Bài giảng Đáp ứng miễn dịch và điều hòa miễn dịch

75 trang huongle 2891

Download

Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Bài giảng Đáp ứng miễn dịch và điều hòa miễn dịch", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

bai_giang_dap_ung_mien_dich_va_dieu_hoa_mien_dich.pdf

Nội dung text: Bài giảng Đáp ứng miễn dịch và điều hòa miễn dịch

Ch¬ng 7 ®¸p øng miÔn dÞch vµ ®iÒu hßa miÔn dÞch * Môc tiªu: N¾m ®îc c¸c giai ®o¹n cña qu¸ tr×nh ®¸p øng miÔn dÞch, hiÓu râ ®îc ho¹t ®éng ®iÒu hßa miÔn dÞch trong c¬ thÓ ®éng vËt. * KiÕn thøc c¬ b¶n: - C¸c giai ®o¹n cña qu¸ tr×nh ®¸p øng miÔn dÞch - KiÓm so¸t vµ ®iÒu hßa ®¸p øng miÔn dÞch + Vai trß cña dung thø miÔn dÞch, kh¸ng nguyªn, c¸c lo¹i tÕ bµo, cytokin, kh¸ng thÓ vµ m¹ng líi idiotyp trong ®iÒu hßa miÔn dÞch + ¶nh hëng cña c¸c yÕu tè di truyÒn, thÇn kinh, néi tiÕt, ®Õn ®¸p øng miÔn dÞch. 7.1. ®¸p øng miÔn dÞch 7.1.1. Kh¸i niÖm chung §Êu tranh sinh tån lµ mét quy luËt tù nhiªn, cho nªn mäi sinh vËt ®Òu cã Ýt nhiÒu kh¶ n¨ng tù b¶o vÖ chèng l¹i sù x©m nhËp cña bÊt kú mét sinh vËt nµo kh¸c l¹ ®èi víi nã, thËm chÝ bÊt kú mét tÝn hiÖu l¹ nµo ®ã. C¬ thÓ sèng, nhÊt lµ khi ®· tiÕn hãa cao th× nã cã c¶ mét kho vò khÝ phong phó cho c«ng viÖc tù b¶o vÖ Êy, mét trong nh÷ng lo¹i vò khÝ nµy lµ qu¸ tr×nh ®¸p øng miÔn dÞch, ®ã lµ mét qu¸ tr×nh b¶o vÖ v« cïng quan träng vµ cùc kú phøc t¹p. Cã thÓ hiÓu mét c¸ch kh¸i qu¸t qu¸ tr×nh nµy qua kh¸i niÖm sau: Khi mét kh¸ng nguyªn x©m nhËp ®· kÝch thÝch c¬ thÓ huy ®éng hÖ thèng miÔn dÞch cña m×nh ®Ó ph¶n øng l¹i. §ã lµ mét qu¸ tr×nh phøc t¹p, chÞu sù chØ ®¹o cña hÖ thèng thÇn kinh trung ¬ng, sù tham gia cña c¸c c¬ quan vµ c¸c tÕ bµo miÔn dÞch. Ph¶n øng ®Æc biÖt nµy ®îc gäi lµ qu¸ tr×nh ®¸p øng miÔn dÞch. 7.1.2. C¸c lo¹i ®¸p øng miÔn dÞch Cã hai lo¹i ®¸p øng miÔn dÞch: a. §¸p øng miÔn dÞch kh«ng ®Æc hiÖu hay ®¸p øng miÔn dÞch tù nhiªn §©y lµ kh¶ n¨ng tù b¶o vÖ cña ®éng vËt, nã xuÊt hiÖn ngay tõ khi ®éng vËt míi sinh ra, c¸c c¬ quan vµ c¸c tÕ bµo miÔn dÞch cã thÓ ®¸p øng chèng l¹i bÊt kú lo¹i kh¸ng nguyªn nµo x©m nhËp. Cã thÓ tãm t¾t qu¸ tr×nh ®¸p øng miÔn dÞch tù nhiªn bao gåm: + Hµng rµo vËt lý: da, niªm m¹c + Hµng rµo ho¸ häc: ®é chua, lyzozim, interferon, bæ thÓ, protein C + Hµng rµo tÕ bµo: thùc bµo + Hµng rµo thÓ chÊt + Viªm kh«ng ®Æc hiÖu b. §¸p øng miÔn dÞch ®Æc hiÖu: Khi kh¸ng nguyªn kÝch thÝch, c¬ thÓ ®¸p øng b»ng c¸ch sinh ra c¸c yÕu tè ®Æc hiÖu chèng l¹i. Qu¸ tr×nh ®¸p øng miÔn dÞch ®Æc hiÖu bao gåm hai kiÓu: . KiÓu dÞch thÓ: Khi kh¸ng nguyªn kÝch thÝch, c¬ thÓ biÖt hãa nhãm tÕ bµo lympho B ®Ó s¶n xuÊt kh¸ng thÓ dÞch thÓ ®Æc hiÖu, kh¸ng thÓ nµy lu th«ng trong m¸u vµ thÓ dÞch, khi kh¸ng nguyªn x©m nhËp vµo lÇn sau chóng sÏ kÕt hîp ®Æc hiÖu vµ lµm mÊt t¸c dông cña kh¸ng nguyªn. §a sè miÔn dÞch chèng vi khuÈn vµ miÔn dÞch chèng virus ®Òu diÔn ra theo kiÓu nµy. . KiÓu ®¸p øng miÔn dÞch qua trung gian tÕ bµo: Kh¸ng nguyªn kÝch thÝch c¬ thÓ vµ biÖt hãa nhãm tÕ bµo lympho T, chóng tiÕp nhËn kh¸ng nguyªn vµ trë nªn mÉn c¶m thµnh nhãm tÕ bµo ®Æc hiÖu hay cßn gäi lµ kh¸ng thÓ tÕ - 85 -
bµo. Chóng kÕt hîp víi kh¸ng nguyªn x©m nhËp lÇn sau vµ lo¹i trõ kh¸ng nguyªn ®ã. §¸p øng miÔn dÞch qua trung gian tÕ bµo thêng g©y ra c¸c biÓu hiÖn bÖnh lý nh: dÞ øng, qu¸ mÉn, bÖnh huyÕt thanh, ph¶n øng lo¹i th¶i m¶nh ghÐp Tuy nhiªn viÖc ph©n chia trªn ®©y chØ cã ý nghÜa trong häc thuËt, thùc tÕ th× hai kiÓu ®¸p øng nµy cã sù liªn quan mËt thiÕt vµ t¬ng t¸c phøc t¹p. 7.1.3. C¸c giai ®o¹n cña qu¸ tr×nh ®¸p øng miÔn dÞch ®Æc hiÖu §©y lµ mét qu¸ tr×nh rÊt phøc t¹p nhng tu©n theo mét quy luËt chÆt chÏ. KÕt qu¶ tèt hay xÊu, m¹nh hay yÕu, nhanh chãng hay bÒn v÷ng ®Òu phô thuéc rÊt lín ®Õn kh¸ng nguyªn kÝch thÝch, ®Õn c¸c yÕu tè ®Ò kh¸ng cña c¬ thÓ vµ ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh Qu¸ tr×nh nµy cã thÓ chia lµm 4 giai ®o¹n: a. Giai ®o¹n 1 Lµ giai ®o¹n ph¸t sinh, ph¸t triÓn vµ thuÇn thôc cña c¸c tÕ bµo cã thÈm quyÒn miÔn dÞch. Trong giai ®o¹n nµy, ®ång thêi víi sù hoµn thiÖn cña c¸c c¬ quan cã thÈm quyÒn miÔn dÞch, c¸c tÕ bµo nguån tõ tñy x¬ng ®îc sinh ra sÏ ph¸t triÓn thµnh nguyªn bµo m¸u, nguyªn ®¹i thùc bµo vµ nguyªn bµo lympho. Nguyªn bµo lympho di t¶n xuèng tuyÕn øc vµ tói Fabricius hoÆc c¸c c¬ quan t¬ng ®¬ng. ë tuyÕn øc chóng ®îc huÊn luyÖn vµ trëng thµnh gäi lµ c¸c tÕ bµo lympho phô thuéc tuyÕn øc hay lympho T. C¸c lympho T sÏ cã sù xuÊt hiÖn c¸c dÊu Ên mµng (kh¸ng nguyªn bÒ mÆt) kh¸c nhau vµ tiÕp thu sù huÊn luyÖn miÔn dÞch gåm cã kh¶ n¨ng nhËn biÕt kh¸ng nguyªn vµ kh¶ n¨ng ph©n biÖt kh¸ng nguyªn cña m×nh (MHC) víi kh¸ng nguyªn l¹. Cuèi thêi kú chØ cßn l¹i 5% sè tÕ bµo lympho tån t¹i gåm hai lo¹i: - Lympho T cã dÊu Ên TCD8 - Lympho T cã dÊu Ên TCD4 Chóng tiÕp tôc trëng thµnh ë ngoµi khu vùc tuyÕn øc (m¸u vµ c¸c c¬ quan lympho ngo¹i vi) vµ s½n sµng tiÕp nhËn kh¸ng nguyªn ®Ó trë thµnh c¸c lympho T mÉn c¶m. ë tói Fabricius vµ c¸c c¬ quan t¬ng ®¬ng, c¸c tÕ bµo tiÒn lympho ®îc huÊn luyÖn thµnh tÕ bµo B gèc, råi thµnh tiÒn B sau ®ã chuyÓn sang dßng lympho B chÝn. Trong qu¸ tr×nh ®ã trªn bÒ mÆt tÕ bµo B còng xuÊt hiÖn c¸c dÊu Ên mµng nh: - TiÒn B cã CD10, CD19, CD20, MHC líp II - B chÝn cã CD19, CD20, IgM, B chÝn rêi tói Fabricius hoÆc c¸c c¬ quan t¬ng ®¬ng vµo tuÇn hoµn m¸u vµ s½n sµng tiÕp xóc víi kh¸ng nguyªn. C¸c nguyªn bµo m¸u sÏ ph©n triÓn thµnh tÕ bµo m¸u cßn c¸c nguyªn ®¹i thùc bµo sÏ ph¸t triÓn thµnh tÕ bµo ®¹i thùc bµo trëng thµnh vµ s½n sµng thùc bµo kh¸ng nguyªn, ph©n tÝch kh¸ng nguyªn vµ giíi thiÖu siªu kh¸ng nguyªn ®Ó më ®Çu cho qu¸ tr×nh ®¸p øng miÔn dÞch ®Æc hiÖu. b. Giai ®o¹n 2: Giai ®o¹n nhËn diÖn kh¸ng nguyªn Khi kh¸ng nguyªn xuÊt hiÖn trong c¬ thÓ, sÏ gÆp tõ phÝa c¬ thÓ søc ®Ò kh¸ng gäi lµ ®¸p øng miÔn dÞch tù nhiªn (miÔn dÞch kh«ng ®Æc hiÖu). Trong ph¶n øng b¶o vÖ nµy ®¹i thùc bµo ®ãng mét vai trß ®Æc biÖt quan träng. Kh¸ng nguyªn kÝch thÝch ®¹i thùc bµo lµm nhiÖm vô thùc bµo vµ gi¸ng hãa mét kh¸ng nguyªn cã cÊu tróc phøc t¹p thµnh nh÷ng peptit nhá cã chøa nhãm quy ®Þnh kh¸ng nguyªn råi giíi thiÖu lªn bÒ mÆt ®Ó c¸c tÕ bµo cã thÈm quyÒn miÔn dÞch cã thÓ nhËn biÕt ®îc. - 86 -
H×nh 7.1. Qu¸ tr×nh tiªu hãa néi bµo ®Ó tr×nh diÖn kh¸ng nguyªn Nh÷ng tÕ bµo cã kh¶ n¨ng giíi thiÖu kh¸ng nguyªn víi c¸c tÕ bµo cã thÈm quyÒn miÔn dÞch ®îc gäi lµ c¸c tÕ bµo tr×nh diÖn kh¸ng nguyªn (APC - Antigen Presenting Cell) (xem ch¬ng 4). Cã 2 lo¹i tÕ bµo APC: . TÕ bµo tr×nh diÖn kh¸ng nguyªn cã MHC líp II: ®îc thÊy nhiÒu lµ tÕ bµo lympho B, c¸c tÕ bµo Monocyte, ®¹i thùc bµo, tÕ bµo langerhans ë da, tÕ bµo tua trong h¹ch vµ tuyÕn øc, tÕ bµo néi m¹c m¹ch m¸u vµ tÕ bµo biÓu m« ruét non Protein TÕ bµo T ngoại bµo TCR CD4 peptit TÕ bµo APC MHC líp II M¶nh peptit MHC líp II H×nh 7.2. NhËn diÖn kh¸ng nguyªn nhê ph©n tö protein líp II - 87 -
Nh thÕ c¸c kh¸ng nguyªn ngo¹i lai x©m nhËp b»ng bÊt cø con ®êng nµo còng ®Òu ®îc tiÕp xóc víi c¸c tÕ bµo APC. HÇu hÕt c¸c kh¸ng nguyªn x©m nhËp tõ ngoµi vµo (kh¸ng nguyªn cña vi sinh vËt, protein ) ®ã lµ c¸c kh¸ng nguyªn phô thuéc tuyÕn øc. Nh÷ng kh¸ng nguyªn nµy cã ph©n tö lîng lín, nã kh«ng thÓ ®îc nhËn diÖn bëi c¸c tÕ bµo cã thÈm quyÒn miÔn dÞch cña c¬ thÓ. Th«ng qua c¸c tÕ bµo tr×nh diÖn kh¸ng nguyªn (qu¸ tr×nh thùc bµo). C¸c kh¸ng nguyªn nµy ®îc gi¸ng hãa thµnh c¸c peptit cã kho¶ng 10 axit amin ®ã lµ c¸c Epitop, khi ®ã chóng sÏ kÕt hîp víi c¸c ph©n tö MHC líp II cña tÕ bµo tr×nh diÖn kh¸ng nguyªn råi ®îc ®a lªn bÒ mÆt tÕ bµo ®Ó giíi thiÖu víi c¸c tÕ bµo cã thÈm quyÒn miÔn dÞch, khi ®ã c¸c tÕ bµo lympho T sÏ tiÕp xóc, nhê cã TCR, lympho T sÏ g¾n chÆt vµo phÇn siªu kh¸ng nguyªn, kÕt hîp nµy cßn cã sù hç trî cña c¸c ph©n tö b¸m dÝnh trªn bÒ mÆt tÕ bµo lympho T vµ c¸c tÕ bµo APC. TÝn hiÖu kh¸ng nguyªn ®îc chuyÓn vµo trong vµ ho¹t hãa tÕ bµo T còng nh tÕ bµo APC, nh thÕ kh¸ng nguyªn ®· ®îc nhËn diÖn. * TÕ bµo lympho B: Lympho B ®ãng vai trß chñ chèt trong ®¸p øng miÔn dÞch kiÓu dÞch thÓ. TÕ bµo nµy cã c¶ hai ph©n tö MHC líp I, MHC líp II vµ receptor víi kh¸ng nguyªn, cô thÓ lµ c¸c Ig mµng (SIgM vµ SIgD) mµ ngµy nay ®îc gäi lµ BCR (B cell receptor). Khi c¸c kh¸ng nguyªn (protein) x©m nhËp, B kh«ng cã kh¶ n¨ng nuèt c¸c kh¸ng nguyªn cã cÊu tróc lín nhng nhê cã BCR mµ cã kh¶ n¨ng tiÕp nhËn c¸c kh¸ng nguyªn nhá hßa tan vµ ®Æc hiÖu víi BCR Êy. Sau khi kÕt hîp th× c¶ phøc hîp kh¸ng nguyªn + BCR ®îc thu vµo bªn trong néi bµo vµ ë ®ã kh¸ng nguyªn sÏ ®îc xö lý nh trong c¸c ®¹i thùc bµo hoÆc tÕ bµo tua. Dùa vµo tÝnh ®a d¹ng cña BCR, ngêi ta íc tÝnh cã kho¶ng 107 dßng clon tÕ bµo; tÝnh ®a d¹ng nµy ®¸p øng ®îc nhu cÇu nhËn biÕt nhiÒu kh¸ng nguyªn vµ nhiÒu Epitop kh¸c nhau trªn cïng mét kh¸ng nguyªn. Lóc nµy, Lympho B nh lµ mét APC ®Ó tr×nh diÖn kh¸ng nguyªn cho tÕ bµo lympho T qua MHC líp II cña m×nh vµ TCR, nh thÕ kh¸ng nguyªn ®· ®îc nhËn biÕt. Víi c¸c kh¸ng nguyªn kh«ng phô thuéc vµo tuyÕn øc ®îc lympho B nhËn diÖn vµ ho¹t hãa trùc tiÕp tế bào lympho B. H×nh 7.3. Sù biÖt hãa cña tÕ bµo Lympho B ®Ó s¶n xuÊt kh¸ng thÓ dÞch thÓ - 88 -
H×nh 7.4. Thô thÓ cña tÕ bµo Lympho B vµ T dµnh cho kh¸ng nguyªn H×nh 7.5. Chän läc dßng tÕ bµo B trong s¶n xuÊt kh¸ng thÓ . TÕ bµo tr×nh diÖn kh¸ng nguyªn cã ph©n tö MHC líp I §ã lµ phÇn lín c¸c tÕ bµo cã nh©n gåm tÕ bµo lympho B, T, c¸c b¹ch cÇu ®a nh©n, tiÓu cÇu, tÕ bµo cña phÇn lín c¸c c¬ quan. MHC líp I cã rÊt Ýt trong tÕ bµo gan vµ kh«ng cã trong c¸c tÕ bµo kh«ng nh©n (hång cÇu ®éng vËt cã vó). §èi víi c¸c kh¸ng nguyªn néi sinh lµ s¶n phÈm tho¸i hãa cña c¸c tÕ bµo trong c¬ thÓ hay s¶n phÈm cña c¸c vi sinh vËt sèng bªn trong tÕ bµo chñ (virus), chóng sÏ ®îc ®a ®Õn m¹ng líi néi nguyªn sinh cña tÕ bµo, peptit kh¸ng nguyªn nµy sÏ kÕt hîp víi c¸c ph©n tö MHC líp I, nhê bé m¸y golgi di chuyÓn ra bÒ mÆt tÕ bµo ®Ó ®îc tr×nh diÖn. Trong trêng hîp nµy c¸c MHC líp I chØ cã thÓ kÕt hîp ®îc víi Epitop kh¸ng nguyªn cã cÊu tróc tõ 9 axit amin. C¸c tÕ bµo lympho T cã dÊu Ên TCD8 cã TCR t¬ng øng víi kh¸ng nguyªn sÏ tiÕn tíi nhËn biÕt kh¸ng nguyªn ®îc tr×nh bµy trªn ph©n tö MHC líp I, khi ®ã TCD8 ®îc ho¹t hãa vµ trë thµnh Tc (T ®éc). C¸c tÕ bµo APC cã MHC líp I ®· giíi thiÖu kh¸ng nguyªn sÏ trë thµnh c¸c tÕ bµo ®Ých vµ bÞ tiªu diÖt bëi Tc mÉn c¶m. - 89 -
TÕ bµo T TCR CD8 Protein l¹ néi bµo peptit MHC líp I M¶nh peptit MHC líp I H×nh 7.6. NhËn diÖn KN nhê protein MHC líp I Nh thÕ, tÊt c¶ c¸c tÕ bµo cña c¸c c¬ quan trong c¬ thÓ khi bÞ nhiÔm virus hoÆc khi tho¸i hãa ®Òu tù ®éng giíi thiÖu kh¸ng nguyªn th«ng qua MHC líp I cña m×nh vµ trë thµnh tÕ bµo ®Ých cho c¸c tÕ bµo cã thÈm quyÒn miÔn dÞch (TCD8) cña c¬ thÓ tiªu diÖt. §©y lµ mét ph¬ng thøc lµm “trong s¹ch” c¬ thÓ cùc kú tiÕn hãa cña giíi sinh vËt. Tãm l¹i, giai ®o¹n 2 cña qu¸ tr×nh ®¸p øng miÔn dÞch lµ sù t¬ng t¸c gi÷a c¸c APC vµ c¸c tÕ bµo cã thÈm quyÒn miÔn dÞch ®Ó nhËn diÖn kh¸ng nguyªn. c. Giai ®o¹n 3: giai ®o¹n c¶m øng Trong giai ®o¹n nµy, sau khi tiÕp xóc víi kh¸ng nguyªn, c¸c tÕ bµo cã thÈm quyÒn miÔn dÞch ®îc ho¹t hãa tiÕt cytokine t¬ng t¸c lÉn nhau vµ ph©n triÓn, biÖt hãa t¹o ra c¸c lympho mÉn c¶m (kh¸ng thÓ tÕ bµo), c¸c tÕ bµo tiÕt kh¸ng thÓ dÞch thÓ (plasma) vµ c¸c dßng tÕ bµo ký øc miÔn dÞch (memory cell) . Cytokine C¸c tÕ bµo cã thÈm quyÒn miÔn dÞch th«ng tin víi nhau th«ng qua nh÷ng chÊt dÉn truyÒn cã tªn chung lµ cytokine ®Ó ho¹t hãa vµ ®iÒu hßa qu¸ tr×nh ®¸p øng miÔn dÞch gi÷a c¸c tÕ bµo. . Sù t¬ng t¸c ph©n triÓn vµ biÖt hãa §Ó thÊy râ qu¸ tr×nh t¬ng t¸c ph©n triÓn vµ biÖt hãa cña c¸c tÕ bµo cã thÈm quyÒn miÔn dÞch, ngêi ta chia ®¸p øng miÔn dÞch ®Æc hiÖu thµnh: ®¸p øng miÔn dÞch qua trung gian tÕ bµo vµ ®¸p øng miÔn dÞch dÞch thÓ. • §¸p øng miÔn dÞch qua trung gian tÕ bµo * Sù t¬ng t¸c vµ ®iÒu hßa gi÷a APC cã MHC líp II víi tÕ bµo lympho TCD4 Khi c¸c tÕ bµo APC tr×nh víi tÕ bµo lympho T nhãm quyÕt ®Þnh kh¸ng nguyªn, tÝn hiÖu ®îc truyÒn vµo bªn trong c¶ hai lo¹i tÕ bµo g©y ra sù biÖt hãa. C¸c tÕ bµo APC tiÕt ra IL-1 kÝch thÝch tÕ bµo T sinh tæng hîp IL-2 vµ IL-2R (IL-2 receptor) ®Ó tù kÝch thÝch t¨ng sinh dßng lympho T vµ ®ång thêi tiÕt IFN quay l¹i kÝch thÝch APC t¨ng tiÕt IL-1, t¹o ra nhiÒu ph©n tö MHC líp II míi vµ nh thÕ sÏ h×nh thµnh mét vßng ph¶n håi t¬ng t¸c, khuÕch ®¹i, lµm cho ph¶n øng ngµy cµng m¹nh. Díi t¸c ®éng cña IL-2, nhãm tÕ bµo TCD4 ph©n triÓn thµnh hai díi nhãm: - Th1 kiÓm so¸t qu¸ tr×nh viªm, ho¹t hãa ®¹i thùc bµo, ph¶n øng qu¸ mÉn chËm vµ sù h×nh thµnh u h¹t. Nhãm nµy còng gäi lµ kh¸ng thÓ tÕ bµo. - Th2 kiÓm so¸t qu¸ tr×nh s¶n xuÊt kh¸ng thÓ dÞch thÓ, cã nghÜa lµ, díi nhãm Th2 ®· truyÒn th«ng tin kh¸ng nguyªn cho lympho bµo B, ho¹t hãa B ®Ó biÖt hãa thµnh t¬ng bµo s¶n - 90 -
