeàu toaùt ra “tinh thaàn tieåu thuyeát”, chöùa ñaày nhöõng xung ñoät gay gaét. TRUYEÄN NGAÉN Truyeän ngaén laø hình thöùc töï söï loaïi nhoû. Noù khaùc vôùi truyeän vöøa ôû dung löôïng nhoû hôn, taäp trung moâ taû moät söï kieän naøo ñoù xaåy ra trong ñôøi cuûa moät vaøi nhaân vaät trong moät thôøi ñieåm nhaát ñònh, coù khi chæ boäc loä moät neùt naøo ñoù cuûa nhaân vaät. “Ngöôøi trong bao” cuûa Seâkhoáp nhaán maïnh tính chaát thuû cöïu trong yù thöùc cuûa Beâlicoáp, noãi sôï haõi cuûa gaõ tröôùc moïi ñoåi môùi. Tính chaát moät söï kieän, moät vaán ñeà laø ñaëc ñieåm tieâu bieåu cuûa truyeän ngaén. Ngöôøi 1 Beâlinxki. Phaân chia thô ca ra caùc loaïi theå. Theo Gulaieùp. Lyù luaän vaên hoïc, sñd, trang 255. 2 Cô sôû lyù luaän vaên hoïc. Toå boä moân lyù luaän vaên hoïc caùc tröôøng ñaïi hoïc Sö phaïm Haø Noäi, Vinh vaø ñaïi hoïc Toång hôïp Haø Noäi - Taäp III, Phaàn Loaïi theå vaên hoïc, Nxb Giaùo duïc, H., 1973, trang 115. 3 Traàn Ñình Söû. Lyù luaän vaên hoïc. Nxb Giaùo duïc, H., 1997, trang 316. 4 Lyù luaän vaên hoïc. Phöông Löïu (chuû bieân). Sñd, trang 396. 5 Xin xem V. Koâginoáp, Truyeän vöøa, Töø ñieån baùch khoa giaûm löôïc veà vaên hoïc. Theo Gulaieùp - Lyù luaän vaên hoïc, sñd, trang 256. 17
19. vieát truyeän ngaén thöôøng ñöa ra moät tình huoáng trong ñoù nhaân vaät töï boäc loä mình moät caùch roõ raøng nhaát. Cô sôû cuûa truyeän ngaén thöôøng laø moät tröôøng hôïp rieâng leû cuûa cuoäc soáng mang tính “kheùp kín”, coù ñaàu coù ñuoâi, trong ñoù nhöõng ñaëc ñieåm cuûa bieán coá ñöôïc moâ taû hay tính caùch cuûa con ngöôøi ñöôïc phôi baøy khaù troïn veïn. Truyeän ngaén thöôøng höôùng tôùi khaéc hoaï moät hieän töôïng, phaùt hieän moät neùt baûn chaát trong quan heä nhaân sinh hay ñôøi soáng taâm hoàn con ngöôøi. Chính vì vaäy maø trong truyeän ngaén thöôøng coù ít nhaân vaät, ít söï kieän phöùc taïp. Neáu tieåu thuyeát laø moät theá giôùi thì truyeän ngaén laø moät maûnh nhoû cuûa theá giôùi. Truyeän ngaén khoâng nhaèm tôùi vieäc khaéc hoaï nhöõng tính caùch ñieån hình coù caù tính ñaày ñaën, nhieàu maët trong moái quan heä vôùi hoaøn caûnh. Nhaân vaät trong truyeän ngaén thöôøng hieän thaân cho moät traïng thaùi quan heä xaõ hoäi, yù thöùc xaõ hoäi hoaëc moät traïng thaùi toàn taïi naøo ñoù cuûa con ngöôøi. Truyeän ngaén ñoøi hoûi nhaø vaên phaûi coù trình ñoä ngheä thuaät ñieâu luyeän, bieát saép xeáp nhieàu vaán ñeà trong moät khoâng gian nhoû heïp. Ñaëc ñieåm cuûa truyeän ngaén laø tính ngaén goïn trong töôøng thuaät, tính doàn neùn coâ ñuùc, tính haøm suùc ngheä thuaät. Sau khi ñoïc truyeän ngaén “Baøi ca con lôïn” cuûa Tacaruca Teâcu, K.Ximoânoáp ñaõ vieát moät caùch khaâm phuïc: “Thaät khoù maø hình dung ra ñöôïc laø, truyeän ngaén naøy veûn veïn chæ coù möôøi hai trang! Hôn möôøi naêm trong cuoäc soáng ôû moät vuøng noâng thoân Nhaät baûn, maáy soá phaän ñieån hình ñoái vôùi nöôùc Nhaät trong nhöõng naêm boán möôi vaø naêm möôi ñi qua tröôùc maét chuùng ta treân nhöõng trang truyeän ngaén”.1 Ngöôøi vieát truyeän ngaén chæ taäp trung chuù yù vaøo caùi cô baûn, vöùt boû sang beân taát caû nhöõng gì xa xoâi. Ñieàu ñaëc bieät laø chi tieát mang moät giaù trò ngheä thuaät ñaëc bieät trong truyeän ngaén. “Caùi oâ” vaø “Ñoâi giaøy” cuûa Beâlicoáp (trong truyeän “Ngöôøi trong bao” cuûa SeâKhoáp) ñaõ vaïch roõ “tính coå loã” cuûa gaõ. Trong truyeän ngaén, toaøn boä quaù trình thuaät chuyeän taäp trung vaøo moät moái, nhaø vaên boû qua nhöõng khaâu thöù yeáu hoaëc chæ nhaéc qua veà chuùng. Jaéc Lôn ñôn ñaõ khuyeân An Na Xtôrunxkaia: “Chò haõy nhôù ñieàu sau ñaây: Caàn phaûi haïn cheá caâu chuyeän baèng nhöõng khung thôøi gian heát söùc chaët cheõ – moät ngaøy, neáu coù theå moät giôø vaø neáu nhö phaûi bao quaùt moät khoaûng thôøi gian lôùn, - haøng maáy thaùng – nhö ñieàu ñoù ñoâi khi vaãn thöôøng xaûy ra trong caùc truyeän ngaén xuaát saéc nhaát, thì haõy söû duïng caùch keå chuyeän töôïng tröng ñôn giaûn vaø mau leï, thoâng baùo veà thôøi gian ñaõ troâi qua vaø chæ keå chuyeän veà nhöõng thôøi ñieåm quyeát ñònh maø thoâi”.2 Truyeän ngaén vieát ra laø ñeå ñoïc lieàn moät maïch khoâng nghæ. Tính lieân tuïc cuûa aán töôïng ñoøi hoûi ngöôøi vieát truyeän ngaén phaûi coâ ñoïng toái ña, anh ta phaûi söû duïng vôùi hieäu quaû toái ña khoaûng thôøi gian maø anh ta ñöa vaøo trong truyeän vôùi vieäc saép xeáp kheùo leùo caùc söï kieän, chi tieát, tình tieát laøm cho coát truyeän uyeån chuyeån, mau leï, loâi cuoán ngöôøi ñoïc. Do vaäy, dung löôïng khoâng lôùn cuûa truyeän ngaén khoâng phaûi laø moät daáu hieäu hình thöùc, maø laø chæ soá veà tính haøm suùc ñaëc bieät veà noäi dung. 1 Chuyeån daãn theo Gulaieùp, Lyù luaän vaên hoïc, sñd, trang 258. 2 Chuyeån daãn theo Gulaieùp, Lyù luaän vaên hoïc, sñd, trang 259. 18
