Giáo trình Phương pháp thí nghiệm - Nguyễn Thị Lan

Nội dung text: Giáo trình Phương pháp thí nghiệm - Nguyễn Thị Lan

1. B GIÁO D C VÀ ðÀO T O TR ƯNG ð I H C NƠNG NGHI P I HÀ N I NGUY N TH LAN (Ch biên) & PH M TI N D ŨNG GIÁO TRÌNH PH ƯƠ NG PHÁP THÍ NGHI M HÀ N I – 2005
2. M ð U Ph ươ ng pháp thí nghi m là m t ngành khoa h c đưc d y trong m t s tr ưng đ i h c cĩ liên quan đn l ĩnh v c sinh h c nh ư: Nơng nghi p, lâm nghi p và thu s n. Tuy nhiên, n i dung d y cĩ khác nhau tu ỳ thu c vào ngành c th . Cu n giáo trình ph ươ ng pháp thí nghi m c a chúng tơi l n này đưc vi t cho sinh viên ði h c Nơng nghi p mà ch y u là cho ngành nơng h c. N i dung c a cu n giáo trình cung cp cho sinh viên m t s ki n th c c ơ b n v ph ươ ng pháp thi t k và b trí thí nghi m c ũng nh ư các thu t tốn th ng kê mơ t các tham s , các tiêu chu n ki m đ nh th ng kê trong x lý kt qu thí nghi m, nghiên c u các m i quan h đơ n gi n trong phân tích k t qu nghiên c u và cách trình bày m t báo cáo khoa h c. Giáo trình vi t cho ng ưi h c nên khi d y cán b gi ng d y c n tham kh o thêm các giáo trình và sách khác vi t k và sâu h ơn v ph ươ ng pháp thí nghi m c ũng nh ư các ki n th c tốn xác su t th ng kê. ð n m đưc ki n th c c a mơn h c vi t trong giáo trình này sinh viên ph i đưc h c và n m v ng ki n th c xác su t th ng kê, tin h c và m t s mơn khoa h c khác. Ni dung cu cun giáo trình bao g m các ch ươ ng: Ch ươ ng I - Trình bày các b ưc c n thi t trong quá trình nghiên c u khoa h c và các nhĩm ph ươ ng pháp nghiên c u trong nơng nghi p. Ch ươ ng II - Trình bày các yêu c u trong thi t k thí nghi m, các lo i thí nghi m đng ru ng cùng các n i dung khác cĩ liên quan đn thi t k thí nghi m (cơng th c thí nghi m, di n tích ơ, nh c l i, b o v , hàng biên ). Cách xây d ng và vi t m t đ c ươ ng nghiên c u khoa h c. ðây là ch ươ ng quan tr ng nh t c a ph n ph ươ ng pháp nghiên c u. Ch ươ ng III - Gi i thi u cách tri n khai m t thí nghi m c th t thi t k ( đ c ươ ng) ra ngồi th c đa nh m đm b o tính khách quan và tơn trong nguyên t c “sai khác duy nh t”, ch ăm sĩc thí nghi m và trình t thu ho ch thí nghi m. Ch ươ ng IV - Trình bày các lo i s li u trong nghiên c u khoa h c, các tham s th ng kê cơ b n c a m u và các cơng th c tính các tham s đĩ. Ch ươ ng V - Trình bày ng n g n các cách ưc l ưng m t s tham s th ng kê c ơ b n th ưng đưc s d ng trong nghiên c u và th c ti n s n xu t nơng nghi p ( ưc l ưng đim và ưc l ưng kho ng c a hai tham s c ơ b n nh t c a t ng th là k ỳ v ng và xác su t c a đc tính sinh h c nào đĩ). Ch ươ ng VI - Trình bày ng n g n bài tốn ki m đnh các gi thi t th ng kê thơng th ưng nh ư: ki m đnh hai trung bình (hai k ỳ v ng) và ki m đnh hai xác su t c a hai t ng th và ki m đ nh tính đ c l p. Ch ươ ng VII - Trình bày các ph ươ ng pháp b trí thí nghi m 1, 2 nhân t và cách phân tích ph ươ ng sai. Cơng b k t qu và đánh giá các k t qu thí nghi m. Ph n thí nghi m hai nhân t m i ch đ c p s ơ b trong giáo trình này. ðây đưc coi là ch ươ ng quan tr ng nh t trong ph n thi t k thí nghi m và th ng kê ng d ng. Ch ươ ng này giúp các nhà khoa h c đánh giá m t cách đ y đ k t qu c th c a m i thí nghi m. Ch ươ ng VIII - Gi i thi u t ương quan và h i quy, ch y u là t ươ ng quan và h i quy tuy n tính đơn. N i dung ch ươ ng này s giúp cho ng ưi h c cách đánh giá m i quan h c a các đc tr ưng (ch tiêu) trong thí nghi m qua h s t ươ ng quan. Xây d ng ph ươ ng trình h i quy mơ t m i quan h t ương quan, tính h i quy tuy n tính đơn. B ưc đu gi i thi u quan h phi tuy n. Ch ươ ng IX - Gi i thi u cho ng ưi h c cách trình bày s li u trong báo cáo và trình t vi t m t báo cáo khoa h c. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình Ph ươ ng pháp thí nghi m 1
3. Ngồi ra, giáo trình cịn trình bày m t s b ng s th ng kê thơng dng giúp các nhà th c nghi m x lý k t qu nghiên c u c a thí nghi m: các b ng này r t c n thi t cho ch ươ ng ưc lưng, ki m đnh c ũng nh ư phân tích ph ươ ng sai và h i quy. Khi d y giáo viên ph i h ưng dn cho h c sinh bi t cách s dung các b ng s . Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình Ph ươ ng pháp thí nghi m 2
4. CH ƯƠ NG I - ÐI C ƯƠ NG V CƠNG TÁC NGHIÊN C U KHOA H C NƠNG NGHI P Ch ươ ng này trang b cho ng ưi h c nh ng nh n th c c ơ b n v ph ươ ng pháp nghiên cu Nơng nghi p nĩi chung và Nơng h c nĩi riêng nh ư các b ưc c n đưc ti n hành trong quá trình nghiên c u khoa h c đ tr l i câu h i mà th c t đ t ra. 1.1. Vai trị c a cơng tác nghiên c u khoa h c nơng nghi p Theo ngh ĩa r ng c a quan đim tri t h c duy v t: "Thí nghi m là m t ph n c a s nghi p s n xu t trong xã h i lồi ng ưi, nh m khám phá ra các quy lu t khách quan c a th gi i v t ch t v i m c đích n m v ng và b t các điu bí m t c a thiên nhiên ph c v cho cu c sng con ng ưi”. Con ng ưi đã bi t làm thí nghi m (Experiment) t bao gi ? Nh ư chúng ta đã bi t, t c x ưa lồi ng ưi đã ph i ki m ăn đ sinh s ng, do đĩ, con ng ưi ph i bi t l a ch n, so sánh đ tìm ki m th c ăn. Song c ũng chính t đĩ mà h đã t o ra mt kho tàng các kinh nghi m quý báu thúc đ y xã h i phát tri n. Khi xã h i ti n lên địi h i con ng ưi c ũng ph i n m b t, v n d ng các quy lu t khách quan c a t nhiên cĩ hi u qu hơn. Mu n làm đưc điu này c n ph i cĩ ph ươ ng pháp và t đĩ ph ươ ng pháp thí nghi m ra đi. Nghiên c u khoa h c là quá trình nghiên c u và gi i thích đ n cùng các hi n t ưng khoa h c xu t phát t lý lu n và th c ti n. T đĩ s ng d ng các k t qu nghiên c u đưc vào th c ti n s n xu t ph c v cho cu c s ng con ng ưi. Nghiên c u khoa h c nĩi chung và khoa h c nơng nghi p nĩi riêng hay c th h ơn là nghiên c u khoa h c trong l ĩnh v c Nơng h c ph thu c r t m t thi t v i điu ki n t nhiên và các điu ki n kinh t - xã h i nên vi c v n d ng các ph ươ ng pháp và k t qu nghiên c u ca các n ưc trên th gi i cĩ tính k th a ch n l c cho phù h p v i điu ki n c th c a Vi t Nam là r t c n thi t. Ngay trong ph m vi c a đ t n ưc chúng ta c ũng khơng th cĩ tính đ ng nh t v các điu ki n c th , cho các th c nghi m nơng nghi p, v y nhi m v c a các nhà khoa h c nơng nghi p ph i nghiên c u và đ xu t đưc nh ng bi n pháp k thu t c th , thích hp cho vùng n ơi mình ph trách nh m khai thác b n v ng và hi u qu các điu ki n y. Ð cĩ k t qu nghiên c u đúng và khách quan c n ph i cĩ ki n th c t ng h p c a nhi u l ĩnh v c: tốn h c, hố h c, th nh ưng, khí t ưng, sinh h c và kinh t h c và ph ươ ng pháp nghiên c u đúng, khách quan, phù h p v i các quy lu t t nhiên, quy lu t xã h i và c tính sáng t o đúng đn. 1.2. Các b ưc trong quá trình nghiên c u khoa h c nơng nghi p Ð cĩ th xây d ng đưc m t đ tài nghiên c u khoa h c nơng nghi p nĩi chung và c th h ơn n a là xây d ng đưc m t thí nghim v m t bi n pháp k thu t nào đĩ nh ư: Gi ng, phân bĩn, t ưi n ưc, th i v hay b o v th c v t cho m t vùng địi h i nhà khoa h c (ng ưi làm cơng tác nghiên c u) c n ph i ti n hành theo các b ưc sau đây. 1.2.1. Thu th p thơng tin (B ưc 1) Mc đích c a thu th p thơng tin là giúp cho nhà khoa h c hi u rõ đưc v n đ s đưc nghiên c u đã cĩ ai, n ơi nào nghiên c u ch ưa và n u cĩ thì v n đ đưc nghiên c u đ n đâu. Xem xét tính kh thi đ t đĩ hình thành h ưng nghiên c u thích h p. Ni dung thơng tin thu th p g m: Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình Ph ươ ng pháp thí nghi m 3
5. * Các tài li u cĩ liên quan tr c ti p và gián ti p t i v n đ d đ nh nghiên c u. * Kinh nghi m s n xu t c a ng ưi dân. Vi c thu th p các thơng tin bao g m: - Ð c các tài li u t i th ư vi n c th là các sách báo g m các giáo trình, sách chuyên kh o, sách h ưng d n ph bi n khoa h c k thu t, các t p chí khoa h c, các k t qu nghiên c u khoa h c c a các nhà khoa h c khác. Các ngu n s li u này bao g m c trong n ưc và trên th gi i. - Tham d các h i ngh , h i th o và các ho t đ ng khoa h c khác. - Tìm hi u th c ti n s n xu t c a nơng dân đ th y rõ kinh nghi m c ũng nh ư bi n pháp x lý c a nơng dân v i v n đ s đưc nghiên c u . - Thu th p thơng tin qua các ph ươ ng ti n thơng tin đ i chúng khác nh ư: Vơ tuy n truy n hình, đài phát thanh, báo khoa h c, báo nơng thơn c ũng nh ư các lo i báo khác. 1.2.2. Xây d ng gi thi t khoa h c (B ưc 2) Gi thi t khoa h c là nh ng gi đ nh mà theo nhà khoa h c là cĩ nhi u kh n ăng đúng nh t v m t s v t hay m t hi n t ưng nào đĩ. Nĩ giúp cho ta cĩ th phát hi n và gi i thích nh ng cái m i mà nh ng gi thi t khác tr ưc đây ch ưa gi i thích đưc. Vì v y, gi thi t khoa h c khơng đưc phép chung chung mà ph i c th , ph i th c s xu t phát t các ngu n thơng tin thu th p đưc (m c 1.2.1). Gi thi t này c ũng chính là xu t phát đim đ xây d ng k ho ch nghiên c u th c nghi m. Gi thi t khoa h c ph i tránh vi n vơng, song khơng nên s cái m i, ph i xu t phát t quy lu t khách quan c a t nhiên, đu t ư cơng s c, trí tu đ tìm hi u cái m i, th m chí cĩ th khĩ kh ăn gai gĩc. Cĩ nh ư v y con ng ưi m i cĩ th tìm ra đưc cái m i, cái đ i thay trong khoa h c và cĩ th c t ngh ĩa nĩ hồn tồn cĩ c ơ s , theo đúng logic c a các quá trình các m i quan h qua l i l n nhau trong t nhiên đy bí hi m và đa d ng. 1.2.3. Ch ng minh gi thi t khoa h c (B ưc 3) Ch ng minh gi thi t khoa h c là quá trình quan sát, quá trình làm thí nghi m. Trên c ơ s các s li u (các ch tiêu nghiên c u th hi n qua k t qu theo dõi hay quan sát) cĩ đưc và suy lu n nh m g t b cái khơng đúng, sàng l c l y cái đúng cĩ tính quy lu t và nh ng cái cĩ th coi là chân lý. Ki m ch ng gi thi t khoa h c cĩ hai cách, đĩ là: Quan sát hay điu tra và làm thí nghi m th c nghi m. * Quan sát hay điu tra là vi c tìm hi u, theo dõi th c t , đây là c m t quá trình b t ngu n t vi c thu th p nh ng cái đơn gi n, nh ng cái đã cĩ trong th c t s n xu t và trong t nhiên, giúp ta phân bi t đưc cái đ c tr ưng c a s vi c, so sánh gi a các s vi c và ti n đ n suy lu n xây d ng c ăn c khoa h c cho các s vi c đĩ. Hay nĩi m t cách khác: quan sát là tìm hi u, mơ t di n m o bên ngồi c a s vi c hay hi n t ưng đ t đĩ suy ra b n ch t c a chúng d a trên c ơ s nh n th c c a ng ưi nghiên c u. Nh ư v y, quan sát là đi t bên ngồi s vi c vào trong nh n th c. Do đĩ, yêu c u c a quan sát là "kiên trì", ch cĩ kiên trì m i cĩ th hy v ng thu đưc nh ng thơng tin, nh ng tài li u và cĩ nh ư v y tài li u m i đ y đ , khách quan và mang tính chính xác. Quan sát ( điu tra) ph i đưc th c hi n sao cho đ i di n, khách quan đ đ m b o đ tin c y c a nh ng thơng tin thu đưc v đ i t ưng nghiên c u. * Làm thí nghi m Thí nghi m là nh ng cơng vi c mà con ng ưi t xây d ng đ t o ra nh ng hi n t ưng làm thay đi m t cách nhân t o b n ch t c a s vi c nh m phát hi n đưc đ y đ b n ch t và Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình Ph ươ ng pháp thí nghi m 4