xuÊt kh¸ng thÓ dÞch thÓ. Thô thÓ cña tÕ bµo T ThCD4 MHC líp 2 M¶nh KN TÕ bµo T Vi khuÈn Interleukin Macrophage H×nh 7.7. Qu¸ tr×nh giíi thiÖu kh¸ng nguyªn cña Macrophage Ngoµi ra cßn mét díi nhãm TCD4 kh¸c sÏ ph©n triÓn t¹o ra nhãm tÕ bµo T cã ký øc miÔn dÞch. • Sù t¬ng t¸c vµ ®iÒu hßa gi÷a APC va MHC líp I víi tÕ bµo lympho TCD8 Khi c¸c kh¸ng nguyªn néi sinh ®îc c¸c tÕ bµo APC cã MHC líp I tr×nh diÖn, nhãm tÕ bµo lympho T cã dÊu Ên TCD8 tiÕp xóc, chóng ®îc ho¹t hãa vµ ph©n triÓn thµnh nhãm c¸c tÕ bµo T cã ký øc miÔn dÞch, mét díi nhãm kh¸c ®îc gäi lµ T øc chÕ (Ts-suppressor T cell) cã kh¶ n¨ng øc chÕ nhãm Tc vµ nhãm tÕ bµo lympho B do ®ã cã t¸c dông ®iÒu hßa gióp qu¸ tr×nh ho¹t hãa cña hai lo¹i tÕ bµo nµy kh«ng vît qu¸ møc. Nhng chñ yÕu trong qu¸ tr×nh nµy, sau khi ®îc ho¹t hãa bëi tÝn hiÖu kh¸ng nguyªn vµ cã sù kÝch thÝch cña mét sè cytokine do nhãm Th1 tiÕt ra, TCD8 trë thµnh nhãm tÕ bµo T ®éc (Tc). TÕ bµo Tc t×m vµ tiªu diÖt c¸c tÕ bµo ®Ých lµ nh÷ng tÕ bµo cã chøa kh¸ng nguyªn néi sinh qua c¸c bíc sau: - TiÕp xóc trùc tiÕp: nh qu¸ tr×nh tr×nh diÖn kh¸ng nguyªn cña APC víi TCD4, nhng ë ®©y lµ gi÷a ph©n tö MHC líp I ë trªn tÕ bµo ®Ých cã mang kh¸ng nguyªn vµ ph©n tö CD8 víi sù hç trë cña c¸c ph©n tö b¸m dÝnh. - Ph¸ hñy: x¶y ra kho¶ng 10 phót sau khi cã b¸m dÝnh. Qu¸ tr×nh ly gi¶i tÕ bµo ®Ých cã sù tham gia cña c¸c chÊt ®éc, ngoµi ra tÕ bµo ®Ých cßn chÕt theo c¬ chÕ hñy diÖt tù nhiªn gäi lµ Apoptosis. Sau khi bÞ t¸c ®éng, ADN ë tÕ bµo ®Ých bÞ tho¸i hãa, nguyªn sinh chÊt bÞ c« ®Æc vµ cuèi cïng chóng bÞ thùc bµo. • §¸p øng miÔn dÞch dÞch thÓ, sù ho¹t hãa lympho bµo B Vai trß chñ chèt trong ®¸p øng miÔn dÞch kiÓu dÞch thÓ lµ tÕ bµo lympho B. Nh trªn ®· nªu, khi kh¸ng nguyªn x©m nhËp vµo c¬ thÓ, nÕu lµ kh¸ng nguyªn kh«ng phô thuéc tuyÕn øc th× tÕ bµo B cã thÓ ®îc ho¹t hãa trùc tiÕp. Trong trêng hîp kh¸ng nguyªn g©y ®¸p øng miÔn dÞch dÞch thÓ phô thuéc tuyÕn øc, nã ®ãng vai trß cña mét APC ®Ó tr×nh diÖn kh¸ng nguyªn cho lympho T trªn ph©n tö MHC líp II cña m×nh, do ®ã nã ho¹t hãa tÕ bµo T, T l¹i tiÕt ra IL-2, 4, 5, 6 ho¹t hãa trë l¹i tÕ bµo B, B biÖt hãa thµnh t¬ng bµo ®Ó s¶n xuÊt kh¸ng thÓ. Cã nh÷ng trêng hîp ®Æc biÖt th× APC tr×nh diÖn kh¸ng nguyªn c¶ cho TCR vµ BCR. Cã thÓ nãi ho¹t ®éng cña dßng tÕ bµo lympho B chñ yÕu lµ do ho¹t ®éng cña TCD4 mµ cô thÓ - 91 -
lµ cña díi nhãm Th2 th«ng qua c¸c cytokine. Khi APC tr×nh diÖn kh¸ng nguyªn cho TCD4, chóng biÖt hãa thµnh Th1 vµ Th2, lympho B còng ®îc ho¹t hãa nhê Th2 tiÕt ra c¸c cytokine. Trong thêi kú ®Çu, tÕ bµo B ®îc chuyÓn tõ giai ®o¹n nghØ G0 sang giai ®o¹n ho¹t hãa G1 díi t¸c ®éng cña IL-4, IL-1 do TCD4 vµ APC tiÕt ra, tiÕp theo lµ sù ph©n triÓn clon tÕ bµo B ®· ho¹t hãa díi t¸c ®éng cña IL-2 vµ IL-5. Thêi kú cuèi cïng, díi t¸c ®éng cña IL-6 B ph©n triÓn thµnh tÕ bµo nhí miÔn dÞch vµ t¬ng bµo s¶n xuÊt kh¸ng thÓ. Tïy thuéc vµo lîng cytokine kh¸c nhau mµ B cã híng tæng hîp c¸c globulin miÔn dÞch kh¸c nhau IgG vµ IgM do IL-4,5,6; IgA do IL-5; IgE do IL-4 cã thÓ tãm t¾t qu¸ tr×nh ho¹t hãa, ph©n triÓn vµ biÖt hãa B theo s¬ ®å sau: B nhí B nghØ B ho¹t hãa Go T¬ng bµo IL-4 IL-5 IL-6 IL-1 IL-2 IgM, IgG Ho¹t hãa Ph©n triÓn BiÖt hãa Trêng hîp lympho B ®îc ho¹t hãa kh«ng cã sù tham gia cña lympho T: Kh¸ng nguyªn IgM B chÝn B ho¹t hãa T¬ng bµo H×nh 7.8. Qu¸ tr×nh ph©n triÓn vµ biÖt hãa tÕ bµo lympho B • TÕ bµo nhí miÔn dÞch §¸p øng miÔn dÞch lÇn ®Çu cã thêi gian tiÒm tµng dµi, cêng ®é ®¸p øng kÐm vµ thêi gian duy tr× ®¸p øng ng¾n nhng trong sù biÖt hãa, khi tiÕp xóc víi kh¸ng nguyªn lÇn 1 (®¸p øng s¬ cÊp), mét sè tÕ bµo lympho B vµ T ®· ®îc mÉn c¶m vµ ph©n triÓn ®Ó trë thµnh tÕ bµo nhí miÔn dÞch (memory cell). NÕu c¸c tÕ bµo nµy tiÕp xóc l¹i víi kh¸ng nguyªn ®· g©y mÉn c¶m th× ®¸p øng miÔn dÞch lÇn 2 (thø cÊp) vµ c¸c lÇn sau ®ã sÏ m¹nh h¬n nhiÒu, ®ã lµ do c¸c tÕ bµo nhí miÔn dÞch ph¸t triÓn m¹nh, t¹o thµnh mét clon tÕ bµo chuyªn s¶n xuÊt kh¸ng thÓ ®Æc hiÖu nªn ®¸p øng miÔn dÞch thø cÊp thêng nhanh m¹nh vµ bÒn. d. Giai ®o¹n 4: giai ®o¹n kÕt thóc Thêi kú nµy kÓ tõ khi c¸c tÕ bµo lympho ®· ®îc mÉn c¶m s¶n xuÊt ra kh¸ng thÓ (dÞch thÓ hoÆc tÕ bµo) vµ kh¸ng thÓ nµy kÕt hîp víi kh¸ng nguyªn ®Æc hiÖu dÉn ®Õn viªm råi tiªu diÖt kh¸ng nguyªn Êy khi nã x©m nhËp lÇn sau. §©y lµ giai ®o¹n quan träng quyÕt ®Þnh kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh ®¸p øng miÔn dÞch, cã hai kh¶ n¨ng x¶y ra: - NÕu ph¶n øng kh¸ng nguyªn + kh¸ng thÓ cã t¸c dông lo¹i trõ yÕu tè g©y bÖnh, b¶o vÖ c¬ thÓ, kh«ng g©y ®éc. §ã lµ sù kÕt thóc miÔn dÞch b»ng tr¹ng th¸i sinh lý hay cßn gäi lµ miÔn dÞch sinh lý. - 92 -
H×nh 7.9. C¬ së tÕ bµo häc cña ®¸p øng miÔn dÞch - NÕu ph¶n øng kh¸ng nguyªn + kh¸ng thÓ còng cã t¸c dông lo¹i trõ yÕu tè g©y bÖnh nhng kh«ng cã lîi cho c¬ thÓ, g©y ®éc tÕ bµo vµ g©y ra c¸c t¸c ®éng bÖnh lý côc bé hoÆc toµn th©n. Qu¸ tr×nh nµy ®îc gäi lµ miÔn dÞch bÖnh lý thêng x¶y ra trong trêng hîp kh¸ng thÓ tÕ bµo kÕt hîp víi kh¸ng nguyªn ®Æc hiÖu. VÝ dô: hiÖn tîng qu¸ mÉn, dÞ øng 7.2. KiÓm so¸t vµ ®iÒu hßa ®¸p øng miÔn dÞch Nh trªn ®· tr×nh bµy, trong ®¹i ®a sè c¸c trêng hîp khi mét kh¸ng nguyªn x©m nhËp vµo c¬ thÓ, hÖ thèng miÔn dÞch cã sù ®¸p øng phï hîp mµ kÕt qu¶ cuèi cïng lµ kh¸ng nguyªn bÞ lo¹i trõ, c¬ thÓ ®îc b¶o vÖ. Nãi c¸ch kh¸c, c¬ thÓ xuÊt hiÖn tr¹ng th¸i miÔn dÞch sinh lý. Muèn vËy, qu¸ tr×nh ®¸p øng miÔn dÞch ph¶i ®îc kiÓm so¸t vµ ®iÒu hßa tríc tõng kh¸ng nguyªn cô thÓ sao cho ®¸p øng miÔn dÞch Êy kh«ng ®îc vît qu¸ møc hoÆc cha ®ñ møc t¹o miÔn dÞch b¶o vÖ. NÕu nh÷ng trêng hîp nh vËy x¶y ra, c¬ thÓ sÏ r¬i vµo tr¹ng th¸i miÔn dÞch bÖnh lý nh qu¸ mÉn c¶m trong ®¸p øng miÔn dÞch dÉn ®Õn ph¶n l¹i t¸c dông b¶o vÖ c¬ thÓ (vÝ dô: hiÖn tîng qu¸ mÉn) hoÆc suy gi¶m miÔn dÞch tøc lµ hÖ thèng miÔn dÞch ho¹t ®éng yÕu, kh«ng ®¸p øng ®îc víi nhu cÇu cña cuéc sèng b×nh thêng dÉn ®Õn kh«ng chèng l¹i ®îc c¸c vi sinh vËt g©y bÖnh. ViÖc kiÓm so¸t vµ ®iÒu hßa miÔn dÞch cßn bao gåm c¶ viÖc kh«ng ®Ó hÖ thèng miÔn dÞch chèng l¹i c¸c kh¸ng nguyªn b¶n th©n, nÕu kh«ng sÏ xuÊt hiÖn bÖnh tù miÔn dÞch. Mét khi sù kiÓm so¸t vµ ®iÒu hßa miÔn dÞch bÞ rèi lo¹n c¬ thÓ sÏ r¬i vµo t×nh tr¹ng miÔn dÞch bÖnh lý. Ngµy nay ngêi ta ®· x¸c ®Þnh râ ®îc c¸c yÕu tè chÝnh tham gia vµ qu¸ tr×nh kiÓm so¸t vµ ®iÒu hßa miÔn dÞch bao gåm: hiÖn tîng dung thø miÔn dÞch, kh¸ng nguyªn, kh¸ng thÓ, m¹ng líi Idiotyp - Antiidiotyp, sù hîp t¸c vµ ®iÒu hßa cña c¸c tÕ bµo miÔn dÞch, c¸c s¶n phÈm mµ chóng tiÕt ra trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng (c¸c cytokine), sù chi phèi cña hÖ thèng thÇn kinh - néi tiÕt vµ mét sè yÕu tè kh¸c vÒ c¬ thÓ vµ m«i trêng 7.2.1. Vai trß cña dung thø trong kiÓm so¸t miÔn dÞch. Khi mét kh¸ng nguyªn x©m nhËp vµo c¬ thÓ, nã cã thÓ t¸c ®éng ®Õn hÖ miÔn dÞch ë hai trêng hîp sau: - KÝch thÝch hÖ miÔn dÞch ®Ó t¹o ra ®¸p øng miÔn dÞch - 93 -
- Lµm cho c¬ thÓ dung thø nã mµ kh«ng chèng l¹i Ngêi ta thÊy, trong thêi kú bµo thai, bé m¸y miÔn dÞch cña c¬ thÓ cã kh¶ n¨ng nhËn biÕt c¸c thµnh phÇn cña m×nh vµ c¸c clon tÕ bµo mang mËt m· di truyÒn ®Ó sinh ra kh¸ng thÓ chèng l¹i c¸c kh¸ng nguyªn lµ thµnh phÇn cña chÝnh b¶n th©n ®Òu bÞ kiÓm so¸t tøc lµ c¸c dßng clon nµy hoÆc bÞ tiªu diÖt vÜnh viÔn hoÆc bÞ v« c¶m (øc chÕ), qu¸ tr×nh nµy x¶y ra ë mét giai ®o¹n nhÊt ®Þnh trong qu¸ tr×nh biÖt hãa dßng ®ã (tõ non ®Õn giµ). KÕt qu¶ lµ hÖ thèng miÔn dÞch cña c¬ thÓ kh«ng sinh ra kh¸ng thÓ ®Ó chèng l¹i nh÷ng kh¸ng nguyªn lµ thµnh phÇn cña chÝnh m×nh. §ã lµ c¬ chÕ cña hiÖn tîng dung thø miÔn dÞch (xem ch¬ng miÔn dÞch bÖnh lý). Dung thø miÔn dÞch ®Æc biÖt quan träng trong kiÓm so¸t miÔn dÞch, do c¬ chÕ dung thø mµ ë mét c¬ thÓ b×nh thêng bÖnh tù miÔn dÞch ®· kh«ng x¶y ra. 7.2.2. Vai trß cña kh¸ng nguyªn trong kiÓm so¸t ®¸p øng miÔn dÞch Kh¸ng nguyªn lµ tÝn hiÖu ®Çu tiªn g©y ho¹t hãa tÕ bµo lympho nªn cã vai trß lín trong kiÓm so¸t ®¸p øng miÔn dÞch. + B¶n chÊt cña kh¸ng nguyªn: cã ¶nh hëng ®Õn lo¹i ®¸p øng miÔn dÞch vµ cêng ®é cña ®¸p øng x¶y ra. C¸c kh¸ng nguyªn kh¸c nhau vÒ cÊu tróc hãa häc th× kÝch thÝch c¸c lo¹i ®¸p øng miÔn dÞch kh¸c nhau: - Kh¸ng nguyªn lµ polysaccarit vµ lipit kh«ng g©y ®îc ®¸p øng miÔn dÞch tÕ bµo, ®©y lµ c¸c kh¸ng nguyªn kh«ng phô thuéc tÕ bµo lympho T. §¸p øng miÔn dÞch dÞch thÓ cña chóng chñ yÕu lµ h×nh thµnh IgM. Mét sè vi khuÈn cã gi¸p m« thêng cã kh¸ng nguyªn polysaccarit nªn ®¸p øng miÔn dÞch chèng l¹i chóng thêng rÊt ng¾n. - Kh¸ng nguyªn lµ protit sÏ g©y c¶ ®¸p øng miÔn dÞch kiÓu dÞch thÓ vµ ®¸p øng miÔn dÞch qua trung gian tÕ bµo, gÆp trong ®¹i ®a sè c¸c trêng hîp miÔn dÞch chèng vi khuÈn vµ ®Æc biÖt lµ virus. C¸c vi sinh vËt nµy cßn g©y ký øc miÔn dÞch kÐo dµi, do thÕ miÔn dÞch do chóng g©y ra kÐo dµi trong nhiÒu n¨m thËm chÝ suèt ®êi. + LiÒu lîng kh¸ng nguyªn: lîng kh¸ng nguyªn tiÕp xóc cã ¶nh hëng ®Õn cêng ®é ®¸p øng miÔn dÞch ®èi víi kh¸ng nguyªn ®ã. Khi c¬ thÓ tiÕp xóc víi liÒu kh¸ng nguyªn rÊt lín hoÆc khi tiªm nh¾c l¹i nhiÒu lÇn víi liÒu kh¸ng nguyªn nhá thêng g©y ra øc chÕ miÔn dÞch. Lîng lín c¸c kh¸ng nguyªn polysaccarit hay protit cã c¸c Epitop gièng nhau cã xu híng g©y dung thø ®èi víi c¸c tÕ bµo lympho B ®Æc hiÖu, do ®ã øc chÕ s¶n xuÊt kh¸ng thÓ ®Æc hiÖu. §iÒu ®ã gi¶i thÝch t¹i sao khi ®éng vËt bÞ mét sè nhiÔm khuÈn nÆng (tiÕp xóc víi lîng kh¸ng nguyªn lín) ®«i khi kh«ng cã ®¸p øng miÔn dÞch. + §êng x©m nhËp: ®¸p øng miÔn dÞch ®èi víi mét kh¸ng nguyªn nhÊt ®Þnh thay ®æi tïy thuéc ®êng vµo cña kh¸ng nguyªn ®ã. - §a vµo ®êng díi da thêng sinh miÔn dÞch. - §a vµo ®êng tÜnh m¹ch hay ®êng uèng thêng kh«ng ®¸p øng ®ã lµ do c¶m øng sù dung thø cña tÕ bµo T hoÆc B hay do sù kÝch thÝch c¸c tÕ bµo Ts ®Æc hiÖu vµ còng cã thÓ do n¬i kh¸ng nguyªn x©m nhËp. ThiÕu c¸c tÕ bµo T chÝn ®Æc hiÖu hoÆc cã thÓ cã c¸c tÕ bµo T chÝn ®Æc hiÖu nhng l¹i thiÕu c¸c ph©n tö MHC t¬ng øng, nh vËy Epitop kh¸ng nguyªn l¹ sÏ kh«ng tr×nh diÖn cho tÕ bµo T. - Nång ®é kh¸ng nguyªn: cêng ®é s¶n xuÊt kh¸ng thÓ gi¶m khi nång ®é kh¸ng nguyªn gi¶m. Khi kh¸ng nguyªn x©m nhËp vµ kÝch thÝch c¸c tÕ bµo ®Æc hiÖu víi kh¸ng nguyªn ph¸t triÓn, xuÊt hiÖn c¸c kh¸ng thÓ tÕ bµo vµ kh¸ng thÓ dÞch thÓ, c¸c yÕu tè miÔn dÞch ®Æc hiÖu nµy sÏ lo¹i bá kh¸ng nguyªn, sau ®ã ®¸p øng miÔn dÞch sÏ gi¶m dÇn vµ t¾t h¼n khi kh¸ng nguyªn bÞ lo¹i bá hoµn toµn. Lóc ®ã hÖ thèng miÔn dÞch l¹i s½n sµng ®¸p øng víi c¸c nhiÔm khuÈn míi. NÕu kh«ng cã c¬ chÕ nµy, c¬ thÓ sÏ trµn ngËp c¸c clon tÕ bµo miÔn dÞch ®Æc hiÖu vµ c¸c s¶n phÈm cña chóng (kh¸ng thÓ hay cytokine). HiÖn tîng nµy cã thÓ thÊy trong bÖnh ®a u tñy x¬ng, c¬ thÓ mÊt kh¶ n¨ng kiÓm so¸t sù t¨ng sinh tÕ bµo lympho. øng dông c¬ chÕ nµy, ngêi ta cã thÓ thanh läc kh¸ng nguyªn b»ng c¸ch tiªm mét lîng kh¸ng thÓ thõa trong thêi gian cã ®¸p øng miÔn dÞch, ®iÒu ®ã sÏ lµm gi¶m lîng kh¸ng nguyªn, gi¶m viÖc tæng hîp kh¸ng thÓ vµ gi¶m sè lîng c¸c tÕ bµo tiÕt kh¸ng thÓ. - 94 -
