Giáo trình Thực trạng quản lý và bảo vệ môi trường dựa trên văn hóa cộng đồng ở một số làng nghề ven sông Cà Lồ - Phạm Văn Lợi

Nội dung text: Giáo trình Thực trạng quản lý và bảo vệ môi trường dựa trên văn hóa cộng đồng ở một số làng nghề ven sông Cà Lồ - Phạm Văn Lợi

1. Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học Xã hội và Nhân văn 28 (2012) 93‐103 Thực trạng quản lý và bảo vệ môi trường dựa trên văn hóa cộng đồng ở một số làng nghề ven sông Cà Lồ Phạm Văn Lợi Viện Việt Nam học và Khoa học phát triển, Đại học Quốc gia Hà Nội, 336 Nguyễn Trãi, Hà Nội, Việt Nam Nhận ngày 16 tháng 4 năm 2012 Tóm tắt: Văn hóa cộng đồng trong việc quản lý và bảo vệ môi trường là cách ứng xử của con người với môi trường được quy định trong hương ước, tục lệ, khoán ước, của người Việt/Kinh, trong tập quán pháp, luật tục, ở các tộc người thiểu số, thể hiện ở vai trò của dư luận xã hội và các tổ chức xã hội trong việc quản lý và bảo vệ môi trường. Bài viết tập trung nghiên cứu thực trạng quản lý và bảo vệ môi trường dựa trên văn hóa cộng đồng ở hai thôn Xuân Lai và Thu Thủy (Xuân Thu, Sóc Sơn) và các khu 5, 6, 7 (Thụy Lâm, Đông Anh) trong quá khứ và hiện tại, làm cơ sở để xây dựng và triển khai mô hình quản lý và bảo vệ môi trường dựa trên văn hóa cộng đồng tại các thôn/khu này và có thể triển khai trên địa bàn rộng hơn trong tương lai. 1. Đặt vấn đề* đảm sự cân bằng sinh thái, chống ô nhiễm môi trường, mỗi cộng đồng, mỗi dân tộc đều đã tạo Trong thực tế cuộc sống, từ quá khứ đến dựng cho mình một hệ thống các quy định, chỉ hiện tại, hoạt động sản xuất trong các làng rõ cách ứng xử của con người với môi trường. nghề, một mặt đem lại những lợi ích kinh tế xã Những quy định này có thể lập thành văn bản, hội to lớn, mặt khác là nguyên nhân gây ra như: hương ước, tục lệ, của người Việt, hay nhiều tác động tiêu cực đến môi trường. Tuy chỉ ở mức truyền miệng, như: tập quán pháp nhiên, vấn đề ô nhiễm môi trường mới thực sự hay luật tục ở các dân tộc ít người. Chẳng hạn gây ra nhiều bức xúc đối với các cộng đồng cư như trong bản hương ước cổ 600 năm trước của dân ở nước ta trong khoảng vài chục năm gần làng Quỳnh Đôi (Nghệ An) đã có những quy đây. Vậy, trong hàng ngàn năm tồn tại trước đó, định nhằm bảo vệ môi trường [5]. Hầu hết các các cộng đồng dân cư trên đất nước Việt Nam hương ước, ước lệ, khoán ước, được dịch và đã giải quyết vấn đề này như thế nào để tình in trong cuốn Tục lệ cổ truyền làng xã Việt Nam trạng ô nhiễm môi trường không xảy ra hoặc đều có các quy định tương tự [6]. Các quy ước xảy ra trong mức độ có thể kiểm soát, chấp của cộng đồng có những tác dụng nhất định đối nhận được? Các nghiên cứu về tri thức địa với việc quản lý và bảo vệ môi trường. Không phương hay hướng tiếp cận sinh thái học trong chỉ có vậy, qua quá trình tồn tại, ở mỗi cộng nhân học văn hóa trên thế giới và hướng tiếp đồng cách thức ứng xử với môi trường, với hệ cận sinh thái học nhân văn trong nhân học/dân sinh thái của mỗi con người, mỗi tổ chức, tộc học ở Việt Nam [1-4], đã chỉ rõ: để bảo còn được hình thành và điều chỉnh bởi dư luận ___ xã hội và tác động của các tổ chức xã hội. * ĐT: 84-983986623. Những yếu tố đó được gọi chung là văn hóa E-mail: ploivme@gamil.com cộng đồng, do các cộng đồng sáng tạo ra, được 93
2. 94 P.V. Lợi / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học Xã hội và Nhân văn 28 (2012) 93‐103 cộng đồng điều chỉnh, bổ sung, hoàn thiện, có lại thu nhập chính cho đại đa số dân làng mà tác động tích cực tới môi trường. còn thu hút nhiều người từ các làng xung quanh Hiện nay, hệ thống các quy định cùng khả đến, làm hình thành các làng nghề mới. Đó là năng điều chỉnh hành vi của dư luận xã hội và nghề nấu rượu kết hợp với nuôi lợn ở Xuân Lai các tổ chức xã hội vẫn đang thể hiện được vai và nghề chế biến đồ gỗ ở khu 5, 6 và khu 7. trò quan trọng trong việc quản lý và bảo vệ môi Năm 2009, thôn Thu Thủy được công nhận là trường. Nhiều quy định, thế ứng xử của con làng nghề truyền thống mây tre đan [8]. Vào người với môi trường đang từng bước được thời điểm hiện nay, bên cạnh nghề mây tre đan, điều chỉnh và hoàn thiện cho phù hợp với điều người dân thôn Thu Thủy còn phát triển thêm kiện cuộc sống mới, như: các bản hương ước nhiều nghề khác, như nghề thu mua phế liệu, mới hay các bản quy ước bảo vệ môi trường ở nghề mộc và nghề giặt bao bì, Bên cạnh đó, ở các làng của người Việt. Thực tế này cũng đã các thôn, khu trên còn một số nghề thu hút một và đang được giới khoa học quan tâm nghiên lượng nhất định cư dân tham gia, với Thu Thủy cứu [2,3,7], Tuy nhiên, hầu hết các nghiên và khu 5, 6, 7 là nghề làm đậu và nghề chăn cứu mới dừng lại ở mức chỉ ra những nét đẹp nuôi gia súc, gia cầm; với Xuân Lai là nghề của văn hóa cộng đồng trong việc quản lý và mộc và nghề làm đậu, bảo vệ môi trường. Chưa có công trình nào đặt Để hoàn thành bài viết, ngoài tư liệu cá vấn đề nghiên cứu, sử dụng những yếu tố tích nhân, tác giả còn sử dụng tư liệu của nhóm thực cực của văn hóa cộng đồng, xây dựng mô hình hiện đề tài “Xây dựng và triển khai mô hình quản lý và bảo vệ môi trường nhằm áp dụng và quản lý và bảo vệ môi trường dựa trên văn hóa nhân rộng trong thực tiễn cuộc sống. cộng đồng ở một số làng nghề ven sông Cà Bài viết tập trung tìm hiểu thực trạng quản Lồ”. Nhóm đã tiến hành nhiều chuyến nghiên lý và bảo vệ môi trường dựa trên văn hóa cộng cứu thực địa: thu thập số liệu có liên