6. nguyên nhân (ngu n g c) c a hi n t ưng hay s vi c đĩ, c ũng nh ư nghiên c u m i quan h tươ ng h gi a các hi n t ưng (hay các sinh v t). Nh ư v y, thí nghi m là xu t phát t nh ng nh n th c c a con ng ưi thơng qua nh ng gi thi t khoa h c ( đã nêu m c 1.2.2.), sau đĩ xác minh b ng hành đng c a mình (th c hi n thí nghi m, đo đ m, quan sát các ch tiêu trên đi t ưng thí nghi m). Quá trình xác minh (làm thí nghi m cĩ th đưc th c hi n trong phịng thí nghi m, trong các nhà l ưi, nhà kính, các ch u, vi, ơ xi m ăng hay trên đng ru ng ) s đưa t i nh n th c ch t ch h ơn. Nh ư v y, con ng ưi khơng ph i ch ch đ i vào nh ng cái đã cĩ s n mà ng ưc l i, cĩ th t mình t o ra nh ng ý t ưng c th , th c hi n ý t ưng đĩ đ b t đ i t ưng nghiên c u ph i t b c l và phát sinh tính quy lu t c a mình. Hay cĩ th nh n th c theo ngh ĩa r ng mà Paplơp đã nĩi "Quan sát là thu th p nh ng gì mà thiên nhiên cho ta, cịn thí nghi m là l y t thiên nhiên nh ng gì mà ta mu n". 1.2.4. Bi n lu n đ rút ra k t lu n và xây d ng lý thuy t khoa h c (B ưc 4) Thơng qua các k t qu c a quan sát, điu tra c ũng nh ư thí nghi m, ng ưi làm nghiên cu th c hi n vi c ki m ch ng gi thi t khoa h c đ rút ra nh ng k t lu n và đánh giá v n đ mà mình quan tâm, khơng th ch nghiên c u mà b qua cơng tác bi n lu n và rút ra k t lu n. Tt nhiên đây là cơng vi c khơng h đơn gi n. Ð xu t ra đưc nh ng k t lu n và bi n lu n cho các k t lu n đĩ địi h i nhà khoa h c ph i cĩ trình đ ki n th c và hi u sâu s c đ i t ưng mình nghiên c u. Cĩ nh ư v y, các k t lu n và bi n lu n m i khách quan cĩ c ơ s khoa h c phù h p v i mơi tr ưng và h sinh thái c th c a đ i t ưng đĩ. Nu nh ư các nhà khoa h c ch d ng l i vi c rút ra nh ng k t lu n tr c ti p t thí nghi m thì nh ng k t lu n đĩ ch mang tính ch t kinh nghi m c th c a duy nh t m t l n thí nghi m nên ch ưa th ng d ng r ng rãi trong th c t s n xu t đưc. Do đĩ, nhi m v ti p c a các nhà khoa h c là t nh ng k t qu c a thí nghi m đưc l m l i nhi u l n t p h p thành các kt lu n và bi n lu n nh m tìm ra chân lý, tìm ra tính quy lu t đ nâng lên thành lý lu n khoa hc. 1.3. Các nhĩm ph ươ ng pháp thí nghi m trong nơng nghi p Hi n nay trong th c ti n nghiên c u c a ngành nơng h c ng ưi ta đã s d ng các nhĩm ph ươ ng pháp nghiên c u và đưc chia c th nh ư sau: 1.3.1. Nhĩm các thí nghi m c u trong phịng Ðây là lo i nghiên c u mà nh ng thí nghi m đưc th c hi n trong các phịng thí nghi m. Ði u ki n đ th c hi n đưc các thí nghi m đĩ g m các lo i d ng c nh ư: hố ch t, các máy mĩc phân tích, các bình, h p, khay mang tính ch t riêng bi t (chuyên sâu). Nhĩm các thí nghi m này h u nh ư đc l p v i điu ki n t nhiên c a mơi tr ưng bên ngồi. Do điu ki n th c hi n trong phịng, cho nên các k t qu t các thí nghi m này đưc ki m tra, điu khi n b ng các d ng c cĩ đ chính xác cao. Tuy nhiên, nh ng s li u này ch ưa đưc áp d ng vào th c t . B i vì, nh ng mơi tr ưng nghiên c u khác mà nh t là trên đng ru ng thì cĩ r t nhi u nhân t sinh thái nh h ưng t i sinh v t (cây tr ng) và cĩ nhi u nhân t khĩ cĩ th ki m sốt đưc c th và chính xác. Thí d : Mu n tìm hi u quá trình trao đi v t ch t và n ăng l ưng trong cây đ xem dịng v t ch t n ăng l ưng y v n chuy n t i đâu, nhanh hay ch m, bao nhiêu đưc tích lu trong s n ph m c a cây và bao nhiêu đưc lo i th i ra mơi tr ưng bên ngồi? ho c vi c nghiên c u t c đ phát tri n v m t s l ưng c a r , chi u dài r . Nh ưng nhĩm nghiên c u trong phịng cĩ nh ưc đim là s l ưng cá th ít (khơng mang tính đ i di n) và điu ki n Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình Ph ươ ng pháp thí nghi m 5
7. nghiên c u nhân t o khơng ph i là điu ki n th c t i mà đi t ưng nghiên c u s đưc gieo tr ng. 1.3.2. Nhĩm các thí nghi m trong ch u v i Các thí nghi m thu c nhĩm ph ươ ng pháp nghiên c u này cĩ đi t ưng nghiên c u là cây tr ng đưc gieo tr ng trong các ch u, v i b ng sành, s trên n n đ t hay dung d ch ho c tr ng trong các ơ xi m ăng, trong nhà l ưi, nhà polyetylen n n đ t ho c cát. V điu ki n thì đi v i nhĩm này cây tr ng đã đưc s ng trong m t ph n là điu ki n t nhiên, cịn m t ph n là điu ki n nhân t o. Ðây là lo i hình thí nghi m th ưng làm t i các c ơ quan nghiên c u nơng nghi p nh ư các Vi n, các Tr ưng Ði h c, Cao đ ng và các Trung tâm nghiên c u. Nhĩm thí nghi m này c ũng đã cĩ l ch s lâu đ i, k t qu nghiên c u c a nhĩm này ph n l n nh m gi i thích c ơ ch , b n ch t c a cây. Thí d : ð xác đ nh l ưng n ưc c n cho quá trình sinh tr ưng và phát tri n c a cây các giai đon, l ưng b c thốt h ơi n ưc qua các b ph n c a cây ng ưi ta th ưng làm thí nghi m trong ch u v i. Ho c nghiên c u m i quan h gi a l ưng n ưc tiêu th , l ưng dinh d ưng khống v i kh n ăng tích lu vt ch t c a cây. T k t qu c a nh ng nghiên c u này cĩ th giúp cho các nhà khoa h c điu ch nh các nhân t nh h ưng t i quá trình sinh tr ưng và phát tri n c a cây tr ng trong điu ki n t nhiên. So v i nhĩm các nghiên c u trong phịng thì nhĩm này cĩ s l ưng cá th nhi u h ơn. Do v y, tính đ i di n qu n th sinh v t mang tính chính xác cao h ơn, v l i cây tr ng l i cĩ th s ng trong m t điu ki n c th và chúng cĩ th ph i ch u c nh ng r i ro c a điu ki n th i ti t. Song m c đ chính xác thì ch ưa ch t ch đưc nh ư nhĩm thí nghi m trong phịng. Các nhà khoa h c c ũng c n nh n th c đưc r ng: k t qu c a nhĩm này tuy đã g n v i điu ki n s n xu t, song khơng th thay th cho nhĩm thí nghi m đ ng ru ng đưc. Khi th c hi n thí nghi m nhĩm này c n chú ý: - Ngồi các nhân t nghiên c u c ũng c n ph i chú ý t t c các nhân t khác cĩ nh hưng t i k t qu c a thí nghi m. - C n ph i ch n l c dịng, gi ng cây đưa vào thí nghi m cĩ đ đ ng đ u cao, gi ng t t (tr thí nghi m ch n, t o dịng trong ngành ch n gi ng) đ tránh nh h ưng cá th vì s gi ng và s cá th c a gi ng, dịng nghiên c u cịn h n ch . - S l n l p l i (nh c l i) ph i cao h ơn cĩ th t i ch c l n. Thi t k các v trí đ sao cho các đi t ưng nghiên c u ch u nh h ưng đ ng đ u c a mơi tr ưng bên ngồi. - T o điu ki n đ cĩ th h n ch đ n m c cao nh t nh h ưng c a r i ro do th i ti t nh ư giĩ, bão, n ng và tác h i c a đ ng v t h i cây tr ng c ũng nh ư d ch b nh khác. 1.3.3. Nhĩm ph ươ ng pháp nghiên c u trên đng ru ng Nhĩm nghiên c u này bao g m nh ng thí nghi m mà cây tr ng đưc s ng trong điu ki n t nhiên. Do đy, nĩ ch u s chi ph i c a nhi u nhân t (các nhân t sinh thái) t mơi tr ưng bên ngồi. Nh ng nhân t đĩ là: các điu ki n th i ti t, đ t đai, các bi n pháp k thu t canh tác Lo i thí nghi m này cĩ ưu đim là: - S l ưng cá th l n (tính đ i di n c a qu n th sinh v t hay cây tr ng cao). - G n v i điu ki n s n xu t. Vì v y, cĩ th nghiên c u đưc m i quan h t ươ ng h gi a cây v i nhi u nhân t khác. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình Ph ươ ng pháp thí nghi m 6
8. Cũng qua nh ng k t qu c a thí nghi m đ ng ru ng cĩ th nh n đ nh rõ thêm k t qu và các k t lu n c a thí nghi m trong phịng c ũng nh ư trong ch u, v i ho c nhà l ưi. Nh ng kt lu n c a thí nghi m đ ng ru ng s đưc coi là c ơ s xây d ng bi n pháp k thu t cho quy trình s n xu t và thâm canh cây tr ng. Nhà khoa h c ng ưi Nga Ivanov (1969) đã nh n đ nh: "Thí nghi m đ ng ru ng là ph ươ ng pháp c ơ b n và trung tâm c a thí nghi m nơng nghi p. Cịn các ph ươ ng pháp thí nghi m nghiên c u khác cĩ tính ch t th ăm dị hay k t h p gi i quy t v n đ ". Nhĩm thí nghi m đng ru ng đưc ti n hành trong điu ki n t nhiên nên kh i l ưng nghiên c u l n và cĩ kh n ăng gi i quy t các v n đ mà các nhà khoa h c đ t ra tu ỳ thu c vào m c đích nghiên c u sao cho phù h p v i điu ki n sinh thái c ũng nh ư kinh t - xã h i ca m t vùng nào đĩ. Các trang thi t b và ph ươ ng pháp nghiên c u cĩ đ chính xác th p h ơn so v i hai nhĩm ph ươ ng pháp nghiên c u trong ch u v i và trong phịng. Do đĩ, yêu c u đ chính xác c ũng th p h ơn (chúng tơi s đ c p ch ươ ng sau v n i dung này). Trong ph m vi c a cu n giáo trình này chúng tơi ch t p trung đ c p ch y u các n i dung cĩ liên quan t i thí nghi m đ ng ru ng. Cịn các n i dung khác trong cơng tác nghiên cu khoa h c nĩi chung và nơng h c nĩi riêng đưc gi i thi u c th t ng mơn h c c a ch ươ ng trình đào t o tu ỳ theo chuyên ngành mà sinh viên theo h c nh ư: Cây tr ng, B o v th c v t, Gi ng cây tr ng, Làm v ưn, Dâu t m Bài t p: (Do giáo viên s nêu ra cho sinh viên tu ỳ điu ki n c th ). Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình Ph ươ ng pháp thí nghi m 7
9. CH ƯƠ NG II - THI T K THÍ NGHI M TRÊN ðNG RU NG ðây là ch ươ ng quan tr ng nh t trong ph n ph ươ ng pháp thí nghi m. Sau khi h c, ng ưi h c ph i bi t xây d ng m t đ c ươ ng nghiên c u, cách ch n cơng th c đ i ch ng, ch n đt thí nghi m và ch n cây thí nghi m. Nh ư chúng tơi đã đ c p thì thí nghi m đ ng ru ng là r t quan tr ng. B i vì, đ đ y mnh s n xu t nơng nghi p nĩi chung và ngành tr ng tr t hay nơng h c nĩi riêng thì cây ph i đưc hồn tồn s ng trong điu ki n t nhiên phù h p v i b n n ăng sinh v t c a nĩ. Vì v y, đ cho k t qu c a thí nghi m đ ng ru ng đưc sát v i điu ki n s n xu t, khi ti n hành thi t kt thí nghi m ng ưi ch trì hay ng ưi làm thí nghi m ph i n m v ng các v n đ sau 2.1. Các yêu c u c a thí nghi m đ ng ru ng Naidin (1968) đã đánh giá: "Thí nghi m đ ng ru ng là thí nghi m nghiên c u trong điu ki n t nhiên, trên nh ng m nh đ t đ c bi t, cĩ m c đích xác đ nh v s l ưng các điu ki n và các bi n pháp canh tác đ n n ăng su t cây tr ng". Mi quá trình sinh h c di n ra trong cây đ u cĩ quan h ch t ch và cĩ tác đng qua li l n nhau mà điu ki n ngo i c nh ( điu ki n sinh thái nh ư các nhân t khí h u và các nhân t cĩ m t trong đ t) là r t quan tr ng. N u nh ư m t nhân t nào đĩ thay đi s làm cho các nhân t khác c ũng nh ư ho t đ ng s ng c a cây thay đ i theo. Cây tr ng đưc s ng trong điu ki n t nhiên c a nĩ s b c l nh ng đ c tr ưng, đc tính m t cách rõ nét, trong đĩ, cĩ c nh ng l i th và nh ng h n ch c a các bi n pháp k thu t canh tác ho c b n ch t gi ng cây tr ng giúp cho các nhà khoa h c kh ng đ nh giá tr c a các bi n pháp hay gi ng tr ưc khi chuy n giao cho s n xu t. Vì v y, thí nghi m đ ng ru ng ph i tơn tr ng các yêu c u sau đây: 2.1.1. Yêu c u v tính đ i di n Thí nghi m đ ng ru ng ph i mang tình đi di n. C ơ s c a v n đ này là: - M i m t thành t u nghiên c u đ u g n li n v i điu ki n kinh t - xã h i nh t đ nh. - Khi thay đi điu ki n t nhiên, điu ki n kinh t - xã h i thì bi n pháp k thu t ph i thay đi theo. Tính đi di n đưc th hi n qua hai m t là: * Ð i di n v điu ki n sinh thái Cĩ ngh ĩa là thí nghi m ph i đưc thit k và làm c th t i m t vùng đt đai, trong điu ki n khí h u c a vùng đĩ t ưng t nh ư điu ki n sau này s áp d ng. * Ð i di n v điu ki n kinh t - xã h i Tu ỳ theo th i gian và tu ỳ thu c vào các điu ki n c th khác v m t xã h i mà ng ưi nơng dân cĩ các nh n th c c ũng nh ư kh n ăng ti p thu các ti n b khoa h c k thu t vào s n xu t là khác nhau. Vì v y, các nhà nghiên c u ph i cĩ nh ng thơng tin t đĩ xây d ng bi n pháp (nhân t thí nghi m) cho phù h p đ sau m t th i gian nghiên c u thành cơng thì bi n pháp đĩ cĩ th đưc s n xu t ch p nh n. Vì l đĩ mà bi n pháp k thu t ph i cao h ơn điu ki n s n xu t m t m c, m c này tu ỳ thu c vào t ng đ a ph ươ ng, t ng c ng đ ng dân t c và tng th i gian c th . Nĩ hồn tồn khơng cĩ m t m c chung cho t t c . Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình Ph ươ ng pháp thí nghi m 8