20. LOAÏI TRÖÕ TÌNH I. Khaùi nieäm Loaïi tröõ tình nhaèm boäc loä nhöõng caûm xuùc, suy nghó cuûa chuû theå saùng taïo tröôùc nhöõng hieän töôïng naøy hay khaùc cuûa hieän thöïc gaây ra. Neáu trong loaïi töï söï caùi chính laø söï vieäc, söï kieän, laø soá phaän cuûa nhaân vaät thì trong loaïi tröõ tình, caùi chính laø söï chia seû, giaõi baøy tö töôûng, tình caûm, caûm xuùc, taâm traïng cuûa nhaø thô tröôùc moät hieän töôïng naøo ñoù cuûa cuoäc soáng. Thoân Ñoaøi ngoài nhôù thoân Ñoâng, Moät ngöôøi chín nhôù möôøi mong moät ngöôøi. Gioù möa laø beänh cuûa trôøi, Töông tö laø beänh cuûa toâi yeâu naøng. Hai thoân chung laïi moät laøng, Côù sao beân aáy chaúng sang beân naøy? Ngaøy qua ngaøy laïi qua ngaøy, Laù xanh nhuoäm ñaõ thaønh caây laù vaøng. Baûo raèng caùch trôû ñoø giang Khoâng sang laø chaúng ñöôøng sang ñaõ ñaønh. Nhöng ñaây caùch moät ñaàu ñình, Coù xa xoâi maáy maø tình xa xoâi (Töông tö – Nguyeãn Bính) Ngoaøi nhöõng caûm xuùc vaø taâm traïng khaéc khoaûi nhôù mong ra ta khoâng bieát gì khaùc veà con ngöôøi vaø nguyeân nhaân cuï theå daãn ñeán nhöõng noãi nieàm ñoù. Thöôøng nhöõng hieän töôïng beân ngoaøi thuùc ñaåy nhaø thô saùng taùc laø nhöõng hieän töôïng khoâng coù gì troïng ñaïi, nhöng chuùng gaây ra trong hoï nhieàu lieân töôûng, tình caûm vaø yù nghó, nhöõng caùi naøy trôû thaønh ñoái töôïng theå hieän cuûa baøi thô. Trong baøi Traøng giang cuûa Huy Caän, nhöõng hình aûnh töôûng nhö voâ nghóa: cuûi moät caønh khoâ, coàn nhoû, beán coâ lieâu, beøo daït haøng noái haøng ñaõ gôïi neân cho taùc giaû raát nhieàu suy nghó, caûm xuùc veà cuoäc ñôøi, veà con ngöôøi vaø veà queâ höông: Soùng gôïn traøng giang buoàn ñieäp ñieäp. Con thuyeàn xuoâi maùi nöôùc song song. Thuyeàn veà nöôùc laïi saàu traêm ngaû Cuûi moät caønh khoâ laïc maáy doøng. Lô thô coàn coû gioù ñìu hiu. Ñaâu tieáng laøng xa vaõn chôï chieàu. Naéng xuoáng, trôøi leân saâu choùt voùt; Soâng daøi, trôøi roäng, beán coâ lieâu. Beøo daït veà ñaâu haøng noái haøng; Meânh moâng khoâng moät chuyeán ñoø ngang Khoâng caàu gôïi chuùt nieàm thaân maät. Laëng leõ bôø xanh tieáp baõi vaøng. Lôùp lôùp maây cao ñuøn nuùi baïc, 19
21. Chim nghieâng caùnh nhoû; boùng chieàu sa, Loøng queâ dôøn dôïn vôøi con nöôùc, Khoâng khoùi hoaøng hoân cuõng nhôù nhaø. (Löûa thieâng) Tuy moâ taû theá giôùi beân ngoaøi, nhöng veà thöïc chaát, nhaø thô tröõ tình ñaõ hoaø noù vaøo caûm xuùc cuûa mình. “Taát caû nhöõng caùi gì gaây baän taâm, laøm xao xuyeán, taïo nieàm vui, laøm saàu muoän, laøm say meâ, gaây ñau khoå, laøm yeân taâm, laøm lo laéng, toùm laïi, taát caû nhöõng gì taïo ra ñôøi soáng tinh thaàn cuûa chuû theå, taát caû nhöõng gì hoaø nhaäp vaøo ngöôøi anh ta, naûy sinh trong ñoù – nhöõng caùi ñoù ñöôïc loaïi tröõ tình chaáp nhaän nhö laø taøi saûn hôïp phaùp cuûa noù”.1 Nhieàu ngöôøi ñaõ cho raèng chæ nhöõng böùc tranh veà ñôøi soáng beân ngoaøi môùi caàn coù tính xaùc thöïc, coøn nhöõng hình töôïng veà theá giôùi tinh thaàn beân trong cuûa con ngöôøi mang tính chuû quan. Thöïc ra, loaïi tröõ tình chaân chính mang trong mình noäi dung toaøn nhaân loaïi vaø giaøu yù nghóa xaõ hoäi. Nhöõng caûm xuùc ñöôïc ñöa vaøo trong ñoù khoâng chæ rieâng cuûa nhaø thô, maø coøn tieâu bieåu cho moät lôùp ngöôøi, moät thôøi ñaïi. Taát caû nhöõng caùi ñoù cuõng coù yù nghóa khaùch quan nhö nhöõng söï kieän cuûa ñôøi soáng lòch söû xaõ hoäi. Nhaø thô tröõ tình cuõng raát xaùc thöïc, khaùch quan nhö nhaø vieát tieåu thuyeát. Thô ca cuûa oâng ta laø taøi lieäu khoâng theå thay theá ñeå hieåu bieát nhöõng taâm traïng, nhöõng khaùt khao cuûa moät theá heä trong moät giai ñoaïn lòch söû. Thô Toá Höõu laø moät ví duï tieâu bieåu. II. Phaân loaïi taùc phaåm tröõ tình Coù nhieàu caùch ñeå phaân chia theå loaïi taùc phaåm tröõ tình. Hieän nay caùc nhaø lyù luaän cuõng coøn coù söï khoâng thoáng nhaát 2 veà phaân loaïi taùc phaåm tröõ tình. Theo chuùng toâi taùc phaåm tröõ tình bao goàm moät soá loaïi chính nhö sau: 1. Thô tröõ tình (tieâu bieåu nhaát). 2. Thô vaên xuoâi. 3. Truyeän thô. 4. Tuyø buùt. 1. Thô tröõ tình a) Thô tröõ tình laø gì? Caâu hoûi töôûng nhö ñôn giaûn nhöng traû lôøi khoâng phaûi deã. Raát nhieàu nhaø thô, nhaø lyù luaän töø xöa ñeán nay ñaõ tìm caùch traû lôøi caâu hoûi naøy nhöng moãi ngöôøi laïi ñöa ra moät caùch traû lôøi rieâng cuûa mình. Nhaø thô Bungari Blaga Ñimitrova vieát trong “Ngaøy phaùn xöû cuoái cuøng”: “OÂi, neáu thoâi bieát thô laø gì thì caû ñôøi toâi, toâi chaúng ñau khoå theá naøy”. Caùc nhaø thô lôùn cuûa daân toäc ñaõ phaùt trieån quan nieäm “Thi ngoân chí” cuûa Nho gia. Leâ Quí Ñoân khaùi quaùt ngaén goïn nhöõng ñaëc thuø trong saùng taïo thi ca: “Moät laø tình, hai laø caûnh, ba laø söï” (Vaân Ñaøi loaïi ngöõ). Ngoâ Thì Nhaäm, Cao Baù Quaùt cho raèng “Phaûi chuù troïng qui caùch nhöng laøm thô goác laø ôû tình caûm” (Thöôïng sôn coâng thi taäp). “Pheùp taéc laø caùi ñeå laøm khuoân khoå cho söï vaän ñoäng cuûa loøng” (Ngoâ Thì Nhaäm, töïa Hoaøng coâng thi taäp) Nhaø thô Soùng Hoàng quan nieäm: “Thô töùc laø söï theå hieän con ngöôøi vaø thôøi ñaïi moät caùch cao ñeïp. Thô khoâng chæ noùi leân tình caûm rieâng cuûa nhaø thô, maø nhieàu khi thoâng qua 1 V.G Beâlinxki. Phaân chia thô ca thaønh caùc loaïi theå. Theo Gulaieùp. Lyù luaän vaên hoïc, Sñd, trang 268. 2 Gulaieùp laàm laãn caáp ñoä khi phaân chia giöõa loaïi taùc phaåm tröõ tình vôùi thô tröõ tình. Coøn Traàn Ñình Söû thì ñang noùi veà loaïi tröõ tình laïi ñi phaân chia thô tröõ tình. 20