quan từ đồng ở một số thôn/khu ven sông Cà Lồ (thôn các báo cáo tỉnh hình kinh tế, xã hội và môi Xuân Lai, Thu Thủy xã Xuân Thu, huyện Sóc trường tại địa bàn; quan sát, ghi chép từ thực tế Sơn và khu 5, 6, 7 xã Thụy Lâm, huyện Đông cuộc sống; phỏng vấn lãnh đạo địa phương, cán Anh, thành phố Hà Nội) trong quá khứ và hiện tại, bộ môi trường, lãnh đạo các tổ chức xã hội, từ đó xây dựng và triển khai mô hình quản lý và giáo viên, học sinh và những người dân về thực bảo vệ môi trường dựa trên văn hóa cộng đồng tại trạng quản lý và bảo vệ môi trường trên địa bàn các thôn/ khu này, làm cơ sở triển khai trên địa vào thời điểm hiện tại. Để có tư liệu về quản lý bàn rộng hơn trong tương lai, góp phần vào việc và bảo vệ môi trường trong quá khứ, bên cạnh phát triển bền vững làng nghề ở nước ta. việc khai thác nguồn tài liệu trong các công trình nghiên cứu đã xuất bản, các văn bản được Xuân Lai và Thu Thủy là hai thôn nằm về lưu giữ tại địa phương, chúng tôi còn tiến hành phía bắc sông Cà Lồ; Khu 5, 6 và 7 xưa là thôn phỏng vấn hồi cố hàng chục người cao tuổi trên Thụy Lôi (làng Nhội), một làng cổ nằm ở bờ địa bàn. Tất cả những tư liệu đó đã được tổng Nam sông, trong vùng đất bồi màu mỡ, nơi cư hợp, phân tích, so sánh, đối chiếu, để nhận rõ dân luôn coi dòng sông là một trong những con thực trạng công tác quản lý và bảo vệ môi đường giao thông chủ yếu để mở rộng giao lưu, trường dựa trên văn hóa cộng đồng ở địa bàn trao đổi với bên ngoài. Cả Xuân Lai và Thụy nghiên cứu trong quá khứ và hiện tại. Lôi đều chưa phải là những làng nghề truyền thống. Trước đây, vào thời điểm nông nhàn, cư dân hai làng cũng làm một số nghề phụ, như 2. Thực trạng quản lý và bảo vệ môi trường nghề mộc và nghề mây tre đan, nhưng với quy dựa trên văn hóa cộng đồng ở khu 5, 6, 7 xã mô nhỏ, chủ yếu phục vụ tiêu dùng trong gia Thụy Lâm đình. Hiện nay, ở cả hai khu vực này đều đã xuất hiện những nghề được chuyên môn hóa Các khu 5, 6, 7 xã Thụy Lâm (nằm trên địa cao, sản xuất với quy môn lớn, không chỉ đem bàn thôn Thụy Lôi xưa) đều không còn giữ
3. P.V. Lợi / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học Xã hội và Nhân văn 28 (2012) 93‐103 95 được hương ước cổ. Tuy nhiên, trong cuốn nay) hoặc từ sông Cà Lồ. Trên sông khi đó Hương ước Hà Nội (2 tập) có in bản hương ước cũng có bè tre, nứa, gỗ ; có thuyền chở than, của xã Đào Thục (thuộc tổng Xuân Nộn, huyện gạch, ngói, nhưng nước sông còn sạch, chưa Đông Anh, tỉnh Phúc Yên) với 6 điều quy định bị ô nhiễm. Người dân thường ra sông gánh liên quan đến vấn đề vệ sinh môi trường [9]. nước ăn ở Bến Thó, nơi nền đất trơ cứng, có cả Không chỉ có xã Đào Thục, hương ước của hầu những tảng đá ong đứng múc nước rất tiện. Họ hết các xã thuộc huyện Đông Anh được in trong gánh nước ăn cả buổi sáng và buổi chiều, cuốn sách này đều có các quy định tương tự. Về nhưng đông nhất là vào buổi sáng, khi nước mặt địa lý, thôn Đào Thục hiện nằm kề bên các sông trong vắt sau một đêm không chịu tác khu 5, 6, 7, đều thuộc xã Thụy Lâm. Vì vậy, rất động của con người. Khi đó sông Cà Lồ còn là có thể đó cũng chính là những quy định về vệ nơi người dân tắm rửa, giặt giũ. Thậm chí, bãi sinh môi trường của cư dân thôn Thụy Lôi cỏ bờ sông còn là chỗ họ chăn thả trâu, nên trước kia. Đây là một trong những nét đẹp của sông cũng là nơi trâu uống nước, là chỗ người văn hóa cộng đồng trong xã hội truyền thống dân tắm cho trâu. Tuy nhiên, có một quy định cần được lưu giữ và phát huy trong cuộc sống không thành văn nhưng tất cả cư dân đều đương đại. Không chỉ có vậy, theo trí nhớ của nghiêm tục thực hiện để giữ sạch nguồn nước người dân, trong quá khứ cư dân nơi đây còn ăn cho bản thân, gia đình và cộng đồng. Đó là nhiều quy định không thành văn nhằm bảo vệ chỗ người tắm ở phía dưới điểm lấy nước sinh môi trường, đặc biệt là bảo vệ nguồn nước và hoạt và chỗ thả, tắm cho trâu ở phía dưới cùng. giữ gìn vệ sinh làng, xóm. Trước đây, cứ đến 50 Một số người cao tuổi cho biết, khoảng tuổi, cả đàn ông và đàn bà trong làng đều được những 1956-1957 nước sông Cà Lồ bắt đầu bị vào hội Hương lão. Vào ngày lễ hội, những nhiễm bẩn, các xóm ngõ phải chỉnh sửa, tu bổ người trong hội đều mặc áo the, đội khăn sếp, lại những giếng nước đã có hoặc đào, xây mới lên đền Sái tế lễ. Những người vào vai vua, một số giếng nước phục vụ nhu cầu nước sạch chúa và các quan phục vụ lễ hội luôn được chọn của cư dân. Thời gian đầu do chưa quen, một số trong số những người thuộc hội Hương lão, lần gia đình thấy nước giếng khó ăn nên vẫn tiếp lượt theo tuổi, từ cao xuống thấp. Tiêu chuẩn tục lấy nước sông về ăn uống hoặc gánh nước lựa chọn được làng thống nhất là vợ chồng song ao làng cho phèn vào làm nước ăn. Tuy nhiên, toàn, có đạo đức tốt, phương trưởng, con cái số gia đình dùng nước sông cho ăn uống ngày đầy đủ và phải thực hiện tốt các quy định của một ít. Có thể nói, vào thời điểm đó, xóm ngõ làng, xã. Việc được tham gia vào đám rước ngày nào cũng có giếng để lấy nước ăn. Dân làng còn lễ hội, trong vai vua, chúa hay các quan là một ghi nhớ vào thời điểm đó tại khu 5 có một giếng niềm vinh dự lớn không chỉ của gia đình mà còn nước; khu 6 có 2 giếng. Riêng khu 7, số lượng là vinh dự của cả dòng họ, xóm ngõ. Chính vì giếng đào xuất hiện nhiều hơn: ngõ Ngang có 2 vậy, các gia đình đều hết sức cố gắng thực hiện tốt giếng; ngõ Na một giếng; ngõ Thị một giếng. các quy định của làng, xã để có người được chọn