10. 2.1.2. Yêu c u v sai khác duy nh t Trong lơgíc h c "suy lu n" n u gi a tr ưng h p cĩ phát sinh hi n t ưng và tr ưng hp khơng phát sinh hi n t ưng mà ch khác nhau cĩ tình hình thì tình hình là nguyên nhân ca hi n t ưng. Hi u m t cách c th là trong thí nghi m s phân bi t hai lo i y u t : y u t thí nghi m (dùng đ nghiên c u) và y u t khơng thí nghi m (hay cịn g i là n n thí nghi m). Trong hai lo i y u t này thì duy nh t ch cĩ y u t thí nghi m đưc quy n sai khác (thay đi). Cịn y u t khơng thí nghi m (khơng c n so sánh) thì ph i càng đng nh t càng t t. Cĩ tri t đ tơn tr ng nguyên t c này m i tìm đưc s khác nhau c a k t qu thí nghi m là do nhân t nào c a y u t thí nghi m gây ra. Tuy nhiên, s đ ng nh t tuy t đ i trên đng ru ng là điu khơng th cĩ đưc. Thí d : Nghiên c u nh h ưng c a li u l ưng phân lân bĩn khác nhau t i n ăng su t lúa trên đt tr ũng. Nh ư v y l ưng lân bĩn cho lúa các cơng th c ph i khác nhau, cịn các bi n pháp k thu t khác là đng nh t. C th gi ng lúa gì, c y hay gieo vãi v nào, m t đ bao nhiêu, lưng phân bĩn khác ngồi lân là bao nhiêu và cách bĩn l ưng phân này ra sao, t ưi n ưc, ch ăm sĩc c ũng nh ư phịng tr sâu h i c ũng đ u ph i đ ng nh t. Song cĩ m t điu c n l ưu ý: trong thí nghi m đ ng ru ng khơng th lo i tr hồn tồn đưc m t nhân t nào đy mà ch cĩ kh n ăng h n ch nĩ mà thơi. Trong thí nghi m nêu trên ta ch bi t đưc l ưng lân cho thêm vào nghiên c u là bao nhiêu các cơng th c, cịn trong phân chu ng ho c các d ng phân t ng h p khác và c trong đt c ũng đã t n t i m t l ưng lân nh t đ nh. Tuy nhiên, điu này khơng cĩ nh h ưng nhi u vì các cơng th c đ u cĩ n n thí nghi m nh ư nhau. Mt đ c đim khác n a đĩ là trong t nhiên hay trong thí nghi m đ ng ru ng cịn t n ti m i quan h "kéo theo" cĩ ngh ĩa là khi thay đi nhân t A thì nhân t B c ũng thay đ i. Thí d : Nghiên c u nh h ưng c a l ưng n ưc t ưi khác nhau t i n ăng su t mía. Nh ư v y n ưc là nhân t c a y u t thí nghi m và đưc thay đ i m c đ khác nhau. Tuy nhiên, n u m c n ưc t ưi khác nhau kéo theo nh ng thay đ i khác nh ư s l ưng, ch ng lo i vi sinh v t c ũng nh ư sinh v t đ t, nhi t đ đ t, m đ đ t c ũng thay đ i khơng gi ng nhau. T đĩ cĩ th làm quá trình sinh h c c a cây s khơng gi ng nhau. Vì v y, khi nh n đ nh đánh giá các nh h ưng ca các nhân t thí nghi m nĩi riêng và các điu ki n thí nghi m nĩi chung ph i tìm ra đưc nguyên nhân chính nh h ưng đ n k t qu thí nghi m, cĩ nh ư v y mi đưa ra đưc bi n pháp k thu t cĩ tính ch t then ch t đ đ t hi u qu mong mu n. Song c n ph i l ưu ý là tránh khơng đưc hi u nguyên t c này m t cách quá "máy mĩc". 2.1.3. Yêu c u v đ chính xác Khi xây d ng n i dung nghiên c u, nhà khoa h c luơn mong mu n và địi h i đ chính xác c a thí nghi m ph i cao. Vì đ chính xác này nh h ưng đ n k t qu nghiên c u và cĩ th c hi u qu kinh t . Song khơng th cĩ m t đ chính xác chung cho t t c các nhĩm ph ươ ng pháp thí nghi m. ð chính xác c a thí nghi m ph thu c vào r t nhi u m t (khía cnh), cĩ th nêu ra m t vài khía c nh là: a) Ði u ki n ti n hành thí nghi m (thí nghi m trong phịng khác v i thí nghi m trong ch u v i hay nhà l ưi; thí nghi m ngồi đng l i khác v i thí nghi m trong phịng và thí nghi m ch u v i ) b) Nh ng sai khác v k thu t khi th c hi n thí nghi m. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình Ph ươ ng pháp thí nghi m 9
11. c) Ð đ ng đ u c a đ t thí nghi m. d) Nh ng v t th ươ ng c ơ gi i và tác h i c a sâu b nh. Nh ng sai khác là khơng th tránh đưc, song sai khác càng nh thì càng t t. Vì v y mi nhĩm ph ươ ng pháp thí nghi m khác nhau cho phép cĩ đ chính xác khác nhau th hi n qua h s bi n đ ng CV% (Coefficient of variation). - Nhĩm thí nghi m trong phịng cho phép sai s thí nghi m CV% ≤ 1%. - Nhĩm thí nghi m trong ch u, v i, nhà l ưi CV% ≤ 5% - Nhĩm thí nghi m ngồi đng cho phép sai s thí nghi m: + Các thí nghi m gi ng CV% t 6% - 8 %. + Các thí nghi m phân bĩn t 10 - 12%. + Thí nghi m b o v th c v t (BVTV) t 13 - 15%. + Thí nghi m cây ăn qu CV% ≤ 20% . + Thí nghi m v lúa CV% kho ng 10%. + Các thí nghi m điu tra thì thay đi trong kho ng 20 - 30%. Ngồi ra ng ưi ch trì thí nghi m c n ph i n m v ng và th ưng xuyên bao quát thí nghi m. Các cán b k thu t khi th c hi n thí nghi m ph i thành th o cơng vi c và h t s c cĩ trách nhi m v i vi c đưc phân cơng và khi thi t k ph i sát v i điu ki n đ t ra c a thí nghi m. Theo các nguyên nhân đã nêu cĩ th coi các sai s thí nghi m là sai s ng u nhiên. Tuy nhiên, trong th c t khơng ch cĩ duy nh t sai s ng u nhiên mà cịn t n t i hai lo i sai s khác na là: sai s thơ (hay cịn g i là sai l m) và sai s h th ng. Khi g p ph i sai s thơ thì ph i lo i b các s li u ra kh i dãy k t qu nghiên c u (thí d nh ư đo sai, cân sai, ghi nh m). Sai s thơ khơng ph i là ph bi n. Sai s h th ng là do d ng c thí nghi m. Thí d nh ư cân nh h ơn ho c n ng h ơn tiêu chu n. Th ưc đo ch ưa chu n ho c hố ch t pha khơng đưc chu n nh ư h ưng d n c a hố ch t tiêu chu n đ t ra Lo i sai s này tuy khơng làm nh h ưng t i vi c so sánh k t qu thí nghi m gi a các cơng th c v i nhau nh ưng khi cơng b các giá tr c th c a t ng ch tiêu ( ưc l ưng đim, ưc l ưng kho ng c a các tham s th ng kê) thì khơng chính xác. Vì v y, cĩ th d n t i vi c nh n đ nh đánh giá sai l ch và điu này cũng khơng cĩ l i, nh t là khi chuy n giao k t qu nghiên c u cho s n xu t. ð tránh sai s này t t nh t tr ưc khi làm thí nghi m ph i ch nh các d ng c và v t t ư theo tiêu chu n đo l ưng cho phép. Ho c n u nh ư đã m c ph i sai s h th ng ph i tìm cách hi u ch nh giá tr quan sát (các s li u) v giá tr cĩ đưc v i th ưc đo tiêu chu n. 2.1.4. Yêu c u di n l i Kh n ăng n ăng di n l i c a thí nghi m cĩ ngh ĩa là: khi th c hi n l i thí nghi m đĩ v i s l ưng cơng th c, n i dung các cơng th c nh ư c ũ cùng trên kho ng khơng gian (m nh đ t cũ và th i v t ươ ng t ) s cho k t qu t ươ ng t . Thí d : Theo dõi th i gian sinh tr ưng và các th i k ỳ phát d c c a hai gi ng ngơ lai LVN20 và LVN24 qua các n ăm 1997 và 1998, các s li u đưc th hi n b ng sau (b ng 2.1): Bng 2.1.Th i gian sinh tr ưng qua các giai đon phát d c c a 2 gi ng ngơ t 1997 & 1998 (ngày) Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình Ph ươ ng pháp thí nghi m 10
12. TG t gieo - tung Th i gian t gieo - TG t gieo - phun râu Tên gi ng ph n chín sinh lý T.97 T.98 T.97 T.98 T.97 T.98 LVN20( đ/c) 54 47 56 48 98 90 LVN 24 56 48 58 49 102 96 Ghi chú: T.97: v thu 1997 T.98: v thu 1998 TG: th i gian Qua các s li u cĩ th cho th y k t qu c a hai gi ng đã cĩ tính di n l i (cĩ chi u h ưng th hi n tính quy lu t). Tuy nhiên, khơng nên hi u nguyên t c này m t cách c ng nh c, b i vì điu ki n ngo i cnh khơng th hồn tồn nh ư nhau khi làm thí nghi m. Chính vì v y ph i làm l i thí nghi m trong vài n ăm (ho c vài v ) liên ti p, hy v ng t đĩ s tìm ra tính quy lu t c a v n đ nghiên cu. Thí nghi m cĩ kh n ăng di n l i càng cao thì vi c rút ra k t lu n càng ch c ch n. Cĩ ngh ĩa là đã gi i quy t đưc m i quan h gi a các nhân t thí nghi m (y u t thí nghim) v i ngo i cnh trong s bi u hi n c a cây tr ng thí nghi m. Thí nghi m khơng cĩ kh n ăng di n l i thì khơng th đưa ra đưc k t lu n làm c ơ s xây d ng các bi n pháp k thu t canh tác và l i càng khơng th xây d ng đưc lý thuy t khoa h c. Theo chúng tơi ph i l p l i thí nghi m ít nh t là 3 v (hay 3 n ăm). 2.1.5. Yêu c u v l ch s khu đ t canh tác Thí nghi m ph i đưc đ t trên các khu đt cĩ l ch s canh tác rõ ràng. ðây là yêu c u ht s c c n thi t đ i v i m i thí nghi m đ ng ru ng. H u h t trong n i dung thí nghi m thì đt đai n ơi đt thí nghi m là y u t khơng thí nghi m. ð t ch là điu ki n (giá đ ) cho cây mà thơi. M t s bi n pháp k thu t cĩ nh h ưng t i đ t c ũng cĩ th làm cho đt t t h ơn (kho h ơn) n u nh ư bi t s d ng và ng ưc l i cĩ th làm cho đt b thối hố. Vì v y, c n ph i bi t rõ quá trình canh tác c a khu đ t tr ưc khi đ t thí nghi m nghiên c u. Thí d : Cĩ m t gi ng lúa đưc c y th nghi m t i 2 th a ru ng khác nhau trên cùng 1 cánh đng trong v xuân. K t qu thí nghi m đã ch ra r ng: Ti ru ng th nh t: bĩn 1 kg N (nguyên ch t) thì b i thu 5 kg thĩc Ti ru ng th hai: bĩn 1 kg N (nguyên ch t) thì b i thu 10 kg thĩc Khi xem xét nguyên nhân c a vi c t ăng hi u qu bĩn N th y m nh ru ng th nh t tr ưc đây tr ng l c cịn ru ng th hai trng ngơ nên hi u qu bĩn N trên m nh ru ng th hai rõ ràng là cao h ơn trên m nh ru ng th nh t. Do đĩ khi xem xét l ch s canh tác c a ru ng thí nghi m c n l ưu ý: - Khơng đt ru ng thí nghi m n m k sát các tr c đưng giao thơng l n, mà nên cách t 10 - 20m. - Khơng đt ru ng thí nghi m n m sát các h th ng d n n ưc th i c a các khu dân c ư, bnh vi n, các khu cơng nghi p. - Khơng đt thí nghi m trên đt m i khai hoang, đ t này ph i làm thí nghi m tr ng vài v đ san b ng đ đ ng đ u sau đĩ m i làm thí nghi m. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình Ph ươ ng pháp thí nghi m 11
13. Các thí d nêu trên cho th y đ t đ nh đ t thí nghi m c n ph i cĩ l ch s canh tác rõ ràng. 2.2. Các lo i thí nghi m ngồi đng ru ng Hi n nay cĩ nhi u cách phân lo i thí nghi m đ ng ru ng. Thơng th ưng cĩ th phân thành các lo i sau: 2.2.1. Thí nghi m th ăm dị Hay cịn g i là thí nghi m s ơ b , thí nghi m kh o sát. M c đích c a lo i thí nghi m này là nh m xây d ng nh ng nh n th c ban đ u v đ i t ưng nghiên c u trên đng ru ng đ cĩ c ơ s xây d ng các n i dung nghiên c u chính sau này đưc t t h ơn. Do đĩ, thí nghi m này th ưng làm trên di n tích nh nh c l i ít l n và cĩ th khơng nh c l i. Cĩ ngh ĩa là m t cơng th c cĩ th ch cĩ 1 ơ thí nghi m, s cơng th c ít và khơng đi sâu phân tích v cây và đt đai, ch quan sát, đánh giá các bi u hi n c a cây v i các bi n pháp thí nghi m và theo dõi m t s ch tiêu cĩ tính ch t c ơ b n v n ăng su t. 2.2.2. Thí nghi m chính th c Nhĩm này cịn cĩ tên g i là thí nghi m ch y u. Ðây là thí nghi m đ t ra nh m gi i quy t n i dung c ơ b n c a v n đ nghiên c u. Do đĩ, thí nghi m này ph i th c hi n đúng nh ư thi t k đã xây d ng, ph i tuân th các yêu c u đ t ra ( ph n 2.1). Tu ỳ thu c vào lo i cây tr ng (cây hàng n ăm hay cây lâu n ăm; cây hàng h p hay cây hàng r ng), lo i hình thí nghi m, mc đích nghiêm c u cĩ th chia thí nghi m chính thành các lo i khác nhau theo s l ưng nhân t , th i gian và kh i l ưng nghiên c u. 2.2.2.1. Theo s l ưng nhân t thí nghi m * Thí nghi m m t nhân t Là thí nghi m mà trong thành ph n c a y u t thí nghi m ch cĩ m t m t nhân t tham gia (nhân t này cĩ quy n thay đ i gi a các cơng th c) đ nghiên c u tác đ ng c a nĩ đ n s thay đi c a k t qu thí nghi m. Thí d : Nghiên c u nh h ưng c a phân lân đ n quá trình sinh tr ưng, phát tri n và năng su t đ u t ươ ng. Nh ư v y y u t thí nghi m đây là lân nên đưc phép thay đ i các m c bĩn khác nhau. Cịn các nhân t khác đ u ph i đưc th c hi n đ ng đ u (y u t khơng thí nghi m). * Thí nghi m nhi u nhân t Ðây là thí nghi m mà trong thành ph n c a y u t nghiên c u cĩ m t t hai nhân t thí nghi m tr lên. Trong thí nghi m này ng ưi ta nghiên c u nh h ưng đ ng th i c a các nhân t đ i v i cây tr ng. Ðây là nh ng thí nghi m ph c t p và th ưng là b ưc nghiên c u ti p c a các thí nghi m m t nhân t . Ð giúp cho thí nghi m này cĩ đ chính xác cao đơi khi ph i chia c th thí nghi m hai nhân t , 3 nhân t B i vì ph i cĩ cách s p x p ngồi đng cho phù h p v i s l ưng nhân t thì m i x lý k t qu b ng các mơ hình th ng kê t ươ ng ng nh m t ăng tính chính xác 2.2.2.2. Chia theo th i gian nghiên c u * Thí nghi m ng n h n Th ưng g i là thí nghi m ít n ăm. Ðây là lo i thí nghi m nghiên c u trong m t th i gian ng n đã cĩ th rút ra đưc k t lu n. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình Ph ươ ng pháp thí nghi m 12