7.2.3. Vai trß cña c¸c tÕ bµo trong ®iÒu hßa ®¸p øng miÔn dÞch Nh×n chung trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng cña ®¸p øng miÔn dÞch, c¸c tÕ bµo cã thÈm quyÒn miÔn dÞch lu«n cã sù t¬ng t¸c vµ hç trî lÉn nhau mét c¸ch hµi hßa ®Ó ph¶n øng miÔn dÞch ®îc duy tr× ë tr¹ng th¸i b×nh thêng (xem phÇn ®¸p øng miÔn dÞch). Díi ®©y nªu ra vai trß ®iÒu hßa miÔn dÞch cña mét sè lo¹i tÕ bµo: a. TÕ bµo Ts (T- suppressor) Ts lµ mét díi nhãm cña lympho T cã chøc n¨ng øc chÕ trong giai ®o¹n ho¹t hãa cña ®¸p øng miÔn dÞch. Vai trß cña Ts quan träng trong c¸c trêng hîp: - Cã thÓ øc chÕ ®¸p øng víi c¸c kh¸ng nguyªn l¹, gi÷ cho ®¸p øng miÔn dÞch ®Æc hiÖu cña c¬ thÓ diÔn ra ë møc cÇn thiÕt, tr¸nh ®îc hiÖn tîng qu¸ mÉn. - K×m h·m dßng lympho Th chèng l¹i c¸c kh¸ng nguyªn b¶n th©n lµm cho bÖnh tù miÔn dÞch kh«ng ph¸t sinh. Tuy nhiªn, ngêi ta cßn ph¸t hiÖn thÊy trong díi nhãm Ts, ngoµi tÕ bµo cã chøc n¨ng øc chÕ cßn cã c¶ c¸c tÕ bµo chèng l¹i sù øc chÕ ®Ó t¹o ra sù c©n b»ng trong miÔn dÞch. b. TÕ bµo c¶m øng øc chÕ §ã lµ c¸c díi nhãm Th cã dÊu Ên CD4+. §©y lµ tÕ bµo c¶m øng chung cho tÊt c¶ c¸c tÕ bµo T, trong ®ã cã vai trß khëi ®éng sù ho¹t hãa cña Ts nªn gäi lµ tÕ bµo c¶m øng øc chÕ. Tuy nhiªn, ph©n tÝch chi tiÕt th× díi nhãm Th còng kh«ng thuÇn nhÊt mµ l¹i gåm nhiÒu nhãm nhá cã chøc n¨ng kh¸c nhau, cã nhãm hç trî ®¸p øng miÔn dÞch dÞch thÓ vµ tÕ bµo, cã nhãm c¶m øng øc chÕ. Kh¸ng nguyªn TÕ bµo Th KÝch thÝch øc chÕ Ho¹t hãa TÕ bµo Ts TÕ bµo B TÕ bµo tr×nh diÖn KN Kh¸ng thÓ Y H×nh 7.10. C¸c tÕ bµo T kh¸c nhau liªn kÕt trong ®¸p øng miÔn dÞch c. Vai trß cña c¸c tÕ bµo hç trî B»ng viÖc c¾t bá tuyÕn øc cña ®éng vËt thÝ nghiÖm, ngêi ta ®· chøng minh ®îc r»ng quÇn thÓ tÕ bµo T cã vai trß quan träng trong ®¸p øng miÔn dÞch dÞch thÓ, ë nh÷ng con vËt bÞ c¾t bá tuyÕn øc chóng kh«ng chØ mÊt ®¸p øng miÔn dÞch tÕ bµo mµ cßn gi¶m sót c¶ ®¸p øng miÔn dÞch dÞch thÓ. - Nhãm tÕ bµo T hç trî (Th): th«ng qua tiÕp xóc vµ c¸c cytokine cña m×nh Th ®· c¶m øng vµ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho ®¸p øng cña tÕ bµo lympho T víi c¸c kh¸ng nguyªn phô thuéc tuyÕn øc. - C¸c tÕ bµo hç trî kh¸c nh ®¹i thùc bµo, tÕ bµo B ®Òu rÊt cÇn thiÕt cho qu¸ tr×nh ®¸p øng miÔn dÞch víi c¸c kh¸ng nguyªn phô thuéc tuyÕn øc. C¸c tÕ bµo hç trî nµy tr×nh diÖn kh¸ng nguyªn, s¶n xuÊt c¸c kÝch thÝch tè lµm t¨ng sinh vµ ho¹t hãa c¸c tÕ bµo B vµ T t¬ng øng, v× thÕ nÕu thiÕu c¸c lo¹i tÕ bµo hç trî nµy sÏ g©y suy gi¶m miÔn dÞch hoÆc dung thø miÔn dÞch. Ngêi ta nhËn thÊy r»ng nÕu tiªm vacxin vµo néi b× hoÆc díi da chung víi phô chÊt ®Ó tËp trung ®¹i thùc bµo sÏ g©y ra ®¸p øng miÔn dÞch cã hiÖu qu¶ nhÊt. C¸c APC kh¸c nhau cã thÓ xö lý cïng mét kh¸ng nguyªn theo nhiÒu c¸ch kh¸c nhau, - 95 -
do ®ã c¸c typ APC kh¸c nhau cã thÓ ¶nh hëng ®Õn tÝnh ®Æc hiÖu cña ®¸p øng miÔn dÞch ®èi víi c¸c kh¸ng nguyªn cã nhiÒu epitop mÆc dï tÝnh ®Æc hiÖu chñ yÕu vÉn lµ do tÕ bµo lympho ®¸p øng quyÕt ®Þnh. 7.2.4. T¸c dông ®iÒu hßa miÔn dÞch cña c¸c cytokine Trong ho¹t ®éng miÔn dÞch vµ thùc hiÖn qu¸ tr×nh ®¸p øng miÔn dÞch hÖ miÔn dÞch ®· sö dông c¸c c¬ quan vµ tÕ bµo mét c¸ch hµi hßa vµ hîp t¸c b»ng mét c¬ chÕ chuyÓn t¶i th«ng tin th«ng qua c¸c hîp chÊt hßa tan gäi lµ cytokine. Cytokine do nhãm tÕ bµo T tiÕt ra th× ®îc gäi lµ Inteuleukin (viÕt t¾t lµ IL). Cytokine lµ s¶n phÈm trung gian hßa tan do c¸c tÕ bµo ®· ®îc ho¹t hãa gi¶i phãng ra, cã t¸c ®éng lªn tÕ bµo kh¸c theo c¬ chÕ ®iÒu hßa ho¹t ®éng. Kh«ng ph¶i tÊt c¶ c¸c cytokine ®Òu do tÕ bµo miÔn dÞch s¶n xuÊt vµ còng kh«ng ph¶i mäi tÕ bµo miÔn dÞch ®Òu s¶n xuÊt cytokine. Cytokine cña lo¹i tÕ bµo nµy cã kh¶ n¨ng b¸m vµo receptor cña mét lo¹i tÕ bµo kh¸c cã thô thÓ ®Ó nhËn biÕt th«ng tin, chuyÓn t¶i tÝn hiÖu vµo tÕ bµo vµ thùc hiÖn qu¸ tr×nh biÖt hãa, ho¹t hãa, tæng hîp protein, ph©n chia tÕ bµo, chän läc clon ®Ó t¨ng sinh, HiÖn nay ngêi ta ®· x¸c ®Þnh ®îc rÊt nhiÒu lo¹i cytokine kh¸c nhau cã vai trß kÝch thÝch vµ ®iÒu hßa miÔn dÞch. - IL-1: do ®¹i thùc bµo vµ b¹ch cÇu ®¬n nh©n tiÕt ra cã t¸c dông ®iÒu hßa ho¹t ®éng miÔn dÞch cña nhiÒu lo¹i tÕ bµo mµ tríc hÕt lµ díi nhãm Th - nhãm tÕ bµo hµnh ®éng hç trî cho nhiÒu lo¹i tÕ bµo cã thÈm quyÒn miÔn dÞch ®Ó thùc hiÖn thµnh c«ng chøc n¨ng miÔn dÞch. H×nh 7.11. §¸p øng chÕ tiÕt cytokine cña ®¹i thùc bµo vµ chøc n¨ng cña cytikine do ®¹i thùc bµo chÕ tiÕt IL-1 b¸m vµo thô thÓ IL-1R cã trªn bÒ mÆt cña Th truyÒn tÝn hiÖu th«ng tin cho chóng ph©n chia vµ chän läc clon ®Ó t¨ng sinh. Trong h¹ch, c¸c ®¹i thùc bµo vµ Th thêng tån t¹i c¹nh nhau, do vËy c¸c tÕ bµo Th nµo tiÕp xóc trùc tiÕp víi ®¹i thùc bµo ®ang tr×nh diÖn kh¸ng nguyªn sÏ chÞu ¶nh hëng cña IL-1 tríc tiªn vµ sÏ ®îc ho¹t hãa t¹o nªn c¸c clon ho¹t ®éng miÔn dÞch ®Æc hiÖu. Víi chøc n¨ng hç trî miÔn dÞch, Th mµ cô thÓ lµ TCD4 sau khi ®îc ho¹t hãa sÏ tiÕt ra IL- 2, IL- 4 vµ IL- 6 chÞu tr¸ch nhiÖm trùc tiÕp chuyÓn th«ng tin cho lympho B ®Ó tÕ bµo nµy biÖt hãa thµnh t¬ng bµo tiÕt kh¸ng thÓ vµ mét sè th× ph©n triÓn trë thµnh tÕ bµo nhí miÔn dÞch. IL-2: cã t¸c dông ho¹t hãa tÕ bµo NK thµnh tÕ bµo diÖt ®Ó t×m diÖt c¸c tÕ bµo ung th vµ c¸c tÕ bµo cña c¬ thÓ ®· c¶m nhiÔm virus ®ång thêi IL-2 còng tù ho¹t hãa Th vµ TCD8. IL-4: lµ s¶n phÈm cña Th cã t¸c dông trùc tiÕp lªn lympho B ®· tiÕp nhËn kh¸ng nguyªn gióp chóng ho¹t hãa, t¨ng sinh vµ chuyÓn ®æi hÖ gen tøc lµ t¸i tæ hîp t¹o gen hoµn chØnh ®Ó s¶n xuÊt kh¸ng thÓ. IL-6: nÕu do Th s¶n xuÊt th× cã t¸c ®éng lªn lympho B ho¹t hãa ®ang t¨ng sinh nh»m ®iÒu hßa qu¸ tr×nh biÖt hãa hoµn toµn ®Ó trë thµnh t¬ng bµo; nÕu lµ s¶n phÈm cña b¹ch cÇu ®¬n nh©n th× t¸c ®éng ®iÒu hßa t¬ng bµo tiÕt kh¸ng thÓ; nÕu do ®¹i thùc bµo tiÕt ra th× ®iÒu hßa tÕ bµo nguån ë tñy x¬ng trong qu¸ tr×nh biÖt hãa. IL-10: do Th tiÕt ra nh»m t¸c ®éng lªn ®¹i thùc bµo víi môc ®Ých tiÕt chÕ s¶n xuÊt IL-1. - 96 -
IL-12: nÕu do ®¹i thùc bµo s¶n xuÊt sÏ cã t¸c ®éng hç trî lympho T ho¹t hãa ®Ó trë thµnh kh¸ng thÓ tÕ bµo (TCD8); nÕu do lympho B s¶n xuÊt sÏ cã t¸c dông ®iÒu hßa Th trong qu¸ tr×nh t¨ng sinh. Ngoµi c¸c IL ra, cßn cã c¸c lo¹i cytokine kh¸c nh: - MAF (Macrophage Activated Factor): lµ yÕu tè ho¹t hãa ®¹i thùc bµo lµm cho qu¸ tr×nh thùc bµo ®îc hoµn chØnh, t¨ng cêng tiªu diÖt kh¸ng nguyªn. - IFN (Interferon): bao gåm hai lo¹i phæ biÕn lµ: + IFN-α: do b¹ch cÇu s¶n xuÊt gióp cho mäi lo¹i tÕ bµo chèng l¹i c¸c virus g©y nhiÔm. + IFN-β: do nguyªn bµo sîi tiÕt ra, cã t¸c dông øc chÕ virus sao chÐp vµ sù ph¸t triÓn cña khèi u, kÝch thÝch ®¹i thùc bµo vµ tÕ bµo NK. + IFN-γ: do Th, Tc vµ tÕ bµo NK s¶n xuÊt còng cã t¸c dông chèng virus vµ gióp ®¹i thùc bµo ho¹t hãa. - TNF (Tumor Necrosis Factor): yÕu tè g©y ho¹i tö u, nã còng bao gåm TNF-α vµ TNF-β, ®Ých t¸c ®éng cña chóng lµ g©y ®éc cho c¸c tÕ bµo ung th trong c¬ thÓ. TNF-α do ®¹i thùc bµo vµ tÕ bµo NK s¶n xuÊt, TNF-β do tÕ bµo lympho B vµ tÕ bµo lympho T s¶n xuÊt. - GM-CSF (Granulocyte monocytecyte-colony Stimulating Factor): do ®¹i thùc bµo vµ lympho T s¶n xuÊt, cã vai trß quan träng trong ®iÒu hßa hÖ tÕ bµo nguån ®Ó biÖt hãa trë thµnh B¹ch cÇu ®a nh©nvµ b¹ch cÇu ®¬n nh©n. Nh vËy cytokine lµ s¶n phÈm cña c¸c lo¹i b¹ch cÇu trong sù hîp t¸c vµ ®iÒu hßa miÔn dÞch. 7.2.5. Vai trß cña kh¸ng thÓ Kh¸ng thÓ ®Æc hiÖu, sau khi sinh ra còng cã vai trß nhÊt ®Þnh trong ®iÒu hßa qu¸ tr×nh miÔn dÞch. a. §iÒu hßa ©m tÝnh ngîc cña kh¸ng thÓ C¸c kh¸ng thÓ ®Æc hiÖu ®îc s¶n xuÊt ra khi cã kÝch thÝch cña kh¸ng nguyªn nhng l¹i cã kh¶ n¨ng øc chÕ c¸c ®¸p øng sinh kh¸ng thÓ tiÕp theo víi cïng lo¹i kh¸ng nguyªn ®ã. Ngêi ta ®· lµm mét thùc nghiÖm lµ tiªm cho sóc vËt mét lîng kh¸ng thÓ ®Æc hiÖu ngay tríc khi mÉn c¶m hay trong thêi gian x¶y ra ®¸p øng miÔn dÞch ®Æc hiÖu th× sù s¶n xuÊt kh¸ng thÓ bÞ gi¶m. §ã lµ sù ®iÒu hßa ©m tÝnh ngîc cña kh¸ng thÓ, kh¸ng thÓ cã thÓ ®iÒu hßa c¶ ®¸p øng miÔn dÞch dÞch thÓ vµ tÕ bµo. C¬ chÕ cña sù ®iÒu hßa nµy bao gåm: - Thanh läc kh¸ng nguyªn: khi kh¸ng nguyªn kÕt hîp víi kh¸ng thÓ ®Æc hiÖu t¹o ra phøc hîp miÔn dÞch, b»ng sù thùc bµo phøc hîp nµy c¸c tÕ bµo thùc bµo ®· lo¹i trõ ®îc kh¸ng nguyªn, nªn lo¹i bá ®îc kÝch thÝch khëi ®éng cho ®¸p øng miÔn dÞch. Kh¸ng thÓ cã trong phøc hîp miÔn dÞch ho¹t hãa ®¹i thùc bµo th«ng qua thô thÓ víi Fc vµ C3b cã trªn bÒ mÆt c¸c ®¹i thùc bµo. Thanh läc kh¸ng nguyªn b»ng hiÖn tîng thùc bµo c¸c phøc hîp miÔn dÞch lµ mét chøc n¨ng ®iÒu hßa miÔn dÞch cã hiÖu lùc cña kh¸ng thÓ ®Æc hiÖu. - Kh¸ng thÓ phong bÕ c¸c Epitop kh¸ng nguyªn do ®ã epitop kh«ng tiÕp cËn ®îc víi SIg cña lympho B nªn B kh«ng ®îc ho¹t hãa ®Ó tiÕt kh¸ng thÓ. - C¸c kh¸ng thÓ khi g¾n trùc tiÕp lªn receptor cña Fc (FcR) trªn tÕ bµo B sÏ trùc tiÕp øc chÕ sù ho¹t hãa cña tÕ bµo B, B kh«ng ®îc ho¹t hãa sÏ kh«ng tiÕt kh¸ng thÓ. - Kh¸ng thÓ trong c¸c phøc hîp miÔn dÞch cã thÓ øc chÕ sù ho¹t hãa cña Th hoÆc c¶m øng c¸c Ts ®Æc hiÖu, ®iÒu hßa ®¸p øng cña tÕ bµo T; c¸c phøc hîp miÔn dÞch cßn cã thÓ lµm rèi lo¹n sù s¶n xuÊt c¸c cytokine, ngêi ta ®· ph¸t hiÖn khi ®¹i thùc bµo tiÕp xóc víi phøc hîp miÔn dÞch, cã thÓ s¶n xuÊt mét chÊt chèng c¸c receptor cña IL-1 (Anti IL-1R). ChÊt nµy c¹nh tranh víi IL-1 ®Ó g¾n vµo c¸c IL-1R g©y øc chÕ ®¸p øng miÔn dÞch, gi¶m s¶n xuÊt IL-2 §iÒu hßa ©m tÝnh ngîc cña kh¸ng thÓ ®Æc hiÖu lµ mét kh¶ n¨ng tù ®iÒu hßa cña ®¸p øng miÔn dÞch ®Æc hiÖu. Trong y häc, mét øng dông rÊt hiÖu qu¶ hiÖn tîng tù ®iÒu hßa b»ng kh¸ng thÓ lµ trêng hîp phßng bÖnh tan m¸u do Rh. BÖnh tan m¸u do Rh x¶y ra ë nh÷ng ®øa trÎ lµ con cña c¸c bµ mÑ kh«ng cã kh¸ng - 97 -
nguyªn Rh ë hång cÇu Rh (-) vµ ngêi cha cã kh¸ng nguyªn Rh (+). M¸u cña thai nhi cã Rh (+) ®i vµo vßng tuÇn hoµn mÑ vµ ®îc hÖ miÔn dÞch cña mÑ nhËn biÕt, s¶n xuÊt kh¸ng thÓ chèng l¹i. Kh¸ng thÓ nµy t¨ng dÇn sau mçi lÇn mang thai liªn tiÕp. Khi cã thai, kh¸ng thÓ nµy qua nhau thai vµo vßng tuÇn hoµn cña thai nhi, g¾n vµo hång cÇu thai nhi vµ g©y tan m¸u (cã sù tham gia cña bæ thÓ). Møc ®é bÖnh cµng trÇm träng sau nhiÒu lÇn cã thai vµ cã thÓ g©y chÕt thai. §Ó phßng bÖnh, ngêi ta tiªm cho ngêi mÑ mét lîng lín kh¸ng thÓ chèng Rh (Anti Rh (+)) ngay sau mçi lÇn ®Î. Lîng kh¸ng thÓ nµy sÏ cã t¸c dông øc chÕ ®¸p øng miÔn dÞch cña ngêi mÑ víi kh¸ng nguyªn Rh (+) cã trong hång cÇu thai nhi ë nh÷ng lÇn cã chöa sau vµ ng¨n c¶n hoµn toµn sù ph¸t triÓn cña bÖnh. 7.2.6. T¬ng t¸c idiotyp trong ®iÒu hoµ miÔn dÞch Trong phÇn tr×nh bµy vÒ kh¸ng thÓ ®Æc hiÖu, chóng ta ®· hiÓu qua vÒ sù kh¸c biÖt idiotyp cña c¸c ph©n tö kh¸ng thÓ vµ m¹ng líi idiotyp. Ngêi ta ®· chøng minh ®îc r»ng: nÕu ®em mét kh¸ng nguyªn mÉn c¶m cho sóc vËt thø nhÊt, nã sÏ sinh ra kh¸ng thÓ chèng l¹i kh¸ng nguyªn ®ã gäi lµ kh¸ng thÓ 1 (hay idiotyp 1). Tinh khiÕt idiotyp 1 tiªm cho sóc vËt thø hai, ta ®îc kh¸ng thÓ 2 hay kh¸ng kh¸ng thÓ 1 (idiotyp 2 hay anti idiotyp 1). §em idiotyp 2 tiªm cho sóc vËt 3 ta thu ®îc idiotyp 3 hay anti idiotyp 2, cø nh thÕ ta sÏ cã idiotyp 4, idiotyp 5 Idiotyp 1 cã thÓ kÕt hîp ®Æc hiÖu víi anti idiotyp 1 vµ anti idiotyp 1 còng cã thÓ kÕt hîp ®Æc hiÖu víi idiotyp 3, còng nh thÕ idiotyp 3 cã thÓ kÕt hîp ®Æc hiÖu víi idiotyp 2 vµ nhËn biÕt ®îc idiotyp 4 Nh vËy, idiotyp 1 cã tÝnh chÊt gÇn gièng víi idiotyp 3, idiotyp 2 gÇn gièng víi idiotyp 4, idiotyp 3 l¹i gÇn gièng víi idiotyp 5 Trong mét c¬ thÓ, khi kh¸ng nguyªn x©m nhËp, kh¸ng thÓ ®Çu h×nh thµnh vÞ trÝ kÕt hîp ®Æc hiÖu víi epitop cña kh¸ng nguyªn mµ ta gäi lµ paratop. ChÝnh paratop nµy ®· cã nh÷ng thay ®æi vµ trë thµnh nhãm quyÕt ®Þnh kh¸ng nguyªn míi (epitop cña kh¸ng thÓ). Khi ®ã c¬ thÓ sÏ t¸c ®éng ®Õn dßng tÕ bµo lympho B ®Æc hiÖu sinh ra kh¸ng thÓ 2 chèng l¹i nhãm quyÕt ®Þnh kh¸ng nguyªn nµy, kh¸ng thÓ 2 ®îc sinh ra chÝnh lµ anti idiotyp 1. Kh¸ng thÓ 2 ®îc sinh ra cã nhãm paratop thay ®æi sÏ l¹i trë thµnh kh¸ng nguyªn vµ t¸c ®éng ®Õn dßng tÕ bµo lympho B ®Æc hiÖu kh¸c s¶n sinh ra mét anti idiotyp míi, cø nh thÕ trong c¬ thÓ cã kh¸ng nguyªn kÝch thÝch sÏ t¹o ra mét m¹ng líi idiotyp, c¸c idiotyp nµy sinh ra sÏ cã ph¶n øng chÐo víi nhau ®Ó ®iÒu hoµ ®¸p øng miÔn dÞch cho ®Õn khi nång ®é kh¸ng nguyªn hay kh¸ng thÓ gi¶m dÇn råi trë vÒ nh lóc cha mÉn c¶m, ®iÒu ®ã cã nghÜa lµ dËp t¾t ®¸p øng miÔn dÞch. Sau khi kh¸ng nguyªn bÞ lo¹i trõ, lîng kh¸ng thÓ gi¶m dÇn, m¹ng líi idiotyp cho phÐp ®¸p øng miÔn dÞch “ch¹y kh«ng” trong mét thêi gian ®Ó duy tr× quÇn thÓ tÕ bµo nhí miÔn dÞch. §ã chÝnh lµ sù ®iÒu hoµ ®¸p øng miÔn dÞch cña m¹ng líi idiotyp. VÝ dô: trêng hîp ®iÒu hßa ©m tÝnh ngîc cña kh¸ng thÓ tr×nh bµy ë trªn (môc 7.2.5 phÇn a) còng lµ mét phÇn ho¹t ®éng miÔn dÞch cña m¹ng líi idiotyp. Tuy vËy, ý nghÜa ®iÒu hoµ miÔn dÞch cña m¹ng líi nµy cho ®Õn nay vÉn cßn cha ®îc hiÓu biÕt têng tËn. 7.2.7. ¶nh hëng cña c¸c yÕu tè di truyÒn vµ thÇn kinh - néi tiÕt ®Õn ®¸p øng miÔn dÞch a. ¶nh hëng cña c¸c yÕu tè di truyÒn Ho¹t ®éng miÔn dÞch cña mét c¬ thÓ cã liªn quan chÆt chÏ tíi yÕu tè di truyÒn. ë ngêi, ngêi ta ®· x¸c ®Þnh cã h¬n 10 côm gen tham gia trong ®¸p øng miÔn dÞch, trong ®ã cã mét sè côm gen cã ¶nh hëng ®Õn kh¶ n¨ng xö lý vµ tr×nh diÖn kh¸ng nguyªn cña ®¹i thùc bµo. C¸c nghiªn cøu trªn chuét cho thÊy c¸c gen tham gia ®¸p øng miÔn dÞch cßn g¾n liÒn víi c¸c gen chÞu tr¸ch nhiÖm tæng hîp Ig vµ ®¸p øng miÔn dÞch l¹i liªn quan ®Õn phøc hîp kh¸ng nguyªn MHC, gen Ir cña phøc hîp MHC quyÕt ®Þnh ®¸p øng kh¸ng thÓ ®èi víi c¸c kh¸ng nguyªn ®¬n gi¶n phô thuéc tuyÕn øc, mçi gen Ir kiÓm so¸t ®¸p øng víi mét Epitop. b. Vai trß ®iÒu hßa cña hÖ thÇn kinh - néi tiÕt - 98 -