22. tình caûm ñoù noùi leân nieàm hy voïng cuûa caû moät daân toäc, nhöõng öôùc mô cuûa nhaân daân, veõ leân nhöõng nhòp ñaäp traùi tim quaàn chuùng vaø xu theá chung cuûa lòch söû loaøi ngöôøi”.1 “Thô laø moät hình thaùi ngheä thuaät cao quí tinh vi. Ngöôøi laøm thô phaûi coù tình caûm maõnh lieät theå hieän söï noàng chaùy trong loøng. Nhöng thô laø tình caûm vaø lyù trí keát hôïp moät caùch nhuaàn nhuyeãn vaø coù ngheä thuaät. Tình caûm vaø lyù trí aáy ñöôïc dieãn ñaït baèng nhöõng hình töôïng ñeïp ñeõ qua nhöõng lôøi thô trong saùng vang leân nhaïc ñieäu khaùc thöôøng”2. Toá Höõu nhaø thô lôùn cuûa caùch maïng Vieät nam cho raèng “Thô laø tieáng noùi ñoàng yù ñoàng tình, tieáng noùi ñoàng chí.” “Thô laø tieáng loøng” (Ngoâ Giang Tieäp). “Thô töø traùi tim ñi vaø trôû veà vôùi traùi tim” (Worth worth). “Thô laø nhieät tình keát tinh laïi” (Alfred de Vigny). “Haõy ñaäp vaøo traùi tim anh, thieân taøi laø ôû ñaáy” (Al fred de Musset) 3. Nhöng nhöõng quan nieäm nhö vaäy vaãn chöa noùi leân ñöôïc ñaëc tröng cuûa thô. Phaûi ñôïi ñeán caùc nhaø thi phaùp hoïc theá kyû XX vieäc phaân ñònh thô vôùi tieåu thuyeát môùi coù söùc thuyeát phuïc. Thô vaø tieåu thuyeát khaùc nhau nhö theá naøo? Theo Bakhtine: thô laø tieáng noùi ñoäc baïch (Monologique), chaúng haïn, moät baøi thô dieãn ñaït moät noãi oaùn thaùn, moät nieàm vui, moät noãi nhôù, moät suy töôûng. Tieåu thuyeát laø ñoái thoaïi (dialogique), nhieàu tieáng noùi, nhieàu beø, hoaø hôïp vôùi nhau, ñoái choïi nhau. Jakobson cho raèng treân sô ñoà truïc doïc (goïi laø heä bieán hoaù) vaø truïc ngang (heä ngöõ ñoaïn), thì truïc doïc laø thô, truïc ngang laø tieåu thuyeát. (truïc doïc – thô – coøn goïi laø truïc löïa choïn, thay theá, töông ñoàng, qui chieáu, truïc cuûa caùc aån duï. Truïc ngang – tieåu thuyeát – coøn goïi laø truïc phoái hôïp, lieàn keà, truïc cuûa caùc hoaùn duï, truïc dieãn ñaït cuûa caùc caâu truyeän keå goàm nhöõng bieán coá keá tieáp nhau). Thô söû duïng nhieàu hình aûnh, nhieàu töø töông ñöông, nhieàu töø ñoàng nghóa ñeå dieãn ñaït moät taâm traïng, moät suy tö. Tieåu thuyeát keå nhieàu söï vieäc, nhieàu söï kieän ñan xen nhau, keá tieáp nhau. Thô khoâng gian treân giaáy in thô coù nhieàu khoaûng traéng: thô noùi ít maø chöùa ñöïng nhieàu yù nghóa, nhöõng khoaûng traéng ñaäm chaát thô, nôi chaát thô lan toaû. Thô laø moät vaên baûn khoâng lieân tuïc, thô coù nhieàu choã “laëng” traøn ngaäp caûm xuùc vaø tö duy. Thô laø söï truøng ñieäp, caâu thô luoân quay trôû laïi: söï truøng ñieäp cuûa aâm vaän (thô luïc baùt coù ba aâm truøng, thô thaát ngoân baùt cuù coù naêm aâm truøng); truøng ñieäp ôû nhòp (thöôøng thöôøng trong thô Môùi, moãi caâu taùm aâm tieát laø nhòp 3/5); truøng ñieäp ôû yù thô (bieåu ñaït baèng nhöõng caâu töông ñöông); truøng ñieäp cuûa caâu thô hoaëc moät boä phaän cuûa caâu thô (Moät ngöôøi chín nhôù möôøi mong moät ngöôøi ). Truøng ñieäp taïo neân nhöõng nhòp ñieäu töông öùng trong suaát baøi thô, laøm cho baøi thô laø moät “kieán truùc ñaày aâm vang”. Thô khaùc vaên xuoâi ôû nhòp ñieäu. Nhòp ñieäu laø linh hoàn cuûa thô. Maiacoâpxki cho raèng khoâng coù nhòp ñieäu khoâng coù thô. Theo Ñoã Ñöùc Hieåu4 ñaëc tröng cuûa thô laø: - Caáu truùc: truøng ñieäp (aâm thanh, nhòp ñieäu, ngöõ nghóa ) - Kieán truùc ñaày aâm vang. - Nhieàu khoaûng traéng treân khoâng gian in thô. - Chaát nhaïc traøn ñaày. 1, Soùng Hoàng. Thô, Nxb Vaên hoïc, xuaát baûn laàn thöù 2, Haø noäi 1967, trang 6, 8. 2, Soùng Hoàng. Thô, Nxb Vaên hoïc, xuaát baûn laàn thöù 2, Haø noäi 1967, trang 6, 8. 3 Chuyeån daãn theo Haø Minh Ñöùc. Thô vaø maáy vaán ñeà trong thô Vieät nam hieän ñaïi. Nxb KHXH, Haø Noäi 1974, trang 48, 49. 4 Ñoã Ñöùc Hieåu. Ñoåi môùi pheâ bình. Nxb KHXH Nxb Muõi Caø Mau, 1994, trang 18. 21
23. Trong taùc phaåm vaên hoïc, quan heä giöõa kyù hieäu vaø thoâng baùo – töùc quan heä giöõa chöõ vaø nghóa – giöõa heä thoáng kyù hieäu vaø heä thoáng hình töôïng khoâng bao giôø truøng khít. Moät beân laø phöông tieän vaät chaát mang tính khaù oån ñònh, baát bieán. Moät beân mang tính noäi dung bieán hoaù baát ngôø. Vaên höõu haïn maø yù voâ cuøng, ñieàu naøy tuyø thuoäc vaøo “ ñoä cheânh” giöõa caùi bieåu ñaït vaø caùi ñöôïc bieåu ñaït, gaén lieàn vôùi haøng loaït nhöõng moái lieân heä ngoaøi vaên baûn, lieân vaên baûn, tuyø thuoäc vaøo caùch thöùc giaûi maõ mang tính chuû quan cuûa ngöôøi caûm thuï. Ngoân ngöõ voán laø yeáu toá thöù nhaát cuûa vaên hoïc, nhöng ngoân ngöõ vaên hoïc voán tröøu töôïng, “môø ñuïc”, khaùc vôùi ngoân ngöõ cuûa moät soá loaïi hình ngheä thuaät khaùc. Thöïc ra, baûn chaát cuûa ngheä thuaät ngay töø ñaàu ñaõ mang tính noùi boùng, tính chaát “maõ”. Khaùi nieäm hình töôïng ngheä thuaät