Một số người cho rằng xóm Chùa từ xưa đã có vào các vai diễn ngày lễ hội. Trong các quy định một giếng hình vuông nước dùng để ăn uống rất đó đương nhiên có những quy định về bảo vệ môi tốt. trường, như đã đề cập ở trên. Giếng thường được đào rất sâu nên nước Sử dụng và bảo vệ nguồn nước: Người trong và sạch. Lúc đầu xung quanh giếng là bờ dân có tinh thần tự giác trong việc quản lý và đất, sân đất; sau đó người dân góp công, góp bảo vệ môi trường, cụ thể và cần thiết nhất là của xây bờ giếng và sân giếng rộng rãi, vững bảo vệ nguồn nước. Trước đây, thôn Thụy Lôi chãi bằng gạch. Mọi người cùng nhau dọn vệ có 2 xóm: Trên làng và Dưới bến. Người dân sinh sân giếng và khu vực xung quanh nên trong thôn dùng nước cho ăn, uống lấy từ con giếng nào cũng sạch sẽ. Giếng là nơi người dân sông đào (ngay trước cửa đình Thụy Lôi hiện không được tắm giặt. Họ chỉ được đứng trên
4. 96 P.V. Lợi / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học Xã hội và Nhân văn 28 (2012) 93‐103 cầu hoặc bậc tam cấp múc lấy nước đem về nhà nơi đến làm thuê kiếm sống. Diện tích đất dành sử dụng. Họ luôn ý thức và tự bảo ban nhau, nhắc để trồng cây, đào ao, ngày càng bị thu hẹp; nhở con cháu không làm bẩn giếng, nơi cung cấp các loại rác thải, cả rác thải rắn và nước thải, cả nước ăn cho làng. Ngồi lên trên thành, bờ giếng rác sinh hoạt, rác chăn nuôi và nghề phụ, ngày cũng là điều cấm kỵ. Nếu ai làm việc đó, sẽ được càng tăng buộc người dân phải vứt rác ra mọi người nhắc nhở hoặc báo với bố mẹ để kịp đường, ra đồng tạo ra những đống rác lớn. răn đe, không cho hành vi đó tái hiện. Vườn không còn, ruộng lúa, ruộng mầu ít bón Do sự phát triển dân cư và các hoạt động phân hữu cơ nên người dân phải tìm cách thải kinh tế, các loại rác và nước thải ngày một tăng, phân lợn, phân gà vào đường thoát nước. Tất cả ngấm vào lòng đất làm cho chất lượng nước đều không được xử lý, mầu đen ngòm, bốc mùi giếng đào ngày một xuống cấp. Cách đây hôi thối, ảnh hưởng xấu tới sức khỏe cư dân. khoảng 20 - 30 năm, người dân Thụy Lôi bắt Diện tích vườn cây, ao hồ, ngày càng thu hẹp đầu thuê khoan giếng, lắp máy bơm lấy nước làm cho nước thải, nước mưa không có nơi tiêu ngầm phục vụ mọi nhu cầu của gia đình. Những thoát, cũng là một nguồn gây ô nhiễm trầm chiếc giếng đào không còn vai trò như trước trọng, đặc biệt là vào mùa mưa. nên dần đi vào quên lãng. Hầu hết số giếng đào Tận dụng và thu gom rác thải: Để tránh trên địa bàn đều đã bị lấp lấy chỗ xây nhà, làm tình trạng ô nhiễm do rác thải, lãnh đạo các đường hoặc xây dựng các công trình công cộng. thôn/khu đã vận động cư dân đóng tiền để thành Trước kia, khi cư dân còn ít, đất còn rộng, lập các tổ thu gom rác. Tuy nhiên, việc thu gom mỗi gia đình ngoài diện tích đất dành để dựng rác đưa ra bãi rác gần làng (trước kia) hay ra nhà ở, bếp, làm chuồng nuôi gia súc, gia cầm điểm tập trung rác trước khi chuyển lên xe chở vẫn còn một diện tích đất khá lớn dành để trồng rác bị coi là công việc vất vả, bẩn và thu nhập cây và đào ao thả cá. Một phần chất thải rắn thấp. Vì vậy công tác vận động, tìm người vào sinh hoạt (cọng rau, cơm, canh thừa, ) được các tổ thu gom rác ở khu 5, 6, 7 nói riêng, các dành để nuôi gà, lợn; phần khác (cỏ rác, giấy thôn/ khu trên địa bàn xã Thụy Lâm nói chung, vụn, ) được đem đốt hoặc đổ ra vườn cho là việc làm khó khăn. Hiện nay, vợ của 2 ông mục. Chất thải từ chăn nuôi hầu hết được sử Phó trưởng khu 7 đều phải tham gia làm công dụng làm phân bón ruộng. Một phần nước thải việc này cho thấy đó là việc làm khó khăn, cũng được dùng để tưới cây; phần đổ ra ao, nhưng cũng có thể coi đó là một sáng kiến, một hồ, không đáng kể, chưa gây hại cho môi sự cố gắng của lãnh đạo các thôn/khu nơi đây. trường. Khi mưa xuống, phần lớn nước mưa Thực tế thu gom rác bảo vệ môi trường ở ngấm ngay xuống đất, phần còn lại chảy ra ao, các khu 5, 6, 7 đã xuất hiện một tấm gương tốt. hồ, kênh rạch, sông ngòi. Chỉ những khi có bão, Đó là ông Nguyễn Hữu Chắt, 58 tuổi, là cư dân mưa lớn, nước từ thượng nguồn đổ xuống mới xóm Ngõ Na, khu 7. Ông đã đảm nhận việc thu xuất hiện những vụ ngập, lụt. gom rác thải được hơn 7 năm, từ năm 2002 - Gần đây, dân cư ngày càng đông, nhu cầu 2010. Một mình ông đảm nhiệm việc thu gom, đất ở và đất dành cho các hoạt động công đồng vận chuyển rác của cả khu này và nửa khu 6, ngày càng tăng; nhu cầu mở rộng chuồng trại với khoảng 600 hộ dân. Năm 2008, ông được chăn nuôi ngày càng mạnh và cấp bách. Xu Ban chấp hành Liên đoàn lao động huyện tặng hướng bê tông hoá làng xóm ngày một rõ. giấy khen vì đã có thành tích trong phong trào Không chỉ có vậy, do điều kiện tự nhiên, kinh giữ gìn vệ sinh môi trường (VSMT). Ông tâm tế, xã hội thuận lợi, cả 3 khu 5, 6, 7 đã trở thành sự, do làm một mình nên rất mệt. Mỗi khi đẩy một điểm gia công, sản xuất đồ gỗ có uy tín. xe rác đến chân đê phải xách bỏ bớt ra, mới đủ Các xưởng sản xuất, gia công đồ gỗ ngày một sức đẩy qua. Để hoàn thành công việc, sáng phát triển, mở rộng, thu hút không chỉ người phải dậy từ 4h30 , 5h00 là bắt tay vào việc. Mỗi dân trong thôn/khu mà cả các nhóm thợ ở các ngày đi thu gom rác ở 2 - 3 ngõ, lần lượt cho