Ho¹t ®éng cña hÖ miÔn dÞch trong mét c¬ thÓ thèng nhÊt, hÖ thÇn kinh - néi tiÕt cã vai trß quan träng trong ®iÒu hßa miÔn dÞch. . T¸c ®éng cña hormon vµ thÇn kinh lªn tÕ bµo miÔn dÞch. Trªn c¸c tÕ bµo miÔn dÞch cã receptor víi nhiÒu hormon, ngîc l¹i trªn c¸c tÕ bµo thÇn kinh còng cã c¸c receptor víi c¸c cytokine. C¸c hormon glucocorticoit, Androgen, Oestrogen, Progesteron øc chÕ ®¸p øng miÔn dÞch cßn GH, Thyroxin, Insulin cã t¸c dông ngîc l¹i. Khi con vËt bÞ c¾t thîng thËn hay bÞ stress ®Òu cã liªn quan ®Õn sù biÕn ®æi tÕ bµo tiÕt kh¸ng thÓ. C¸c c¬ quan miÔn dÞch ®Òu cã hÖ thÇn kinh thùc vËt vµ thÇn kinh c¶m gi¸c. NÕu c¾t thÇn kinh giao c¶m cña ®éng vËt s¬ sinh b»ng 6-Hydroxidopamin hay c¾t bá thÇn kinh l¸ch sÏ g©y t¨ng cêng ®¸p øng miÔn dÞch . T¸c dông cña hÖ miÔn dÞch lªn thÇn kinh - néi tiÕt Kh¸ng nguyªn x©m nhËp vµo c¬ thÓ, ®¸p øng miÔn dÞch x¶y ra, khi kh¸ng thÓ ®¹t ®Ønh cao, ngêi ta thÊy nång ®é glucocorticoit trong m¸u còng cao, ®¸p øng miÔn dÞch bÞ øc chÕ. §ã lµ do IL-1 ®· kÝch thÝch sù tæng hîp glucocorticoit th«ng qua trôc tuyÕn yªn - thîng thËn; IL-1 vµ IFN th«ng qua c¸c trung t©m ®iÒu nhiÖt ®Ó g©y sèt. Ngêi ta thÊy sù t¬ng t¸c gi÷a hÖ thÇn kinh - néi tiÕt vµ hÖ miÔn dÞch ®i theo c¸c m¹ch kÝn. - M¹ch thø nhÊt liªn quan ®Õn sù tæng hîp c¸c glucocorticoit díi ¶nh hëng cña IL-1; glucocorticoit l¹i øc chÕ ngîc trë l¹i IL-1 vµ IL-2. - M¹ch thø hai liªn quan ®Õn hormon, receptor víi hormon. M¹ch nµy cã thÓ cã liªn quan ®Õn c¬ chÕ bÖnh sinh cña bÖnh tù miÔn vµ trùc tiÕp chèng c¸c receptor víi hormon. 7.2.8. ¶nh hëng cña chÕ ®é dinh dìng, lao t¸c, sang chÊn vµ tuæi t¸c ®Õn ®¸p øng miÔn dÞch Suy dinh dìng lµm gi¶m ®¸p øng miÔn dÞch, sù nh¹y c¶m víi nhiÔm khuÈn t¨ng lªn. Trong c¸c c¸ thÓ suy dinh dìng cã thÓ do vÖ sinh m«i trêng vµ vÖ sinh c¸ nh©n kÐm. Nhng chñ yÕu lµ teo tæ chøc lympho lan réng, nhÊt lµ khi gi¶m 50% TCD4 sÏ lµm rèi lo¹n nghiªm träng ®¸p øng miÔn dÞch tÕ bµo. ThiÕu KÏm trong chÕ ®é ¨n sÏ lµm gi¶m ho¹t tÝnh sinh häc cña hormon tuyÕn øc vµ do ®ã lµm gi¶m miÔn dÞch tÕ bµo. Lµm viÖc, lao t¸c nÆng sÏ g©y stress lµm t¨ng nång ®é cortisol, IFN-γ, IL-1, β-Endophyl, gi¶m IgA do ®ã suy gi¶m miÔn dÞch, t¨ng nh¹y c¶m víi nhiÔm khuÈn. Mæ xÎ, sang chÊn ®Òu øc chÕ miÔn dÞch t¨ng nguy c¬ nhiÔm khuÈn. Khi thÇn kinh c¨ng th¼ng, corticosteroid ®îc gi¶i phãng tõ tæ chøc tæn th¬ng; néi ®éc tè cña vi khuÈn ®êng ruét ®îc gi¶i phãng ®Òu t¸c ®éng g©y suy gi¶m miÔn dÞch. Tuæi t¸c cao thêng gi¶m ®¸p øng miÔn dÞch tÕ bµo nhng ®¸p øng miÔn dÞch dÞch thÓ l¹i kh«ng thay ®æi râ rÖt. Tãm l¹i, trong qu¸ tr×nh ®¸p øng miÔn dÞch ®Æc hiÖu cã sù t¬ng t¸c chÆt chÏ vµ rÊt phøc t¹p gi÷a c¸c tÕ bµo miÔn dÞch. §¹i thùc bµo vµ c¸c APC kh¸c, trong ®¸p øng miÔn dÞch kh«ng ®Æc hiÖu ®· n¾m b¾t kh¸ng nguyªn, ph©n tÝch, chän läc c¸c epitop cña chóng vµ ®a lªn bÒ mÆt trong khu«n khæ cña ph©n tö MHC líp II, tiÕp xóc vµ giíi thiÖu th«ng tin kh¸ng nguyªn nµy víi c¸c tÕ bµo miÔn dÞch kh¸c. Sù tiÕp xóc cßn ®îc cñng cè thªm nhê c¸c ph©n tö b¸m dÝnh. Díi nhãm Th hay TCD4 nhËn ®îc th«ng tin kh¸ng nguyªn sÏ ho¹t hãa, tiÕt cytokine, trong ®ã quan träng nhÊt lµ IL-2; chÊt nµy l¹i ho¹t hãa c¸c tÕ bµo lympho kh¸c nh TCD8 ®Ó nhËn biÕt kh¸ng nguyªn ®îc tr×nh diÖn trªn MHC líp I, ho¹t hãa tÕ bµo B vµ chuyÓn chóng thµnh t¬ng bµo tiÕt kh¸ng thÓ dÞch thÓ ®Æc hiÖu. Cytokine cßn kÝch thÝch c¸c tÕ bµo diÖt kh¸c nh NK, K Khi kh¸ng nguyªn l¹ (kh¸ng nguyªn lµ virus hoÆc vi khuÈn ) xuÊt hiÖn trªn bÊt kú mét tÕ bµo nµo cña c¬ thÓ (kh¸ng nguyªn néi bµo) chóng sÏ ®îc tr×nh bµy qua MHC líp I víi TCR cña tÕ bµo TCD8, c¸c tÕ bµo nhiÔm kh¸ng nguyªn néi bµo Êy sÏ bÞ tiªu diÖt bëi TCD8 víi - 99 -
sù hç trî cña c¸c ph©n tö b¸m dÝnh vµ c¸c cytokine. Kh¸ng nguyªn ®Æc hiÖu víi Ig mµng trªn tÕ bµo lympho B chóng trùc tiÕp mÉn c¶m tÕ bµo B ®Ó s¶n xuÊt ra kh¸ng thÓ dÞch thÓ ®Æc hiÖu díi sù hç trî cña c¸c cytokine IL-1; IL-2; IL-4 do ®¹i thùc bµo vµ tÕ bµo lympho T tiÕt ra Mét ®¸p øng miÔn dÞch hoµn h¶o thêng xuyªn x¶y ra trong c¬ thÓ b×nh thêng khi cã kh¸ng nguyªn x©m nhËp. §Ó ®¶m b¶o ®iÒu kiÖn c©n b»ng trong ho¹t ®éng cña hÖ miÔn dÞch, ngoµi sù t¬ng t¸c vµ ®iÒu hßa trùc tiÕp gi÷a c¸c tÕ bµo qua c¸c cytokine cßn cã sù t¬ng t¸c vµ ®iÒu hßa cña m¹ng líi Idiotype, cña Ig vµ TCR. Cuèi cïng, ho¹t ®éng cña hÖ miÔn dÞch cßn chÞu ¶nh hëng cña hÖ thÇn kinh - néi tiÕt vµ ngîc l¹i ®Ó t¹o nªn mét t¬ng t¸c ®iÒu hßa hµi hßa trong toµn c¬ thÓ. HiÓu biÕt vÒ kiÓm so¸t, ®iÒu hßa ®¸p øng miÔn dÞch kh«ng chØ cã ý nghÜa trong miÔn dÞch sinh lý mµ cßn cã Ých trong viÖc thiÕt kÕ c¸c lo¹i vacxin vµ ®iÒu trÞ c¸c t×nh tr¹ng bÖnh lý miÔn dÞch. C©u hái «n tËp ch¬ng 1. Tr×nh bµy kh¸i niÖm vÒ ®¸p øng miÔn dÞch vµ c¸c lo¹i ®¸p øng miÔn dÞch? 2. Tr×nh bµy sù hiÓu biÕt cña anh, chÞ vÒ c¸c giai ®o¹n cña qu¸ tr×nh ®¸p øng miÔn dÞch? 3. Tr×nh bµy nh÷ng hiÓu biÕt vÒ kiÓm so¸t vµ ®iÒu hoµ miÔn dÞch? 4. Vai trß cña dung thø trong kiÓm so¸t miÔn dÞch? 5. Vai trß cña kh¸ng nguyªn trong kiÓm so¸t miÔn dÞch? 6. Vai trß cña quÇn thÓ tÕ bµo T trong ®iÒu hoµ ®¸p øng miÔn dÞch? 7. T¸c dông ®iÒu hoµ miÔn dÞch cña Cytokin? 8. Tr×nh bµy hiÓu biÕt cña anh, chÞ vÒ ®iÒu hoµ ©m tÝnh ngîc cña kh¸ng thÓ? 9. T¬ng t¸c Idiotyp trong ®iÒu hoµ miÔn dÞch? 10. Tr×nh bµy ¶nh hëng cña c¸c yÕu tè di truyÒn trong néi tiÕt ®Õn ®¸p øng miÔn dÞch? 11. ¶nh hëng cña chÕ ®é dinh dìng, lao t¸c, sang chÊn vµ tuæi t¸c ®Õn ®¸p øng miÔn dÞch? - 100 -
Ch¬ng 8 MiÔn dÞch vµ nhiÔm khuÈn * Môc tiªu: N¾m ®îc ®Æc ®iÓm cña lo¹i h×nh miÔn dÞch chèng virus, vi khuÈn vµ ký sinh trïng, liªn hÖ thùc tÕ s¶n xuÊt. * KiÕn thøc c¬ b¶n: - MiÔn dÞch chèng virus - MiÔn dÞch chèng vi khuÈn - MiÔn dÞch chèng ký sinh trïng.  §¹i c¬ng: Trong cuéc ®Êu tranh sinh tån, vi sinh vËt g©y bÖnh lµ mèi ®e do¹ ®¸ng sî ®èi víi sù sèng cña ®éng vËt vµ con ngêi. Trong c¶ cuéc ®êi cña mçi c¬ thÓ lµ cuéc ®Êu tranh liªn tôc tõ lóc sinh ra cho ®Õn chÕt, chèng l¹i c¸c vi sinh vËt g©y bÖnh, lóc thÇm lÆng, lóc m¹nh mÏ. §Ó chèng l¹i vi sinh vËt g©y bÖnh, ®éng vËt vµ con ngêi cã nhiÒu c¬ chÕ miÔn dÞch ®Ó b¶o vÖ th× vi sinh vËt ®Ó tån t¹i chóng còng thay ®æi mu«n h×nh, mu«n vÎ nh»m chiÕn th¾ng l¹i. Cho nªn cuéc sèng ®· t¹o ra gi÷a ®éng vËt, con ngêi vµ vi sinh vËt mét mèi t¬ng quan lu«n lu«n biÕn ®æi, theo sù tiÕn ho¸. MiÔn dÞch vµ nhiÔm khuÈn sÏ lµm s¸ng tá mèi liªn quan ®ã vµ gióp con ngêi ®Ò ra ®îc nh÷ng biÖn ph¸p h÷u hiÖu phßng vµ chèng l¹i vi sinh vËt. Khi vi sinh vËt g©y bÖnh x©m nhËp vµo c¬ thÓ, ®Ó chèng l¹i chóng, c¬ thÓ b¶o vÖ m×nh b»ng hai c¬ chÕ: miÔn dÞch ®Æc hiÖu vµ miÔn dÞch kh«ng ®Æc hiÖu, hai c¬ chÕ miÔn dÞch phèi hîp rÊt chÆt chÏ víi nhau nh»m lo¹i trõ vi sinh vËt. Vi sinh vËt g©y bÖnh cã nhiÒu lo¹i, mçi lo¹i cã ®Æc ®iÓm g©y bÖnh riªng, cho nªn ®Ó chèng l¹i chóng sù chèng tr¶ cña c¬ thÓ còng cã nÐt riªng. 8.1. MiÔn dÞch chèng virus Virus lµ nhãm vi sinh vËt nhá nhÊt, cÊu t¹o rÊt ®¬n gi¶n (chØ gåm cã nh©n ADN hoÆc ARN vµ ®îc bao bäc bëi líp vá capxit) cho nªn ph¶i sèng ký sinh b¾t buéc bªn trong tÕ bµo vËt chñ. Sau khi virus vµo ®îc bªn trong tÕ bµo, nh©n cña virus tÝch hîp víi nh©n cña tÕ bµo vËt chñ vµ cã thÓ cã hai ph¬ng thøc ho¹t ®éng: - Virus b¾t bé m¸y sao chÐp sinh s¶n cña tÕ bµo vËt chñ gióp chóng nh©n lªn, sau ®ã ph¸ vì tÕ bµo nµy ®Ó lan sang tÕ bµo kh¸c vµ cø thÕ bÖnh nhiÔm ph¸t triÓn. §©y lµ thÓ ly gi¶i lµm tÕ bµo chÕt. - Virus n»m tiÒm tµng trong nh©n, chê c¬ héi ho¹t ®éng sau nµy díi h×nh thøc nh trªn hay b»ng h×nh thøc g©y chuyÓn biÕn tÕ bµo vËt chñ thµnh tÕ bµo ¸c tÝnh. §©y lµ c¸ch ho¹t ®éng cña mét sè virus sinh u. VÝ dô : virus g©y bÖnh Marek, Leuco ë gµ. Tríc sù tÊn c«ng cña virus, c¬ thÓ b¶o vÖ m×nh b»ng c¬ chÕ miÔn dÞch kh«ng ®Æc hiÖu, miÔn dÞch ®Æc hiÖu. 8.1.1.§¸p øng miÔn dÞch kh«ng ®Æc hiÖu Trong c¬ chÕ miÔn dÞch kh«ng ®Æc hiÖu, c¬ thÓ b¶o vÖ b»ng c¸ch nh sau: - TÕ bµo bÞ nhiÔm virus ®· s¶n sinh ra Interferon - γ, h¹n chÕ sù lan trµn cña virus g©y bÖnh ë chç: IFN - γ ®îc sinh ra, ngÊm vµo c¸c tÕ bµo bªn c¹nh, ë c¸c tÕ bµo nµy IFN - γ ®· kÝch thÝch hÖ gen cña tÕ bµo s¶n xuÊt ra mét lo¹i protein kh¸ng virus lµ AVP (Anti Viral Protein), chÊt nµy g¾n vµo ARNm cña virus lµm phong bÕ vÞ trÝ tiÕp xóc cña ARNm víi enzyme sao m·, riboxom nªn qu¸ tr×nh dÞch m· kh«ng x¶y ra ®îc, ARNm, protein cña virus kh«ng ®îc tæng hîp. V× thÕ virus kh«ng nh©n lªn ®îc vµ kh«ng lan sang c¸c tÕ bµo lµnh kh¸c. - TÕ bµo diÖt tù nhiªn NK (Natural Killer): t¨ng cêng ho¹t ®éng diÖt c¸c tÕ bµo nhiÔm virus, trªn mét phÇn còng do t¸c dông cña IFN - γ. Ngoµi ra ho¹t ®éng cña thùc bµo, cña bæ thÓ còng gãp phÇn trong ®¸p øng miÔn dÞch kh«ng ®Æc hiÖu. - 101 -
8.1.2. §¸p øng miÔn dÞch ®Æc hiÖu Sau khi x©m nhËp vµo trong tÕ bµo, virus bÞ c¸c tÕ bµo APC b¾t nuèt, mét sè kh¸ng nguyªn cña virus ®îc xö lý thµnh siªu kh¸ng nguyªn, råi ®îc ®a lªn bÒ mÆt tÕ bµo trong khu«n khæ kÕt hîp víi MHC, tr×nh diÖn kh¸ng nguyªn cho tÕ bµo lympho T vµ kÝch thÝch ®¸p øng miÔn dÞch dÞch thÓ hay tÕ bµo. a. §¸p øng miÔn dÞch dÞch thÓ KÕt qu¶ cña ®¸p øng miÔn dÞch dÞch thÓ lµ h×nh thµnh c¸c líp kh¸ng thÓ: IgM; IgG; IgA. Kh¸ng thÓ dÞch thÓ chñ yÕu t¸c ®éng víi virus khi virus cßn ë bªn ngoµi tÕ bµo nh trong m¸u, dÞch gian bµo - IgM, IgG ng¨n c¶n virus kÕt hîp víi receptor cña tÕ bµo t¬ng øng, ng¨n c¶n sù hoµ mµng gi÷a vá virus víi mµng tÕ bµo vµ tiªu diÖt virus b»ng sù kÕt hîp kh¸ng nguyªn - kh¸ng thÓ, cã thÓ cã sù tham gia cña bæ thÓ. IgA tiÕt cã trong dÞch tiÕt cña niªm m¹c diÖt virus ngay ë hµng rµo niªm m¹c, cöa ngâ cña c¬ thÓ. Kh¸ng thÓ dÞch thÓ cã vai trß quan träng chèng virus trong giai ®o¹n sím cña qu¸ tr×nh nhiÔm. Khi phøc hîp kh¸ng nguyªn - kh¸ng thÓ bÞ tÕ bµo thùc bµo nuèt vµo bªn trong tÕ bµo th× kh¸ng thÓ ®Æc hiÖu cßn ng¨n c¶n virus ph¸ vì mµng cña hèc thùc bµo (phagosome), ph¸ vì m¹ng ph©n tö vá cña virus, ng¨n chóng kh«ng t¸i sao ®îc n÷a. Vai trß cña ®¸p øng miÔn dÞch dÞch thÓ trong qu¸ tr×nh chèng virus cã bÞ h¹n chÕ lµ do: - ChØ cã t¸c dông diÖt virus khi virus ë bªn ngoµi tÕ bµo. - §«i khi kh«ng cã t¸c dông diÖt virus v× kh¸ng thÓ dÞch thÓ chØ chèng l¹i Epitop kh«ng quan träng cña virus. VÝ dô: Ngêi bÞ nhiÔm virus HIV (Human Immuno Deficiency virus) Ph¸t hiÖn thÊy kh¸ng thÓ dÞch thÓ chèng l¹i kh¸ng nguyªn: gp 120 cña virus. Kh¸ng nguyªn nµy kh«ng ph¶i Epitop quan träng cña virus. Kh¸ng thÓ nµy kh«ng cã t¸c dông b¶o vÖ c¬ thÓ, virus vÉn ph¸t triÓn g©y thµnh bÖnh AIDS (Acquired Immuno Deficiency Syndrome). Ph¸t hiÖn thÊy kh¸ng thÓ nµy chØ cho biÕt c¬ thÓ ®ã bÞ nhiÔm virus HIV mµ th«i. Kh¸ng thÓ dÞch thÓ cã tÝnh ®Æc hiÖu cao, gióp cho viÖc x¸c ®Þnh typ cña chñng virus g©y bÖnh b»ng ph¶n øng huyÕt thanh häc. b. §¸p øng miÔn dÞch tÕ bµo §©y lµ ph¬ng thøc chÝnh cña c¬ thÓ chèng l¹i virus, th«ng qua c¸c tÕ bµo lympho T g©y ®éc Tc (cytoxin), hay CTL (Cytotoxic T lymphocyte). Tc mang dÊu Ên CD8, ho¹t ®éng theo c¬ chÕ h¹n chÕ bëi MHC, nghÜa lµ chóng chØ cã t¸c dông khi tÕ bµo nhiÔm virus mang cïng ph©n tö MHC líp I. Trong c¬ thÓ tÊt c¶ c¸c tÕ bµo (trõ tÕ bµo kh«ng nh©n) ®Òu cã ph©n tö MHC líp I, v× vËy nÕu bÞ nhiÔm virus ®Òu lµ tÕ bµo ®Ých, lµ môc tiªu tÊn c«ng cña Tc. C¬ chÕ ho¹t ®éng cña Tc lµ g©y chÕt tÕ bµo do chÊt ®éc (perforin ) cña chóng tiÕt ra. §ång thêi tiÕt ra cytokin TNF (Tumor Necrosis Factor: yÕu tè g©y ho¹i tö u) øc chÕ virus nh©n lªn, ho¹t ho¸ c¸c tÕ bµo kh¸c t¨ng biÓu lé MHC. ChÝnh c¬ chÕ nµy trong mét sè trêng hîp l¹i g©y ra mét sù ph¸ huû tÕ bµo réng lín, trong khi virus ®¸ng lÏ chØ tån t¹i trong tÕ bµo mµ kh«ng g©y ph¸ huû tÕ bµo (ngêi lµnh mang mÇm bÖnh). §iÒu nµy hay x¶y ra ë c¬ thÓ cã ®¸p øng miÔn dÞch qu¸ m¹nh. VÝ dô: C¬ chÕ sinh bÖnh viªm gan B Trong nhiÒu trêng hîp, sù phèi hîp c¶ hai ®¸p øng miÔn dÞch tÕ bµo vµ miÔn dÞch dÞch thÓ lµ nguyªn nh©n lµm cho tr¹ng th¸i bÖnh lý nÆng nÒ. VÝ dô: Trong sèt xuÊt huyÕt Dengue. Ngêi ta cho r»ng virus Dengue vµo c¬ thÓ lÇn sau, lóc nµy c¬ thÓ ®· cã kh¸ng thÓ dÞch thÓ, kh¸ng thÓ dÞch thÓ kÕt hîp víi virus (kh¸ng nguyªn - kh¸ng thÓ), t¹o ®iÒu kiÖn cho virus dÔ vµo tÕ bµo thùc bµo vµ lµm chóng lµ ®èi tîng cña Tc, tÕ bµo thùc bµo bÞ ly gi¶i, cïng víi sù phãng thÝch c¸c cytokin, chñ yÕu g©y viªm IL-1, IL-6, IFN vµ c¸c enzim kh¸c sÏ g©y hµng lo¹t thay ®æi trong c¬ thÓ dÉn ®Õn sèc nhiÔm trïng. - 102 -