bao haøm tính so saùnh, töôïng tröng, öôùc leä, aån duï. Do vaäy, baûn thaân hình töôïng luoân luoân bao haøm hai phaïm truø : trong so saùnh coù caùi so saùnh vaø caùi ñöôïc so saùnh; trong aån duï, nghóa boùng cuûa noù luoân coù cô sôû töø nghóa ñen; trong töôïng tröng coù nghóa töôøng minh vaø nghóa haøm aån Trong baûn chaát thuaät ngöõ hình töôïng coù haøm nghóa huyeàn thoaïi (hieåu theo nghóa roäng). Töø huyeàn thoaïi, ngoân ngöõ coå Hy laïp laø muthos, voán coù nghóa laø lôøi noùi mô hoà, “toái nghóa”, phaûi giaûi ñoaùn môùi tìm ñöôïc aån yù. Bôûi theá huyeàn thoaïi khoâng phaûi chæ laø hình thaùi tö duy ngheä thuaät ôû buoåi ban ñaàu, huyeàn thoaïi coøn laø ñaëc thuø, laø chöùc naêng cuûa ngheä thuaät noùi chung. Nhieàu nhaø pheâ bình noùi ñeán söï bieán daïng – mang tính thaåm myõ- cuûa ngheä thuaät bieåu ñaït vaên chöông nhö moät thuoäc tính taát yeáu. Trong söï phaùt trieån cuûa ngheä thuaät nhaân loaïi, coù bao nhieâu nhaø vaên thì cuõng coù baáy nhieâu kieåu bieán daïng khaùc nhau. Khoâng bao giôø coù söï truøng khít hoaøn toaøn giöõa caùi thaät vaø caùi gioáng nhö thaät trong saùng taïo ngheä thuaät. Coù nhaø pheâ bình coøn cho raèng ngöôøi vieát caøng taïo ra aûo töôûng veà söï gioáng thaät thì anh ta caøng laø ngheä syõ lôùn. Vôùi thô, “ñoä cheânh” bieán daïng giöõa kyù hieäu ngoân ngöõ vaø hình töôïng ngheä thuaät caøng theå hieän roõ reät. Ta xeùt moät ñoaïn sau: Moät lôøi nhaén baïn nhoû to Muoán laøm vaên gioûi nhôù cho moät ñieàu Saùch baùo coá ñoïc cho nhieàu Töø hay, tieáng ñuùng ghi ñeàu soå tay Thuoäc loøng nhöõng ñoaïn vaên hay Nhöõng caâu thô ñeïp ngaøy ngaøy chôù queân. Nhöõng caâu luïc baùt treân tuaân thuû ñuùng caáu truùc aâm luaät cuûa thô luïc baùt, nhöng khoâng theå goïi laø thô ñöôïc. Ôû ñaây khoâng coù moät “ñoä cheânh” naøo caû, noù chæ coù moät nghóa duy nhaát, laø moät loái noùi coù vaàn cho deã nhôù, khoâng coù aån duï, nghóa laø khoâng coù ñaëc thuø cuûa ngoân ngöõ ngheä thuaät. Ñieàu ñoù coù nghóa baûn thaân vaàn luaät chöa taïo neân aâm ñieäu thô. Tính nhaïc – moät ñaëc tröng cô baûn cuûa thô ñöôïc hình thaønh bôûi nhieàu nhaân toá khaùc nöõa maø caùi goác laø söùc ngaân vang cuûa taâm hoàn. Nhaø thô Phaùp Baudelaire ñaõ noùi: “Myõ töø phaùp khoâng phaûi laø moät thöù baïo quyeàn töï tieän ñaët ra, ñaây laø moät taäp hôïp caùc qui taéc baét nguoàn töø baûn thaân toå chöùc cuûa baûn chaát tinh thaàn”.1Nhaø thô Ñöùc Haine cuõng ñaõ noùi: “Taâm hoàn laø ñieåm maùch baûo vaàn luaät. Ai töø luùc ñöôïc ñeû ra ñaõ khoâng coù khaû naêng tieán tôùi nhöõng taâm traïng coù nhaïc ñieäu thì ngöôøi ñoù chæ uoång coâng tìm kieám trong saùch vôû vaø lyù luaän söï daïy baûo veà caùc ñieàu bí aån cuûa luaät thô ca Chæ coù vaàn luaät beân trong hoaø hôïp vôùi nhòp ñaäp con tim laø coù yù nghóa”.2 Tính truøng ñieäp cuûa caùc thaønh phaàn ngoân ngöõ theå hieän ôû: 1 M. Arnaudov. Taâm lyù hoïc saùng taïo. Nxb Vaên hoïc, Haø noäi, 1978, trang 457. 2 M. Arnaudov. Taâm lyù hoïc saùng taïo. Nxb Vaên hoïc, Haø noäi, 1978, trang 535. 22
24. - Ñieäp caùc phuï aâm ñaàu: Ñaàu töôøng löûa löïu laäp loeø ñaâm boâng. (Truyeän Kieàu - Nguyeãn Du) Nhöõng luoàng run raåy rung rinh laù. (Ñaây muøa thu tôùi – Xuaân Dieäu) - Ñieäp vaàn: Doïc bôø soâng traéng naéng chang chang. (Muøa xuaân chín – Haøn Maïc Töû). Söông nöông theo traêng ngöng löng trôøi Töông tö naâng loøng leân chôi vôi. (Nhò hoà – Xuaân Dieäu). - Ñieäp töø: Ai ñi muoân daëm non soâng Ñeå ai chöùa chaát saàu ñoâng vôi ñaày (Ca dao). Moät ñeøo, moät ñeøo, laïi moät ñeøo, Khen ai kheùo veõ caûnh cheo leo. (Ñeøo Ba Doäi – Hoà Xuaân Höông). - Ñieäp ngöõ, ñieäp cuù: Trôøi xanh ñaây laø cuûa chuùng ta Nuùi röøng ñaây laø cuûa chuùng ta. (Ñaát nöôùc – Nguyeãn Ñình Thi). Khaên thöông nhôù ai khaên rôi xuoáng ñaát, Khaên thöông nhôù ai khaên vaét leân vai, Ñeøn thöông nhôù ai maø ñeøn khoâng taét, Maét thöông nhôù ai maø maét khoâng khoâ. (Ca dao). Ngoaøi ra coøn nhieàu hình thöùc ñieäp ña daïng khaùc nöõa. Vaàn luaät ôû trong thô cuõng laø moät kieåu laëp laïi theo nhöõng qui taéc nhaát ñònh, nhaát laø trong thô Ñöôøng, taïo ra nhaïc ñieäu cuûa thô. Nhöng tính nhaïc trong thô khoâng chæ laø yeáu toá hình thöùc. M.Arnauñov, nhaø myõ hoïc Bungari cho raèng: “Trong thô ca, nhaïc tính xuyeân thaám khoâng chæ hình thöùc maø coøn caû noäi dung, khoâng chæ nhòp ñieäu aâm thanh maø caû tö töôûng chuû ñaïo, vaø khoâng moät ai laïi coù theå baèng caùc khaùi nieäm loâgich trình baøy cho heát ñöôïc aán töôïng cuûa mình tröôùc moät töï thuaät tröõ tình. YÙùnghóa, hình aûnh, taâm traïng chæ trôû thaønh naêng saûn ñoái vôùi thô ca khi chuùng coù maøu saéc nhaïc tính”.1 Trong thô ngoaøi tính truøng ñieäp cuûa caùc thaønh phaàn ngoân ngöõ coøn coù tính “nhoeø” veà nghóa. Ñoù laø tính chaát noùi boùng vaø caùc hình thöùc chuyeån nghóa ñaõ ñöôïc söû duïng moät caùch roäng raõi trong thô: nhöõng hình thöùc so saùnh, aån duï, hoaùn duï, töôïng tröng, nhaân hoaù, phuùng duï, nhaõ ngöõ, noùi ngöôïc, phieám chæ ñaõ laøm cho noäi dung ngöõ nghóa cuûa caâu thô trôû neân 1 M. Arnauñov. Taâm lyù hoïc saùng taïo. Nxb Vaên hoïc, H., 1978. Trang 528. 23