5. P.V. Lợi / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học Xã hội và Nhân văn 28 (2012) 93‐103 97 đến hết rồi lại quay lại ngõ ban đầu. Ông cho chỉ đạo/thực hiện các biện pháp khắc phục. biết công việc không chỉ vất vả mà còn có nhiều Ngay sau khi nhận nhiệm vụ mới, công việc điều khó nói. Có từ 20 - 30% số gia đình trong quan trọng nhất của cô là phát hiện và san lấp các xóm, ngõ không đóng tiền vệ sinh. Thêm các bãi rác tự phát trên địa bàn. Dịp tết Nguyên nữa, tình trạng nợ phí vệ sinh cũng nhiều. Họ đán 2011, cô đã phát hiện và tổ chức san lấp khất lần, khất lượt. Có gia đình chồng không được 2 bãi rác. đóng, vợ đóng rồi đánh chửi lẫn nhau vì số tiền Để hạn chế ô nhiễm, bảo vệ môi trường, vệ sinh. lãnh đạo UBND xã đã có nhiều cố gắng trong Trước thực trạng ô nhiễm môi trường ngày việc tuyên truyền vận động cư dân tự giác thực càng tăng, năm 2010 lãnh đạo UBND xã đã tổ hiện các quy định trong Quy ước dân chủ xây chức xây dựng và triển khai thực hiện Quy ước dựng thôn, làng văn hóa, an toàn, đảm bảo vệ dân chủ xây dựng thôn, làng văn hóa, an toàn, sinh môi trường của xã. Việc tuyên truyền, vận đảm bảo vệ sinh môi trường(1). Phần III bản quy động được tiến hành ở các xóm, ngõ; các tổ ước với tiêu đề “Xây dựng thôn, khu đảm bảo chức xã hội, trong Hội nghị quân dân chính và vệ sinh môi trường” có một số quy định nhằm thông qua đài truyền thanh xã. Cán bộ phụ trách quản lý và bảo vệ môi trường, tập trung vào 3 đài đã tích cực sưu tầm các bài viết/bài nói trên vấn đề: (1) “Thực hiện đảm bảo VSMT trong các phương tiện truyền thông đại chúng từ sinh hoạt sản xuất”, (2) “Thực hiện các quy trung ương đến địa phương để đọc và phát trên định giữ gìn VSMT trong lĩnh vực xây dựng” đài. Các bài nói tập trung về vấn đề môi trường, và (3) “Thực hiện VSMT trong sản xuất kinh các nguồn gây ô nhiễm, tác hại của ô nhiễm doanh”. Phần cuối, văn bản khẳng định “Tổ môi trường tới sức khỏe và đời sống của cư chức, cá nhân thực hiện tốt được biểu dương, dân, cách thức bảo vệ và quản lý môi trường, khen thưởng. Nếu vi phạm, tuỳ theo tính chất và hạn chế tác động xấu của con người tới môi mức độ cụ thể sẽ bị xử lý theo pháp luật” [10]. trường. Ngoài ra, đài truyền thanh xã và các Tháng 11/2010, lãnh đạo xã đã ra quyết thôn/ khu còn tích cực phát các bài viết của lãnh định giao cho cô Nguyễn Thị Thanh Xuân, một đạo UBND, lãnh đạo các tổ chức xã hội về các cán bộ trẻ (sinh 1988) giữ chức Cán bộ Môi vấn đề môi trường và bảo vệ môi trường, như trường xã. Cô Xuân là người trong xã, tốt bài viết “Bảo vệ môi trường xanh, sạch, đẹp” nghiệp ngành Quản lý môi trường, khoa Khoa của ông Trần Văn Lai, Ban Chỉ đạo vệ sinh môi học Môi trường, trường Đại học Khoa học, Đại trường xã, hay bài “Tích cực tham gia giữ gìn học Thái Nguyên. Ngay sau khi tốt nghiệp (năm vệ sinh môi trường” và bài “Tích cực tham gia 2009) cô đã về công tác tại xã, làm cán bộ văn làm sạch đẹp môi trường” của Ban Chỉ đạo vệ phòng. Sau khi giữ chức cán bộ Môi trường xã sinh môi trường xã, cô vẫn tiếp tục làm công việc của một cán bộ Vào các dịp lễ tết, lãnh đạo UBND xã và văn phòng. Là cán bộ Môi trường xã cô có trách các thôn/khu đã tiến hành vận động các tổ chức nhiệm kiểm tra, phát hiện các vấn đề về môi xã hội, như: hội Phụ nữ, đoàn Thanh niên trường trên địa bàn, báo cáo tình hình cho lãnh CSHCM, cũng như toàn thể cư dân trong các đạo xã (trực tiếp là Phó chủ tịch UBND phụ thôn/ khu tham gia tổng vệ sinh môi trường trên trách các vấn đề văn hóa xã hội), tư vấn cho đường làng, ngõ xóm. Trong những buổi tổng lãnh đạo xã cách thức giải quyết. Sau đó, nếu vệ sinh này, các hội viên hội Phụ nữ và một số được giao, cô sẽ thay mặt lãnh đạo xã, trực tiếp đoàn viên đoàn Thanh niên luôn được đánh giá là những người tham gia tích cực nhất với hiệu ___ quả cao nhất. Chi hội phụ nữ ở các thôn/khu (1) Bản Quy ước này được ban hành kèm theo Quyết định còn trực tiếp nhận quản lý và bảo vệ môi trường số 7620/2010/QĐ-UBND về việc phê chuẩn quy chế, quy ước thực hiện dân chủ ở xã Thụy Lâm, do Chủ tịch UBND trên những con đường, những khu vực chính huyện Đông Anh (Phạm Văn Châm) ký ngày 30/12/2010. trong thôn/khu. Hàng năm, vào dịp tổ chức lễ
6. 98 P.V. Lợi / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học Xã hội và Nhân văn 28 (2012) 93‐103 hội đền Sái, khu 5, 6, 7 luân phiên nhau chịu khu có hơn 600 hộ nhưng thường chỉ thu được trách nhiệm đảm bảo vệ sinh môi trường cho phí vệ sinh khoảng 300 hộ. Để duy trì hoạt toàn bộ lễ hội. Trong các dịp này, những người động của tổ thu gom 3 lần một tuần, khu hỗ trợ được giao trách nhiệm quan trọng đó lại là chị mỗi tổ 100.000đ/tháng từ các khoản kinh phí em phụ nữ, hội viên Chi hội phụ nữ các thôn/ khuyên góp, tiền công đức của đền chùa, khu. Bắt đầu từ giữa năm 2010, để giải quyết 3. Thực trạng quản lý và bảo vệ môi trường những bãi rác tự phát trên địa bàn; giải quyết dựa trên văn hóa cộng đồng ở thôn Thu tình trạng ô nhiễm môi trường do rác thải, Thủy và Xuân Lai xã Xuân Thu UBND xã đã ký hợp đồng vận chuyển rác thải với Xí nghiệp MTĐT huyện. Mỗi tuần 3 lần xe Tương tự như cư dân khu 5, 6, 7 (xã Thụy chở rác của Công ty về các điểm tập kết rác thải Lâm), cư dân hai thôn Xuân Lai và Thu Thủy (chân rác) ở các thôn/khu đưa toàn bộ số rác cũng không lưu giữ được hương ước cổ của quê thải đã được chất trong những chiếc xe rác đẩy hương. Nhưng có thể khẳng định, các quy định tay lên ô tô chở đến bãi rác Nam Sơn. nhằm bảo vệ môi trường tương tự trong hương Tháng 2/2011 toàn xã có 50 xe đẩy tay vận ước thôn Đào Thục cũng đã từng có giá trị chuyển rác. Do có nhiều xe hỏng và nhu cầu xe trong cuộc sống của cư dân hai thôn Xuân Lai đẩy rác tăng nhanh