8.1.3. Sù lÈn tr¸nh cña virus Trong cuéc ®Êu tranh, ®Ó tån t¹i virus ph¶i t×m c¸ch lÈn tr¸nh ®¸p øng miÔn dÞch cña vËt chñ b»ng nh÷ng c¸ch sau: - Thay ®æi kh¸ng nguyªn : Một số virus có thể thoát khỏi sức tấn công miễn dịch bằng cách thay đổi kháng nguyên của chúng. Trong trường hợp nhiễm virus cúm, sự thay đổi kháng nguyên liên tục đã dẫn đến sự hình thành thường xuyên các chủng virus gây bệnh mới. Các hạt virus cúm có dạng hình cầu hoặc hình ô-val xù xì với đường kính trung bình là 90-100 nm, được bao bọc xung quanh bởi một lớp vỏ bên ngoài đó là một màng lipid kép lấy được từ màng bào tương của tế bào túc chủ đã bị nhiễm virus này trong quá trình thâm nhập. Có 2 glycoprotein lớp vỏ này đó là hemagglutinin (HA) và neuraminidase (NA) ìnhh thành các gai nhô ra mà có thể trông thấy được dưới kính hiển vi điện tử. Các gai HA trong dạng trimer chịu trách nhiệm gắn virus vào tế bào túc chủ. Mỗi hạt virus có khoảng 1.000 gai HA. Trimer HA kết hợp với nhóm acid sialic có trên phân tử glycoprotein hoặc glycolypid của tế bào túc chủ. Neuraminidase là một enzyme có thể phân cắt acid N-acetylneuramic khỏi phân tử glycoprotein của virus hoặc phân tử glycoprotein màng tế bào túc chủ, thúc đẩy sự lan tràn của virus từ các tế bào túc chủ đã bị nhiễm. Trong vỏ còn có một lớp protein đáy trơ bao quanh vỏ nhân trong đó có chứa 8 phân đoạn ARN xoắn đơn gắn với protein và ARN polymerase . Mỗi phân đoạn ARN sẽ mã hóa một protein khác nhau của virus cúm khác nhau. Có 3 type cơ bản của virus cúm (A, B, C) phân biệt bởi sự khác nhau về nucleoprotein và các protein đáy. Type A là phổ biến nhất và thường gây nên những đại dịch cúm ở người. Sự thay đổi kháng nguyên trong HA và NA lại cho phép phân type A thành các phân type nhỏ theo thuật ngữ của Tổ chức Y tế Thế giới: mỗi chủng virus được xác định bởi nguồn gốc túc chủ của nó (nếu phông phải là người), nguồn gốc địa lý, số chủng, năm phân lập được và loại kháng nguyên HA và NA. Ví dụ A/ SW/ Iowa/ 15/ 30 (H1N1) là tên hiệu của chủng số 15 phân lập được từ cừu ở Iowa vào năm 1930; A/ Hongkong/ 1/ 68/ (H3N2) là tên chủng số 1 phân lập được ở người tại Hồng Kông vào năm 1968. Hai chủng trên có các kháng nguyên H và N khác nhau. Nét đặc trưng của virus cúm là sự thay đổi kháng nguyên của chúng. Virus có thể thay đổi kháng nguyên bề mặt một cách hoàn toàn đến nỗi đáp ứng miễn dịch đối với virus trong một vụ dịch sẽ không còn tác dụng chống lại virus trong vụ dịch trước đó. Sự thay đổi kháng nguyên chủ yếu xảy ra do sự thay đổi các gai HA và NA nhô ra từ vỏ virus . Có hai cơ chế khác nhau làm thay đổi kháng nguyên HA và NA đó là “cải biên” kháng nguyên (antigenic drift) và “thay mới” kháng nguyên (antigenic shift). Cải biên kháng nguyên bao gồm một loạt các biến dị điểm ngẫu nhiên xuất hiện một cách trình tự dẫn đến những thay đổi nhỏ trong HA và NA. Sự thay mới kháng nguyên dẫn đến hình thành đ ột nhiên một type mới của virus cúm có HA và NA hoàn toàn khác biệt với virus trước đó. Virus cúm ở người lần đầu tiên được phân lập vào năm 1934 với ký hiệu là H0N1. Type này tồn tại tiềm tàng đến năm 1947, lúc này có một sự thay mới kháng nguyên sinh ra một type mới với ký hiệu là H1N1. Type H1N1 thay thế type trước và lan tràn trên thế giới đến năm 1957 thì xuất hiện type H2N2. Type H2N2 lưu hành trên thế giới trong suốt thập kỷ 60 và đến năm 1968 biến đổi thành type H3N2. Sự thay mới kháng nguyên xuất hiện gần đây nhất xẩy ra vào năm 1977 làm tái xuất hiện type H1N1. Trong mỗi lần thay đổi kháng nguyên đều xảy ra sự thay đổi trình tự các acid amine căn bản trong cấu trúc HA và NA dẫn đến thay đổi kháng nguyên rõ rệt mà hệ thống miễn dịch của túc chủ chưa có trí nhớ miễn dịch đối với kháng nguyên này. Như vậy thay mới kháng nguyên xảy ra ở một quần thể chưa có chuẩn bị về miễn dịch làm xuất hiện các đại dịch cúm cho loài người như đã xảy ra. Giữa những vụ đại dịch virus cúm vẫn có sự cải biên kháng nguyên gây ra những thay - 103 -
đổi không nhiều, đáp ứng miễn dịch vẫn xẩy ra để chống lại các chủng virus cúm này. Khi một cá thể đã bị nhiễm 1 chủng virus cúm nhất định và sinh ra một đáp ứng miễn dịch thì chủng virus tương tự chủng này sẽ bị loại bỏ. Tuy nhiên sự tích lũy các biến dị điểm cũng làm thay đổi tính kháng nguyên của một số chủng đủ để chúng có thể thoát khỏi sự loại bỏ do miễn dịch. Những chủng này là những chủng mới, gây ra một chu kỳ dịch địa phương khác. Vai trò của kháng thể trong việc lựa chọn miễn dịch như vậy có thể được chứng minh trong phòng thí nghiệm bằng cách trộn một chủng virus cúm với kháng thể đơn clone đặc hiệu cho chủng này và sau đó cấy virus trong tế bào. Kháng thể trung hòa tất cả các hạt virus không thay đổi, chỉ có các hạt virus xẩy ra những biến dị dẫn đến thay đổi tính kháng nguyên sẽ không bị kháng thể trung hòa và nhân lên. Sau một thời gian ngắn có thể xác định được chủng virus cúm mới này. Ðảo lộn kháng nguyên được giả thiết là do sự tái liên kết giữa các virus cúm của người với các virus cúm từ động vật khác nhau bao gồm ngựa, lợn và vịt. Thật vậy, virus cúm chứa 8 phân đoạn ARN xoắn đơn tách biệt nhau, điều này tạo ra khả năng tái liên kết của các sợi ARN của các hạt virus của người với các sợi ARN của các hạt virus động vật. Nếu như một tế bào riêng lẻ bị nhiễm đồng thời cả hai loại virus. Năm 1971 Webster .R.G và Campbell.C.H đã nêu lên những bằng chứng về sự tái liên kết di truyền in vivo của virus cúm A của người và của lợn nhà. Sau khi gây nhiễm cho một lợn đồng thời virus Hồng Kông của người (H3N2) và virus cừu (H1N1) thì ngư ời ta đã phát hiện được các hạt virus có H3N1. Trong một số trường hợp sự thay mới kháng nguyên rõ rệt đã làm tái xuất hiện một chủng virus mà trước đây đã tồn tại ẩn nấp trong nhiều thập kỷ. Ví dụ tháng 5 năm 1977 một chủng virus cúm A/ USSR/ 77 (H1N1) đ ã được chứng minh là giống với một chủng gây nên vụ dịch 27 năm về trước. Trong trạng thái đóng băng thì virus có thể tồn tại nhiều năm, khi các virus này được tái xuất hiện thì các HA và NA không phải là hoàn toàn mới. Tuy nhiên chúng sẽ được nhận biết bởi hệ thống miễn dịch như là chủng mới bởi vì không có các tế bào mang trí nhớ miễn dịch đặc hiệu cho các kháng nguyên của chủng virus này. Vì vậy, trên quan điểm miễn dịch học thì sự tái xuất hiện của một chủng virus cúm A trước đây có thể có những hiệu quả tương tự như một sự thay mới kháng nguyên sinh ra một typ mới. Sự thay đổi kháng nguyên trong virus rhino làm cho người ta không thể sản xuất được các vacxin hữu hiệu. Không đâu có sự thay đổi kháng nguyên lớn hơn sự thay đổi kháng nguyên ở virus HIV. Người ta dự đoán rằng HIV có biến dị 65 lần lớn hơn virus cúm. - øc chÕ ®¸p øng miÔn dÞch: Một số lớn virus né tránh đáp ứng miễn dịch bằng cách sinh ra ức chế miễn dịch. Trong số này có paramyxovirus gây bệnh quai bị, virus sởi, virus Epstein-Barr, virus cự bào (cytomegalovirus) và HIV. Trong một số trường hợp tình trạng ức chế miễn dịch xảy ra là do nhiễm virus trực tiếp và các lympho bào và đại thực bào, ví dụ virus Gumboro x©m nhËp vµo tÕ bµo lympho B chÝn, virus Lelystad x©m nhËp vµo ®¹i thùc bµo phÕ nang cña lîn, do vậy virus có thể phá hủy trực tiếp các tế bào miễn dịch bằng các cơ chế làm tan tế bào hoặc làm thay đổi chức năng của các tế bào này. Trong các trường hợp khác, ức chế miễn dịch xuất hiện do sự mất cân bằng cytokine. Ví dụ gene virus Epstein-Barr tương tự với gene IL-10, mà IL-10 có tác dụng ức chế tế bào Th1 sản xuất cytokine vì vậy dẫn đến làm giảm IL-2 và IFN-γ. 8.2. MiÔn dÞch chèng vi khuÈn Vi khuÈn g©y bÖnh cho ®éng vËt vµ ngêi cã thÓ ph©n biÖt lµm 2 lo¹i: lo¹i sèng bªn ngoµi tÕ bµo vµ lo¹i sèng bªn trong tÕ bµo. 8.2.1. MiÔn dÞch chèng vi khuÈn sèng bªn ngoµi tÕ bµo Lo¹i vi khuÈn nµy g©y bÖnh do chóng g©y ra ph¶n øng viªm hay do ®éc tè ph¸ ho¹i tæ chøc. §éc tè cña vi khuÈn gåm 2 lo¹i: - Néi ®éc tè cã ë v¸ch tÕ bµo vi khuÈn - 104 -
- Ngo¹i ®é tè do vi khuÈn tiÕt ra ngoµi tÕ bµo. §Ó b¶o vÖ c¬ thÓ cã c¸c c¬ chÕ sau: a. C¬ chÕ b¶o vÖ kh«ng ®Æc hiÖu: Trong ®¸p øng miÔn dÞch kh«ng ®Æc hiÖu, c¬ thÓ cã 3 c¸ch b¶o vÖ chÝnh: . Thùc bµo: Lµ c¬ chÕ chÝnh, nhng víi nh÷ng vi khuÈn cã ®éc lùc m¹nh kh¶ n¨ng thùc bµo bÞ yÕu ®i. . Ho¹t ho¸ bæ thÓ theo con ®êng c¹nh LPS cña vi khuÈn gram ©m cã thÓ ho¹t ho¸ bæ thÓ tõ thµnh phÇn C3, t¹o nªn phøc hîp tÊn c«ng mµng tÕ bµo vi khuÈn, g©y dung gi¶i tÕ bµo, C3b dÝnh vµo vi khuÈn gióp thùc bµo dÔ dµng h¬n (Opsonin). C3a, C5a cã tÝnh chÊt ho¸ øng ®éng, g©y d·n m¹ch t¹o ®iÒu kiÖn cho b¹ch cÇu xuyªn ®Õn æ viªm thùc bµo, tiªu diÖt vi khuÈn g©y bÖnh. . T¨ng cêng s¶n xuÊt c¸c cytokin. TNF (Tumor Necrosis factor - yÕu tè ho¹i tö u); IL-1; IL-6, 8, 10 vµ c¸c chÊt g©y viªm kh¸c t¹o ra pha ®¸p øng cÊp cña viªm kh«ng ®Æc hiÖu (ho¸ øng ®éng, xuÊt hiÖn c¸c phÇn tö b¸m dÝnh trªn bÒ mÆt tÕ bµo thùc bµo vµ néi m« m¹ch gióp b¹ch cÇu xuyªn m¹ch ) Th«ng thêng søc ®Ò kh¸ng nµy gióp c¬ thÓ tiªu diÖt ®îc vi khuÈn g©y bÖnh nhng nÕu nã qu¸ m¹nh, cã thÓ t¹o ra nh÷ng rèi lo¹n trong c¬ thÓ nh: ®«ng m¸u néi m¹ch r¶i r¸c, sinh ra sèc nhiÔm khuÈn. b. C¬ chÕ b¶o vÖ ®Æc hiÖu chèng vi khuÈn §èi víi nh÷ng vi khuÈn sèng bªn ngoµi tÕ bµo, th× quan träng nhÊt lµ ®¸p øng miÔn dÞch dÞch thÓ. Nhng vi khuÈn gram ©m cã kh¸ng nguyªn: Polysaccarit LPS: (Lipopolysaccarit) (kh¸ng nguyªn kh«ng phô thuéc tuyÕn øc) th× chóng tiÕp xóc víi tÕ bµo lympho B, ho¹t ho¸ lympho B ®Ó trë thµnh t¬ng bµo tiÕt kh¸ng thÓ dÞch thÓ líp IgM. MÆt kh¸c, th«ng qua tÕ bµo APC, Th ®îc c¶m øng tiÕt IL-2, IL-2 t¨ng ho¹t ho¸ tÕ bµo lympho B lµm cho tÕ bµo lympho B ho¹t ®éng m¹nh h¬n. GÇn ®©y ngêi ta biÕt ®îc mét sè ®éc tè cña vi khuÈn nh: ngo¹i ®éc tè ®êng ruét cña Staphylococus aureus cã kh¶ n¨ng kÝch thÝch hÇu nh toµn bé dßng tÕ bµo lympho T g©y tiÕt ra rÊt nhiÒu Cytokin, g©y rèi lo¹n nÆng trong sèc nhiÔm khuÈn. Bëi v× sè tÕ bµo lympho T ®¸p øng víi ®éc tè ruét Êy cao h¬n rÊt nhiÒu so víi tÕ bµo lympho T ®¸p øng víi c¸c kh¸ng nguyªn protein th«ng thêng. C¸c kh¸ng thÓ dÞch thÓ tiªu diÖt vi khuÈn theo c¸c c¸ch sau: + T¨ng cêng thùc bµo - Phøc hîp kh¸ng nguyªn - kh¸ng thÓ - receptor dµnh cho Fc trªn bÒ mÆt ®¹i thùc bµo. - Phøc hîp: kh¸ng nguyªn - kh¸ng thÓ - bæ thÓ dÝnh víi receptor dµnh cho C3b trªn bÒ mÆt tÕ bµo ®¹i thùc bµo lµm cho qu¸ tr×nh thùc bµo ®îc t¨ng cêng. + Trung hoµ ®éc tè cña vi khuÈn - Do kh¸ng thÓ dÞch thÓ kÕt hîp víi 1 trong 2 chuçi ®a peptit cña ®éc tè, lµm ®éc tè mÊt tÝnh ®éc. - IgA tiÕt t¹i niªm m¹c còng cã t¸c dông trung hoµ ®éc tè vµ ng¨n kh«ng cho vi khuÈn b¸m vµo tÕ bµo biÓu m«, vi khuÈn kh«ng x©m nhËp ®îc vµo trong c¬ thÓ. Mét sè vi khuÈn ngoµi tÕ bµo, cã thÓ g©y mÉn c¶m chÐo. VÝ dô: Liªn cÇu dung huyÕt β cã kh¸ng nguyªn ®Æc biÖt lµ protein M cã cÊu tróc t¬ng tù nh protein c¬ tim. Do ®ã c¬ thÓ t¹o ra kh¸ng thÓ chèng liªn cÇu trïng cã thÓ t¸c ®éng chÐo lªn c¬ tim, g©y viªm c¬ tim. Viªm khíp do liªn cÇu th× bÖnh t¹i khíp nhng l¹i nguy hiÓm ë tim. Vi khuÈn nµy g©y viªm häng l¹i biÕn chøng t¹i thËn do phøc hîp kh¸ng nguyªn kh¸ng thÓ l¾ng ®äng t¹i thËn, g©y viªm thËn. c. Sù lÈn tr¸nh ®¸p øng miÔn dÞch cña vi khuÈn Còng nh virus ®Ó tån t¹i vi khuÈn ngoµi tÕ bµo ph¶i t×m c¸ch lÈn tr¸nh ®¸p øng miÔn - 105 -