14. Thơng th ưng lo i này đưc áp d ng đ nghiên c u tác d ng c a m t bi n pháp k thu t c th v i cây tr ng (th ưng là các cây hàng n ăm). Thí d : Nghiên c u v m t đ c y, v th i v c a m t gi ng cây tr ng nh ư lúa, ngơ, đu đ , rau Nh ng gi ng này c ũng ch cĩ tính ch t th i s và th ưng là khơng t n t i dài hàng ch c năm. * Thí nghi m dài h n (thí nghi m lâu n ăm) Ðây là lo i hình thí nghi m c n cĩ th i gian hàng ch c n ăm nghiên c u liên t c m i cĩ th đưa ra k t lu n. Cá bi t cĩ thí nghi m ph i hàng tr ăm n ăm. Thí d : Nghiên c u tác đ ng c a thu c b o v th c v t (hố h c) đ n đ t. Hay nghiên cu hi u qu c i t o đ t c a ph ươ ng th c canh tác h u c ơ trong nơng nghi p. Mt thí d n a là nghiên c u hi u l c c a phân lân đ n n ăng su t và ch t l ưng c a nhãn v i, hay xồi Vi kho ng th i gian t 5 n ăm tr lên thì các tác đng c a nhân t nghiên c u m i th hi n k t qu . Các thí nghi m và cơng trình ch n t o gi ng cây tr ng v t nuơi đ u thu c lo i này. 2.2.2.3. Theo kh i l ưng nghiên c u Cĩ th chia ra * Thí nghi m đơn đc ( đ c l p) Các thí nghi m làm nhi u n ơi và khơng cĩ liên quan gì v i nhau c . Th ưng thì k t qu cĩ tính chính xác cao, đúng cho m t điu ki n c th . Song tính ph bi n l i h p th m chí r t h p. * Thí nghi m h th ng Ðây là nh ng thí nghi m làm nhi u n ơi và cĩ liên h v i nhau theo nh ng khía c nh nh t đ nh mà ng ưi ch trì đt ra. Thí nghi m này cĩ nh ưc đim là kh i l ưng l n, t n cơng s c và v t ch t, t n th i gian; cĩ th cách xa nhau v đ a lý, khác nhau th i ti t và đt đai ( điu ki n sinh thái), v t p quán và điu ki n kinh t - xã h i. Ưu đim c a nhĩm này là thí nghi m mang tính đa d ng và khi k t qu thành cơng cĩ ph áp d ng r ng rãi. 2.2.3. Thí nghi m làm trong điu ki n s n xu t Lo i thí nghi m này cịn cĩ tên g i là th c nghi m khoa h c, th c nghi m đ ng ru ng. Vi chuyên ngành ch n gi ng và nhân gi ng cịn g i là thí nghi m kh o nghi m hay khu v c hố gi ng m i đĩ. Ðây là nh ng th c nghi m c n ph i đưc th m đ nh l i trong điu ki n t nhiên tr ưc khi chuy n giao k thu t s n xu t cho nơng dân. Lo i này kh i l ưng l n cĩ th nh c l i nhi u hay ít tu ỳ thu c vào điu ki n kinh t và đt đai. Khơng c n theo dõi quá chi ti t các ch tiêu v sinh tr ưng c a cây mà ch y u là quan sát tình hình sinh tr ưng, nhi m sâu b nh đ đưa ra các nh n đ nh chung v ph n ng ca cây v i điu ki n t nhiên, nh ưng c n quan tâm c th đ n n ăng su t và hi u qu kinh t. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình Ph ươ ng pháp thí nghi m 13
15. 2.3. Xây d ng ch ươ ng trình thí nghi m 2.3.1. M t s v n đ liên quan đn xây d ng ch ươ ng trình thí nghi m 2.3.1.1. Các lo i cơng th c trong thí nghi m Trong m t thí nghi m cĩ hai lo i cơng th c đĩ là: * Lo i 1 : Cơng th c đ i ch ng hay cịn g i là cơng thc tiêu chu n. Cơng th c đ i ch ng đưc đ t ra làm tiêu chu n cho các cơng th c khác trong thí nghi m so sánh đ rút ra hi u qu c th c a nhân t (bi n pháp) nghiên c u. Cơng th c đ i ch ng đưc xây d ng nh ư sau - N u là thí nghi m gi ng thì gi ng trong cơng th c đ i ch ng th ưng là gi ng t t đang đưc s n xu t c a đ a ph ươ ng ch p nh n, c ũng cĩ th là m t gi ng tiêu chu n c a Nhà n ưc hay c a m t vùng nh t đ nh đã đưc chính th c cơng nh n (B Nơng nghi p và PTNT cơng nh n). - N u là bi n pháp k thu t khác nh ư m t đ , th i gian gieo c y thì cơng th c đ i ch ng là bi n pháp phù h p v i điu ki n s n xu t và đang đưc s n xu t n ơi đĩ ch p nh n. - N u là các nhân t nh ư bĩn phân, phun thu c b o v th c v t, t ưi n ưc mà nh ng nhân t này là cho thêm vào nghiên c u b ng vi c cân, đong, đo, đ m c th đưc thì cơng th c đ i ch ng th ưng đưc xây d ng m c 0 (khơng cho thêm vào). Thí d : - Thí nghi m v th i v thì cơng th c đ i ch ng là chính v . - Thí nghi m v m t đ thì cơng th c đ i ch ng là m t đ phù h p v i cây tr ng trong v chính đĩ. - Thí nghi m v thu c b o v th c v t thì cơng th c đ i ch ng là khơng phun (nh ưng ph i phun n ưc thơng th ưng đưc dùng pha thu c cho các cơng th c cĩ n ng đ khác nhau). Nh ưng n u là thu c dùng bĩn vào đt thì cơng th c đ i ch ng là khơng dùng thu c (khơng cn phun n ưc) Trong m t thí nghi m ít nh t ph i xây d ng m t cơng th c đ i ch ng. Cịn tu ỳ thu c vào các điu ki n c th khi làm thí nghi m và n i dung nghiên c u mà cĩ th t i hai hay ba cơng th c đ i ch ng, đ khi so sánh đưc chính xác. * Lo i 2 : Cơng th c nghiên c u Cơng th c nghiên c u là cơng th c đưc tác đ ng bi n pháp k thu t (nhân t thí nghi m) các m c đ khác nhau. Kt qu c a cơng th c này đưc so sánh v i k t qu c a cơng th c đ i ch ng. C hai loi cơng th c đ i ch ng và cơng th c nghiên c u đ u g i chung là các cơng th c thí nghi m hay nghi m th c. Ð xây d ng cơng th c thí nghi m c n l ưu ý nh ng v n đ sau: Mt là: C n t o điu ki n đ các cơng th c thí nghi m so sánh đưc v i nhau và so sánh đưc v i cơng th c đ i ch ng. Thí d : Nghiên c u hi u l c c a phân lân đ n sinh tr ưng, phát tri n, kh n ăng nhi m sâu b nh và n ăng su t lúa. Nh ư v y tu ỳ thu c vào điu ki n c th c a thí nghi m lúa đ t nào, v nào mà xây dng s l ưng cơng th c thí nghi m là m y cơng th c. Song ít nh t c ũng ph i cĩ 3 cơng th c, trong đĩ Cơng th c I: là khơng bĩn lân vào đt (0 P 2O5) (CT I là đi ch ng) Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình Ph ươ ng pháp thí nghi m 14
16. Cơng th c II: là bĩn lân m c đ 1 (CT II) Cơng th c III: là bĩn lân m c đ 2. (CT III) Nh ư v y, s so sánh đưc hi u l c c a vi c cĩ bĩn lân so v i khơng bĩn lân t i các ch tiêu nghiên c u cây lúa. Sau đĩ cho phép so sánh là trong hai m c bĩn lân c th thì m c nào đt k t qu cao h ơn và m c nào đt hi u qu đ u t ư lân cao h ơn. Hai là: C n t o điu ki n cho các cơng th c thí nghi m th hi n đưc quy lu t s l ưng. Ð thí nghi m thành cơng ng ưi ch trì xây d ng n i dung nghiên c u hi u r t rõ đi tưng nghiên c u và tác d ng (cơng n ăng) c a bi n pháp k thu t đ n đ i t ưng nghiên c u mu n v y ph i cĩ ki n th c t ng h p các mơn h c t c ơ s đ n chuyên mơn trong điu ki n c th Thí d : Nghiên c u hi u qu c a vi c tr ng xen gi a cà phê v i (Coffee Canephora) v i s u riêng trong v ưn cà phê t i D ăkăk Cơng th c I: Cà phê thu n m t đ (3 x 3)m = 1111 cây/ha ( đ/c) Cơng th c II: S u riêng xen cà phê m t đ (6 x 9)m Cơng th c III: S u riêng xen cà phê m t đ (9 x 9)m Cơng th c IV: S u riêng xen cà phê v i m t đ (9 x 12)m. Cơng th c V: S u riêng xen cà phê m t đ (12 x 12)m Cơng th c VI: S u riêng xen cà phê m t đ (12 x 15)m Nh ư v y gi a các cơng th c nghiên c u (các m t đ tr ng) cĩ kho ng cách là 3 m, v i kho ng cách này hy v ng gi a các cơng th c khác nhau th hi n k t qu khác nhau và c ũng t kt qu nghiên c u cĩ th tìm ra kho ng cách tr ng xen h p lý nh t. 2.3.1.2. Xác đnh s l ưng cơng th c trong m t thí nghi m S l ưng cơng th c thí nghi m đưc xác đ nh tùy thu c vào n i dung và m c đích c a ng ưi ch trì thí nghi m. Thơng th ưng thí nghi m m t nhân t cĩ s l ưng cơng th c ít h ơn thí nghi m hai nhân t . Trong thí nghi m cĩ m t nguyên t c c ơ b n giúp các nhà khoa h c xác đ nh đưc cĩ bao nhiêu cơng th c là v a đ cho n i dung nghiên c u c a mình. Nguyên t c đĩ là: "D a vào gi thi t khoa h c đ l p ra cơng th c trung tâm, t cơng th c trung tâm s xê d ch lên phía trên m t s m c và xu ng phía d ưi m t s m c". Cịn kho ng cách gi a các m c tu ỳ thu c vào tác đng c a nhân t nghiên c u t i đ i tưng đưc s d ng trong thí nghi m (v t li u thí nghi m). Nh ư v y, v i thí nghi m m t nhân t cĩ bao nhiêu m c (li u l ưng) thì cĩ b y nhiêu cơng th c k c m c đ i ch ng cĩ th là 0 (khơng cho thêm vào). Thí d : Nghiên c u nh h ưng c a phân N t i n ăng su t lúa Ðây là thí nghi m m t nhân t . N u nh ư l y cơng th c trung tâm là 100 N ho c 150N thì các cơng th c đưc xây d ng xung quanh cơng th c trung tâm nh ư sau: Cơng th c 1 (CTI): 0 N ( đ i ch ng) CTII: bĩn 50 N CTIII: bĩn 100N CTIV: bĩn 150 N CTV: bĩn 200 N CTVI: bĩn 250 N Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình Ph ươ ng pháp thí nghi m 15
17. Nh ư v y thí nghi m cĩ th cĩ 5 cơng th c (d ng l i m c 200N) ho c cĩ th 6 cơng th c nh ư đã vi t. Khơng nên đt ít h ơn 5 ho c nhi u h ơn 6. ð r ng hay h p c a N gi a các cơng th c ph thu c vào vai trị c a đ m (N) và đi t ưng nghiên c u. Thí d đ i v i cây lúa và cây ngơ đ r ng nh ư thí nghi m đã nêu là phù h p, cịn n u là cây h đ u ( đ u t ươ ng, l c , thì đ rng nh ư thí nghi m trên l i cao và m c bĩn 250N cĩ th là th a. Cịn trong thí nghi m nhi u nhân t thì m t nguyên t c chung là: Ð nghiên c u đưc đ y đ tác đ ng ph i h p các nhân t , s l ưng cơng th c thí nghi m là tích c a s m c c a m i nhân t thí nghi m. Thí d : Nghiên c u hi u l c c a lân t i n ăng su t hai gi ng đ u t ươ ng v đơng t i vùng Ð ng B ng sơng H ng. Nh ư v y đây là thí nghi m hai nhân t (lân là nhân t ký hi u là A v i s m c là L a). Gi ng đ u t ươ ng là B v i s gi ng tham gia là L b). Vy g i s cơng th c nghiên c u là K thì K = L a x L b (2.1) Bng 2.2. Cĩ th mơ t t h p các cơng th c nh ư sau Lân Gi ng Cơng Lân Cơng (P O ) STT CT Gi ng STT CT (A) 2 5 th c (P O ) th c (B) 2 5 bo a1b0 I bo a2b0 V b1 a1b1 II Gi ng b1 a2b1 VI Gi ng a 1 a b2 a1b2 III 2 b2 a2b2 VII b3 a1b3 IV b3 a2b3 VIII Thí nghi m cĩ 8 cơng th c trong đĩ cĩ 2 cơng th c đ i ch ng là a 1b0: đi ch ng 1 a2b0: đi ch ng 2. Trong thí d này s cơng th c K = 2 x 4 = 8 cơng th c Vi thí nghi m hai nhân t thơng th ưng cĩ nhi u cách thi t k (s p x p ơ thí nghi m trên đng ru ng s đ c p k h ơn h đào t o sau đ i h c). Nu thí nghi m ba nhân t cĩ ký hi u (nhân t 1 là A cĩ L a m c, nhân t 2 là B cĩ L b mc và nhân t th 3 là C cĩ Lc m c). V y s l ưng cơng th c s là: K = L a x L b x L c (2.2) Trong giáo trình này chúng tơi t p trung ch y u vào thí nghi m m t nhân t . Cịn thí nghi m t 2 nhân t tr lên s đưc đ c p h đào t o sau đ i h c. Th c t các nhà khoa h c đ u bi t r ng thí nghi m nghiên c u tác d ng đ ng th i c a nhi u nhân t đ n cây tr ng là t t nh t vi theo quan đim sinh thái h c tác d ng t ng h p khơng ph i là c p s c ng đơn thu n c a các tác đ ng riêng l đ c l p. Song nhi u nhân t s cĩ nhi u cơng th c thí nghi m và nh ư v y, s n y sinh m t lo t các v n đ khác mà h u h t các v n đ đĩ l i n m trong y u t khơng thí nghi m, r t khĩ t o đưc tính đ ng nh t cao. Cho nên khơng nên quá nhi u nhân t trong m t thí nghi m và các nhà khoa h c ch nên nghiên c u m i quan h đ ng th i c a 2 hay 3 nhân t mà thơi. 2.3.1.3. M t s ch tiêu k thu t cĩ liên quan khi thi t k thí nghi m * Di n tích ơ thí nghi m Ơ thí nghi m là thành ph n c ơ b n c a thí nghi m trên đĩ các nhân t thí nghi m đưc th c hi n theo m t n i dung đã xây d ng. Do đĩ, di n tích ơ (c th là kích th ưc ơ) ph i nh ư Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình Ph ươ ng pháp thí nghi m 16
18. nhau. N u l y đ chính xác c a thí nghi m là h s bi n đ ng CV% đ kh o sát thì giá tr này ph thu c vào nh ng khía c nh sau: - Di n tích ơ thí nghi m - Hình dáng ơ thí nghi m (kích th ưc ơ là vuơng hay là ch nh t ). - ða hình đt thí nghi m. - Lo i đ t thí nghi m. - Lo i cây tr ng. - Lo i thí nghi m. Chúng tơi xin đư a ra nh ng d n li u c th c a m t s tác gi xung quanh v n đ này. Sanhina (1965) đư a ra m i quan h gi a sai s thí nghi m v i vi c t ăng di n tích ơ thí nghi m lúa mì t i Nga, k t qu nh ư s li u (b ng 2.3). Bng 2.3. Quan h gi a sai s thí nghi m v i di n tích ơ thí nghi m m2 20 30 40 50 60 70 80 90 100 Sai s % 3.63 3.17 2.96 2.82 2.61 2.45 2.37 2.31 2.28 Mudra (1958) cho th y trên hai lo i đ t đưc tr ng khoai tây và lúa mì khi di n tích ơ thí nghi m thay đ i thì sai s c ũng thay đ i theo (b ng 2.4). Bng 2.4. Quan h gi a di n tích ơ thí nghi m, lo i cây tr ng trên hai lo i đ t v i sai s thí nghi m Ngơ tr ng trên đt b ng Lúa mì tr ng trên đt cát Di n tích ơ (m2) Sai s (CV%) Di n tích ơ (m2) Sai s (CV%) 1 19,6 1 30,0 2 17,7 2 28,0 3 15,2 4 27,0 8 9,8 6 26,0 10 7,5 8 25,0 12 6,3 10 24,0 16 3,8 12 23,0 20 2,9 16 22,0 25 2,3 25 22,0 33 1,8 31 22,0 56 1,3 48 22,0 Ph m Chí Thành và Nguy n Th Lan (1983) nghiên c u trên lúa c y t i đ t phù sa trong đê sơng H ng cho m i quan h gi a sai s thí nghi m, v i di n tích ơ (c th là hình dáng ơ thí nghi m) qua các d n li u c th sau: Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình Ph ươ ng pháp thí nghi m 17