25. mô hoà. So saùnh caùc caâu vaên vaàn ôû treân vôùi caùc caâu thô sau ñaây ta seõ thaáy söï khaùc bieät giöõa chuùng. Thoân Ñoaøi ngoài nhôù thoân Ñoâng, Moät ngöôøi chín nhôù möôøi mong moät ngöôøi. (Töông tö – Nguyeãn Bính). Chæ coù thuyeàn môùi hieåu Bieån meânh moâng nhöôøng naøo, Chæ coù bieån môùi bieát Thuyeàn ñi ñaâu veà ñaâu (Thuyeàn vaø bieån –Xuaân Quyønh). Caûm xuùc thaåm myõ ñöôïc hình thaønh trong maáy caâu thô treân khoâng phaûi ôû baûn thaân nghóa ñen cuûa caùc kyù hieäu ngoân ngöõ, maø ôû nhöõng khaû naêng giaàu saéc thaùi bieåu caûm, ôû pheùp chuyeån nghóa cuûa caùc bieän phaùp tu töø cuûa vaên baûn vaø nhöõng yeáu toá ngoaøi vaên baûn taïo neân. Ôû ñaây coù caùi khoaûng caùch giöõa kyù hieäu ngoân ngöõ vaø hình töôïng ngheä thuaät, töùc khoaûng caùch giöõa caùi bieåu ñaït vaø caùi ñöôïc bieåu ñaït. Theo quan ñieåm cuûa nhieàu nhaø ngoân ngöõ, xeùt theo goùc ñoä phong caùch hoïc thì khoaûng caùch naøy caøng xa thì yù nghóa thaåm myõ caøng lôùn. Ñieàu naøy khoâng naèm ngoaøi khaùi nieäm “ñoä cheânh” vaø “bieán daïng” trong saùng taïo vaên hoïc ñaõ noùi ôû treân. Thô laø gì laø moät caâu hoûi raát khoù. Qua söï phaân tích treân goùp phaàn laøm saùng toû phaàn naøo ñaëc tröng cuûa thi ca. b) Caùi toâi tröõ tình. Nhaân vaät tröõ tình Trong thô tröõ tình, vaán ñeà chuû theå – caùi toâi tröõ tình – coù moät vò trí ñaëc bieät quan troïng. Heâghen cho raèng: “Nguoàn goác vaø ñieåm töïa cuûa noù laø ôû chuû theå, vaø chuû theå laø ngöôøi duy nhaát, ñoäc nhaát mang noäi dung. Chính vì vaäy cho neân caù nhaân phaûi coù ñöôïc moät baûn tính thi só, phaûi coù moät trí töôûng töôïng phong phuù, phaûi coù moät caûm xuùc doài daøo, vaø coù theå lónh hoäi ñöôïc nhöõng yù nieäm saâu saéc vaø ñoà soä”.1 Thöïc teá ñaõ cho thaáy nhieàu cuoäc ñôøi thi só ñaõ gaén lieàn vôùi ñôøi thô. Thô tröõ tình cuûa Gôùt, Puskin, Leùcmoântoáp, Peâtôphi laø nhöõng ví duï. ÔÛ Vieät nam, thô Nguyeãn Traõi, Nguyeãn Bænh Khieâm, Cao Baù Quaùt, Tuù Xöông, Phan Boäi Chaâu, Toá Höõu ñaõ theå hieän söï thoáng nhaát giöõa cuoäc ñôøi nhaø thô vaø caùi toâi tröõ tình. Gôùt ñaõ taâm söï raèng: “Nhöõng gì khieán cho toâi vui möøng ñau khoå hay noùi chung thu huùt toâi thì toâi coá bieán ra thaønh hình töôïng, thaønh thô”.2 Gaùrxia Loárka cuõng noùi: “Moãi baøi thô maø hoâm nay toâi trao vaøo tay baïn ñoïc thaân meán laø naûy sinh cuøng vôùi maàm soáng treân caùi caây xao ñoäng cuûa cuoäc ñôøi ñang nôû hoa. Coi thöôøng quyeån saùch naøy seõ laø taøn nhaãn bôûi vì noù gaén lieàn khaêng khít vôùi baûn thaân, cuoäc ñôøi toâi. Ôû ngay söï yeáu ñuoái cuûa noù, söï ngheøo naøn maø toâi thöøa nhaän vaãn coù moät söùc maïnh cuûa noù trong soá nhöõng söùc maïnh khaùc maø chæ coù toâi môùi phaùt hieän ñöôïc”.3 Tuy nhieân, khoâng theå ñoàng nhaát caùi toâi cuûa nhaø thô trong ñôøi soáng vôùi caùi toâi tröõ tình trong taùc phaåm. Tseùcnöseùpki cho raèng: 1 Heâghen. Nhöõng baøi giaûng veà myõ hoïc. Chuyeån daãn theo Haø Minh Ñöùc. Thô vaø maáy vaán ñeà trong thô Vieät nam hieän ñaïi, Nxb KHXH, 1974, trang 74. 2 Chuyeån daãn theo Haø Minh Ñöùc. Thô vaø maáy vaán ñeà trong thô Vieät Nam hieän ñaïi, sñd, trang 76. 3 Chuyeån daãn theo Haø Minh Ñöùc. Thô vaø maáy vaán ñeà trong thô Vieät Nam hieän ñaïi, sñd, trang 76. 24
26. “1. Caùi toâi cuûa thô tröõ tình khoâng phaûi bao giôø cuõng laø caùi toâi cuûa taùc giaû ñaõ vieát ra baøi thô. “2. Trong khi gaùn cho baûn thaân nhaø thô nhöõng haønh vi, nhöõng tình theá maø nhöõng caûm giaùc cuûa caùi toâi xuaát hieän trong thô tröõ tình phaûi heát söùc thaän troïng vaø khoâng baèng caùch naøo khaùc hôn laø ñoái chieáu nhöõng haønh vi vaø caûm giaùc cuûa caùi toâi tröõ tình vôùi nhöõng söï kieän lòch söû vaên hoïc xaùc thöïc”.1 Nhö vaäy, Tseùcnöseùpki nhaán maïnh ñeán caùi toâi ñöôïc ngheä thuaät hoaùvôùi nhöõng phaåm chaát thaåm myõ khaùc ñi nhieàu vôùi caùi toâi voán coù cuûa nhaø thô. Tình caûm rieâng cuûa nhaø thô bao giôø cuõng gaén vôùi tình caûm chung, coù yù nghóa khaùi quaùt. Khi saùng taùc, nhaø thô töï naâng mình leân thaønh ngöôøi mang taâm traïng, caûm xuùc, yù nghó cho moät lôùp ngöôøi, moät theá heä. Tính chaát tieâu bieåu, khaùi quaùt laøm neân yù nghóa cuûa vieäc saùng taïo caùi toâi tröõ tình. Nhöõng caûm xuùc, nhöõng taâm traïng, nhöõng suy nghó nhaø thô coù theå töôûng töôïng ra, nhöng ñieàu quan troïng laø nhöõng caûm xuùc, taâm traïng, yù nghó ñoù phaûi coù nguoàn goác thöïc töø thöïc teá xaõ hoäi, vaø tieâu bieåu cho nhieàu ngöôøi trong moät thôøi kyø lòch söû nhaát ñònh. Tính chaân thaät, tính khaùch quan, tính tieâu bieåu cuûa caùi toâi tröõ tình laø nhö vaäy. Xeát ñeán cuøng caùi toâi tröõ tình cuõng laø moät caùi toâi hö caáu do nhaø thô saùng taïo neân. Bôûi vaäy, khoâng ñöôïc ñoàng nhaát giöõa caùi toâi tröõ tình trong thô vôùi caù nhaân nhaø thô, maëc duø