dÞch cña c¬ thÓ b»ng c¸c c¸ch sau: + Vi khuÈn t¨ng ®éc lùc Th«ng qua c¸c ®Æc tÝnh sau: - T¨ng kh¶ n¨ng b¸m dÝnh cña vi khuÈn vµo tÕ bµo - T¨ng øc chÕ ho¹t ho¸ bæ thÓ (nh÷ng vi khuÈn vá tÕ bµo cã nhiÒu axit sialic kh¶ n¨ng ho¹t ho¸ bæ thÓ gi¶m). + Thay ®æi kh¸ng nguyªn bÒ mÆt: §©y lµ c¸ch lÈn tr¸nh hay sö dông nhÊt. VÝ dô: Protein kh¸ng nguyªn pili cña lËu cÇu khuÈn do mét ®o¹n ADN m· ho¸. Nã cã thÓ thay thÕ mét nucleotit cña ®o¹n ADN nµy b»ng mét nucleotit kh¸c cña 1 trong 20 ®o¹n ADN tiÒm Èn dù tr÷, nã cã tíi 106 c¸ch t¸i tæ hîp kh¸c nhau, nhê vËy lËu khuÈn cã thÓ nÐ tr¸nh ®îc mäi kh¸ng thÓ dÞch thÓ ®Æc hiÖu do c¬ thÓ s¶n xuÊt ra ®Ó tiªu diÖt chóng. 8.2.2. MiÔn dÞch chèng vi khuÈn néi tÕ bµo Mét sè vi khuÈn sèng vµ sinh s¶n ngay trong tÕ bµo, thËm chÝ bªn trong c¸c tÕ bµo thùc bµo nh: vi khuÈn lao, vi khuÈn hñi. Trong trêng hîp nµy ®¸p øng miÔn dÞch kh«ng ®Æc hiÖu hÇu nh kh«ng thÊy ho¹t ®éng mµ chØ tr«ng vµo ®¸p øng miÔn dÞch ®Æc hiÖu. a. §¸p øng miÔn dÞch dÞch thÓ Cho ®Õn nay cha ph¸t hiÖn ®îc mét Ig nµo ®Æc hiÖu víi vi khuÈn néi tÕ bµo. - Tuy nhiªn ngêi ta ®· t×m thÊy mét vµi kh¸ng nguyªn ë mµng nh÷ng vi khuÈn nµy cã sinh ®¸p øng miÔn dÞch thÓ vµ dïng nã trong chÈn ®o¸n huyÕt thanh häc thay v× ph¶n øng dÞ øng ®· dïng tríc ®©y: Ph¶n øng Mantoux trong chÈn ®o¸n lao Ph¶n øng Mitsuda trong chÈn ®o¸n hñi b. §¸p øng miÔn dÞch tÕ bµo §©y lµ c¬ chÕ chÝnh cña c¬ thÓ ®Ò kh¸ng víi vi khuÈn néi tÕ bµo. Bëi v× ngêi ta cã thÓ t¹o ®îc miÔn dÞch bÞ ®éng b»ng c¸ch truyÒn c¸c tÕ bµo ®· ®îc mÉn c¶m. TÕ bµo thùc bµo kh«ng diÖt ®îc vi khuÈn sèng bªn trong nã, nhng nã vÉn cã thÓ tr×nh diÖn mét sè kh¸ng nguyªn protein cña vi khuÈn víi tÕ bµo lympho T. TÕ bµo lympho Th t¨ng cêng s¶n xuÊt Cytokin trong ®ã quan träng: IFN γ, chÊt nµy ho¹t ho¸ ®¹i thùc bµo, ®Èy m¹nh kh¶ n¨ng tiªu diÖt vi khuÈn néi tÕ bµo. Lympho TDTH (Delayed Type Hypersensitivity) mét díi nhãm cña T (mang CD4) g©y ra hiÖn tîng dÞ øng: tËp trung nhiÒu ë n¬i cã kh¸ng nguyªn, s¶n xuÊt c¸c lymphokin tËp trung ®¹i thùc bµo ë æ viªm, ho¹t ho¸ ®¹i thùc bµo, lµm t¨ng kh¶ n¨ng tiªu diÖt vi khuÈn ë tÕ bµo thùc bµo. c. VÊn ®Ò ®¸p øng miÔn dÞch vµ c¬ ®Þa Vi khuÈn néi tÕ bµo dï Ýt hay nhiÒu còng g©y ra viªm côc bé kÐo dµi cã ho¹i tö vµ ph¸t triÓn tæ chøc x¬. C¬ thÓ ph¶n øng b»ng tô tËp t¹i chç ®¹i thùc bµo ho¹t ho¸ v©y quanh vi khuÈn, t¹o ra u h¹t nÕu réng lín cã thÓ g©y rèi lo¹n chøc n¨ng vµ nh vËy cã thÓ nãi r»ng chÝnh ®¸p øng cña vËt chñ ®· g©y tæn th¬ng. TÝnh ph¶n øng nµy phô thuéc nhiÒu vµo c¬ ®Þa cña vËt chñ. VÝ dô: BÖnh hñi Ngêi ta cã thÓ ph©n biÖt ®îc 3 thÓ: ¸c tÝnh, lµnh tÝnh, trung gian tuú c¬ ®Þa cña ngêi m¾c. Nh vËy, ngoµi yÕu tè g©y bÖnh chÝnh, cßn ph¶i tÝnh ®Õn ®iÒu kiÖn m«i trêng vµ c¬ ®Þa. Tãm l¹i nhiÔm khuÈn néi tÕ bµo lµ mét vÊn ®Ò phøc t¹p, cÇn cã nhiÒu nghiªn cøu n÷a ®Ó cã nh÷ng biÖn ph¸p phßng vµ chèng cã hiÖu qu¶ h¬n. 8.3. MiÔn dÞch chèng ký sinh trïng BÖnh ký sinh trïng rÊt phæ biÕn, ®· vµ ®ang g©y ra nhiÒu tö vong h¬n bÊt cø t×nh tr¹ng nhiÔm trïng nµo kh¸c, ®Æc biÖt ë c¸c vïng nhiÖt ®íi vµ c¸c níc ®ang ph¸t triÓn. ChØ riªng víi bÖnh sèt rÐt do Plasmodium g©y ra (muçi Anopheles yÕu tè trung gian truyÒn bÖnh). Theo tæ chøc søc khoÎ thÕ giíi (WHO, 1992), trªn thÕ giíi cã kho¶ng 120 triÖu ngêi - 106 -
bÞ sèt rÐt vµ 1 - 2 triÖu ngêi tö vong mçi n¨m. ViÖt Nam cã tíi 40% d©n sè sèng trong vïng cã sèt rÐt lu hµnh, hµng n¨m cã hµng triÖu ngêi m¾c bÖnh vµ hµng ngh×n ngêi tö vong do sèt rÐt. Khi bÞ nhiÔm ký sinh trïng, cã thÓ cã ®¸p øng miÔn dÞch nhng kh«ng mÊy hiÖu qu¶, nªn c¸c thÓ nhiÔm ký sinh trïng thêng mang tÝnh kinh ®iÓn, ph¶n ¸nh mét cuéc ®Êu tranh liªn tôc x¶y ra, g©y ra nh÷ng tæn th¬ng vµ ¶nh hëng ®Õn søc ®Ò kh¸ng cña c¬ thÓ. 8.3.1. §¸p øng miÔn dÞch kh«ng ®Æc hiÖu §¸p øng miÔn dÞch kh«ng ®Æc hiÖu Ýt hiÖu nghiÖm víi ký sinh trïng ®¬n bµo hay ®a bµo. Mét sè lín ký sinh trïng vît qua hµng rµo da, niªm m¹c nhê c¸c vËt trung gian nh muçi (sèt rÐt), nhê kh¶ n¨ng cña b¶n th©n (Êu trïng giun ®òa, giun má ), ký sinh trïng cã vá dÇy gióp nã tho¸t ®îc qu¸ tr×nh thùc bµo. Cho nªn sù chèng ®ì cña c¬ thÓ víi ký sinh trïng chñ yÕu nhê vµo ®¸p øng miÔn dÞch ®Æc hiÖu. 8.3.2. §¸p øng miÔn dÞch ®Æc hiÖu Ký sinh trïng lµ mét sinh vËt t¬ng ®èi lín, nªn cã nhiÒu lo¹i kh¸ng nguyªn kh¸c nhau vµ mçi lo¹i vËt chñ cã c¸ch ®¸p øng riªng cña m×nh. a. §¸p øng miÔn dÞch dÞch thÓ Trong c¬ thÓ nhiÔm ký sinh trïng, cã t¨ng s¶n xuÊt kh¸ng thÓ dÞch thÓ. V× ký sinh trïng cã nhiÒu Epitop cho nªn ®¸p øng miÔn dÞch dÞch thÓ lµ ph¶n øng ®a clon. Ngoµi sù t¨ng IgM, IgG th× ®Æc biÖt cã t¨ng IgE. S¶n xuÊt kh¸ng thÓ IgE ®Æc hiÖu vµ t¨ng b¹ch cÇu ¸i toan lµ biÓu hiÖn thêng thÊy trong nhiÔm ký sinh trïng. §©y lµ 2 chØ tiªu c¬ b¶n gióp chÈn ®o¸n nhiÔm ký sinh trïng. C¬ chÕ cña ®¸p øng nµy lµ do: Kh¸ng nguyªn cña ký sinh trïng cã xu híng kÝch thÝch díi nhãm Th2 s¶n xuÊt cytokin. IL-4, IL-5 lµ nh÷ng cytokin kÝch thÝch lympho B chuyÓn sang s¶n xuÊt IgE vµ tuû x¬ng t¨ng s¶n xuÊt b¹ch cÇu toan tÝnh. Ký sinh trïng bÞ tiªu diÖt theo c¸c c¸ch: - Theo c¬ chÕ ®éc tÕ bµo phô thuéc kh¸ng thÓ: do sù phèi hîp t¸c dông cña IgE víi b¹ch cÇu toan tÝnh. B»ng thùc nghiÖm cho thÊy IgE b¸m vµo Êu trïng (Schitosom), b¹ch cÇu toan tÝnh x¸p tíi, vì h¹t, Êu trïng bÞ tiªu huû. (Trong b¹ch cÇu toan tÝnh cã c¸c h¹t chøa protein kiÒm chñ yÕu: MBP (Major Basic Protein) t¸c dông ph©n gi¶i cña nã m¹nh h¬n enzim tiªu protein hay c¸c gèc tù do cã trong tÕ bµo thùc bµo). - §¹i thùc bµo khi ®îc ho¹t ho¸ còng cã kh¶ n¨ng nuèt vµ tiªu Êu trïng. - Ngoµi ra IgG ho¹t ho¸ bæ thÓ cã thÓ g©y dung gi¶i ký sinh trïng. b. §¸p øng miÔn dÞch tÕ bµo Trong c¬ thÓ nhiÔm ký sinh trïng cã s¶n sinh ra lympho Tc, nhng chóng cã Ýt t¸c dông vµ cßn tuú thuéc vµo c¬ ®Þa. 8.3.3. Sù nÐ tr¸nh ®¸p øng miÔn dÞch cña ký sinh trïng Ký sinh trïng cã nhiÒu biÖn ph¸p ®Ó nÐ tr¸nh ®¸p øng miÔn dÞch cña vËt chñ. + Tríc tiªn ký sinh trïng lu«n thay ®æi kh¸ng nguyªn bÒ mÆt trong suèt vßng ®êi cña chóng. Cã hai h×nh thøc thay ®æi: - Thay ®æi theo tõng giai ®o¹n biÕn th¸i, ë mçi giai ®o¹n nã cã Epitop riªng. Nªn c¬ thÓ võa cã kh¸ng thÓ chèng l¹i kh¸ng nguyªn ë giai ®o¹n nµy, th× ký sinh trïng ®· chuyÓn sang giai ®o¹n kh¸c, tr¸nh ®îc t¸c ®éng cña ®¸p øng miÔn dÞch. - H¬n thÕ n÷a, mét sè ký sinh trïng ®êng m¸u Trypanosoma (bÖnh tiªn mao trïng) cã kh¶ n¨ng thay ®æi liªn tôc kh¸ng nguyªn bÒ mÆt. Mçi ®ît chóng trµn vµo m¸u lµ mét lÇn thay ®æi kh¸ng nguyªn bÒ mÆt. Bëi v× chóng cã 1 glycoprotein bÒ mÆt thay ®æi: VSG (varible surface glycoproteine). Nã cã 1000 gen VSG kh¸c nhau, mçi lÇn 1 gen Êy ®îc sao ra vµ biÓu lé, thay gen cò vµ gen cò bÞ lo¹i ®i. - 107 -
Riªng víi ký sinh trïng sèt rÐt (plasmodium) gÇn ®©y ngêi ta ph©n lËp ®îc 1 kh¸ng nguyªn: CS (circum sporozoit) kh«ng thay ®æi, ®©y lµ c¬ së cho t¹o mét vacxin cã nhiÒu høa hÑn. + Mét sè ký sinh trïng Èn m×nh trong tÕ bµo (biªn trïng, lª d¹ng trïng ký sinh ë hång cÇu), hay trong mét líp vá bäc dµy (amip, giun xo¾n ) nªn mäi ph¬ng tiÖn ®Ò kh¸ng miÔn dÞch kh«ng tÊn c«ng tíi ®îc. H×nh 8.1. Phản ứng của c¸c tÕ bµo miÔn dÞch víi ký sinh trïng Kh«ng nh÷ng thÕ ®«i khi vá bäc dµy cßn cã t¸c dông trung hoµ bæ thÓ, lµm bæ thÓ kh«ng ho¹t ®éng ®îc, hoÆc l©u l©u, bá bäc bong ra, thay vá bäc míi. + Mét sè ký sinh trïng lÈn trèn b»ng c¸ch n¸u m×nh sau c¸c kh¸ng nguyªn cña vËt chñ. VÝ dô: Êu trïng s¸n m¸ng (Schistosom) khi di chuyÓn tõ da lªn phæi chóng kho¸c lÊy c¸c glycolipit nhãm m¸u ABO vµ ph©n tö MHC líp II cña vËt chñ, nªn phÇn lín tr¸nh ®îc c¸c ®ßn miÔn dÞch cña vËt chñ. + Ký sinh trïng lµm suy gi¶m kh¶ n¨ng miÔn dÞch cña c¬ thÓ b»ng c¸c chÊt ®éc do chóng tiÕt ra hoÆc gi¸n tiÕp g©y suy dinh dìng cho vËt chñ. C©u hái «n tËp ch¬ng 1. Tr×nh bµy ®¸p øng miÔn dÞch cña c¬ thÓ chèng l¹i t¸c nh©n lµ virus? 2. HiÓu biÕt cña anh, chÞ nh thÕ nµo vÒ sù lÈn tr¸nh cña vi rus ®èi víi ®¸p øng miÔn dÞch cña c¬ thÓ? 3. Tr×nh bµy ®¸p øng miÔn dÞch cña c¬ thÓ chèng l¹i t¸c nh©n lµ vi khuÈn? 4. Tr×nh bµy ®¸p øng miÔn dÞch cña c¬ thÓ chèng l¹i t¸c nh©n lµ ký sinh trïng? - 108 -
Ch¬ng 9 Sai l¹c miÔn dÞch vµ miÔn dÞch bÖnh lý * Môc tiªu: HiÓu ®îc b¶n chÊt, c¬ chÕ, nguyªn nh©n cña hiÖn tîng sai l¹c miÔn dÞch vµ miÔn dÞch bÖnh lý, ph¶n øng lo¹i th¶i m¶nh ghÐp, liªn hÖ thùc tiÔn vµ øng dông. * KiÕn thøc c¬ b¶n: - Sai l¹c miÔn dÞch + Dung thø miÔn dÞch + Tù miÔn dÞch vµ suy gi¶m miÔn dÞch - MiÔn dÞch bÖnh lý: + Qu¸ mÉn nhanh + DÞ øng vµ c¸c bÖnh dÞ øng - Ph¶n øng lo¹i th¶i m¶nh ghÐp  C¸c kh¸i niÖm: Khi kh¸ng nguyªn x©m nhËp vµo c¬ thÓ sÏ g©y ®¸p øng miÔn dÞch. Qu¸ tr×nh nµy tu©n thñ theo mét c¬ chÕ nghiªm ngÆt, ë c¬ thÓ khoÎ m¹nh kh«ng cã khuyÕt tËt th× ho¹t ®éng miÔn dÞch lµ hoµn thiÖn. Trong trêng hîp sù ®¸p øng miÔn dÞch kh«ng cßn theo quy t¾c chung vµ thèng nhÊt n÷a, ngêi ta gäi hiÖn tîng ®ã lµ sai l¹c miÔn dÞch. Sù sai l¹c nµy cã thÓ lµ qu¸ mÉn c¶m vÒ miÔn dÞch, cã thÓ lµ suy gi¶m miÔn dÞch, cã thÓ lµ kh«ng ®¸p øng miÔn dÞch vµ cã thÓ lµ tù sinh miÔn dÞch chèng l¹i b¶n th©n m×nh. C¸c tæn th¬ng do sai l¹c miÔn dÞch g©y lªn cho c¬ thÓ ®îc gäi lµ miÔn dÞch bÖnh lý. 9.1. Sai l¹c miÔn dÞch 9.1.1. Dung thø miÔn dÞch a. Nh÷ng ph¸t hiÖn Nh ®· biÕt, bé m¸y kiÓm so¸t miÔn dÞch cña c¬ thÓ cã kh¶ n¨ng nhËn biÕt nh÷ng g× cña m×nh vµ kh«ng ph¶i cña m×nh (l¹). Theo quy luËt sinh häc, mét c¬ thÓ kh«ng s¶n sinh kh¸ng thÓ hay lympho mÉn c¶m chèng l¹i thµnh phÇn cña nã, ngoµi ra bÊt kú thµnh phÇn kh¸ng nguyªn l¹ nµo lät vµo c¬ thÓ, c¬ thÓ ®Òu cã ph¶n øng chèng l¹i. N¨m 1945, lÇn ®Çu tiªn Suen ph¸t hiÖn thÊy mét sù l¹ trong miÔn dÞch: ë hai con bª sinh ®«i cïng mét nhau, trong m¸u cña con bª nµy cã chøa hång cÇu cña con bª kia mµ kh«ng thÊy x¶y ra hiÖn tîng tan m¸u. N¨m 1951, Medaon nghiªn cøu mét lo¹t c¸c cÆp bª sinh ®«i kh¸c trøng thÊy: ë nhiÒu cÆp bª míi sinh, con bª nµy cã thÓ chÞu ®ùng rÊt tèt m¶nh ghÐp lÊy tõ con bª kia nh lµ trong trêng hîp ghÐp tù lo¹i. N¨m 1953, Medaon ®· lµm mét thÝ nghiÖm nh sau: Tiªm mét liÒu nhá hçn dÞch tÕ bµo l¸ch hoÆc thËn cña chuét dßng to cho chuét nh¾t chöa dßng A vµo thêi h¹n 1 tuÇn tríc ngµy sinh qua ®êng tö cung. Khi chuét con sinh ra 4 - 6 tuÇn sau lÊy da tõ chuét to ghÐp sang cho chuét con dßng A: kh«ng thÊy cã ph¶n øng lo¹i bá m¶nh ghÐp. ë l« ®èi chøng kh«ng ®îc tiªm nh vËy m¶nh ghÐp sÏ bÞ th¶i bá. HiÖn tîng nµy ®îc gäi lµ dung thø miÔn dÞch. b. Kh¸i niÖm Dung thø miÔn dÞch lµ hiÖn tîng c¬ thÓ kh«ng cã ®¸p øng miÔn dÞch víi mét lo¹i kh¸ng nguyªn l¹ nµo ®ã trong khi nh÷ng c¸ thÓ kh¸c cïng loµi vÉn cã ®¸p øng miÔn dÞch. c. Ph©n lo¹i Dung thø miÔn dÞch cã thÓ cã: + §Æc hiÖu: Lµ t×nh tr¹ng c¬ thÓ kh«ng ®¸p øng miÔn dÞch víi mét lo¹i kh¸ng nguyªn b×nh thêng vÉn cã ®¸p øng. - 109 -