nên năm 2011 xã đã mua và và Thu Thủy. cấp thêm cho các tổ thu gom rác thải các thôn/ Nguồn nước sinh hoạt và nước thải: Do khu gần 50 xe. Khu 5 tự đầu tư mua thêm 16 sống cạnh sông Cà Lồ nên trước đây cư dân các xe. Khu 7 hiện có hơn 2.700 dân, với 625 hộ, thôn Xuân Lai và Thu Thủy cũng sử dụng nước sống tập trung thành 5 xóm (xóm Ngõ Na, xóm sông phục vụ các sinh hoạt hàng ngày, từ ăn Ngõ Ngang (2 xóm), xóm Ngõ Thị và Đội 24). uống đến tắm rửa, giặt giũ. Chính vì vậy, bên Đầu năm 2012, cả khu 7 có 8 chiếc xe (hỏng cạnh các quy định bảo vệ môi trường trong mất 1 chiếc) phân cho 5 tổ thu gom, mỗi tổ có hương ước, cư dân các thôn cũng có những quy hai người, chủ yếu là chị em phụ nữ cao tuổi. định trong việc giữ gìn nguồn nước. Dân làng Do thu nhập thấp, công việc bị coi là bẩn, nặng còn ghi nhớ để giữ cho nước sông trong sạch, nhọc, lớp con cháu không chịu cho bố mẹ, ông trước đây người dân không vứt bất kỳ thứ gì bà làm việc này nên phải thật may mắn mới huy xuống dòng sông. Phụ nữ đến tháng tự giác động đủ 10 người, thường chỉ có 5 - 6 người không xuống sông tắm và cũng không xuống phụ trách cả 5 tổ. Thậm chí, nhiều thời điểm cả sông giặt giũ. Khi cần giặt quần, áo họ phải khu chỉ có 3 người phụ trách 5 tổ thu gom rác. múc nước sông lên đem giặt ở xa sông hoặc Ngoài khoản hỗ trợ của UBND xã, chi phí cho phải giặt quần áo ở những ao, hồ xa làng. Một hoạt động thu gom rác do các hộ dân tự đóng. số người giải thích họ làm như vậy là do sợ bị Mức độ và hình thức thu phí vệ sinh do các thuồng luồng, thần nước trị tội. Tuy nhiên, đa thôn/ khu tự quyết định và các tổ thu gom rác số cư dân cho rằng họ làm như vậy để giữ cho trực tiếp thu. Với các mục đích khác nhau, nước sông trong sạch. nhiều gia đình dù chỉ có 5 - 7 người, sống trong Cũng tương tự như cư dân khu 5, 6, 7, khi một ngôi nhà lại tách ra thành nhiều hộ, nhưng nước sông Cà Lồ bị ô nhiễm người dân Thu khi nộp phí vệ sinh họ lại chỉ nộp phí của một thủy và Xuân Lai phải chuyển dần sang sử dụng hộ. Họ cho rằng gia đình họ chỉ có số người nước giếng đào. Họ cũng phải tuân thủ những tương đương với các hộ gia đình khác nên nộp quy định của làng, luôn quan tâm đến việc giữ như thế là đủ! Gần đây lãnh đạo và cư dân gìn cho nước giếng trong sạch. Vài chục năm trong khu thống nhất thu phí vệ sinh ở mức gần đây, khi kinh tế phát triển, đời sống cư dân 10.000đ/hộ (các hộ kinh doanh thu ngày một khá hơn, cùng với sự gia tăng dân số, 20.000đ/tháng; đám cưới thu 50.000đ/đám). Cả
7. P.V. Lợi / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học Xã hội và Nhân văn 28 (2012) 93‐103 99 các hoạt động kinh tế ngày một phát triển. Cư nhiễm nặng. Có tới vài chục ha ruộng quanh dân không chỉ trồng trọt, chăn nuôi theo lối tự đầm không cấy được hoặc có cấy cũng không cung tự cấp mà họ tiến dần tới các hoạt động được thu hoạch do ảnh hưởng của nước thải. sản xuất hàng hóa để bán ra thị trường thu lợi. Trước tình trạng đó, UBND xã đã có những Tiêu biểu cho các hoạt động này là nghề nuôi quyết sách bước đầu nhằm giảm thiểu tình trạng lợn, nấu rượu (ở Xuân Lai) và gia công sản xuất ô nhiễm. Căn cứ theo Hướng dẫn số 28/HD- đồ mây, tre (ở Thu Thủy). Chính vì vậy, diện UBND ngày 14/03/2007 của UBND huyện Về tích đất ở của hai thôn ngày một thu hẹp, nguồn việc hướng dẫn thực hiện công tác vệ sinh môi chất thải từ sinh hoạt, chăn nuôi và nghề phụ trường; Thực hiện Nghị quyết NQ-HĐND ngày ngày một tăng làm cho môi trường ngày càng bị 2/7/2008 phê chuẩn báo cáo số 68/BC-UBND ô nhiễm. Thực trạng đó buộc các gia đình phải ngày 26/6/2008 của UBND xã Xuân Thu Về khoan giếng phục vụ cho cuộc sống gia đình. thực trạng và những giải pháp thực hiện công Thậm chí, môi trường ô nhiễm đã ảnh hưởng tác vệ sinh môi trường trên địa bàn xã, UBND tới cả nguồn nước ngầm. Vào thời điểm hiện xã đã xây dựng và công bố Kế hoạch Tổ chức tại, nguồn nước giếng khoan ở độ sâu 20m cũng thực hiện công tác vệ sinh môi trường trên địa không còn đảm bảo. Để có nước sạch phục vụ bàn xã Xuân Thu (số 02A/KH-UBND, do Phó sinh hoạt gia đình, các hộ dân ở đây phải cho Chủ tịch UBND xã ký ngày 10/01/2009). Thực nước giếng khoan qua bể lọc (tự tạo) hoặc máy hiện kế hoạch này, năm 2010 UBND xã đã ra lọc. quyết định thành lập Ban chỉ đạo VSMT xã Vấn đề ô nhiễm môi trường ở Xuân Lai và gồm 13 thành viên, trong đó đ/c Phó chủ tịch Thu Thủy đã đến mức báo động, đặc biệt là ở UBND xã phụ trách môi trường là Trưởng ban; Xuân Lai. Nhiều người dân khẳng định môi đ/c đại diện UBMTTQ xã làm Phó trưởng ban trường ở làng quê họ ô nhiễm hàng đầu trong cả và 11 Ủy viên, bao gồm cán bộ Văn hóa, Môi nước. Nguồn gây ô nhiễm chủ yếu là các chất trường xã và đại diện các tổ chức xã hội trong thải sinh hoạt và chăn nuôi, đặc biệt là chăn xã, như hội Phụ nữ, đoàn Thanh niên, hội Cựu nuôi lợn. Các gia đình ở đây nuôi lợn kết hợp chiến binh, Trưởng các thôn và Trạm trưởng với nấu rượu hoặc làm đậu. Mỗi gia đình nuôi Trạm Y tế xã. Ngày 1/9/2010 UBND xã quyết từ vài chục đến hàng trăm con lợn, mỗi năm định bổ nhiệm anh Hoàng Văn Lẫm, Phó bí thư bán tới vài tấn lợn hơi. Rác thải từ nuôi lợn và Đoàn xã, giữ chức cán bộ Môi trường xã. Theo nấu rượu hoặc làm đậu ở Xuân Lai không được công văn hướng dẫn của UBND huyện và quyết xử lý đổ ra đường thoát nước thải của làng gây định bổ nhiệm của UBND xã, anh Lẫm là cán ô nhiễm môi trường nước và môi trường không bộ giúp việc cho cán bộ địa chính