phaåm chaát vaø caù tính cuûa nhaø thô luoân ñeå laïi daáu aán saâu saéc trong thô cuûa anh ta. Nhöõng nhaø thô lôùn bao giôø cuõng coù noãi ñau ñôøi lôùn. Khi noùi leân tình caûm cuûa mình nhaø thô cuõng noùi leân nhöõng vui buoàn cuûa nhaân daân, nhöõng khoå ñau vaø öôùc mô cuûa caû moät daân toäc. Chính vì vaäy maø Nguyeãn Traõi ñaõ töøng traên trôû: Bui moät taám loøng öu aùi cuõ Ñeâm ngaøy cuoàn cuoän nöôùc trieàu ñoâng. Vôùi yù nghóa nhö vaäy, Beâlinxki ñaõ chæ roõ raèng: “Khoâng moät nhaø thô naøo coù theå töï baûn thaân mình hay do baûn thaân mình maø thaønh vó ñaïi, cuõng khoâng theå do nhöõng ñau khoå rieâng tö hay haïnh phuùc rieâng tö cuûa mình; nhaø thô vó ñaïi chính laø ngöôøi maø ñau khoå vaø haïnh phuùc ñeàu aên saâu vaøo trong xaõ hoäi, trong lòch söû, vaø do ñoù maø trôû thaønh moät boä phaän khaêng khít, thaønh ngöôøi ñaïi bieåu cuûa xaõ hoäi, cuûa thôøi ñaïi, cuûa nhaân loaïi. Chæ coù nhaø thô nhoû beù môùi vì mình maø ñau khoå vaø ñau khoå cho rieâng mình, nhöng cuõng laïi chæ anh ta nghe thaáy nhöõng lyù nhí cuûa anh, nhöõng tieáng maø xaõ hoäi vaø nhaân loaïi khoâng buoàn nghe ñeán”2. Cuõng caàn phaân bieät caùi toâi tröõ tình vôùi nhaân vaät tröõ tình trong thô. Nhaân vaät tröõ tình laø ñoái töôïng ñeå nhaø thô göûi gaém tình caûm, laø nguyeân nhaân tröïc tieáp khôi daäy nguoàn caûm xuùc cuûa nhaø thô. Trong baøi Ngöôøi con gaùi Vieät Nam, chò Traàn Thò Lyù laø nhaân vaät tröõ tình, trong baøi Nguyeãn Vaên Troãi, Nguyeãn Vaên Troãi laø nhaân vaät tröõ tình, cuõng nhö vaäy trong baøi Eâmeâli con, ñoù laø Moâriôn: Eâmeâli con ôi Trôøi saép toái roài Cha khoâng beá con veà ñöôïc nöõa! Oa sinh tôn Buoåi hoaøng hoân OÂi nhöõng linh hoàn 1 Chuyeån daãn theo Haø Minh Ñöùc. Thô vaø maáy vaán ñeà trong thô Vieät Nam hieän ñaïi, sñd, trang 79. 2 Chuyeån daãn theo Nguyeãn Xuaân Nam. Loaïi theå vaên hoïc, Nxb Giaùo duïc, H., 1973, tr.25 25
27. Coøn maát? Ñaõ ñeán phuùt loøng ta saùng nhaát Ta ñoát thaân ta Cho ngoïn löûa choùi loaø Söï thaät. c. Lieân töôûng, moät quy luaät cuûa söï nhaän thöùc trong thô Moät quy luaät lôùn cuûa söï phaùt trieån caûm xuùc trong thô laø söï lieân töôûng. Nhôø söùc lieân töôûng maø caûm xuùc ñöôïc môû roäng vaø ñi vaø chieàu saâu. Söï lieân töôûng laøm cho caûm xuùc phong phuù, ña daïng. Töï moãi daïng caûm xuùc neáu chæ vaän ñoäng vaø phaùt trieån trong moät hình thaùi duy nhaát naøo ñoù thì deã trôû neân ñôn ñieäu. Nhöõng lieân töôûng hoã trôï, döïa vaøo nhau taïo ñieàu kieän cho caûm xuùc phaùt trieån. Lieân töôûng laø quy luaät cuûa nhaän thöùc vaø cuõng laø quy luaät cuûa caûm xuùc. Ngöôøi laøm thô phaûi bieát söû duïng nhöõng lieân töôûng gaàn guõi vaø hôïp lyù, nhöng ñoàng thôøi laïi coù yù nghóa saâu xa, khaû naêng lieân töôûng trong thô raát roäng raõi môû ra töø nhieàu phía. Töø moät söï vaät cuï theå lieân töôûng ñeán moät caùi gì khaùi quaùt töôïng tröng. Töø moät suy nghó vaø caûm xuùc chung lieân töôûng ñeán nhöõng caùi cuï theå. Nhöõng lieân töôûng giaùn tieáp, tröïc tieáp laøm cho caûm xuùc trong thô theâm ña daïng. Nhöõng lieân töôûng thöôøng ñöôïc xaùc laäp qua nhieàu daïng, nhöng nhöõng daïng phoå bieán laø lieân töôûng ñoái laäp vaø lieân töôûng töông ñoàng, lieân töôûng tröïc tieáp vaø lieân töôûng giaùn tieáp. Moät taâm lyù phoå bieán laø ôû trong moät caûnh ngoä nhaát ñònh hoaëc moät traïng thaùi caûm xuùc naøo ñoù, ngöôøi ta hay lieân töôûng ñeán nhöõng tình caûnh ñoái laäp vaø do ñoù caûm xuùc laïi ñöôïc khôi saâu vaø laéng ñoïng hôn. Toá Höõu coù nhöõng lieân töôûng phoå bieán mang saéc thaùi ñoái laäp: Ngoït buøi nhôù luùc ñaéng cay Ra soâng nhôù suoái, coù ngaøy nhôù ñeâm. Trong Baøi ca muøa xuaân 61, hieän taïi ñöôïc lieân töôûng vôùi quaù khöù, hieän taïi ñöôïc lieân töôûng vôùi töông lai, mieàn Baéc ñöôïc lieân töôûng ñeán mieàn Nam. Trong söï lieân töôûng veà nhöõng taâm traïng vaø caûnh ngoä ñoái laäp, caàn traùnh söï khieân cöôõng. Laøm sao cho hình aûnh vaø taâm traïng ñeán moät caùch töï nhieân, chaân tình maø saâu saéc. Trong thô Leâ Anh Xuaân, mieàn Baéc, mieàn Nam luoân ñöôïc lieân töôûng ñi veà trong raát nhieàu caûnh ngoä vaø do ñoù caûm xuùc ñöôïc khai thaùc saâu hôn, da dieát hôn. Nhìn aùnh ñieän saùng cuûa mieàn Baéc, taùc giaû laïi chaïnh loøng nghó ñeán mieàn Nam, mieàn Nam coøn ngheo khoå, taêm toái trong aùnh löûa chaøm, cuûi ñöôùc Queâ höông ta chöøng ñaõ leân ñeøn Aùnh löûa treân soâng boàng beành maët nöôùc Nhìn ñieän saùng thöông cuûi chaøm cuûi ñöôùc Taùm naêm trôøi ñoû röïc taám loøng son. Töø aùnh löûa cuûi chaøm cuûi ñöôùc, taùc giaû laïi lieân töôûng ñeán nhöõng taám loøng son, ñeán ngoïn löûa röïc hoàng khoâng bao giôø taét, khoâng bao giôø luïi taøn ñi tröôùc nhöõng thöû thaùch cuûa thôøi gian vaø cuoäc ñôøi soùng gioù. Nhaø thô Hitmet coù nhöõng lieân töôûng heát söùc ñoäc ñaùo: Moät ngöôøi tuø laøm ta phaù cöûa caùc nhaø giam Moät keû löu vong gaén loøng ta vaøo ñaát nöôùc Moät traùi tim ñau chia phaàn cho haïnh phuùc Moät tieáng theùt caêm thuø laøm ta muoán yeâu thöông. Nhöõng lieân töôûng ñoái laäp naøy laø nhöõng traïng thaùi töông phaûn cuûa caûm xuùc, cuûa hình aûnh vaø suy töôûng ñaõ goùp phaàn tröïc tieáp naâng cao caûm höùng saùng taïo. Moät hình thöùc lieân 26