+ Kh«ng ®Æc hiÖu: C¬ thÓ mÊt ®¸p øng miÔn dÞch víi mäi lo¹i kh¸ng nguyªn. + TuyÖt ®èi: Lµ h×nh th¸i dung thø bÒn v÷ng, l©u dµi vµ cã khi suèt ®êi. + T¬ng ®èi: Lµ h×nh th¸i dung thø miÔn dÞch chØ tån t¹i trong mét thêi gian ng¾n. d. C¬ chÕ Díi ¸nh s¸ng cña thuyÕt chän läc, ngêi ta gi¶i thÝch hiÖn tîng dung thø miÔn dÞch nh sau: Trong thêi kú bµo thai, bé m¸y miÔn dÞch cña c¬ thÓ cã kh¶ n¨ng nhËn biÕt c¸c thµnh phÇn cña m×nh (tÊt c¶ nh÷ng g× cã trong bµo thai ®Òu lµ nh÷ng phÇn cña m×nh, v× vËy nÕu mét kh¸ng nguyªn l¹ x©m nhËp trong thêi kú nµy cã thÓ ®îc chÊp thuËn ®ã lµ thµnh phÇn cña m×nh. HÕt thêi kú bµo thai, kh¶ n¨ng nµy kh«ng cßn. Cô thÓ h¬n n÷a, theo quy luËt sinh häc: c¬ thÓ sinh vËt cã rÊt nhiÒu Clon tÕ bµo, mçi dßng tÕ bµo nµy gi÷ mËt m· di truyÒn tæng hîp nªn mét lo¹i kh¸ng thÓ ®Æc hiÖu t¬ng øng víi mét lo¹i kh¸ng nguyªn bÊt kú cã trong tù nhiªn (íc lîng c¬ thÓ cã 1012 tÕ bµo lymphoit, cø 106 tÕ bµo míi cã mét tÕ bµo ®ét biÕn t¹o dßng Clon th× ®· cã 106 dßng Clon kh¸c nhau tæng hîp 106 lo¹i kh¸ng thÓ kh¸c nhau. Con sè nµy cã thÓ ®¸p øng ®îc sè lîng lín kh¸ng nguyªn trong tù nhiªn). Trong thêi kú bµo thai, c¸c dßng tÕ bµo cã thÈm quyÒn miÔn dÞch sinh kh¸ng thÓ chèng l¹i thµnh phÇn cña c¬ thÓ ®Òu bÞ tiªu diÖt hoÆc øc chÕ. Còng vËy, dßng tÕ bµo cã thÈm quyÒn miÔn dÞch nµo sinh kh¸ng thÓ chèng l¹i kh¸ng nguyªn l¹ r¬i vµo trong thêi kú bµo thai còng sÏ bÞ øc chÕ hoÆc tiªu diÖt. Khi con vËt trëng thµnh sÏ kh«ng sinh ra kh¸ng thÓ chèng l¹i kh¸ng nguyªn l¹ Êy n÷a. Thùc chÊt cña dung thø miÔn dÞch lµ sù huû ho¹i hoÆc øc chÕ c¸c tÕ bµo cã thÈm quyÒn miÔn dÞch chuyªn biÖt ph¸ huû c¸c m¶nh ghÐp hay chung h¬n lµ c¸c tÕ bµo cã thÈm quyÒn miÔn dÞch g©y ra mét ®¸p øng miÔn dÞch víi mét kh¸ng nguyªn nµo ®ã. Dung thø miÔn dÞch lµm cho c¬ thÓ hoµn toµn mÊt kh¶ n¨ng chèng l¹i mét kh¸ng nguyªn nµo ®ã. §èi víi vi sinh vËt, lóc ®ã c¬ thÓ trë thµnh mét m¶nh ®Êt mµu mì ë ngá kh«ng phßng thñ. 9.1.2. Tù miÔn dÞch BÖnh tù miÔn dÞch lµ bÖnh lý trong cÊu tróc vµ chøc phËn miÔn dÞch, c¬ thÓ kh«ng nhËn ra c¸c thµnh phÇn cña b¶n th©n m×nh, do ¶nh hëng cña c¸c tÕ bµo cã thÈm quyÒn miÔn dÞch vµ tù kh¸ng thÓ, c¬ thÓ chèng l¹i c¸c thµnh phÇn b×nh thêng cña m×nh g©y nªn nh÷ng tæn th¬ng thùc thÓ vµ rèi lo¹n chøc n¨ng. Thùc chÊt cña vÊn ®Ò lµ ë chç: tÕ bµo vµ tæ chøc ë trong c¬ thÓ, trong mét sè hoµn c¶nh vµ ®iÒu kiÖn cô thÓ l¹i trë thµnh kh¸ng nguyªn. Kh¸ng nguyªn nµy h×nh thµnh trong c¬ thÓ nªn cã tªn lµ tù kh¸ng nguyªn hay kh¸ng nguyªn néi sinh, nã t¹o nªn tù kh¸ng nguyªn vµ c¸c lympho bµo mÉn c¶m chèng l¹i c¸c tæ chøc cña chÝnh b¶n th©n m×nh, do ®ã g©y nªn tæn th¬ng cho c¸c tæ chøc. NÕu tæn th¬ng lín, ph¶n øng tù miÔn dÞch sÏ chuyÓn thµnh bÖnh tù miÔn dÞch. BÖnh tù miÔn dÞch x¶y ra do c¸c nguyªn nh©n sau: + Do cÊu t¹o c¬ thÓ cã nh÷ng tæ chøc ë vÞ trÝ biÖt lËp, kh«ng tiÕp xóc víi hÖ thèng miÔn dÞch. NÕu v× nguyªn nh©n dÉn ®Õn sù tiÕp xóc chóng ®îc coi lµ mét kh¸ng nguyªn l¹ vµ lËp tøc c¬ thÓ cã ®¸p øng miÔn dÞch chèng l¹i; trêng hîp nµy hay x¶y ra víi c¸c tæ chøc tuyÕn gi¸p, tinh trïng, viªm m¾t giao c¶m. VÝ dô: BÖnh viªm m¾t giao c¶m, khi bÞ chÊn th¬ng mét m¶nh thuû tinh thÓ r¬i vµo m¸u kÝch thÝch h×nh thµnh kh¸ng thÓ vµ kh¸ng thÓ chèng l¹i thuû tinh thÓ, mèng m¾t cßn l¹i g©y mï. BÖnh v« sinh do xuÊt hiÖn kh¸ng thÓ kh¸ng tinh trïng. + C¬ thÓ cã kh¶ n¨ng chèng l¹i c¸c tæ chøc cña chÝnh m×nh lµ tæ chøc bÖnh lý. Do t¸c ®éng cña qu¸ tr×nh nhiÔm trïng, nhiÔm ®éc, chÊn th¬ng mét sè tÕ bµo tæ chøc cã thÓ bÞ tæn th¬ng vµ thay ®æi cÊu tróc, trë thµnh l¹ víi c¬ thÓ. VÝ dô: BÖnh viªm gan do virus: virus biÕn ®æi cÊu tróc tÕ bµo gan, c¬ thÓ sinh kh¸ng thÓ chèng l¹i g©y viªm gan m·n tÝnh. + C¬ thÓ cã kh¶ n¨ng chèng l¹i c¸c tæ chøc cña m×nh khi vi khuÈn, virus lät vµo cã kh¸ng nguyªn chung víi kh¸ng nguyªn lµ thµnh phÇn quen thuéc cña c¬ thÓ. VÝ dô: Trong bÖnh thÊp tim: chÊt hexozamin cã trong polyoxit cña liªn cÇu khuÈn β - 110 -
còng cã trong thµnh phÇn glucoprotein cña van tim, nªn kh¸ng thÓ kh¸ng liªn cÇu khuÈn còng kh¸ng van tim g©y tæn th¬ng van tim. Trêng hîp viªm cÇu thËn, khíp còng x¶y ra t¬ng tù. + Do cã thiÕu sãt trong bé m¸y kiÓm so¸t miÔn dÞch: Khi cßn ë trong giai ®o¹n bµo thai, c¸c dßng tÕ bµo chèng l¹i kh¸ng nguyªn cña b¶n th©n ®Òu bÞ thñ tiªu hoÆc øc chÕ chän läc, t¹o thµnh c¸c dßng bÞ cÊm. Do mét nguyªn nh©n nµo ®ã, hÖ thèng k×m h·m dßng bÞ cÊm suy yÕu. C¸c dßng tÕ bµo bÞ cÊm ®îc gi¶i to¶, ho¹t ®éng m¹nh mÏ vµ sinh ra kh¸ng thÓ chèng l¹i c¸c tæ chøc cña chÝnh m×nh. 9.1.3. Suy gi¶m miÔn dÞch a. Kh¸i niÖm Suy gi¶m miÔn dÞch lµ t×nh tr¹ng cña c¬ thÓ sèng trong ®ã hÖ thèng miÔn dÞch ho¹t ®éng yÕu, kh«ng ®¸p øng ®îc víi yªu cÇu cña cuéc sèng b×nh thêng, dÉn ®Õn kh«ng chèng l¹i ®îc víi c¸c vi sinh vËt g©y bÖnh mµ hËu qu¶ lµ c¬ thÓ bÞ nhiÔm trïng nÆng ®i ®Õn tö vong. b. Ph©n lo¹i Suy gi¶m miÔn dÞch ®îc chia lµm hai lo¹i: . Suy gi¶m miÔn dÞch bÈm sinh Suy gi¶m miÔn dÞch bÈm sinh hay tiªn ph¸t lµ do nh÷ng bÊt thêng mang tÝnh di truyÒn, t¹o ra nh÷ng khuyÕt tËt trong hÖ thèng miÔn dÞch, cã thÓ lµ: + Suy gi¶m miÔn dÞch ngay tõ tÕ bµo gèc chung cho c¶ hai dßng tÕ bµo lympho B vµ T. Trêng hîp nµy ®îc gäi lµ suy gi¶m miÔn dÞch nÆng phèi hîp (SCID - Severed Combined Immuno Deficiency). + Suy gi¶m miÔn dÞch bÈm sinh dßng T. Cã 2 trêng hîp: Suy gi¶m nÆng dßng T do sù suy gi¶m tuyÕn øc lµm dßng lympho T kh«ng trëng thµnh vµ biÖt ho¸ ®îc, kÕt qu¶ lµ kh«ng cã miÔn dÞch qua trung gian tÕ bµo. HiÖn tîng nµy gäi lµ héi chøng George. Trêng hîp thø hai lµ rèi lo¹n ho¹t ho¸ cña tÕ bµo lympho T ®· trëng thµnh. + Suy gi¶m miÔn dÞch bÈm sinh dßng B: Cã thÓ lµ do tæn th¬ng tuû x¬ng, tói Fabricius mµ kh«ng cã biÖt ho¸ dßng B hoÆc cã thÓ cã sai l¹c trong qu¸ tr×nh ho¹t ho¸ cña lympho B ®· trëng thµnh g©y rèi lo¹n sù tæng hîp c¸c kh¸ng thÓ dÞch thÓ. + Suy gi¶m miÔn dÞch bÈm sinh dßng c¸c tÕ bµo thùc bµo vµ s¶n xuÊt bæ thÓ g©y gi¶m tÕ bµo thùc bµo vµ thiÕu hôt bæ thÓ. . Suy gi¶m miÔn dÞch m¾c ph¶i Suy gi¶m miÔn dÞch m¾c ph¶i lµ mét tr¹ng th¸i bÖnh lý rÊt hay gÆp, lµ mét hiÖn tîng thø ph¸t sau nhiÒu bÖnh. NhÊt lµ c¸c bÖnh g©y suy dinh dìng, nhiÔm ®éc, ¶nh hëng cña mét sè thuèc g©y øc chÕ miÔn dÞch vµ do nhiÔm virus: ë ngêi lµ nhiÔm virus HIV - mét bÖnh nan y cña thêi ®¹i vµ ë gia cÇm lµ bÖnh Gumboro - mét suy gi¶m miÔn dÞch dÞch thÓ thø ph¸t do nhiÔm virus Gumboro. • Suy gi¶m miÔn dÞch thø ph¸t do suy dinh dìng Ngêi ta ®· thÊy râ r»ng: khi c¬ thÓ bÞ suy dinh dìng sÏ xuÊt hiÖn tr¹ng th¸i suy gi¶m miÔn dÞch c¶ kh«ng ®Æc hiÖu lÉn ®Æc hiÖu mµ c¬ chÕ bÖnh sinh ra lµ do thiÕu nguyªn liÖu trong sinh tæng hîp c¸c chÊt. • Suy gi¶m miÔn dÞch thø ph¸t do nhiÔm trïng Trong tÊt c¶ c¸c trêng hîp nhiÔm khuÈn (virus, vi khuÈn, nÊm hay ký sinh trïng). NÕu kÐo dµi sÏ g©y suy dinh dìng dÉn ®Õn suy gi¶m miÔn dÞch. NhiÔm virus dÉn ®Õn rèi lo¹n ®¸p øng miÔn dÞch vµ lµm suy gi¶m miÔn dÞch dÉn ®Õn c¸c bé nhiÔm kh¸c. NhiÔm khuÈn m¹n, ®Æc biÖt lµ nhiÔm vi khuÈn néi tÕ bµo nh hñi th× bao giê còng g©y ra suy gi¶m miÔn dÞch tÕ bµo. ë ngêi, trong c¨n bÖnh thÕ kû AIDS nhiÔm bëi lo¹i Retrovirus HIV-I vµ HIV-II, chóng cã ¸i tÝnh ®Æc biÖt víi ph©n tö CD4 vµ Receptor víi mét sè chemokin cã trªn c¸c tÕ bµo - 111 -
cã thÈm quyÒn miÔn dÞch mµ chñ yÕu lµ c¸c tÕ bµo lympho Th vµ ®¹i thùc bµo. Virus lµm ly gi¶i c¸c tÕ bµo TCD4 hoÆc bÊt ho¹t chóng, sè lîng tÕ bµo TCD4 gi¶m trÇm träng ë ngêi nhiÔm HIV (b×nh thêng tû lÖ TCD4/TCD8 lµ 2/1, khi nhiÔm HIV th× cã thÓ chØ lµ 0,5/1). Tõ gi¶m sót Th dÉn ®Õn suy gi¶m miÔn dÞch trÇm träng. ë gia cÇm: Virut Gumboo lµm tæn th¬ng nÆng nÒ tói Fabricius do ®ã rèi lo¹n sù biÖt ho¸ lympho B dÉn ®Õn suy gi¶m miÔn dÞch dÞch thÓ trÇm träng. • Suy gi¶m miÔn dÞch thø ph¸t do mét sè bÖnh kh¸c. C¸c bÖnh ¸c tÝnh nh ung th, bÖnh m¸u ¸c tÝnh vµ c¸c bÖnh vÒ thËn nh suy thËn, thËn nhiÔm mì ®Òu dÉn ®Õn suy gi¶m miÔn dÞch. Ngoµi ra ë c¸c c¬ thÓ giµ, do cã nh÷ng thay ®æi trong ho¹t ®éng miÔn dÞch, ngêi ta thÊy cã nh÷ng suy gi¶m miÔn dÞch râ rÖt, ë ngêi giµ thêng thÊy t¨ng kh¶ n¨ng nhiÔm khuÈn, hay bÞ ung th, m¾c bÖnh tù mÉn chÝnh lµ do suy gi¶m miÔn dÞch. 9.2. MiÔn dÞch bÖnh lý Giai ®o¹n cuèi cïng cña qu¸ tr×nh ®¸p øng miÔn dÞch lµ sù kÕt hîp gi÷a kh¸ng nguyªn vµ kh¸ng thÓ hoÆc sù kÕt hîp gi÷a kh¸ng nguyªn vµ lympho mÉn c¶m. ë ®©y x¶y ra hai trêng hîp: - Trong ®iÒu kiÖn sinh lý b×nh thêng: kh¸ng nguyªn + kh¸ng thÓ sÏ lµm kh¸ng nguyªn mÊt t¸c dông g©y bÖnh, t¹o ra tr¹ng th¸i miÔn dÞch cho c¬ thÓ. - Trong ®iÒu kiÖn tÝnh ph¶n øng cña c¬ thÓ cã nh÷ng thay ®æi th× sù kÕt hîp Êy sÏ lµm tæn th¬ng thùc thÓ hoÆc g©y ra tr¹ng th¸i bÖnh lý cho c¬ thÓ vµ ®îc gäi lµ miÔn dÞch bÖnh lý. * BiÓu hiÖn ®Æc trng cña miÔn dÞch bÖnh lý lµ qu¸ mÉn (Hypersencitivity): 9.2.1. Kh¸i niÖm: Qu¸ mÉn lµ sù ph¶n øng qu¸ møc cña mét c¬ thÓ ®· cã miÔn dÞch ®èi víi kh¸ng nguyªn khi chóng x©m nhËp vµo lÇn sau. Sù t¬ng t¸c gi÷a kh¸ng nguyªn vµ kh¸ng thÓ, gi÷a kh¸ng nguyªn vµ lympho T mÉn c¶m dÉn ®Õn tæn th¬ng vµ rèi lo¹n ho¹t ®éng cho c¬ thÓ tõ møc ®é nhÑ ®Õn nÆng vµ cã thÓ tö vong. 9.2.2. Ph©n lo¹i: Cã hai lo¹i qu¸ mÉn: qu¸ mÉn nhanh vµ qu¸ mÉn muén. a. Qu¸ mÉn nhanh hay qu¸ mÉn tøc kh¾c: lµ ph¶n øng x¶y ra tøc kh¾c hoÆc kh«ng muén h¬n 6 giê kÓ tõ khi cã sù t¬ng t¸c gi÷a kh¸ng nguyªn vµ kh¸ng thÓ ®Æc hiÖu. Qu¸ mÉn tøc kh¾c l¹i bao gåm ph¶n vÖ vµ dÞ øng: • Ph¶n vÖ ThÝU nghiÖm cña Richet vµ Portrie : C¸c t¸c gi¶ ®· dïng chÊt chiÕt con hÕn biÓn tiªm cho chã (víi liÒu 0,1 mg ®éc tè/kg thÓ träng), sau khi tiªm ®îc 22 ngµy, chã vÉn kháe m¹nh, tiÕn hµnh tiªm lÇn thø hai chÊt chiÕt nµy víi liÒu lîng nh lÇn ®Çu, sau vµi gi©y chã trë lªn mÖt mái, thë hæn hÓn, n»m yªn mét phÝa, Øa ch¶y, n«n ra m¸u vµ chÕt sau 25 phót. Nh vËy sau khi tiªm lÇn ®Çu, miÔn dÞch ®· h×nh thµnh trong c¬ thÓ cña chã. NÕu ®a tiÕp ®ã vµo lÇn thø hai th× ph¶n øng miÔn dÞch x¶y ra vµ giÕt chÕt chã. HiÖn tîng nµy hoµn toµn tr¸i víi miÔn dÞch b¶o vÖ vµ ngêi ta gäi ®ã lµ hiÖn tîng ph¶n vÖ. Ph¶n vÖ lµ mét ph¶n øng miÔn dÞch bÖnh lý hoµn toµn tr¸i ngîc víi miÔn dÞch b¶o vÖ, nã cã thÓ xuÊt hiÖn ë tÊt c¶ c¸c loµi ®éng vËt cã vó, ph¶n vÖ g©y tæn th¬ng nÆng nÒ cho c¬ thÓ. Ph¶n vÖ cã thÓ chia ra lµm: + Ph¶n vÖ toµn th©n: xuÊt hiÖn khi kh¸ng nguyªn vµo c¬ thÓ b»ng ®êng tÜnh m¹ch víi tèc ®é nhanh, c¬ thÓ thêng bÞ truþ m¹ch, t¨ng h« hÊp, khã thë, t¨ng tÝnh thÊm thµnh m¹ch, co c¬ tr¬n, rèi lo¹n tuÇn hoµn, tiªu ho¸, bµi tiÕt, cã thÓ co giËt råi chÕt. Nh÷ng biÓu hiÖn trªn lµ do c¸c chÊt amin ho¹t m¹ch nh Histamin, Serotonin tho¸t ra å ¹t tõ c¸c tÕ bµo c¬ thÓ g©y nªn. + Ph¶n vÖ khu tró: hay x¶y ra t¹i da, xuÊt hiÖn khi ®a kh¸ng nguyªn vµo c¬ thÓ qua da vµ niªm m¹c, do kh¸ng nguyªn vµ kh¸ng thÓ kÕt hîp ngay trªn bÒ mÆt tÕ bµo tæ chøc, h×nh thµnh ph¶n øng viªm côc bé do c¸c chÊt ho¹t m¹ch ®îc tiÕt ra å ¹t t¹i côc bé. + C¬ chÕ cña ph¶n vÖ: cã hai líp kh¸ng thÓ g©y ph¶n øng lµ IgE vµ IgG. C¸c kh¸ng thÓ nµy khi xuÊt hiÖn, dï ë nång ®é thÊp còng b¸m rÊt m¹nh lªn tÕ bµo Mastocyte vµ tÕ bµo b¹ch - 112 -
cÇu ¸i kiÒm. Kh¸ng nguyªn kÕt hîp víi c¸c kh¸ng thÓ nµy trªn bÒ mÆt c¸c tÕ bµo trªn g©y ra tÝn hiÖu lµm thay ®æi ho¹t ®éng mµng tÕ bµo (thay ®æi hiÖu ®iÖn thÕ mµng) lµm tÕ bµo gi¶i phãng ra c¸c bäng chøa c¸c chÊt ho¸ häc trung gian lµ c¸c amin ho¹t m¹ch (nh histamin, serotonin, heparin). C¸c chÊt nµy trùc tiÕp t¸c ®éng lªn tÕ bµo ë c¸c c¬ quan phñ t¹ng g©y ra c¸c tæn th¬ng nghiªm träng. + Histamin: lµ mét amin kiÒm ®îc t¹o ra do axit amin histidin bÞ khö carboxyl, histamin cã t¸c dông co th¾t c¬ tr¬n, t¨ng tÝnh thÊm mao m¹ch. Histamin t¸c ®éng ®îc lªn c¸c tÕ bµo lµ do trªn bÒ mÆt tÕ bµo cã c¸c thô thÓ tiÕp nhËn nã. Cã 2 thô thÓ dµnh cho histamin lµ: - Lo¹i thô thÓ H1: sù t¬ng t¸c gi÷a histamin vµ thô thÓ H1 dÉn ®Õn co c¬ tr¬n vµ tÕ bµo néi m«. - Lo¹i thô thÓ H2: sù t¬ng t¸c gi÷a histamin vµ thô thÓ H2 lµm t¨ng tiÕt dÞch d¹ dµy vµ t¨ng nhÞp tim. + Serotonin (5 - Hydroxytriptamin): cã t¸c dông lµm t¨ng tÝnh thÊm c¸c mao m¹ch vµ co m¹ch m¸u. + SRS-A (chÊt g©y ph¶n øng ph¶n vÖ chËm): cã t¸c dông co c¬ tr¬n vµ t¨ng tÝnh thÊm cña c¸c mao m¹ch. + Heparin: chÊt chèng ®«ng m¸u néi m¹ch. • DÞ øng vµ c¸c bÖnh dÞ øng DÞ øng lµ mét danh tõ ®Ó chØ mét tr¹ng th¸i ph¶n øng kh¸c thêng cña c¬ thÓ víi kh¸ng nguyªn l¹, ®ã lµ mét ph¶n øng miÔn dÞch bÖnh lý x¶y ra do hiÖn tîng ph¶n vÖ toµn th©n hay côc bé do kh¸ng thÓ IgE kÕt hîp víi kh¸ng nguyªn g©y nªn. Kh¸ng nguyªn g©y nªn dÞ øng gäi lµ dÞ øng nguyªn (alloantigen). Kh¸ng thÓ IgE g©y ra dÞ øng ®îc gäi lµ kh¸ng thÓ dÞ øng (reagin). ë ngêi, dÞ øng lµ mét bÖnh kh¸ phæ biÕn ë c¸c c¬ thÓ cã ®¸p øng miÔn dÞch t¹o IgE tréi khi cã dÞ nguyªn x©m nhËp. Nh÷ng c¬ thÓ nµy chØ cÇn tiÕp xóc víi mét lîng dÞ nguyªn nhá th× còng t¹o ra mét lîng IgE ®ñ g©y ra c¸c biÓu hiÖn ph¶n vÖ. C¸c dÞ nguyªn cã thÓ x©m nhËp vµo c¬ thÓ b»ng nhiÒu ®êng kh¸c nhau, nhng chñ yÕu qua da vµ h« hÊp. - DÞ øng toµn th©n: biÓu hiÖn gièng nh ph¶n vÖ toµn th©n, thêng x¶y ra ë ngêi, rÊt nguy hiÓm, ®iÓn h×nh lµ dÞ øng penicilin, ®Æc biÖt lµ benzylpenicilin. Mét biÓu hiÖn n÷a lµ tai biÕn khi dïng huyÕt thanh ®iÒu trÞ nhiÒu lÇn. Mét sè c¬ thÓ cã thÓ sinh IgE g©y dÞ øng. - DÞ øng côc bé: hay gÆp c¸c trêng hîp : hen mÒ ®ay, eczema, viªm mòi dÞ øng - Phßng vµ chèng dÞ øng: §iÒu trÞ tai biÕn dÞ øng cã tÝnh chÊt cÊp cøu v× cã thÓ chÕt rÊt nhanh. Thuèc: dïng thuèc ®èi lËp víi t¸c dông cña c¸c amin ho¹t m¹ch nh Epiuephrin, isoproterenol - dïng thuèc kh¸ng Histamin. Gi¶i mÉn: tiªm dÞ nguyªn trong mét thêi gian dµi víi liÒu t¨ng dÇn. Lµm nh vËy c¬ thÓ sÏ sinh ra IgG nhiÒu h¬n, ng¨n c¶n sù kÕt hîp gi÷a dÞ nguyªn vµ IgE b¸m trªn tÕ bµo Mastocyte. b. Qu¸ mÉn muén X¶y ra khi lympho bµo T mÉn c¶m víi kh¸ng nguyªn, nh thÕ nã chØ x¶y ra ë c¬ thÓ cã ®¸p øng tÕ bµo gäi lµ muén bëi ph¶n øng x¶y ra chËm, sau khi ®a kh¸ng nguyªn vµo c¬ thÓ tõ 6 - 8h vµ cêng ®é cao nhÊt sau 24 - 48h hoÆc hµng tuÇn. Qu¸ mÉn muén thêng khu tró côc bé díi d¹ng mét ph¶n øng viªm ®Æc trng víi sù th©m nhiÔm cña ®¹i thùc bµo vµ lympho bµo. . Qu¸ mÉn muén víi vi sinh vËt hay dÞ øng nhiÔm trïng: §iÓn h×nh lµ qu¸ mÉn muén víi vi khuÈn lao. ThÝ nghiÖm cña Koch: tiªm vi khuÈn lao vµo chuét lang ®· mÉn c¶m, sù kÕt hîp gi÷a vi khuÈn lao víi lympho T mÉn c¶m ®· khu tró ®îc vi khuÈn nhng l¹i g©y ra mét ph¶n øng viªm t¹i n¬i tiªm t¹o ra c¸c u h¹t. C¬ chÕ cña qu¸ mÉn muén lµ sù kÕt hîp gi÷a kh¸ng nguyªn víi lympho T mÉn c¶m, T tiÕt ra lymphokin cã t¸c dông tËp trung ®¹i thùc bµo vµ b¹ch cÇu ®a nh©n ®Õn ®Ó thùc bµo vi khuÈn. T¹i ®©y ®¹i thùc bµo vµ b¹ch cÇu tiÕt ra c¸c enzym lµm tæn th¬ng tæ chøc, c¸c lymphokin g©y huû ho¹i tÕ bµo. - 113 -