19. Bng 2.5. M i quan h gi a sai s thí nghi m v i di n tích ơ khi ơ cĩ d ng hình vuơng ð bi n đ ng đ t TN Di n tích ơ (m 2) CV%) 4 9 16 25 36 49 64 81 100 7.76 7,58 8,18 7,27 8,42 5,75 5,64 5,29 5,99 1,65 9.07 10,64 10,08 9,32 9,14 10,28 10,21 10,92 8,19 5,83 16.18 22,23 20,20 17,90 18,00 18,30 18,90 19,40 18,90 19,10 Ghi chú: CV% là đ bi n đ ng c a đ t thí nghi m Bng 2.6. Khi ơ thí nghi m cĩ d ng hình ch nh t 2 : 1 Di n tích ơ (m 2) Ð bi n đ ng đ t TN (CV%) 2 8 18 32 50 72 7.76 14,08 8,27 6,52 6,19 4,82 5,54 9.07 13,15 10,28 10,87 9,18 7,16 6,77 16.18 18,29 17,90 18,19 20,75 17,57 18,75 Bng 2.7. Khi ơ thí nghi m cĩ d ng hình ch nh t 3 : 1 Ð bi n đ ng đ t Di n tích ơ (m 2) TN (CV%) 3 12 27 48 7.76 11,26 8,53 6,29 5,90 9.07 12,09 12,67 9,59 5,68 16.18 20,00 15,85 16,45 18,96 Nh ư v y, qua d n li u trong các b ng 2.5; b ng 2.6 và b ng 2.7 v i lúa c y cho th y: - Khi di n tích ơ thí nghi m t ăng lên thì sai s thí nghi m cĩ gi m khá rõ. Nh ưng nh n xét này ch đúng khi đ t thí nghi m t ươ ng đi đ ng đ u (CV% 15% thì nh n xét trên khơng cịn đúng n a. Ði u này cho th y s khơng th c t ăng di n tích ơ thí nghi m thì nâng cao đ chính xác ca thí nghi m đ ng ru ng khi đ t thí nghi m cĩ đ đ ng đ u kém. Th c t cho th y là khơng cĩ gi i pháp nào mang tính tuy t đ i đưc. Mà nh ng m i quan h đã nêu c ũng ch hài hồ m c đ nh t đ nh. Vì v y, di n tích ơ thí nghi m l n hay nh tu ỳ thu c vào: (1) M c đích và yêu c u c a thí nghi m Thí d : thí nghi m l ưu gi , ph c h i m t s gi ng lúa đ c s n đ a ph ươ ng quý him. Nh ư v y tu ỳ thu c vào s l ưng ngu n h t gi ng thu đưc là nhi u hay ít mà di n tích ơ thí nghi m cho m i gi ng to nh khác nhau. Tuy nhiên di n tích quá nh s khĩ giám đ nh và nh n xét. Nh ng thí nghi m so sánh gi ng ho c m t bi n pháp k thu t nào đĩ đ chu n b ph bi n ra s n xu t thì di n tích ơ ph i đ l n. Nu thí nghi m trong điu ki n s n xu t (thí nghi m kh o nghi m) thì di n tích ơ ph i ln h ơn thí nghi m th ăm dị và thí nghi m chính. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình Ph ươ ng pháp thí nghi m 18
20. (2) Ph thu c vào lo i cây tr ng và m t đ gieo c y sao cho m i m t ơ thí nghi m cĩ kh n ăng t o ra m t qu n th cây tr ng mang tính đ i di n, n đ nh và đm b o s l ưng cá th trong quá trình nghiên c u đưc đánh giá khách quan g n t ươ ng t nh ư ngồi s n xu t. (3) Ph thu c vào ph ươ ng ti n k thu t khi th c hi n thí nghi m Nu làm b ng th cơng thì di n tích ơ nh , cịn n u làm b ng máy (c ơ gi i) di n tích ơ ph i r ng h ơn. Nh ư v y di n tích ơ ph i phù h p đ cĩ th hồn thành cơng vi c thí nghi m trong khuơn kh th i gian mà yêu c u thí nghi m đ t ra. Cũng chính do nh ng v n đ nêu trên mà hi n nay vi c xác đ nh m t cách chính xác di n tích ơ thí nghi m v n cịn nhi u ý ki n tranh lu n. Xin nêu ý ki n c a các tác gi quan tâm t i v n đ này nh ư sau: Trên th gi i: + Theo Zimerman (1961) v i thí nghi m v nơng h c thì: - V i cây h hồ th o di n tích ơ thay đ i t 10 - 20 m 2 - V i khoai tây thì di n tích ơ t 20 – 25 m 2. - V i c c i đưng thì di n tích ơ t 12 – 20 m 2 - V i cây làm phân xanh thì ơ cĩ di n tích t 5 - 25 m 2. + Theo Whyte (1964) và Ivanov (1969): Tùy thu c vào điu ki n c th mà xác đnh di n tích ơ thí nghi m. Song t i thi u ph i đt t 15 – 20 m 2. + Theo Kwanchai, A. Gomez và Arturo.A. A. Gomez (1986) v i thí nghi m lúa di n tích ơ cĩ th thay đ i t 5 – 15 m 2. Các nhà khoa h c c a Liên Xơ c ũ thì trong thí nghi m so sánh gi ng - Cây tr ng dày: 100 m 2. - Cây hàng r ng: 150 - 200 m 2. - V i rau l i quy đ nh theo đơn v s cây/ơ nh ư sau + C i b p: 140 cây. + Cà chua: 115 cây. + Cà: 100 cây. + t: 180 cây. + D ưa: 50 cây Các nhà khoa h c Vi t Nam đ xut + Theo Ðào Th Tu n (1960) thì: Bng 2.8. Di n tích ơ thí nghi m ( đơn v m 2/ơ) Cây tr ng Lo i thí nghi m Lúa Cây hàng r ng - Thí nghi m ngồi đng k t h p v i thí nghi m trong phịng 10 - 20 20 - 40 - Thí nghi m nh 20 - 50 40 - 100 - Thí nghi m l n 50 - 100 100 - 200 - Thí nghi m c ơ gi i 100 - 200 200 - 400 + Tác gi Ðinh V ăn L đ ngh : Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình Ph ươ ng pháp thí nghi m 19
21. - V i các lo i cây cĩ kích th ưc t ươ ng đi to nh ư: Bơng, ngơ thì di n tích ơ là 50 – 100 m2. - V i các cây nh nh ư: Lúa, lúa mì thì di n tích ơ th ưng là t 30 – 60 m 2 trên 1 ơ. Theo ý ki n c a m t s tác gi và chúng tơi thì di n tích ơ thí nghi m r ng hay h p tu ỳ thu c vào s l ưng cây c n thi t đ quan sát các ch tiêu nghiên c u trong su t quá trình thí nghi m. Nên đ xu t nh ư sau: - V i cây hàng n ăm di n tích ơ t 50 – 100 m 2. - Cây rau di n tích ơ t 30 - 40 m 2. - Cây ăn qu lâu n ăm: 10 - 20 cây. - Thí nghi m v i cây thu c: 10m 2. * Hình d ng ơ thí nghi m Hình d ng ơ thí nghi m đưc xây d ng b i t l gi a 2 c nh c a ơ thí nghi m, n u t l là 1 (1:1) ơ cĩ d ng hình vuơng. Cịn các t l khác 1 là hình ch nh t. n i dung này c ũng m t ph n cĩ liên quan t i di n tích ơ nh ư đã nêu trên. Theo Ivanov (1969), v i m t di n tích ơ xác đ nh thì ơ càng dài (t l r ng/dài ơ càng < 1) thì càng chính xác. Do d dàng gieo tr ng, ch ăm sĩc và đ phì nhiêu c a đ t càng g n nhau gi a các ơ và trong cùng ơ. Whyte (1964) l i đ xu t: N u di n tích ơ thí nghi m nh thì hình d ng ơ nên vuơng đ gi m di n tích ph n b o v . Theo Ph m Chí Thành và Nguy n Th Lan (1983) thay đ i hình d ng ơ thí nghi m c ũng là m t bi n pháp đ nâng cao đ chính xác c a thí nghi m. Tuy nhiên, nĩ ph thu c vào đ đng đ u c a đ t thí nghi m. Ði u này th hi n qua d n li u trong b ng sau: Bng 2.9. Quan h gi a hình d ng ơ v i đ chính xác c a thí nghim lúa c y khi cĩ đ đng đ u đ t khác nhau (di n tích ơ = 50 m 2) Bi n đ ng đ t thí Ơ hình vuơng (7m x Ơ ch nh t 1 : 2 (5m Ơ ch nh t 1 : 3 nghi m (CV%) 7m) x 10m) (4m x12m) 7,76 5,64 4,82 5,90 9,07 10,21 7,16 5,60 16,18 18,90 17,57 18,96 Qua đây cho phép nh n xét: - điu ki n đ t t ươ ng đi đ ng đ u vi c thay đ i hình d ng ơ thí nghi m khơng cĩ nh hưng đáng k đ n đ chính xác c a thí nghi m. - điu ki n đ t ít đ ng đ u khi ơ hình ch nh t thì đ chính xác s càng cao (vì bao g m đưc các v trí khơng đng đ u c a đ t trong 1 ơ). - Khi đt khơng đ ng đ u thì vi c thay đ i hình d ng ơ thí nghi m khơng làm cho đ chính xác c a thí nghi m nâng lên. Tác gi Ph m Chí Thành (1971) qua k t qu nghiên c u v thu c b o v th c v t đã rút ra nh n xét: Trong thí nghi m này n u ơ thí nghi m càng ch nh t thì đ chính xác c a thí nghi m càng kém ( nh h ưng k c n gi a các ơ). Ph m Chí Thành và Nguy n Th Lan (1983) đã rút ra k t lu n: trong thí nghi m v phân bĩn v i lúa c y cĩ s di chuy n dinh d ưng t ơ n sang ơ kia (v i thí nghi m khơng đ p b Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình Ph ươ ng pháp thí nghi m 20
22. ng ăn gi a các ơ, mà ch đ kho ng cách 40 cm). S di chuy n này là nhi u hay ít, ph thu c vào t c đ di chuy n c a n ưc ru ng thí nghi m. Nh ư v y, tu ỳ thu c vào lo i hình thí nghi m ( đúng h ơn là tính ch t c a thí nghi m theo ni dung nghiên c u) mà ch n hình d ng ơ cho phù h p đ v a đ m b o đ chính xác v a tho mãn đưc điu ki n đ t làm thí nghi m và thu n ti n trong cơng tác nghiên c u. Nhìn chung t đ xu t c a các tác gi nêu trên. Chúng tơi th y: - Thí nghi m v cách làm đt; t ưi n ưc và so sánh gi ng nên làm dài (ơ ch nh t). V i cây hàng h p chi u r ng là 1,50 m, cây hàng r ng cĩ 4 - 6 hàng. - Thí nghi m v thu c (BVTV) và phân bĩn nên làm hình vuơng ho c g n vuơng. Song đây c ũng ch là nh ng đ xu t cịn v n đ c th ph i xem xét nhi u khía c nh khác nhau cho hài hồ. * H ưng c a ơ thí nghi m Nhìn chung v n đ này ít cĩ liên quan t i đ chính xác c a thí nghi m n u nh ư đt thí nghi m đ ng đ u. Cịn khi đt thí nghi m cĩ đ bi n đ ng l n thì h ưng ơ thí nghi m cĩ nh hưng đ n đ chính xác c a thí nghi m. Và trong thí nghi m này, ơ thí nghi m nên là hình ch nh t. N u đ t bi n đ i v đ đ ng đ u theo m t h ưng xác đ nh thì chi u dài ơ thí nghi m nên song song v i h ưng bi n đ ng c a đ t. Minh ho hình 2.1. và 2.2. Ðt t t CTII CTV CTI CTIV CTIII Ðt t t Hình (2.1)a Ðt x u CTI CTIII CTIV CTII Ðt x u CTV Hình (2.1)b Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình Ph ươ ng pháp thí nghi m 21
23. Trong s ơ đ (2.1): hình (2.1)a là khơng h p lý cĩ th 1 cơng th c nào đĩ n m vào đt tt, ho c l i r ơi vào đt x u hồn tồn. Cịn hình (2.1)b là h p lý, do các cơng th c đ u cĩ các v trí đ t t t, x u là t ươ ng đươ ng. Cịn đ t đ i d c đ phì c a đ t ( đ đ ng đ u) thay đ i t đ nh đ i xu ng chân đ i - nên chi u dài c a ơ nên vuơng gĩc v i đưng đ ng m c. Các l n nh c l i càng ph i n m cùng m t bình đ ch y vịng quanh đi. Cịn n u nh ư c n ph i làm thí nghi m trên m nh đ t tr ưc đĩ tr ng các lo i cây khác nhau nên s p đ t thí nghi m nh ư hình (2.2)c là phù h p nh t, cịn hình 2.b là khơng phù h p. Rau ho c cây h cà III II I I IV II III Nh c l i (cà chua, khoai tây) 1 II IV III III I IV II 2 IV I II Cây hồ th o (lúa, IV II III I ngơ ) I III IV 3 Hình (2.2) a Nh c l i Hình (2.2) c Khu đt thí nghi m 1 2 3 I; II; III; IV là ký hi u cơng th c Hình (2.2) b * S l n nh c l i Nh c l i c a thí nghi m cĩ ngh ĩa là: m i cơng th c thí nghi m đưc th c hi n m t s ơ trong cùng m nh đ t thí nghi m ho c khu v c thí nghi m (g i là nh c l i khơng gian), trong cùng m t th i gian thí nghi m. Thí nghi m ph i đưc nh c l i (nh t là thí nghi m chính). Ðây cĩ th coi là m t tiêu chu n b t bu c khi nghiên c u. Song s l n nh c l i bao nhiêu là h p lý? Theo tác gi Remera d n t Dospekhov (1979) thì: - Khi t ăng s l n nh c l i đ chính xác c a thí nghi m t ăng nhi u h ơn khi t ăng di n tích ơ thí nghi m. - Khi t ăng s l n nh c l i thì ban đu đ chính xác t ăng nhanh, nh ưng n u ti p t c t ăng nh c l i nhi u l n (l n h ơn 4 l n) thì đ chính xác cĩ gi m, song gi m ch m. Theo Ph m Chí Thành và Nguy n Th Lan (1983) thí nghi m lúa c y, cho th y m i quan h gi a di n tích ơ, s l n nh c l i v i sai s thí nghi m nh ư sau: Bng 2.10. Quan h gi a t ăng di n tích ơ (m 2), s l n nh c l i v i đ chính xác c a thí nghi m ( n n đ t thí nghi m CV% = 9,07%). 2 Di n tích ơ C đ nh ơ 25 m 2 CV% (khơng nh c l i) (m ) S l n nh c CV% 25 10.0 1 10.0 50 8.3 2 7.1 75 7.6 3 5.8 100 7.1 4 5.0 Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình Ph ươ ng pháp thí nghi m 22