xã, chịu sự khí một cách nghiêm trọng. Nguồn nước và rác chỉ đạo và trực tiếp báo cáo công việc trước cán thải đã làm cho toàn bộ khu cư trú của làng bộ địa chính xã. Tuy nhiên, anh Lẫm cũng có chìm trong một mùi hôi thối khó chịu, suốt từ trách nhiệm tư vấn cho lãnh đạo xã các vấn đề sáng sớm đến đêm khuya. Tình trạng này đặc về môi trường. Anh cho biết, thời gian gần đây biệt nghiêm trọng ở khu vực Trường Mẫu giáo anh thường nhận chỉ đạo trực tiếp của đồng chí của xã (trên đất Xuân Lai), nơi đường thoát Phó chủ tịch xã phụ trách môi trường. Khi có nước thải lộ thiên thu nhận toàn bộ nguồn nước vấn đề về môi trường anh cũng thường báo cáo, thải của thôn trước khi chảy qua cánh đồng rồi xin ý kiến chỉ đạo trực tiếp từ cán bộ địa chính đổ vào đầm Mó trên đất Thu Thủy. Thôn Thu và đồng chí Phó chủ tịch UBND xã. Thủy chỉ có hơn chục nhà nuôi khoảng 20 - 30 Được sự cho phép của Lãnh đạo UBND con lợn; vài gia đình nuôi từ 500 - 1000 gà đẻ. huyện và xã, Plan “một tổ chức nhân đạo quốc Tuy nhiên, do nhận nguồn nước thải từ Xuân tế, tổ chức phát triển lấy trẻ em làm trung tâm” Lai chảy xuống nên toàn bộ mặt nước đầm Mó, [11] đã lấy tình nguyện viên tiến hành khảo sát đầm có diện tích lớn nhất trong xã, đã bị ô đánh giá thực trạng vệ sinh môi trường ở 5 xã
8. 100 P.V. Lợi / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học Xã hội và Nhân văn 28 (2012) 93‐103 thuộc huyện Sóc Sơn (trong đó có Xuân Thu). Công tác thu gom rác thải: Để giảm bớt Trên cơ sở đó Plan đã hợp tác và hỗ trợ hoạt tình trạng ô nhiễm môi trường, UBND xã cũng động của Dự án WASH “Cải thiện tình trạng đã có chính sách hỗ trợ cho những người trực nước và sức khỏe liên quan đến vệ sinh tại 5 xã tiếp làm công tác VSMT. UBND xã hỗ trợ kinh huyện Sóc Sơn” trong thời gian 3 năm (9/2009- phí cho những người làm công tác thu gom rác 8/2012). Ngày 23/2/2011 huyện đã phối hợp trong 3 tháng đầu. Sau đó, hoạt động này dựa với Plan tổ chức hội thảo tìm phương án giải vào nguồn kinh phí thu từ các hộ dân. Tổ chức quyết vấn đề ô nhiễm môi trường trên địa bàn. Plan cũng hỗ trợ 500.000đ/thôn/tháng cho việc Do là một làng cổ nên Xuân Lai được Nhà nước tập trung rác thải. UBND huyện và tổ chức Plan đầu tư xây dựng hệ thống xử lý nước thải. Công cũng đã trang bị cho xã một số lượng khá lớn ty Bắc Việt đã tiến hành khảo sát tình trạng xe chở rác. Không chỉ có vậy, do là một trong nước thải ở Xuân Lai để thiết kế và xây dựng những xã nghèo của huyện nên Xuân Thu còn hệ thống xử lý nước thải cho làng với tổng kinh được huyện hỗ trợ từ 25 - 30 triệu đồng/năm để phí 4 tỷ. Theo dự toán, năm 2012, Xuân Lai sẽ thuê ô tô của Xí nghiệp MTĐT huyện chuyển được đầu tư 1,2 tỷ cho công việc này, nhưng do rác thải ra khỏi xã với điều kiện phải tổ chức một số nguyên nhân dự án đang tạm bị dừng được các tổ thu gom, xây dựng các điểm tập lại. trung rác. Sau thời gian dài vận động, cho đến Cho đến thời điểm hiện tại, UBND xã Xuân thời điểm hiện tại xã vẫn chưa xây dựng được Thu chưa triển khai kế hoạch xây dựng Quy các điểm chân rác, đã tổ chức nhưng chưa duy ước dân chủ xây dựng thôn, làng văn hóa, an trì được hoạt động của các tổ thu gom rác. toàn, đảm bảo vệ sinh môi trường như xã Thụy Chính vì vậy, xe của Xí nghiệp MTĐT huyện Lâm. Tuy nhiên, ngay từ năm 2000, trong bản vẫn chưa thể về xã vận chuyển rác. Hiện tại rác Quy ước làng văn hóa thôn Xuân Lai và Yên vẫn được đổ bừa bãi khắp xã, đặc biệt là hai Phú (2/3 thôn thuộc xã Xuân Thu) đều có các bên con đê chạy dọc theo sông Cà Lồ trên địa quy định liên quan đến việc quản lý và bảo vệ bàn, là một trong những nguyên nhân gây ra môi trường. Trong Quy ước làng văn hóa của tình trạng ô nhiễm môi trường trầm trọng trên thôn Xuân Lai, điều 18 ghi rõ “Giữ gìn vệ sinh toàn xã. môi trường chung, không thả súc vật bừa bãi, Khi xã vận động tổ chức các tổ thu gom rác, không đổ rác ra đường, mà tự các hộ có biện trong 12 xóm ngõ thuộc thôn Xuân Lai có một pháp xử lý tại nhà. Không phóng uế bừa bãi, xóm duy trì được hoạt động của tổ thu gom rác không ủ phân ở lề đường làm cản trở giao trong một thời gian khá dài. Đó là xóm Mới thông, mất vệ sinh, vẻ đẹp cảnh quan” [12]. Cầu (đội 12). Xóm Mới Cầu có gần 90 hộ dân, Điều 39 Quy ước làng văn hóa thôn Yên Phú mỗi hộ nộp 10.000đ/tháng, thuê 2 hộ đứng ra quy định “Không để trâu bò buộc ở ven làng có đảm nhiệm việc thu gom, vận chuyển rác thải ra cây bóng mát; Không đẵn chặt cây, bẻ ngọn ở đổ ngoài bờ đê. Như vậy, mỗi hộ thu gom rác nơi công cộng; Không thải nước bẩn, phân tro ủ nhận được khoảng 400.000đ/tháng. Do tất cả ra ngoài đường làng ngõ xóm và hố chứa nước các thành viên trong gia đình này đều tham gia phân; thực hiện tốt khẩu hiệu sạch làng tốt thu gom rác nên họ chỉ làm tranh thủ không mất ruộng” [13]. Bản Quy ước làng văn hóa của ngày, mất buổi. Việc duy trì hoạt động thu gom thôn Thu Thủy hiên không còn được lưu giữ. rác thải ở xóm Mới Cầu có vai trò quan trọng Tuy nhiên, có thể khẳng định những nội dung của các ông Câu Đương (như người Trưởng liên quan đến vấn đề quản lý và bảo vệ môi xóm). Họ đã cùng lãnh đạo thôn tiến hành họp trường trong Quy ước làng văn hóa thôn Thu xóm ngõ, đưa ra các quy định cho xóm ngõ Thủy cũng tương tự như các quy định về vấn đề thực hiện, như: các gia đình phải cho rác cho này trong Quy ước làng văn hóa của thôn Xuân vào túi hoặc để vào thùng rác gần nhà và phải Lai và Yên Phú. nộp phí vệ sinh hàng tháng.