28. töôûng phoå bieán khaùc ñöôïc xaùc laäp treân nhöõng ñoái töôïng gaàn guõi, cuøng loaïi. Tính chaát töông ñoàng cuûa söï lieân töôûng naøy coù taùc duïng môû roäng caûm xuùc cho ña daïng vaø phong phuù hôn. Khi tieáp nhaän aùnh saùng cuûa chaân lyù caùch maïng, Toá Höõu ñaõ lieân töôûng taâm hoàn mình vôùi thieân nhieân ñaày höông saéc vaø ríu rít aâm thanh: Hoàn toâi laø moät vöôøn hoa laù Raát ñöôïm höông vaø roän tieâng chim. Moät lieân töôûng cho duø tröïc tieáp hay giaùn tieáp ñeàu coù cô sôû hôïp lyù cuûa noù. Cuõng khoâng phaûi ngaãu nhieân maø nhöõng buoåi bình minh thöôøng baùo hieäu cho moät caùi gì thieân veà nieàm hi voïng vaø töông lai. Moät ngaøy môùi vaãn höùa heïn moät ñieàu gì Moät buoåi chieàu, moät beán soâng vaéng thöôøng ñöôïc lieân töôûng ñeán trong noãi buoàn chia ly xa caùch: Queâ höông khuaát boùng hoaøng hoân Treân soâng khoùi soùng cho buoàn loøng ai! Noãi buoàn khoùi soùng vaø buoåi hoaøng hoân trong thô Thoâi Hieäu laïi phaûng phaát ñeán vôùi thô Huy Caän vôùi moät noãi buoàn man maùc: Lôùp lôùp maây cao ñuøn nuùi baïc Chim nghieâng caùnh nhoû: boùng chieàu sa Loøng queâ dôøn dôïn vôøi con nöôùc Khoâng khoùi hoaøn hoân cuõng nhôù nhaø. Trong thô ca coå, hình aûnh moät doøng soâng, moät con ñoø thöôøng gôïi neân noãi buoàn chia ly xa caùch. Doøng soâng trong thô Ñöôøng laø doøng soâng cuûa nhöõng nhôù thöông xa caùch. Moät buoåi chieàu, moät doøng soâng trôû thaønh moät lieân töôûng quen thuoäc khi nghó ñeán noãi buoàn, ñeán söï xa caùch. Ñeán noãi coù nhöõng söï tieãn ñöa ôû moät ñòa ñieåm khoâng coù doøng soâng thöïc thì vaãn coù moät doøng soâng töôûng töôïng voã soùng, aùnh naéng chieàu coù theå vaãn töôi trong nhöng con maét cuûa ngöôøi ly bieät thì ñaày hoaøng hoân bao phuû. Ñöa ngöôøi ta khoâng ñöa qua soâng Sao nghe tieáng soùng voã trong loøng Naéng chieàu khoâng thaém khoâng vaøng voït Sao ñaày hoang hoân trong maét trong. (Thaâm Taâm: Toáng bieät haønh) Coù nhöõng lieân töôûng phoå bieán, mang tính chaát ñieån hình ñöôïc xaùc laäp treân nhöõng moái quan heä, nhöõng hieän töôïng tieâu bieåu trong ñôøi soáng. Tuy nhieân ngöôøi vieát vaãn phaûi coù nhöõng suy nghó saùng taïo, phaûi xuaát phaùt töø nhöõng xuùc caûm ñeå traùnh tình traïng rôi vaøo öôùc leä moøn saùo. Ñaèng sau moãi lieân töôûng phaûi thöïc söï coù nhòp ñaäp cuûa traùi tim vaø phaàn suy nghó rieâng cuûa ngöôøi vieát. Nhöõng lieân töôûng ña daïng seõ môû roäng cho caûm xuùc trôû neân phong phuù hôn. Chieàu saâu vaø tính chaân thöïc cuûa caûm xuùc cuõng taïo ñieàu kieän ñeå môû roäng khaû naêng lieân töôûng vaø laøm cho lieân töôûng trôû neân hôïp lyù, vöõng vaøng töï beân trong. Toá Höõu vieát: Mieàn Nam ôi! Vì sao coù luùc Maây chieàu xa bay giuïc caùnh chim Canh khuya moät tieáng baàu tieáng truùc Moät caâu hoø cuõng ñoïng trong tim. Nhöõng caâu thô treân noùi leân moät caùch saâu saéc tha thieát tình caûm cuûa mieàn Baéc ñoái vôùi mieàn Nam. Coù theå coù nhöõng lieân töôûng raát xa, döôøng nhö khoâng tröïc tieáp quan heä vôùi taâm traïng chuû yeáu cuûa nhaø thô, nhöng neáu phaân tích kó töø beân trong thì vaãn thaáy nhöõng sôïi daây voâ hình raøng buoäc noù vôùi taâm ñieåm cuûa baøi thô. Khi Nguyeãn Ñình Thi vieát: 27
29. OÂi nhöõng caùnh ñoàng queâ chaûy maùu Giaây theùp gai ñaâm naùt trôøi chieàu Nhöõng ñeâm daøi haønh quaân nung naáu Thì nhaèm noùi leân saâu saéc yù thöùc caêm thuø giaëc qua nhöõng hình aûnh nhö soâi giaän vaø ñoát chaùy taâm tö. Nhöng caâu thöù tö, ñeå ñoùng laïi moät khoå thô thoaït nghe nhö xa laï, khoâng hoaø ñieäu vaøo tình caûm treân: Nhöõng ñeâm daøi haønh quaân nung naáu Boãng boàn choàn nhôù maét ngöôøi yeâu. Thöïc ra, neáu nhìn trong caáu töù chung cuûa toaøn baøi thì lieân töôûng treân laïi hôïp lyù. Tình yeâu ñaát nöôùc töø caùi chung bao quaùt ñeán nhöõng tieáng noùi vaø hình aûnh cuï theå: moät caùnh ñoàng, moät doøng soâng, moät khuoâân maët queâ höông, moät ñoâi maét thöông nhôù cuûa ngöôøi yeâu. Taát caû caùi ñoù khi gaàn khi xa, khi laø tieáng noùi thaàm thì cuûa quaù khöù voïng veà, ñeàu nhaát quaùn trong moät tình caûm chung laø tình yeâu queâ höông, ñaát nöôùc. d. Caáu töù vaø keát caáu trong thô Thaät khoù ñeå coù theå ñònh nghóa cho hoaøn chænh khaùi nieäm töù trong moät baøi thô. Thô phaûi coù tình. Tình caûm laø ñôn vò caáu taïo chuû yeáu cuûa hình töôïng thô. Nhöng neáu khoâng coù töù thì tình caûm khoâng ñöôïc toå chöùc moät caùch chaët cheõ vaø khoâng phuïc vuï ñöôïc cho chuû ñeà chung cuûa baøi thô, tình caûm seõ bò phaân taùn, nhöõng yù töôûng cuõng khoâng ñöôïc lieân keát laïi trong moät caáu taïo chung chaët cheõ vaø phaùt trieån moät caùch hôïp lyù. Töù chính laø yù töôûng bao quaùt toaøn baøi bieåu hieän trong söï lieân keát nhöõng caûm