24. 125 6.7 5 4.5 150 6.4 6 4.1 175 6.1 7 3.8 200 5.9 8 3.5 225 5.7 9 3.3 250 5.6 10 3.2 Ghi chú: CV% là sai s c a thí nghi m Theo Ðào Th Tu n (1960) tu ỳ các nhĩm nghiên c u thí nghi m mà s l n nh c l i cĩ th dao đ ng t 2 - 6 l n. T các ý ki n trên chúng ta cĩ th nh n đ nh r ng s l n nh c l i nhi u hay ít c a m i cơng th c thí nghi m ph thu c vào: - Ð đ ng đ u c a đ t thí nghi m. - Kích th ưc cây tr ng (Cĩ liên quan t i di n tích ơ). Cây cĩ kích th ưc nh cĩ th nh c li ít h ơn. Vì trên 1 ơ thí nghi m cĩ nhi u cây. Cịn cây cĩ kích th ưc l n nh c l i nhi u, vì trên m t ơ cĩ s l ưng cây ít (th m chí nh c l i t i 10 l n). -Di n tích ơ thí nghi m: Khi di n tích ơ nh thì nh c l i nhi u h ơn di n tích ơ l n. Nh ưng t u chung l i là: Theo chúng tơi s l n nh c l i v i thí nghi m nên ≥ 3, tu ỳ theo ki u s p x p thí nghi m. Nên th ưng th ưng t 3 - 4 l n nh c l i là v a. Cịn v i thí nghi m th ăm dị và thí nghi m kh o nghi m s l n nh c l i cĩ th < 3. * D i b o v và hàng biên + D i b o v là ph n di n tích bao quanh m nh đ t (khu đ t) làm thí nghi m. Ðây là n i dung đt ra nh m đ m b o nguyên t c "Sai khác duy nh t". Tu ỳ thu c vào điu ki n c a khu đt thí nghi m mà đ r ng c a d i b o v cĩ th r ng bao nhiêu. Song nhìn chung t i thi u đ rng này ph i đt t 1,5 m - 2,0 m. + Hàng biên Hàng biên chính là ph n b o v c a ơ thí nghi m nh m lo i tr nh h ưng gi a các ơ vi nhau ( đ c bi t các ơ khác cơng th c). Theo K.A.Gomez và A.A. Gomez (1986) trong thí nghi m lúa cĩ bĩn phân N và gi a các ơ khơng cĩ b ngăn ch đ kho ng tr ng gi a các ơ thay đ i t 40 - 100 cm thì n ăng su t hàng biên thay đi t 50% đ n 100%. Ph m vi nh h ưng ch hàng th nh t. Riêng bĩn 120N/ha cĩ nh h ưng t i hàng th hai. Nu thí nghi m so sánh gi ng mà gi a các ơ khơng đ cách b (khơng đ kho ng cách 40 cm mà ch kho ng 20 cm là kho ng cách gi a hàng v i hàng) thì cĩ nh h ưng t i hàng th ba. Vì v y, v i thí nghi m lúa kho ng cách đ lo i b hàng biên khơng l y m u theo dõi là hai hàng xung quanh ơ (t ươ ng đươ ng 40 cm). V i cây trng c n c ũng nên lo i b m t hàng xung quanh (t ươ ng đươ ng 40 - 60 cm) là phù h p v i điu ki n thí nghi m c a Vi t Nam. Tuy t đ i khơng l y m u theo dõi t i các v trí xung quanh rìa ơ thí nghi m đ (hàng biên) đ thí nghi m mang tính chính xác và khách quan. * Cách s p x p các cơng thúc thí nghi m (phân này s đưc mơ t ch ươ ng VII) 2.3.2. Xây d ng n n thí nghi m Nn thí nghi m là bao g m t t c các điu ki n canh tác đưc th c hi n đ ng nh t gi a tt c các cơng th c c a thí nghi m. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình Ph ươ ng pháp thí nghi m 23
25. Nn thí nghi m khơng ph i là nhân t so sánh gi a các cơng th c v i nhau. Tuy nhiên, nĩ giúp cho các cơng th c nghiên c u th hi n đưc tác d ng. Vì v y, ch n n n thí nghi m căn c vào các điu ki n sau: + Ph i đ i di n v điu ki n kinh t - xã h i c a th i đim các k t qu nghiên c u d ki n s đưc áp d ng vào s n xu t. + Ph i là điu ki n đ cho nhân t thí nghi m phát huy đưc hi u l c c a nĩ. Do đĩ, ph i h t s c c n th n khi xây d ng n n thí nghi m, đ n n thí nghi m khơng ph i là m t tác nhân làm gi m tác d ng c a các nhân t nghiên c u. 2.3.3. Ch n đ t thí nghi m Hu h t các thí nghi m trong nơng h c đ t là nhân t khơng nghiên c u, mà đt ch đĩng vai trị làm giá đ và là mơi tr ưng đ cho các nhân t nghiên c u th hi n tác d ng c a nĩ v i cây tr ng. Nên yêu c u c a đt thí nghi m ph i mang tính đ i di n v các m t nh ư: Lo i đ t nào? Trong lo i đ t y ph i bi t đưc đ a hình ra sao? Thành ph n hố tính, lý tính đt cĩ đ i di n cho vùng mà sau này thí nghi m ph c v khơng? Cĩ nh ư v y thí nghi m m i cĩ tính th c ti n cao. Ð đ t đưc các yêu c u nêu trên, tr ưc khi làm thí nghi m ph i cĩ đưc các thơng tin v đ t bao g m các n i dung sau: 2.3.3.1. Ði u tra v đ a hình Ða hình đưc coi là nhân t chính quy t đ nh (chi ph i) đ đ ng đ u c a đ t. Vì v y, đt thí nghi m ph i ph ng (nhìn b m t) song cĩ th th y nh ư sau: Vi thí nghi m lúa n ưc làm trong điu ki n đ t b ng, tu ỳ vào thí nghi m v i lúa c y hay gieo vào mà yêu c u c th v đ ph ng m t ru ng cao hay th p. Lúa c y thì đ ph ng th p h ơn so v i lúa gieo vãi. Nhìn chung ru ng thí nghi m cĩ b m t làm đt khi gieo c y càng ph ng càng t t. Song th c t khơng ph i là d dàng th c hi n đưc nh ư v y. ð ph ng mt ru ng khi gieo c y chênh l ch ± 5 cm v i thí nghi m lúa. N u làm thí nghi m lúa n ưc trên đt d c ph i làm trên các ru ng b c thang. Cịn v i thí nghi m c a các cây tr ng c n khác thì chênh l ch đ ph ng m t ru ng cho phép đ t m c ± 10 cm. Vi các thí nghi m cây tr ng trên đt d c thì yêu c u đ d c cho phép đ làm thí nghi m là 25% và m t ru ng hay đ i ph i d c đu và t t nh t c ũng nên làm đưng đ ng m c. Tu ỳ thu c vào đc đim sinh h c c a t ng lo i cây tr ng mà ch n đ t d c cho phù h p. Nên b trí g n thí nghi m trên m t khu v c (cĩ th 1 l n nh c l i trên đt cĩ đ d c t ươ ng t nhau). N u khơng cĩ điu ki n thì m t ho c hai l n nh c l i m t khu v c cịn bên c nh là ln nh c l i khác. Tuy t đ i tránh vi c b trí g n m t ho c m t s cơng th c nào đĩ t i m t khu v c và khu v c khác s là m t hay m t s cơng th c khác cịn l i c a thí nghi m. 2.3.3.2. Ði u tra lý tính đt và hố tính đt Ði u tra đ t đưc đ t ra v i m c đích là sau khi thí nghi m thành cơng, các k t qu s đưc ng d ng nh ng vùng đt cùng lo i t ươ ng t . Tr ưc h t n u cĩ điu ki n nên v b n đ vùng thí nghi m v i các t l phù h p 1 : 5000 ho c 1 : 1000. Thí nghi m địi h i đ chính xác càng cao thì càng ph i làm k v n đ này. Rt c n quan tâm đ n l ch s canh tác c a đ t tr ưc lúc đ t thí nghi m. Nh t là các bi n pháp k thu t canh tác tr ưc cĩ kh n ăng làm thay đi t i k t c u và các ch tiêu lý, hố tính ca đ t. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình Ph ươ ng pháp thí nghi m 24
26. Nhìn chung khi ch n đ t thí nghi m nên ch n xa các r ng cây (hàng cây to); xa tr c đưng giao thơng, xa n ơi ch a n ưc th i hay m ươ ng d n, n ưc th i c a các khu dân c ư, nhà máy, b nh vi n v i kho ng cách t 40 – 50 m. Tránh làm thí nghim trên đt m i đưc khai hoang. Tùy t ng điu ki n c th mà b trí thí nghi m tr ng vài v đ san b ng đ đ ng đ u c a đ t thínghi m. Thí nghi m tr ng là m t trong nh ng k thu t đưc th c hi n nh m san b ng đ đ đng đ u c a đ t tr ưc khi b trí thí nghi m chính. ð t thí nghi m khơng đ ng đ u cĩ th do mt trong nh ng nguyên nhân sau: - Quá trình s d ng đ t đã áp d ng các bi n pháp k thu t nh ư: cày sâu, bĩn phân (gây nh h ưng kéo theo). - Do chênh l ch v đ a hình cĩ th d n t i s khác nhau v thành ph n c ơ gi i và hĩa tính c a đ t. Ta cĩ th san b ng đ đ ng đ u c a đ t b ng cách: + Giao c y cùng m t lo i cây tr ng trong vài v liên t c và th ưng dùng các l a cây hàng dày nh ư lúa ( đi v i đ t ng p n ưc) ho c cây h đ u, cây rau ( đ i v i đ t màu). + K thu t ch ăm sĩc bĩn phân theo ki u bĩn vá áo vào nh ng ch cây tr ng x u ho c ch x u nhi u bĩn nhi u, ch x u ít bĩn ít, ch t t thì khơng bĩn. Các bi n pháp k thu t th c hi n trong quá trình làm thí nghi m tr ng ph i gi ng nhau. Khi thu ho ch n ăng su t chia m nh thí nghi m thành nhi u ơ cĩ kích th pc 10m 2 (2m X 5m), sau đĩ tính h s bi n đ ng qua n ăng su t c a các ơ nh . N u h s bi n đ ng ≤ 10% cho phép b trí thí nghi m chính trên khu đt đĩ. 2.4. Xây d ng đ tài nghiên c u 2.4.1. C ơ s đ xây d ng đ tài Ð c ươ ng nghiên c u khoa h c đưc xây d ng trên c ơ s đã xác đnh đưc m t n i dung nghiên c u c a đ tài. Vì v y, c ơ s đ xây d ng đ c ươ ng d a vào: a) M c đích và yêu c u mà n i dung nghiên c u đ t ra. b) Xu t phát t điu ki n t nhiên (khí h u, đt đai) và kinh t - xã h i n ơi nghiên c u (vùng sau này ng d ng các k t qu nghiên c u vào s n xu t). c) Kinh phí và th i gian nghiên c u 2.4.2. N i dung c a đ c ươ ng nghiên c u Ð cĩ đưc n i dung c a đ c ươ ng nghiên c u khoa h c, ng ưi nghiên c u phi xác đnh cho đưc tên c a đ tài nghiên c u (cĩ th chi ti t t i tên c a thí nghi m). Yêu c u c a tên đ tài là: phát bi u ng n, g n, song chính xác. Trong đ c ươ ng nghiên c u ph i th hi n rõ các v n đ sau: (1) Ph i ph n ánh đưc địi h i c a th c ti n s n xu t. Trong th c t r t đa d ng và phong phú, song ng ưi ch trì đ tài ph i bi t ch n l c v n đ c ơ b n và thi t th c đ nghiên c u. (2) Ph i bi t k th a m t cách ch n l c và đc bi t ph i nêu rõ m c đích và yêu c u đ tài đt ra. (3) Ph i th hi n rõ quy ho ch và quy trình thí nghi m. (4) Th hi n đưc s ph i h p nghiên c u gi a các c ơ quan, ph i h ch tốn kinh phí, ph i xác đ nh rõ ng ưi ch trì và ng ưi th c hi n. Vì v y, n i dung c a m t đ c ươ ng bao g m các ph n sau: Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình Ph ươ ng pháp thí nghi m 25
27. Tên đ tài hay tên thí nghim ph i ghi ng n g n, rõ ràng, tĩm t t đưc m c tiêu thí nghi m Ghi c th tên và mã chuyên ngành ho c mã ngành. Tên ng ưi ch trì Tên ng ưi th c hi n Cơ quan qu n lý khoa h c c a đ tài. Ph n M đ u 1. Ð t v n đ Ghi ng n g n nh m nêu lên đưc t m quan trng c a v n đ nghiên c u. 2. M c đích và yêu c u c a đ tài a. M c đích Vi t rõ ràng, khơng vi t dài. Ðây s là c ơ s đ b trí thí nghi m đưc ch t ch và đy đ . b. Yêu c u Ph n này địi h i vi t th t c th là đ tài nh m đ t đưc nh ng gì. Ph n th nh t: N i dung và ph ươ ng pháp nghiên c u 1.1. T ng quan v v n đ nghiên c u Ph n này vi t s ơ l ưc nh ng c ơ s lý lu n và th c ti n c a đ tài và tình hình nghiên cu trong n ưc và th gi i m t cách ng n g n tĩm t t cĩ liên quan t i v n đ nghiên c u. 1.2. N i dung nghiên c u 1.2.1. Ð a đim, th i gian và đi t ưng nghiên c u (n u cĩ th ghi thêm gi i h n c a v n đ nghiên c u) 1.2.2. N i dung thí nghi m Nêu s l ưng và n i dung c a các cơng th c thí nghi m (vi t rõ cho t ng cơng th c, đây là y u t thí nghi m). - Các bi n pháp thu c y u t khơng thí nghi m (n n thí nghi m), nên vi t t m , nh ng bi n pháp chính, cịn nh ng bi n pháp th y u nên vi t tĩm t t. - Di n tích ơ thí nghi m (ghi c di n tích và kích th ưc ơ). - S l n nh c l i. - Cách s p x p các cơng th c (n u v s ơ đ thí nghi m thì càng t t). 1.3. Ph ươ ng pháp nghiên c u Ghi c th các ph ươ ng pháp s d ng trong nghiên c u đ tài. 1.4. Ch tiêu nghiên c u Ghi rõ tên, th i gian b t đ u theo dõi, ph ươ ng pháp theo dõi c a t ng ch tiêu, cách l y mu và dung l ưng m u l y. 1.5. D trù kinh phí nghiên c u Gm v t t ư, cơng (h ch tốn b ng ti n). L ưu ý các v t t ư nên cĩ cùng ngu n g c và th i hn s d ng là t t nh t. 1.6. Phân cơng th c hi n và k ho ch h p tác (ghi rõ tên ng ưi th c hi n các cơng vi c trong th i gian nào, c ơ quan nào h p tác nghiên c u). Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình Ph ươ ng pháp thí nghi m 26
28. Ph n th hai: D ki n k t qu thu đưc Tĩm l i: Ð c ươ ng ph i đ y đ , nghiêm túc, khơng đưc tu ỳ ti n, nh ưng ph i linh ho t khi cĩ di n bi n do y u t khách quan nh ư khí h u, hay c th là th i ti t gây ra 2.5. M t s lo i thí nghi m riêng bi t (thí nghi m chuyên sâu) 2.5.1. Thí nghi m v i cây ăn qu và cây cơng nghi p lâu n ăm Ðc đim c a lo i thí nghi m này là cây to, m i cây chi m m t di n tích đ t l n và đưc ch ăm sĩc riêng bi t cho t ng cây. Chu k ỳ khai thác hi u qu kinh t dài (hay nĩi cách khác là chu k ỳ s ng kéo dài hàng ch c n ăm và cá bi t cĩ th t i 100 n ăm). Vì v y, r t khĩ cĩ th đ t đưc đ chính xác c a thí nghi m cao nh ư các lo i thí nghi m v i cây hàng n ăm. Bên c nh đĩ trong chu k ỳ s ng ca cây cĩ th th c hi n nhi u thí nghi m khác nhau trên cùng m t cây. Do đĩ, d cĩ nh ng nh h ưng d ư th a l i c a thí nghi m tr ưc đĩ đ l i cho thí nghi m sau. N u nh ư th i gian làm thí nghi m tr ng (khơng làm thí nghi m) là ch ưa đ th i h n cho phép. Phn l n các cây lâu n ăm l i đưc tr ng trong điu ki n đ t cĩ đ a hình d c (trung du và mi n núi), nên đ đ ng đ u c a đ t nĩi chung là th p h ơn đt b ng. Vì v y, đ kh c ph c nh ng v n đ trên nh m nâng cao đ chính xác c a thí nghi m c n ph i quan tâm đ n nh ng ni dung sau: 2.5.2. Chu n b đ t thí nghi m Ðt thí nghi m v ưn ươ m Ði u này ch đ t ra v i thí nghi m làm m i t đ u. Tu ỳ thu c vào lo i cây, lo i thí nghi m mà c n cĩ các bi n pháp ch ăm sĩc, ch n cây cho đ ng đ u. S cĩ 2 tr ưng h p c th khi đt thí nghi m g m: * Thi t k thí nghi m m i Bt đ u chuy n cây con t v ưn ươ m ra v ưn s n xu t (hay điu ki n th c t i c a cây s s ng). Vì v y, chu n b đ t là khâu h t s c cĩ ý ngh ĩa và quan tr ng. Nên ch n đ t ph i phù h p v i cây đ nh nghiên c u, đt ph i đ ng đ u v tính ch t đ t, ch đ n ưc, đ a hình. Ð cĩ đưc đ t đ ng đ u thì tr ưc khi đ t v ưn thí nghi m nên làm thí nghi m tr ng v i th i hn t 3 n ăm - 5 n ăm. N u trong thí nghi m cĩ nghiên c u v t ưi n ưc thì nên làm đưng đng m c cho m i l n nh c l i, áp d ng các bi n pháp ch ng xĩi mịn và s p x p ơ thí nghi m khơng đưc s d ng ki u hồn tồn ng u nhiên - CRD (n u thí nghi m trên đt d c). Cịn thí nghi m trên đt b ng nên đào rãnh (m ươ ng) v a đ thốt n ưc và d tr n ưc t ưi cho cây khi c n. * V i thí nghi m đ t trên v ưn đã cĩ s n cây thì ph i cĩ đ điu ki n sau: - V ưn ph i đ i di n cho vùng đnh ph bi n k t qu thí nghi m. - Tr ưc khi ti n hành thí nghi m ph i làm thí nghi m tr ng đ san b ng đ phì nhiêu c a đt, lo i tr các nh h ưng d ư th a c a các bi n pháp k thu t tr ưc đĩ (th i gian cĩ th t 3 - 5 n ăm). - Gi a các ơ thí nghi m nên đ kho ng cách (kho ng tr ng ho c cĩ cây) dùng làm ranh gi i gi a các ơ và đây là d i b o v c a ơ (hay g i là hàng biên). 2.5.1.2. Cây thí nghi m a) Vi thí nghi m tr ng m i: thì h t s c l ưu ý t i ngu n g c c a cây. Ph i th ng nh t cây con đem tr ng nghiên c u cĩ ngu n g c t h t, t ghép m t, ghép cành, giâm cành hay chi t. Khi ngu n g c cây con là t sinh s n vơ tính nên chú ý thêm đn g c ghép, m t ghép, cành ghép, cành giâm. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình Ph ươ ng pháp thí nghi m 27