9. P.V. Lợi / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học Xã hội và Nhân văn 28 (2012) 93‐103 101 Cũng thời điểm đó, trong số 6 xóm ngõ của đã thành lập được tổ Thu gom rác thải. Tổ có thôn Thu Thủy chỉ có xóm Đồng tổ chức được khoảng 10 người với một Tổ trưởng và một Tổ tổ thu gom rác, nhưng không duy trì được. Ông phó. Một tuần 2 lần các thành viên trong tổ có Nguyễn Văn Khuê, Trưởng xóm cho biết “Năm trách nhiệm thu gom rác thải trong thôn đem đi ngoái xóm huy động được 2 bà nhưng chỉ làm đổ. Bước đầu UBND xã hỗ trợ toàn bộ kinh phí được một buổi, hôm sau các bà lại không đi làm chi trả cho mỗi người 50.000đ/ngày công thực vì con các bà ấy không cho đi”. Cũng theo ông tế, trong khi các gia đình chỉ phải đóng Khuê, khi đó thôn thống nhất thu phí vệ sinh 5.000đ/tháng. Anh Nguyễn Văn Cường, Trưởng theo khẩu, mỗi khẩu 1.000đ/tháng. Tính ra mỗi thôn Thu Thủy cho biết trong 6 xóm của thôn người đi thu gom rác được 600.000- có xóm Phố hay xóm Đường 16 (nằm hai bên 700.000đ/tháng. Chỉ mất có vài ba buổi một trục đường số 16), đã tổ chức và duy trì được tuần để được số tiền đó mà họ vẫn không chịu hoạt động của tổ thu gom khoảng 4 - 5 tháng đi làm. Bác Nguyễn Văn Chức, Trưởng xóm và gần đây. Xóm có 74 hộ, mỗi khẩu đóng Đội trưởng đội sản xuất xóm Chùa, tâm sự 2.000đ/tháng để thuê 2 người dân thôn Kim “Môi trường ô nhiễm lắm nhưng dân không Thượng, xã Kim Lũ bên cạnh làm việc thu gom chịu làm. Một mặt dân kiếm được tiền nên rác. Một tuần hai lần những người này tiến không chịu làm; mặt khác bị mọi người bôi bác hành thu gom rác thải trong xóm đưa ra bãi rác làm nghề đó bẩn thỉu, ô nhiễm, nên không ai gần Nghĩa Trang xã Kim Lũ để xe chở rác của làm”. Tuy vậy, bác vẫn khẳng định “Nay mai huyện chở đi (theo hợp đồng với xã Kim Lũ). xóm ngõ cũng phải họp để thành lập lại tổ thu Theo tính toán của anh Cường, mỗi tháng một gom rác. Tinh thần sẽ thu 2.000đ/khẩu/tháng. người chỉ mất 8 ngày công cho hoạt động này Vấn đề là sợ không có người làm”. để thu về khoảng 400.000đ. Đây là cách thức tổ Việc vận động lấy người vào các tổ thu gom chức thu gom rác khá đặc biệt nhưng phù hợp rác đang là vấn đề khó khăn ở xã Xuân Thu. Đã với thực tế ở địa phương, khi kinh tế thị trường và đang xuất hiện dư luận xã hội coi việc làm phát triển, là bài học kinh nghiệm cho các xóm này là bẩn, là xấu, là không xứng đáng. Người ngõ khác học tập để nhân rộng trên địa bàn. dân có một số nghề cho thu nhập cao nên không Tuy nhiên, theo anh Cường, vấn đề rác thải của muốn tham gia làm công việc này và càng thôn Thu Thủy chỉ được giải quyết khi đoạn không muốn cha mẹ, ông bà làm nghề thu gom đường đê hơn một km từ làng ra đường 16 được rác. Bác Nguyễn Văn Vân, gần 60 tuổi, thiếu tá đổ bê tông (đã hoàn thành vào đầu năm 2012). về hưu, cho biết “Vấn đề không phải là tiền. Cuối năm 2011 đây vẫn là con đường đất mấp Người dân ở đây có thể đi làm thuê ở nơi khác mô, những ngày trời mưa đi bộ trên con đường nhưng về làng thì không chịu làm”. Bác tâm sự này đã khó nói gì đến việc phải đẩy xe chở đầy “Nhiều khi tôi tự bảo hay mình làm vệ sinh cho rác! xóm, nhưng lại ngại mọi người cho là Thiếu tá Ngoài việc đầu tư cho việc tổ chức và duy về hưu phải đi dọn vệ sinh”. Bác nhắc đi nhắc trì các tổ thu gom rác, UBND xã Xuân Thu còn lại “Rác tập trung lên xe rồi nhưng không ai chú ý tới việc phát động phong trào vệ sinh chịu đẩy xe đưa rác đi đổ”. Một cán bộ xã cho đường làng ngõ xóm vào các dịp lễ tết bằng biết “Bộ đội đến đây xuống mương dọn vệ sinh, cách trích kinh phí đầu tư cho các thôn. Nhân nhưng người dân lại chỉ đứng trên bờ nhìn dịp tết nguyên đán 2010, xã hỗ trợ gần 5 triệu không chịu xuống”. đồng cho 3 thôn tiến hành tổng vệ sinh môi Trước thực tế ô nhiễm môi trường nặng nề trường thôn xóm. Khác với khu 5, 6, 7 bên ở địa phương, với sự cố gắng của cả lãnh đạo Thụy Lâm, vào những dịp này lãnh đạo thôn và nhân dân trong xã, đã xuất hiện hướng giải Thu Thủy đã để cho các xóm dùng số tiền đó quyết. Anh Lẫm, cán bộ Môi trường xã, cho thuê một số người dân trong xóm, trong ngõ thu biết khoảng cuối tháng 5/2011, thôn Xuân Lai dọn rác.