xuùc, suy nghó vaø hình aûnh, bieåu hieän trong daïng caáu taïo vaø phaùt trieån cuûa hình töôïng thô. Töù khoâng phaûi laø moät yù töôûng hoaøn toaøn tröøu töôïng maø ñaõ coù saéc thaùi cuï theå cuûa ñôøi soáng qua moät hình aûnh, moät taâm traïng, moät suy nghó ñöôïc choïn loïc laøm ñieåm töïa cho söï vaän ñoäng cuûa caûm xuùc. Coù nhöõng töù thô ñöôïc xaùc laäp moät caùch coâng phu phöùc taïp, coù töù thô giaûn dò. Ôû daïng naøo töù thô cuõng phaûi coù saéc thaùi vaø daùng daáp cuï theå. Baøi thô Maët queâ höông cuûa Teá Hanh ñöôïc caáu töù moät caùch nheï nhaøng, giaûn dò. “Toâi caáu töù maët ngöôøi yeâu vaø maët queâ höông phaûn aùnh laãn nhau, nhaäp vaøo nhau laøm moät”. Töù quyeát ñònh moät phaàn giaù trò cuûa baøi thô. Nhieàu baøi thô ñöùng ñöôïc laø nhôø ôû caùi töù, töù taïo neân chieàu saâu cuûa saùng taïo thi ca; tuy nhieân töø caùi töù chung ñeán baøi thô laø moät chaëng ñöôøng daøi. Ngöôøi vieát phaûi cuï theå caùi töù chung thaønh töøng yù, nhöõng caûm xuùc vaø nhöõng hình aûnh cuï theå. Hay noùi moät caùch khaùc, ngöôøi vieát phaûi höôùng söï vaän ñoäng cuûa caûm xuùc, suy nghó vaø hình aûnh phuø hôïp vôùi töù thô. Teá Hanh taâm söï raèng: “Caùi töù maët ngöôøi yeâu vaø maët queâ höông ñeán vôùi toâi töông ñoái nhanh. Nhöng khi phaùt trieån töù aáy ra hình aûnh thì toâi phaûi suy nghó nhieàu Ñoaïn ñaàu toâi môû töù aáy. Nhöõng ñoaïn sau toâi phaùt trieån töù aáy, laäp yù baèng hình aûnh: ñoâi maét gioáng doøng soâng, vaàng traùn laø khoaûng trôøi, caùi mieäng gôïi ñeán moät maûnh vöôøn, hôi thôû laøm nhôù ñeán khoâng khí”. Vaø ñaây laø keát quaû saùng taïo cuûa toaøn baøi: Maët em nhö taám göông Anh nhìn thaáy queâ höông Kìa ñoâi maét ñoâi maét Doøng soâng yeâu trong vaét Kìa vaàng traùn thanh thanh Khoaûng trôøi xöa long lanh Mieäng em cöôøi töôi thaém Nhö vöôøn xanh naéng aám Hôi thôû em chan hoøa 28
30. Nhö khoâng khí queâ ta Hoâm qua ai thuø giaëc Maø moâi em mím chaët? Hoâm nay ai xoùt thöông Maø mi em môø söông? Oâi mieàn Nam yeâu daáu Treân maët em yeâu daáu Oâi chín naêm nhôù thöông Maët em laø queâ höông. Roõ raøng töø caùi töù ban ñaàu ñeán vieäc laäp yù, phaùt trieån caûm xuùc xaây döïng hình aûnh cuï theå laø moät quaù trình daøi khaù phöùc taïp. Tuy nhieân coù ñöôïc moät töù hay laø moät ñieàu ñaëc bieät quan troïng. Caáu töù laø moät vaán ñeà thuoäc veà suy töôûng vaø xuùc ñoäng cuûa hoàn thô. Saùng taïo ñöôïc nhöõng töù thô hay ñoù laø moät phöông dieän cuûa taøi naêng thi ca. Töù chæ ñaïo tröïc tieáp höôùng vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa caûm xuùc, suy nghó vaø xaây döïng hình aûnh. Trong baøi thô Leä, Xuaân Dieäu laáy haït leä nhö moät bieåu töôïng laøm töù chính cho baøi thô. Haït leä xoùt xa, ngaäm nguøi trong xaõ hoäi cuõ cuûa bieát bao caûnh ngoä bi kòch ñang dieãn ra. Xaõ hoäi cuõ ñöôïc khaùi quaùt trong moät hình aûnh töôïng tröng maø ñaàm ñìa nöôùc maét. Traêm ngaøn kieáp leä cuoán theo soâng Bieån cuoán long lanh soùng vaïn truøng Traùi ñaát ba phaàn tö nöôùc maét Ñi nhö gioït leä giöõa khoâng trung. Nhöõng gioït leä ñau thöông cuûa ñôøi cuõ ñaõ chaám döùt. Con ngöôøi soáng vôùi nhau thaân aùi chaân tình trong cuoäc soáng môùi. Bieát bao nhieâu ñieàu toát ñeïp, xuùc ñoäng ñeán rôi leä, nhöõng gioït leä chöùa chan tình ngöôøi. Xöa leä sa ta oaùn haän ñaát trôøi Nay leä hoøa, ta laïi thaáy ñôøi töôi. Caáu töù laø moät phöông dieän cuûa tö duy hình töôïng vöøa theå hieän tröïc tieáp taøi naêng saùng taïo thi ca, vöøa theå hieän tröïc tieáp quan ñieåm chính trò, trieát hoïc cuûa taùc giaû. Töù thô cuõng noùi leân taàm suy nghó khaùi quaùt cuûa nhaø thô. Töù thô laø yù töôûng cuï theå cuûa baøi thô trong voùc daùng cuï theå cuûa noù. Töù thô ñöôïc hình thaønh moät phaàn do gôïi yù cuûa baûn thaân ñoái töôïng, vaø phaàn chuû yeáu do söùc saùng taïo cuûa ngöôøi vieát. Cuõng moät vaán ñeà thôøi söï choáng bom nguyeân töû nhöng Nazim Hitmet ñaõ xaây döïng ñöôïc moät töù thô thaät ñoäc ñaùo, thaät saùng taïo. Moät em beù nhoû bò cheát bom ôû Hiroâsima ñi goõ cöûa moïi nhaø ñeå xin chöõ kí, ñeå cho treû thô khoâng coøn bò cheát nöõa, ñeå caùc em ñöôïc aên keïo. Coù theå coù nhöõng tröôøng hôïp khaùc, vaán ñeà treân ñöôïc khai thaùc tröïc dieän treân höôùng pheâ phaùn quyeát lieät. Nazim Hitmet ñaõ ñöa vaán ñeà chính trò ñoù qua cöûa ngoõ cuûa tình caûm vaø ñaùnh ñuùng vaøo sôïi daây trìu meán tha thieát nhaát: tình yeâu thöông caùc em; haõy baûo veä laáy cuoäc soáng cho caùc em, haõy choáng laïi boùng ñen cuûa toäi aùc. Töù thô tuy laø moät yù töôûng khaùi quaùt nhöng thöôøng bao giôø cuõng coù moät daùng daáp cuï theå, qua caùi cuï theå cuûa moät hình aûnh, moät taâm traïng Töù thô coù moät vò trí quan troïng, tuy nhieân coù baøi thô coù töù hay nhöng chöa laø moät saùng taùc hay. Caùi töù thô Söï soáng khoâng bao giôø chaùn naûn laø moät töù thô hay xuaát phaùt töø moät quan ñieåm trieát hoïc vaø nhaân sinh tieán boä, mang noäi dung tö töôûng chính trò caùch maïng. Tuy nhieân 29