29. Cây con đem tr ng thí nghi m ph i đ m b o đ ng đ u v chi u cao cây, đưng kính gc, s cành, s lá/cành. b) V i thí nghi m trên v ưn đã cĩ s n: c n l ưu ý ch n các cây cĩ đ đ ng đ u cao v gi ng, tu i, chi u cao, tình tr ng phát tri n ( đưc th hi n qua đưng kính g c, chu vi tán cây). Nên cĩ thêm các thơng tin v các bi n pháp k thu t đã s d ng tr ưc khi thí nghi m nh t là các bi n pháp cĩ liên quan nhi u t i cây nh ư ( đn đau, t o tán, t a cành ) Vi thí nghi m này di n tích ơ ph i l n. C ũng cĩ th xác đ nh di n tích ơ qua s l ưng cây, tùy theo kích th ưc c a cây mà cĩ th cho phép m i ơ cĩ t 10 - 50 cây. Nh ưng s l n nh c l i ph i đ t ít nh t 3 - 4 l n. N u trên m i ơ s cây ít thì s l n nh c l i ph i t ăng lên 5 - 8 l n, th m chí cĩ th 10 l n nh c l i cho m t cơng th c. Vi c l y m u quan sát c ũng h t s c ph c t p, nên tu ỳ m c đích nghiên c u mà ph i l y mu mang tính đ i di n ( các h ưng c a tán cây và các v trí cành c a tán cây). 2.5.2. Thí nghi m v rau Nguyên lý chung c a thí nghi m này c ũng nh ư các cây khác mà chúng tơi đã đ c p trong các n i dung tr ưc. Song v n cĩ nh ng đ c đim khác bi t khi làm thí nghi m v i cây rau các nhà nghiên c u c n n m đưc đ c đim là: - Rau r t đa d ng: V ch ng lo i, th i gian sinh tr ưng, nhu c u dinh d ưng, giá tr (b ph n s d ng ). Vì v y thí nghi m v i cây rau c ũng r t đa d ng. H u nh ư tr ng rau khơng th thi u vi c t ưi n ưc (nhân t o) m t cách th ưng xuyên. - Ða s các lo i rau đ u ph i tr i qua th i k ỳ v ưn ươ m, sau đĩ m i tr ng chính th c. - V n đ ch ăm sĩc c ũng r t khác nhau và ph c t p. Tu ỳ thu c vào thí nghi m rau nh m cung c p th c ph m cho tiêu dùng hay s n xu t h t gi ng mà quy t đ nh các bi n pháp k thu t cho phù h p. Bên c nh đĩ cơng tác BVTV ph i đưc quan tâm th ưng xuyên đ phát hi n k p th i m c đ b h i c a cơn trùng hay b nh mà quy t đ nh bi n pháp phịng, tr đ m bo an tồn cho ng ưi tiêu dùng nh ưng v n mang l i hi u qu kinh t c ũng nh ư hi u qu mơi tr ưng. 2.5.3. Thí nghi m b o v th c v t (BVTV) Mc đích c a thí nghi m này là đi sâu nghiên c u các bi n pháp đ u tranh ch ng l i các tác nhân gây sâu, b nh và cách phịng ch ng tác nhân gây h i đĩ cho cây tr ng. Bên c nh các thí nghi m ngồi đng ru ng thơng th ưng thì các thí nghi m trong phịng cũng th ưng xuyên s d ng. Thí nghi m trong phịng v i lo i này là các điu ki n th c hi n cĩ th ki m sốt khơng tồn di n ho c ki m sốt tồn di n nh ư ( điu ch nh nhi t đ , đ m, c ưng đ ánh sáng, thành ph n ánh sáng ) Trong ngành b o v th c v t các nghiên c u trong phịng nh m xây d ng s ph i h p ca các lo i thu c m i v i hi u qu b o v mơi tr ưng. Xác đ nh tính đ c h i c a thu c t i cơn trùng, n m b nh c ũng nh ư vi khu n gây b nh, ng ưng an tồn c a chúng v i con ng ưi và v t nuơi khi s d ng s n ph m đưc áp dng các lo i thu c nghiên c u. Ti p theo là nghiên c u c ơ ch tác đ ng c a thu c, ph ho t đ ng c a nĩ, li u l ưng, th i k ỳ và điu ki n s d ng. Ðng th i c ũng cĩ th ti n hành nghiên c u s xu t hi n ho c khơng xu t hi n c a sâu h i ho c th i k ỳ phát sinh b nh, kh n ăng đ u tranh sinh h c ch ng l i sâu b nh c a các ki u gen cây tr ng. T t c các k t qu thí nghi m trong phịng đu s đưc xác minh ki m tra thí nghi m ngồi đng. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình Ph ươ ng pháp thí nghi m 28
30. Thơng th ưng các thí nghi m đ ng ru ng v BVTV th ưng s d ng các lo i thuc (hố hc hay sinh h c) li u l ưng t i thi u trong các th i k ỳ phun t i ưu theo k t qu thu đưc t thí nghi m trong phịng. Bên c nh nh ng nguyên t c thơng th ưng nh ư các thí nghi m nơng h c nĩi chung, thí nghi m BVTV cĩ khác bi t v di n tích ơ ho c nĩi c th là hình d ng ơ, m c đ di đ ng hay phát tán c a cơn trùng, n m b nh c ũng s quy đ nh di n tích ơ khác nhau. Ði u khác bi t ca thí nghi m BVTV là di n tích ơ càng l n thì s khác bi t trong ph m vi ơ s càng nh . Cho nên n u thí nghi m v i cơn trùng cĩ m c đ di chuy n h p (ch m) di n tích ơ nên 25 m 2 cịn cơn trùng di đng nhanh thì di n tích ơ t 25 – 100 m 2. Thí nghi m lây b nh nhân t o ơ nh h ơn (10 m 2/ơ). V n đ hình dáng ơ thí nghi m thí nghi m BVTV cĩ nh h ưng khá rõ t i đ chính xác ca thí nghi m. Cho nên ch n hình dáng ơ khơng thích h p s làm gi m đ chính xác c a thí nghi m nh ư m c (2.4.1.3.) đã nêu v i lo i thí nghi m v BVTV ơ thí nghi m hình vuơng là t t nh t và s l n nh c l i c ũng nên t 3 l n tr lên. S cây theo dõi trong m i ơ thí nghi m (m i l n nh c l i) ph i đ t 30 cây. Trong thí nghi m lây b nh nhân t o trên đng ru ng khi quan sát s nhi m b nh thì trong m i ơ c a mi l n nh c l i ph i theo dõi 5 đim, m i đim (v trí) cĩ di n tích đ t 0,25 m 2 - 0,50 m 2. Ð thí nghi m chính xác gi a hai ơ k nhau nên đ hàng biên r ng và t t nh t cĩ th đ t m t cơng th c đ i ch ng. Thí nghi m BVTV đưc chia thành 3 nhĩm: Nhĩm 1: thí nghi m v thu c BVTV. Ttrong nhĩm này cĩ hai d ng c th , bao g m: + Thu c phịng tr sâu b nh h i cây tr ng. + Thu c tr c d i Nhĩm 2: thí nghi m nghiên c u các gi ng cĩ kh n ăng kháng sâu và kháng b nh. Nhĩm 3: thí nghi m nghiên c u v m t sinh h c c a các tác nhân gây b nh và t o các điu ki n đ xu t hi n cơn trùng gây h i. Tuy nhiên, k t qu c a nhĩm này ph thu c vào điu ki n mơi tr ưng. Xin l ưu ý v i thí nghi m v thu c tr c d i c n cĩ di n tích cho các đim theo dõi c xu t hi n sau khi s d ng thu c di n tích cho m i đim là t 0,5 - 1 m 2/đim. Và vi c theo dõi này ph i liên t c cho t i khi thu ho ch cây tr ng và ti p sau các cây tr ng khác ít nh t là t 1 - 2 n ăm. Bên c nh vi c theo dõi c d i c n thi t nên cĩ các k t qu liên quan đn các sinh v t đt trong các cơng th c nghiên c u. Nhìn chung thí nghi m v thu c BVTV th ưng gây hi u qu kéo theo t o nên nh h ưng gián ti p đ n tr ưc h t là mơi tr ưng đ t, các h sinh thái và mơi tr ưng s ng nĩi chung. 2.5.4. Thí nghi m nuơi c y mơ (Invitro) Hu h t các thí nghi m thu c nhĩm nghiên c u trong phịng. Cịn m t s ít s là thí nghi m trong nhà l ưi (nhà polytylen) và thí nghi m đ ng ru ng là b ưc sau cùng. Lo i thí nghi m này cĩ nh ng đ c tr ưng riêng khác v i thí nghi m khác. Khái ni m v nuơi c y mơ (Explantace) đưc hi u là: s d ng m t b ph n s ng b t k ỳ nào đĩ c a c ơ th nh ư: m t t bào, m t mơ, mt nhĩm các mơ c a m t c ơ th ho c m t nhĩm cơ th đưc tách c ý t cây và đưc nuơi c y trong ng nghi m th ưng g i là invitro. Ðây là thu t ng duy nh t trong thí nghi m. Th ưng các mơ nuơi c y đưc l y t r , thân, ph n, ch i, lá, phơi t bào và các b ph n khác c a cây. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình Ph ươ ng pháp thí nghi m 29
31. Ði u ki n c a thí nghi m là hồn tồn nhân t o g m: các nhân t hố h c, v t lý và nhân t sinh hố h c. Các nhân t đĩ c n c g ng t o ra đưc điu ki n vơ trùng đ k t qu sau s t o ra m t s s ng m i (Cá th m i sau s sinh tr ưng và phát tri n). Vì v y, điu ki n thí nghi m quan tr ng nh t là: k thu t và các điu ki n nuơi c y ph i sch và vơ trùng. Thí nghi m thu c nhĩm nuơi c y mơ cĩ các ý ngh ĩa sau: - Thí nghi m nghiên c u cĩ điu ki n h u nh ư đc l p v i mơi tr ưng bên ngồi. - Thí nghi m cĩ kh n ăng th c hi n liên t c. - D dàng t o ra s l ưng cá th l n (h s nhân cao). - T o ra các gi ng s ch b nh, các ngu n v t li u s ch cho cơng tác ch n t o gi ng cây tr ng. 2.5.5. Thí nghi m trong điu ki n s n xu t Lo i này th ưng đưc g i là: "Làm thí nghi m khoa h c c ơ s s n xu t". Th c t s n xu t nơng nghi p liên quan m t thi t v i điu ki n t nhiên và điu ki n kinh t xã h i. Do đĩ, cĩ s chênh l ch v n ăng su t cây tr ng gi a các vùng sinh thái khác nhau, th m chí cĩ th trong cùng điu ki n sinh thái nh ưng điu ki n - xã h i khác nhau cũng làm cho n ăng su t cây tr ng khác nhau. Mt th c tr ng khác n a là: n ăng su t cây tr ng trong các thí nghi m c a các nhà khoa hc th ưng cao h ơn n ăng su t cây tr ng do nơng dân th c hi n. Bi vì, làm thí nghi m nên quy mơ, di n tích th ưng nh (ch tính trên m i ơ thí nghi m), các y u t nghiên c u cĩ kh i lưng ít nên cĩ đ đ ng đ u cao. Song các nhà khoa h c đ u nh n th c đưc là: tác d ng c a các bi n pháp k thu t m i đ u ph i đưc đánh giá b ng m c đ thích ng trên đng ru ng ca nơng dân ch khơng ph i ch trên ơ thí nghi m đ t đưc là đy đ . Vì v y ti n hành thí nghi m trong điu ki n s n xu t là b ph n nghiên c u c n thi t, tr ưc khi chuy n giao k t qu nghiên c u ( ng d ng trong s n xu t) cho nơng dân v i m c tiêu phát tri n nơng nghi p sinh thái b n v ng. Cĩ hai lo i thí nghi m thu c nhĩm này là: Lo i 1: Nghiên c u phát tri n k thu t (nh m nghiên c u đ xây d ng và phát tri n k thu t m i). Lo i 2: Nghiên c u ti p c n k thu t (nh m th nghi m các k thu t m i) xem m c đ ti p thu c a nơng dân nh ư th nào? C hai lo i này đu t n t i song song. Lo i nghiên c u phát tri n k thu t là nhà khoa h c làm trong điu ki n s n xu t th c t ti trang tr i s n xu t (nĩ r ng h ơn tr i thí nghi m) c a c ơ quan nghiên c u. Cịn lo i nghiên c u ti p c n k thu t là mơ hình th nghi m đưc t ng ưi nơng dân làm trên đng ru ng c a chính mình, cĩ s c v n c a các nhà khoa h c. Vì v y, đơi khi ph i cĩ s điu ch nh cho h p lý v i điu ki n c a nơng dân. Hi n nay đa ph n các nghiên c u đưc t p trung cho lo i thí nghi m ti p c n k thu t. Các lu n c c a lo i này bao g m: a/ T ăng di n tích th nghi m (t ăng di n tích ơ và t ăng v trí th nghi m). b/ Ch n đim th nghi m ph i đ i di n c/ Ch n y u t đưa vào th nghi m d/ M r ng s tham gia c a nơng dân (cĩ s giám sát c a các nhà khoa h c). e/ C n ph i cĩ m t s các thơng tin t i thi u c a các nhân t v mơi tr ưng trong khu vc ch n đ a đim th nghi m. f/ Tiêu chu n th nghi m Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình Ph ươ ng pháp thí nghi m 30