10. 102 P.V. Lợi / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học Xã hội và Nhân văn 28 (2012) 93‐103 4. Một vài kết luận tổng vệ sinh làng, xóm; các hộ dân đóng phí vệ sinh để thuê người thu gom và vận chuyển Những cố gắng của lãnh đạo UBND xã, rác, đã góp phần giảm bớt tình trạng ô nhiễm lãnh đạo các thôn/khu và cư dân khu 5, 6, 7 (xã môi trường trên địa bàn. Tuy nhiên, ở đây cũng Thụy Lâm, huyện Đông Anh) trong việc khai còn nhiều vấn đề chưa được giải quyết, như thác các nét đẹp của văn hóa cộng đồng vào chưa xây dựng và triển khai được Quy ước quản lý và bảo vệ môi trường, như xây dựng và quản lý và bảo vệ môi trường; chưa tổ chức và triển khai Quy ước dân chủ xây dựng thôn, làng duy trì được các tổ thu gom rác ở xóm ngõ; văn hóa, an toàn, đảm bảo vệ sinh môi trường, chưa thu hút được tất cả các tổ chức xã hội và vận động các tổ chức xã hội tham gia tổng vệ toàn bộ cư dân tham gia các hoạt động quản lý sinh đường làng, ngõ xóm, tham gia quản lý và và bảo vệ môi trường. Đặc biệt, đã và đang tồn bảo vệ môi trường ở những con đường, những tại luồng dư luận cho làm vệ sinh môi trường là khu vực nhất định và ký kết với Xí nghiệp công việc thấp kém, bẩn thỉu, người dân chưa MTĐT huyện để chuyển rác thải ra bãi rác Nam thực sự quan tâm tới việc quản lý và bảo vệ môi Sơn; tổ chức, duy trì và cung cấp phương tiện trường nên môi trường 2 thôn nói riêng và toàn hoạt động cho các tổ thu gom rác ở các xã nói chung, đang ở trong tình trạng ô nhiễm thôn/khu, đã góp phần không nhỏ vào việc nghiêm trọng. giảm bớt tình trạng ô nhiễm môi trường trên địa Nghiên cứu nhận ra thực trạng ô nhiễm môi bàn xã nói chung, các khu 5, 6, 7 nói riêng. trường ở hai khu vực, hai địa phương trên cũng Trong Quy ước dân chủ xây dựng thôn, như nghiên cứu để nhận thấy thực trạng quản lý làng văn hóa, an toàn, đảm bảo vệ sinh môi và bảo vệ môi trường dựa trên văn hóa cộng trường vẫn còn nhiều vấn đề chưa được giải đồng, những việc các thôn/khu đã làm được và quyết, như các quy định còn chưa cụ thể cho chưa làm được trong việc khai thác các nét đẹp từng đối tượng, từng loại hình gia đình; phần của văn hóa cộng đồng vào việc quản lý và bảo khen thưởng, kỷ luật còn chung chung, chưa vệ môi trường là cơ sở, là nền tảng giúp cho răn đe được các đối tượng gây ô nhiễm môi nhóm nghiên cứu xây dựng và triển khai mô trường; hoạt động quản lý và bảo vệ môi trường hình quản lý và bảo vệ môi trường dựa trên văn chưa thu hút được tất cả các tổ chức xã hội và hóa cộng đồng ở chính các thôn/ khu kể trên. toàn bộ cư dân tham gia; các nguồn rác thải còn chưa được kiểm soát, xử lý trước khi thải ra môi trường, Đặc biệt, do tinh thần tự giác của Tài liệu tham khảo cư dân chưa cao; tính cộng đồng chưa mạnh [1] Lê Trọng Cúc, Vai trò của tri thức địa phương đối với nên tình trạng ô nhiễm môi trường ở các khu 5, phát triển bền vững vùng cao, trong Nông nghiệp trên 6, 7 nói riêng và các thôn/khu trong xã Thụy đất dốc - những thách thức và tiềm năng, NXB Nông Lâm nói chung, vào thời điểm hiện nay đã và nghiệp, Hà Nội, 1996. đang ở mức báo động, dẫn tới nhiều tác động [2] Phạm Quang Hoan, Tri thức địa phương về quản xấu đến sức khỏe và đời sống của cư dân. lý nguồn tài nguyên thiên nhiên của các dân tộc ở các tỉnh miền núi phía Bắc, Tạp chí Khoa học Tương tự như vậy, những cố gắng của lãnh xã hội, số 3 (2005) 85. đạo UBND xã Xuân Thu, của lãnh đạo và cư [3] Ngô Đức Thịnh, Cầm Trọng, Hệ sinh thái với kinh tế và dân thôn Xuân Lai và Thu Thủy trong việc đưa xã hội dân tộc Thái, Tạp chí Dân tộc học, số 4 (1982) 29. ra kế hoạch Tổ chức thực hiện công tác vệ sinh [4] Hoàng Hữu Triết, Dân tộc học sinh thái và một số ý môi trường; thành lập Ban chỉ đạo công tác vệ kiến về phương pháp nghiên cứu ở nước ta, Tạp chí sinh môi trường ở cấp xã và các tiểu ban ở cấp Dân tộc học, số 4 (1984) 19. thôn; cung cấp xe chở rác cho các thôn và có [5] Đặng Bá Tiến, Hơn 600 năm trước đã có hương ước bảo vệ môi trường, w.w.w.laodong.com.vn/Tin- chính sách hỗ trợ cho việc thành lập các tổ thu Tuc/Hon-600-nam-truoc-da-co-huong-uoc-bao-ve-moi- gom rác; vận động các tổ chức xã hội tham gia truong/45157.
11. P.V. Lợi / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học Xã hội và Nhân văn 28 (2012) 93‐103 103 [6] Đinh Khắc Thuần (chủ biên), Tục lệ cổ truyền làng xã [9] Trương Sỹ Hùng (chủ biên), Hương ước Hà Nội (2 tập), Việt Nam, NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội, 2006. NXB Từ điển Bách khoa, Hà Nội, 2009. [7] Hoàng Minh Đạo, Trương Quang Học, Per Bertilsson [10] UBND xã Thụy Lâm, Quy ước dân chủ xây dựng thôn, (2008), Xây dựng hương ước bảo vệ môi trường cấp làng văn hóa, an toàn, đảm bảo vệ sinh môi trường, 2010. thôn bản; Tài liệu Hội thảo “Đề xuất cơ chế chính sách [11] Tổ chức Plan, Báo cáo Đánh giá giữa kỳ Dự án nước nhân rộng các mô hình dịch vụ môi trường và các mô sạch vệ sinh môi trường 5 xã Sóc Sơn, Hà Nội, 2011. hình bảo vệ môi trường tiên tiến trong cộng đồng”, Cửa [12] Thôn Xuân Lai, Quy ước làng văn hóa thôn Xuân Lai, Lò, Nghệ An, 27-31/8/2008. xã Xuân Thu, huyện Sóc Sơn, thành phố Hà Nội, Hà [8] UBND thành phố Hà Nội, Danh sách làng nghề đạt Nội, 2000. danh hiệu “làng nghề truyền thống Hà Nội” năm [13] Thôn Yên Phú, Quy ước làng văn hóa thôn Yên Phú, xã 2009 (Kèm theo Quyết định số 6846 /QĐ-UBND ngày Xuân Thu, huyện Sóc Sơn, thành phố Hà Nội, Hà Nội, 30 /12/2009 của UBND thành phố Hà Nội). 2000. The status of environmental management and protection based on the communal culture in some villages along Ca Lo river Pham Van Loi Institute of Vietnamese Studies and development sciences, VNU, 336 Nguyen Trai, Hanoi, Vietnam Since ancient times, the communal culture has influenced to the environmental management and protection at different levels. It is the way people behave towards the environment, which has been stipulated by the rules, customs, and conventions of the Kinh people or the habits, customary law of the ethnic minorities. It is also the public opinion and the social organizations’ role to control and protect the environment. The article focuses on studying the status of environmental management and protection based on the communal culture in two villages Xuan Lai and Thu Thuy (Xuan Thu commune, Soc Son district, Hanoi City) and the areas 5, 6, 7 (Thuy Lam commune, Dong Anh district, Hanoi City) in the past and the present. The result will be used as the basis in order to build and develop models of environmental management and protection in these areas and it will be implemented on a larger scale in the future.