32. Tiêu chu n này ph i xác đnh đưc 2 câu h i là: (1) L y gì làm c ơ s đ so sánh? (2) Nh ng ch s dùng đ so sánh c th là gì? Vi câu h i 1 cĩ 2 cách tr l i là: ho c so sánh v i h th ng canh tác hi n t i c a nơng dân, ho c là so sánh v i m t h th ng canh tác đưc n đ nh trưc và coi nĩ là tiêu chu n. Nh ưng th ưng ch n cách tr l i 1 là đơ n gi n và d đưc ng ưi nơng dân ch p nh n. Câu h i 2 là v n đ ph c t p và khĩ: th c t c n ph i c ăn c vào các ch tiêu nh ư s c sn xu t, l i nhu n, tính n đ nh, giá tr dinh d ưng, l ưu thơng phân ph i và s d ng tài nguyên ( đt, s c lao đ ng ). h/ Thu th p các tài li u và thơng tin khác cĩ liên quan Trong quá trình thí nghi m các s li u đưc thu th p g m các lo i nh ư: - Các s li u v điu ki n t nhiên bao g m: đ t, n ưc, đ a hình, khí h u (hay cịn g i là các s li u v mơi tr ưng c a đ ng ru ng). - Các s li u v điu ki n kinh t - xã h i c a nơng dân bao g m: l c l ưng s n xu t, đng l c s n xu t. - Các s li u v nơng h c (thu các ơ th nghi m nh ư n ăng su t và m t s đ c tr ưng khác). - Yêu c u tài nguyên (các ngu n c n) cho mơ hình th nghi m, nhu c u v nhân l c (lao đng) và đu t ư. Hai lo i s li u đ u khơng ph thu c vào k thu t th nghi m áp d ng mà nĩ đưc l y ngay t i c ơ s th nghi m. Cịn s li u v nơng h c và nhu c u tài nguyên ph thu c nhi u vào k thu t th nghi m. Cách thu th p s li u nơng h c khác h n cách thu th p s li u v nhu c u tài nguyên. S khác nhau th hi n nh ư sau: + S li u nhu c u tài nguyên khơng th đánh giá nh ng ơ th nghi m nh dùng trong th nghi m nơng h c. Theo Vi n nghiên c u lúa qu c t t i Philippine (International Rice Research Institute - IRRI ) đ th y đưc nhu c u v nhân l c v i cây lúa cĩ th đưc d đốn trên di n tích gieo tr ng t 800 - 1000 m 2. Trong đĩ ơ th nghi m nơng h c ch cĩ di n tích 20 – 60 m 2. + S li u nhu c u tài nguyên khơng thay đi nhi u theo mơi tr ưng t nhiên nh ư đt và s li u v nơng h c. Do v y v i thí nghi m v s li u nơng h c c n nh c l i. Cịn s li u nhu cu tài nguyên khơng c n nh c l i. V y k thu t làm th nghi m đưc l ưu ý nh ng n i dung sau đây: 2.5.5.1. Ch n đ a đim th nghi m Căn c vào tình hình bi n đ ng c a điu ki n t nhiên trong đa bàn nghiên c u th nghi m trong giai đon mơ t , cĩ th phân chia đ a bàn thành 2 - 8 nhĩm ph . Tiêu chu n chia nhĩm d a vào d ki n v hi u qu nơng h c (nh ư làm m y v trong n ăm, tr ng cây gì?) quy t đnh v s nhĩm chia là điu quan tr ng vì chia quá ít s khơng cĩ đ các thơng tin c n thi t. Cịn chia quá nhi u s ph c t p t n cơng và cĩ th c ũng t o nên bi n đ ng l n c a các thơng tin. m i nhĩm ph ch n 2 đ n 5 cánh đ ng b ng ph ươ ng pháp ng u nhiên 2.5.5.2. Thi t k và b trí lơ th nghi m * Lo i 1: D ng c i ti n qu n lý mơ hình canh tác hi n đang s d ng thì ph i ti n hành nh ư sau: Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình Ph ươ ng pháp thí nghi m 31
33. - Xác đnh xem h p ph n (t h p) k thu t c i ti n khác v i k thu t c a nơng dân nh ng đim nào? - Nên ghép các t h p cĩ liên quan m t thi t v i nhau l i là m t t h p. Thí d nh ư bi n pháp dùng thu c tr c d i và x i xáo nên ghép l i làm m t. - S cơng th c ph i nhi u h ơn s h p ph n là 2 đơ n v . Thí d : cĩ 4 h p ph n nghiên c u (gi ng, sâu b nh, phân bĩn và ch ăm sĩc c ng v i làm c ) thì s cĩ 6 cơng th c x lý th nghi m, c th là: Cơng th c I (x lý 1): k thu t đ ngh (ngh ĩa là: gi ng đ ngh , ph ươ ng pháp tr sâu bnh đ ngh , ph ươ ng pháp bĩn ph n đ ngh và cu i cùng là bi n pháp ch ăm sĩc và làm c cũng đ ngh ). Cơng th c II (x lý 2): g m k thu t c a nơng dân, ngh ĩa là: gi ng c a nơng dân, ph ươ ng pháp tr sâu b nh c a nơng dân, phân bĩn c ũng c a nơng dân và bi n pháp x i xáo cùng làm c c ũng do dân. Cơng th c III (x lý 3) g m: gi ng, ph ươ ng pháp tr sâu b nh và cách ch ăm sĩc là do nơng dân, ch cĩ ch đ bĩn ph n đ ngh . Cơng th c IV (x lý 4) g m: ph ươ ng pháp tr sâu b nh, ph ươ ng pháp ch ăm sĩc c a nơng dân, cịn gi ng và ch đ bĩn phân là đ ngh . Cơng th c V (x lý 5) g m: gi ng, ph ươ ng pháp tr sâu b nh và phân bĩn đ ngh . Cịn duy ch ph ươ ng pháp ch ăm sĩc làm c là c a nơng dân. Cơng th c VI (x lý 6) g m: gi ng, ph ươ ng pháp tr sâu b nh và cách ch ăm sĩc đ ngh . Ch cịn ch đ phân bĩn là c a nơng dân. - Di n tích lơ và cách s p x p lơ th nghi m g m: Cĩ hai di n tích lơ th nghi m g m: Ơ nh dùng th nghi m đ cĩ s li u nơng h c (cĩ nh c l i) s cĩ s cơng th c nh ư d ki n. Thí d nêu trên s cĩ 6 cơng th c. Ơ l n dùng l y s li u v nhu c u tài nguyên (dùng cho các h p ph n th nghi m đ ngh thí d trên là cơng th c I (x lý 1) khơng nh c l i ch cĩ 1 ơ. Minh ho nh ư s ơ đ 2.3: CTV CTI' CTIV CTII CTIV CTIV CTI CTIII Di b o v CTVI CTV CTIII CTI' CTII S ơ đ 2.3. Thi t k s p x p các lơ thí nghi m Nh ư v y, t ng di n tích kho ng 1000 m 2, mơ hình cho 4 t h p thay đ i k thu t. Trong đĩ cĩ 2 ơ ph là (cơng th c I) n m trong ơ l n k thu t đ ngh . * Lo i 2 cĩ 2 d ng là: + Ð i v i lo i (2a): c i ti n mơ hình canh tác b ng đưa thêm m t ho c nhi u cây m i vào mơ hình hi n đang s d ng. ð i v i m i mơ hình, c n xác đ nh xem tr ng thêm cây b Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình Ph ươ ng pháp thí nghi m 32
34. sung cĩ địi h i thay đ i cơng tác qu n lý nh ng cây tr ng hi n cĩ khơng? n u cĩ nên đư a cây tr ng m i vào cơng th c x lý th nghi m. Cách thi t l p lơ th nghi m làm nh ư lo i 1. Nu là thêm cây thì đ ngh ra m t h canh tác đ th nghi m xem k xem là mơ hình th nghi m cĩ địi h i thay đ i cơng tác qu n lý khơng? Nu cĩ thì nh ng thay đ i ph i đưc đưa vào th nghi m. Cách thi t l p làm nh ư lo i 1. Thí d : Tr ưc đây trên chân đt vàn cao ch s d ng c y 2 v lúa. Nay mu n đưa thêm vào v đơng 1 cây m i là đu t ươ ng nh ư v y cĩ th ph i thay đ i gi ng lúa cĩ th i gian sinh tr ưng ng n h ơn và c ũng cĩ th chuy n đ i t cy sang gieo vãi ho c thay đ i v tr ng và phân bĩn cho phù h p. Cơng th c luân canh s là lúa - lúa - đu t ươ ng đơng). Nh ư v y cách thi t k s nh ư (s ơ đ 2.3) gi ng nh ư lo i 1. + V i lo i (2b) là thay đi c u trúc mơ hình khác hồn tồn so v i mơ hình c a nơng dân hi n đang s d ng. V i lo i này, c n so sánh t ng quát tồn b mơ hình, khơng so sánh riêng t ng h p ph n k thu t v i nhau. Ki u này ít làm h ơn ki u 2a. 2.5.5.3. Qu n lý lơ th nghi m Các bi n pháp đ u do nơng dân qu n lý, tr nh ng h p ph n đư a vào th nghi m do cán b nghiên c u qu n lý. Cịn n u th y cĩ th đưc thì đ ngh giao cho nơng dân qu n lý ơ to. 2.5.5.4. Thu th p s li u a) Ði u ki n t nhiên Ch n m t s các ch tiêu (thơng s ) t i thi u đ cĩ th đo đưc điu ki n t nhiên (y u t mơi tr ưng) cánh đ ng th nghi m. Nhân t này đưc ch n tu ỳ thu c vào m c đ nh hưng c a nĩ t i hi u qu nơng h c c a mơ hình th nghi m. Các nhân t đĩ là: l ưng m ưa (ch đ m ưa), b c x , k t c u đ t, v trí đ a lý, đ a hình, m c n ưc ng m. b) Ði u ki n kinh t - xã h i: ch n m t s ch tiêu t i thi u v điu ki n kinh t - xã h i ca nơng dân mà nh ng thơng s này cĩ nh h ưng t i kh n ăng thích ng c a nơng dân v i mơ hình ch n. Các ch tiêu th ưng là kh n ăng v nhân l c, v n, điu ki n v đ t đai và kh năng v qu n lý. c) S li u nơng h c Ch n n đ nh các ch tiêu thơng th ưng là n ăng su t kinh t , tình hình sâu, b nh, c d i các s li u hai ơ nh đ t trong ơ to. d) S li u v nhu c u tài nguyên g m các ch tiêu sau: nhu c u nhân l c, đ t đai và nhu cu v qu n lý (gi ng, phân bĩn ). e) S li u v kinh t : Thu mơ hình c a nơng dân ( đ nh giá t i th i đim khi mơ hinh nơng dân đang s d ng). Cịn các cơng th c x lý dùng nghiên c u thì ghi tr c ti p ngay trên đng ru ng. f) Ch n các ph ươ ng pháp đo l ưng các lo i s li u đã nêu trên cho phù h p và đm b o đ chính xác và tin c y (v i các s li u v nơng h c cĩ th áp d ng các bi n pháp thơng th ưng nh ư các tr i thí nghi m, s li u v nhu c u tài nguyên c n cĩ quy đ nh c th đ th ng nh t s đo l ưng). 2.5.5.5. Phân tích s li u a) So sánh hi u qu nơng h c c a mơ hình th nghi m v i mơ hình c a nơng dân. b) So sánh vi c s d ng tài nguyên c a mơ hình th nghi m v i mơ hình nơng dân. c) K t h p s li u nơng h c v i s li u v nhu c u tài nguyên đ tính ra m t s thơng s khác, t o điu ki n so sánh mơ hình đưc c th và rõ h ơn (nh ư l i nhu n và giá tr dinh dưng). Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình Ph ươ ng pháp thí nghi m 33
35. d) Sau khi cĩ đánh giá mơ hình th nghi m n u cĩ hi u qu s tri n khai r ng mơ hình. e) So sánh nhu c u tài nguyên c a mơ hình vi vi c đáp ng nhu c u đĩ c a nơng dân, t đĩ tìm ra m t h n ch n u cĩ. Bài t p: Giáo viên s ra bài t p cho sinh viên sau khi đã th c t p và quan sát các thí nghi m trên đng ru ng. Cĩ th nêu m t s tên thí nghi m cho sinh viên t thi t k và xây dng đ c ươ ng cho thí nghi m (cĩ th làm theo nhĩm 5 sinh viên / nhĩm) Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình Ph ươ ng pháp thí nghi m 34
36. CH ƯƠ NG III - TI N HÀNH THÍ NGHI M TRÊN ðNG RU NG Yêu c u c a ch ươ ng là: Ng ưi h c ph i b t tay tri n khai c th m t thí nghi m sau khi cĩ đ c ươ ng nghiên c u. Cách l y m u đ theo dõi các ch tiêu đt ra. 3.1. Chia ơ thí nghi m Ðây là vi c chuy n thi t k thí nghi m trên s ơ đ đã xây d ng ra ngồi th c đ a n ơi làm thí nghi m. Vì v y, ph i th c hi n chính xác đ t o ra các ơ thí nghi m cĩ di n tích và kích th ưc gi ng nhau, đ m b o đúng các v trí đã s p x p nh ư thi t k . Tuy nhiên, m c chênh lch cho phép v chi u dài m nh cĩ th dao đ ng t 5 – 10 cm/100 m dài, đc bi t 4 gĩc ru ng, gĩc ơ ph i vuơng. Tĩm t t vi c chia ơ khái quát nh ư sau: Dng c c n cĩ: - La bàn (giúp đnh h ưng c a khu thí nghi m) - Th ưc vuơng gĩc (êke vuơng) giúp đnh các gĩc m nh thí nghi m và ơ thí nghi m. - Các sào tiêu đ xác đ nh v trí các đưng th ng đ c m m c và sau đĩ đp b ng ăn ho c v trí ranh gi i gi a các l n nh c l i và các ơ v i nhau. - Th ưc (cĩ th thưc dây hay th ưc thép) đ đo c m đ nh v trí. Nguyên t c chia ơ thí nghi m th ưng xác đ nh t ơ to v ơ nh (cĩ ngh ĩa là t m nh thí nghi m chia thành t ng l n nh c l i sau đĩ đ n chia các ơ trong l n nh c l i). Cĩ th l n l ưt xem xét qua thí d sau đây: So sánh 5 m c dinh d ưng t i các ch tiêu sinh tr ưng, phát tri n, sâu b nh và n ăng su t lúa xuân t i Gia Lâm - Hà N i. Nh ư v y, ch n đ a đim là khu thí nghi m lúa c a khoa Nơng h c, tr ưng Ði h c Nơng nghi p I (5 m c dinh d ưng là 5 cơng th c cĩ ký hi u I, II, III, IV, V). Thí nghi m đưc nh c li 3 l n v i di n tích m i ơ là 30 m 2 cĩ kích th ưc (5 m x 6 m). Các b ưc chia ơ c th làm nh ư sau: 3.1.1. Xác đnh ranh gi i khu thí nghi m Sơ đ 3.1. Ðnh khu thí nghi m Căn c vào thi t k đã nêu và đa đim ch n c th c a đ t ru ng thí nghi m (gi s nh ư s ơ đ 3.1) sau: A 45 m B B A' 31,8 m B' N 20 m 16 m D' C' D C Sơ đ 3.1. Ðnh v k hu thí nghi m Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình Ph ươ ng pháp thí nghi m 35
37. Chi u dài m nh thí nghi m tính là 31,8 m (k c kho ng cách gi a các ơ trong l n nh c li cách nhau 0,4m). D i b o v gi a hai đ u ru ng s cĩ đ r ng 6,0 - 7,0 m. Tu ỳ điu ki n đt c th , chi u ngang m nh thí nghi m s là 16m (k c kho ng cách gi a hai l n nh c l i là 0,5 m). Trong thí nghi m này ơ thí nghi m s cĩ d ng g n vuơng nh ưng m nh thí nghi m cĩ hình ch nh t. 3.1.2. Xác đnh ranh gi i l n nh c l i Khi đã cĩ v trí chính xác c a m nh thí nghi m s xác đ nh đưc ranh gi i gi a các l n nh c l i (3 l n) nh ư đã nêu trên gi a các l n nh c l i chúng tơi đ kho ng cách đ p b 0,5 m rng h ơn so v i kho ng cách gi a các ơ trong cùng l n nh c l i (song kho ng cách gi a các ln nh c ph i cĩ đ r ng t i thi u b ng kho ng cách các ơ). Cách chia nh ư s ơ đ 3.2. 31,8m A' B' Nh c l i 1 Nh c l i 2 16m 5m' 5m' Nh c l i 3 5m' 5m' D' C' Sơ đ 3.2. Xác đ nh l n nh c l i c a thí nghi m 3.1.3. Xác đnh ranh gi i các ơ thí nghi m Nh ư v y, ph i chia m i l n nh c l i làm 5 ph n b ng nhau (m i ph n 6 m và gi a các ph n cĩ kho ng cách 0,4 m) cho 5 cơng th c nghiên c u (s ơ đ 3.3). A' B' 1 2 3 D' C' Sơ đ 3.3. Chia hồn tồn m nh thí nghi m g m 5 cơng th c nh c l i 3 l n. T ng s ơ thí nghi m là 15 ơ = 5 x 3 3.1.4. C m bi n tên các cơng th c và tên thí nghi m Sau khi đã hồn thành vi c chia ơ thí nghi m xong ngồi đng ru ng, ng ưi ch trì thí nghi m ph i đánh d u (c m th tên các cơng th c các ơ theo nh ư cách s p x p đã xác đnh Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình Ph ươ ng pháp thí nghi m 36