HiÖn tîng trªn ®îc øng dông trong chÈn ®o¸n ®Ó ph¸t hiÖn mét sè bÖnh cã miÔn dÞch tÕ bµo nh lao, tþ th, th¬ng hµn, . Qu¸ mÉn do tiÕp xóc: Mét sè ho¸ chÊt, mét sè kim lo¹i nÆng, khi tiÕp xóc, x©m nhËp qua da vµo c¬ thÓ chóng kÕt hîp víi protein cña c¬ thÓ t¹o ra dÞ nguyªn, kÝch thÝch c¬ thÓ sinh ra miÔn dÞch tÕ bµo. NÕu tiÕp xóc lÇn sau sÏ g©y tæn th¬ng côc bé: næi môn, sng cøng 9.3. Ph¶n øng lo¹i th¶i m¶nh ghÐp 9.3.1. §¹i c¬ng vÒ ghÐp a. §Þnh nghÜa Ngay tõ thêi cæ xa, ®øng tríc mét ngêi bÞ mÊt qu¸ nhiÒu m¸u, ngêi ta t×m c¸ch tr¶ cho n¹n nh©n sè lîng m¸u ®· mÊt b»ng c¸ch lÊy tõ ngêi kh¸c, thËm chÝ lÊy c¶ m¸u tõ sóc vËt nhng ®· thÊt b¹i v× ®· g©y ra nh÷ng tai n¹n chÕt ngêi. TiÕp m¸u chÝnh lµ mét h×nh thøc ghÐp. VËy: GhÐp lµ thñ thuËt t×m c¸ch ®a l¹i cho c¬ thÓ sèng mét m« hay t¹ng ®· mÊt, m« h×nh t¹ng nµy cã thÓ lµ cña b¶n th©n hay cña ngêi kh¸c, thËm chÝ cã thÓ lµ cña mét sinh vËt kh¸c loµi. b. Ph©n lo¹i Cã thÓ cã nhiÒu lo¹i ghÐp do c¸ch phèi hîp kh¸c nhau gi÷a c¬ thÓ cho vµ c¬ thÓ nhËn. . GhÐp tù th©n Dïng m¶nh ghÐp cña b¶n th©n ghÐp ngay cho chÝnh m×nh, m¶nh ghÐp ®îc lÊy tõ chç nµy ®a sang chç kh¸c (ghÐp da, x¬ng hoÆc truyÒn tuû tù th©n, ). M¶nh ghÐp nµy kh«ng bÞ lo¹i th¶i. . GhÐp ®ång gen C¬ thÓ cho vµ c¬ thÓ nhËn cã bé gen nh nhau: ChØ cã ë anh em sinh ®«i ®ång hîp tö. . GhÐp b¸n ®ång gen Lµ c¸ch ghÐp gi÷a con vËt thuÇn chñng víi con lai F1 cña nã l¹i víi mét con vËt kh¸c chñng. A x B F1 A ghÐp m« cho F1 Nh vËy ë con vËt F1 cã chøa mét nöa bé gen lµ cña mÑ hoÆc bè thuÇn chñng. ë ngêi lµ trêng hîp ghÐp thùc hiÖn gi÷a anh, chÞ em ruét vµ bè mÑ ruét. . GhÐp dÞ gen cïng loµi M¶nh ghÐp cña 2 con vËt cïng loµi cho nhau nhng kh«ng cïng bé gen. §©y lµ trêng hîp hay gÆp ë ngêi vµ ch¾c ch¾n cã ph¶n øng lo¹i th¶i do ®¸p øng miÔn dÞch ë c¬ thÓ nhËn nªn ph¶i dïng thuèc øc chÕ miÔn dÞch. . GhÐp dÞ gen kh¸c loµi §ã lµ ®em m¶nh ghÐp tõ mét con vËt loµi nµy ghÐp sang cho mét con vËt loµi kh¸c, trêng hîp nµy bao giê m¶nh ghÐp còng bÞ lo¹i th¶i (hiÖn lµ mong muèn cña con ngêi vµ lµ híng nghiªn cøu hiÖn nay). HiÖn cã 2 lo¹i tæ chøc dïng ®Ó ghÐp. + M¶nh m« ghÐp: Lµ m¶nh m« ngêi ta dïng ®Ó ghÐp m« vµo mét c¬ thÓ kh¸c ®ang cÇn. + T¹ng ghÐp: Lµ mét phÇn hay toµn bé t¹ng mµ ngêi ta muèn ghÐp vµo cho c¬ thÓ cÇn. - Cã thÓ ghÐp ngay vµo chç võa bá t¹ng cò gäi lµ ghÐp t¹i chç. - Cã thÓ ghÐp vµo chç kh¸c gäi lµ ghÐp l¹c chç (ghÐp thËn vµo hè chËu ®Ó thñ thuËt ®îc dÔ dµng). 9.3.2. HiÖn tîng b¾t vµ bong m¶nh ghÐp a. GhÐp ®ång gen vµ ghÐp tù th©n Thùc nghiÖm trªn chuét ®ång gen khi ghÐp da thÊy: ë ngµy thø 3 c¸c m¹ch m¸u cña vËt chñ xung quanh m¶nh ghÐp nhanh chãng x©m nhËp vµo trong m¶nh ghÐp, miÕng da ghÐp cã mµu hång do ®îc cung cÊp m¸u ®Çy ®ñ. Sau 4 -5 ngµy cµng thÊy râ, ®Õn ngµy thø 7 - 8 sù ng¨n c¸ch gi÷a m¶nh ghÐp vµ vËt chñ kh«ng cßn. §ã lµ hiÖn tîng b¾t m¶nh ghÐp. b. GhÐp dÞ gen Trong 2 - 3 ngµy ®Çu, diÔn biÕn m¹ch m¸u cña vËt chñ lan réng gièng ghÐp ®ång gen. Nhng sau ®ã xuÊt hiÖn tÕ bµo ®¬n nh©n nh c¸c tÕ bµo lympho, t¬ng bµo vµ ®¹i thùc bµo xung quanh c¸c m¹ch m¸u. Vµo ngµy thø 6 - 7 m¶nh da ghÐp dµy lªn v× cã phï vµ cã c¸c - 114 -
m¹ch m¸u t¾c do cã côc m¸u ®äng vµ ho¹i tö côc bé. Ngµy thø 10 - 12 c¸c ®iÒu m¹ch qu¶n xung quanh m¶nh ghÐp ®Òu t¾c, m¶nh ghÐp cã mµu ®en. §Õn ngµy thø 15 m¶nh ghÐp ho¹i tö hoµn toµn vµ bÞ th¶i, ®Ó l¹i mét vÕt th¬ng hë vµ nhanh chãng thµnh sÑo. Thêi gian ho¹i tö nhanh hay chËm tuú theo sù kh¸c biÖt nhiÒu hay Ýt vÒ tÝnh chÊt hoµ hîp m«, ®ã lµ ph¶n øng lo¹i bá m¶nh ghÐp. NÕu ghÐp dÞ gen l¹i lÇn II th× m¶nh ghÐp bÞ bong nhanh h¬n. Sù lo¹i th¶i nµy nãi lªn tÝnh chÊt quan träng cña ®¸p øng miÔn dÞch ®ã lµ tÝnh ®Æc hiÖu vµ ký øc miÔn dÞch. GhÐp t¹ng dÞ gen còng gièng ghÐp m« dÞ gen, thêi gian lo¹i th¶i t¹ng ghÐp dÞ gen thay ®æi theo thø tù. Da > Tuþ > ThËn > Tim > Gan c. GhÐp kh¸c loµi M¶nh ghÐp bÞ lo¹i th¶i nhanh do chøa nhiÒu protein l¹. d. Quy luËt Snell - Qua thùc nghiÖm ghÐp trªn chuét Snell rót ra quy luËt ghÐp nh sau: - GhÐp ®ång gen bµo giê còng ®îc chÊp nhËn A A hay B B. - GhÐp dÞ gen bao giê còng bÞ lo¹i th¶i A B hay B B - GhÐp tõ con lai F1 sang bè mÑ th× bÞ lo¹i th¶i A x B (F ) A 1 Lo¹i th¶i A x B (F ) B 1 (A x B) Nhng ngîc l¹i: A F1 ChÊp nhËn B F1 9.3.3. §¸p øng miÔn dÞch (A x B) a. §¸p øng miÔn dÞch dÞch thÓ: Ngêi ta ®· ph¸t hiÖn ®îc nhiÒu lo¹i kÝch thÝch dÞch thÓ kh¸c nhau ë con vËt nhËn m¶nh ghÐp dÞ gen. b. §¸p øng miÔn dÞch tÕ bµo - Vai trß chñ yÕu lµ c¸c lympho T Thùc nghiÖm cho thÊy nÕu c¾t bá tuyÕn øc ë chuét råi tiÕn hµnh ghÐp dÞ gen, m¶nh ghÐp kh«ng bÞ lo¹i th¶i. 9.3.4. C¬ chÕ ph©n tö vµ tÕ bµo cña ph¶n øng lo¹i th¶i m¶nh ghÐp a. C¬ chÕ ph©n tö cña ph¶n øng . Ph©n tö hoµ hîp m« MHC trong lo¹i th¶i C¬ thÓ ®éng vËt nhê cã hÖ thèng MHC (Major Histocompability Complex Antigen) mµ mçi c¸ thÓ cã thÓ ph©n biÖt ®îc c¸i g× lµ cña m×nh vµ c¸i g× lµ l¹. Trªn mäi tÕ bµo cã nh©n ®Òu cã ph©n tö MHC líp I nãi lªn c¸i t«i vµ lµm nhiÖm vô tr×nh diÖn nh÷ng m¶nh peptit kh¸ng nguyªn cho tÕ bµo lympho TCD8 nh»m tiªu diÖt kh¸ng nguyªn vµ c¶ tÕ bµo mang nã. Trªn c¸c tÕ bµo cã thÈm quyÒn miÔn dÞch l¹i cã thªm ph©n tö MHC líp II lµm nhiÖm vô tr×nh diÖnh kh¸ng nguyªn cho tÕ bµo lympho TCD4 khëi ph¸t ®¸p øng cho qu¸ tr×nh miÔn dÞch. Nãi chung m¶nh peptit kh¸ng nguyªn l¹ hay quen ®Òu ngîc ®a ra tiÕp xóc víi TCR cña tÕ bµo lympho T th«ng qua ph©n tö MHC. Trong lo¹i th¶i m¶nh ghÐp, nh÷ng tÕ bµo th©m nhiÔm ®Çu tiªn lµ c¸c tÕ bµo ®¬n nh©n mµ chñ yÕu lµ TCD8, chóng nhËn biÕt cÊu tróc ph©n tö MHC dÞ gen nªn cßn gäi lµ tÕ bµo ph¶n øng dÞ gen vµ sau ®ã TCD8 ®îc mÉn c¶m, chóng tiªu diÖt tÕ bµo ®Ých chÝnh lµ c¸c tÕ bµo cña m¶nh ghÐp. . Dung thø miÔn dÞch vµ lo¹i th¶i ghÐp N¨m 1949 Brent vµ Madawar ®· lÊy tÕ bµo l¸ch cña 1 con chuét l«ng mµu x¸m dßng A tiªm cho chuét s¬ sinh dßng B cã l«ng mµu tr¾ng, nu«i ®Õn khi lín, lÊy da chuét A ghÐp cho chuét B kÕt qu¶ lµ kh«ng cã lo¹i th¶i m¶nh ghÐp dÞ gen. Trong khi ë nh÷ng con chuét dßng B kh¸c kh«ng ®îc chuÈn bÞ th× vÉn cã lo¹i th¶i. Theo Brent: Trong thêi kú s¬ sinh, ®¸p øng miÔn dÞch cña chuét cha hoµn chØnh nªn - 115 -
khi ®a kh¸ng nguyªn l¹ vµo, hÖ thèng miÔn dÞch sÏ lµm quen vµ t¹o ra dßng cÊm víi kh¸ng nguyªn Êy tøc lµ hiÖn tîng dung thø miÔn dÞch. Trong thÝ nghiÖm nµy cã mét sù song song tån tại c¸c tÕ bµo cña con vËt cho víi tÕ bµo cña con vËt nhËn mµ kh«ng cã ph¶n øng dÞ gen. §ã lµ do c¸c tÕ bµo cã thÈm quyÒn miÔn dÞch ®· nhËn biÕt ph©n tö MHC trªn tÕ bµo cña vËt cho nh lµ cña m×nh. b. C¬ chÕ tÕ bµo cña ph¶n øng Ph¶n øng lo¹i th¶i m¶nh ghÐp dÞ gen rÊt phøc t¹p cã sù tham gia cña nhiÒu c¬ chÕ hiÖu øng vµ ®iÒu hoµ kh¸c nhau ngêi ta chia lµm 2 pha. . Pha c¶m øng cña ®¸p øng miÔn dÞch Pha nµy chñ yÕu g©y ra do c¸c kh¸ng nguyªn MHC cã trªn m¶nh ghÐp bÞ c¸c tÕ bµo cã thÈm quyÒn miÔn dÞch cña c¬ thÓ nhËn biÕt. Tríc tiªn lµ c¸c tÕ bµo cã kh¶ n¨ng tr×nh diÖn kh¸c nguyªn nh tÕ bµo tua, ®¹i thùc bµo, ë da cã tÕ bµo langerhans, chóng tiÕp xóc víi kh¸ng nguyªn dÞ gen cña m¶nh ghÐp vµ tr×nh bµy cho c¸c tÕ bµo lympho T. Sù kiÖn nµy x¶y ra ngay t¹i chç ghÐp (trong ghÐp t¹ng) hoÆc sau khi tÕ bµo tr×nh diÖn kh¸ng nguyªn ®· tiÕp nhËn kh¸ng nguyªn råi chuyÓn ®Õn m« lympho gÇn nhÊt ®Ó tr×nh diÖn vµ mÉn c¶m tÕ bµo lympho t¹i ®Êy. Ngoµi ra cã mét sè b¹ch cÇu v·ng lai cã MHC líp II tuÇn hoµn trong m¸u gÆp m¶nh ghÐp trong khi ®i tuÇn hµnh nh monocytecyte, lympho B. C¸c tÕ bµo TCD4 nhËn th«ng tin kh¸ng nguyªn, tiÕt ra c¸c cytokin kÝch thÝch vµ lµm t¨ng sinh tÕ bµo diÖt TCD8, t¨ng tÝnh thÊm thµnh m¹ch vµ g©y x©m nhiÔm c¸c tÕ bµo ®¬n nh©n. . Pha hiÖu øng g©y diÖt tÕ bµo Ph¶n øng lo¹i th¶i ghÐp ®Çu tiªn chñ yÕu lµ do miÔn dÞch qua trung gian tÕ bµo trong ®ã vai trß chÝnh lµ tÕ bµo lympho T. C¸c tÕ bµo ®éc TCD8 sau khi nhËn ra c¸c kh¸ng nguyªn MHC líp I cña tÕ bµo ghÐp sÏ xuÊt hiÖn hiÖn tîng b¸m dÝnh. Tæng hîp chÊt Perforin vµ dung gi¶i mµng tÕ bµo ®Ých. Còng cã thÓ tõ sù tiÕp xóc g©y tÝn hiÖu c¶m øng lµm cho tÕ bµo ®Ých chÕt theo ch¬ng tr×nh (apoptosis). Sù tiªu diÖt tÕ bµo ®Ých cßn cã sù tham gia cña tÕ bµo diÖt kh«ng ®Æc hiÖu nh NK, b¹ch cÇu ®¬n nh©n lín, b¹ch cÇu ®a nh©n trung tÝnh, chóng còng kÝch thÝch bëi c¸c Cytokin vµ tham gia vµo qu¸ tr×nh huû diÖt tÕ bµo m¶nh ghÐp. C¸c kh¸ng thÓ dÞch thÓ ®Æc hiÖu ®îc h×nh thµnh cè ®Þnh lªn bÒ mÆt tÕ bµo cña m¶nh ghÐp, ho¹t ho¸ bæ thÓ vµ g©y ra ph¶n øng kiÓu Arthus (dÞ øng côc bé) hoÆc g©y ®éc c¸c tÕ bµo cña m¶nh ghÐp. 9.3.5. VÊn ®Ò lo¹i th¶i m¶nh ghÐp ë ngêi §Ó duy tr× sù ho¹t ®éng cña t¹ng ghÐp ë ngêi, tÊt c¶ nh÷ng bÖnh nh©n ghÐp dÞ gen ®Òu ph¶i dïng thuèc øc chÕ hÖ miÔn dÞch khi nµo t¹ng ghÐp cßn ho¹t ®éng. a. Th¶i lo¹i tèi cÊp XuÊt hiÖn vµi phót ®Õn vµi ngµy sau khi ghÐp, thêng lµ cã hiÖn tîng nhåi m¸u ë t¹ng ghÐp, råi lo¹n ®«ng m¸u. b. Th¶i lo¹i cÊp X¶y ra vµo ngµy thø t: TriÖu chøng toµn th©n lµ khã chÞu, sèt, triÖu chøng chøc n¨ng phô thuéc c¬ quan ghÐp, nÕu lµ thËn sÏ cã t¨ng huyÕt ¸p, thiÓu niÖu, nÕu lµ tuþ sÏ gi¶m Insulin, protein C, nÕu lµ gan th× ø mËt, suy gan, víi c¬ chÕ lµ t¹ng ghÐp bÞ th©m nhiÔm lympho T cña ngêi nhËn g©y ph¶n øng qu¸ mÉn. Th¶i lo¹i cÊp ®ßi hái cÊp cøu néi khoa, nÕu can thiÖp kÞp thêi th× cã kh¶ n¨ng håi phôc. Thuèc thêng dïng lµ corticoid. c. Lo¹i th¶i kinh XuÊt hiÖn sau nhiÒu th¸ng vµ thêng cã triÖu chøng suy gi¶m kh«ng håi phôc chøc n¨ng cña t¹ng ghÐp. Nghiªn cøu vÒ thêi gian sèng sãt cña thËn ghÐp thÊy: Tû lÖ sèng 10 n¨m lµ 80% nÕu ngêi cho thËn vµ nhËn lµ anh em ruét ®ång gen, 60% gièng mét nöa gen, 59% nÕu bè cho con, cßn 49% nÕu mÑ cho con. - 116 -
d. §iÒu trÞ øc chÕ miÔn dÞch Trõ ghÐp ®ång gen, cßn mäi lo¹i ghÐp cÇn chèng ph¶n øng miÔn dÞch b»ng c¸c thuèc øc chÕ. HiÖn nay lo¹i thuèc nµy rÊt ®a d¹ng vµ ®îc sö dông tuú theo c¬ quan ghÐp, ®é rñi ro bÞ th¶i vµ tÝnh ph¶n øng cña ngêi nhËn. T¸c h¹i cña ph¶n øng lo¹i th¶i m¶nh ghÐp chñ yÕu lµ g©y viªm vµ huû ho¹i tæ chøc do c¸c tÕ bµo cã thÈm quyÒn miÔn dÞch t¨ng sinh vµ ho¹t ®éng. Cho nªn c¸c chÊt chèng viªm vµ c¸c chÊt øc chÕ tÕ bµo t¨ng sinh dïng trong ®iÒu trÞ ung th ®· ®îc dïng cã kÕt qu¶. Do ®ã ngêi ta hay ph©n biÖt thuèc øc chÕ Steroid vµ thuéc øc chÕ kh«ng ph¶i Steroid. * ChÊt øc chÕ Steroid: Hay ®îc dïng v× ngoµi ng¨n c¶n tÕ bµo t¨ng sinh chóng cßn cã t¸c dông chèng viªm lµ hiÖn tîng lu«n ®i kÌm ph¶n øng qu¸ mÉn. * ChÊt øc chÕ kh«ng ph¶i Steroid: gåm: - C¸c chÊt chèng chuyÓn ho¸ - C¸c chÊt alkyl hãa, C¬ chÕ t¸c dông cña c¸c chÊt nµy lµ øc chÕ mét sè enzim hoÆc øc chÕ sù t¨ng sinh cña c¸c tÕ bµo miÔn dÞch. 9.3.6. MiÔn dÞch trong quan hÖ mÑ - ph«i Khi ®éng vËt mang thai ®· l©m vµo mét t×nh tr¹ng lý thó vÒ miÔn dÞch häc. Thai lµ mét tæ chøc dÞ gen cã c¸c MHC ®¬n béi cña c¬ thÓ bè. VËy mµ vÉn tån t¹i suèt qu¸ tr×nh thai nghÐn trong h×nh thøc ghÐp dÞ gen. HiÖu nay ngêi ta cha hiÓu biÕt râ. ë ngêi, ngêi ta thÊy: Sau lÇn chöa thø nhÊt ë 10% sè phô n÷ cã kh¸ng thÓ chèng MHC cña chång vµ 30% khi chöa lÇn thø 3. Khi cã s¶y thai liªn tiÕp mµ nguyªn nh©n do miÔn dÞch cã thÓ phßng tríc ®îc b»ng c¸ch mÉn c¶m ngêi mÑ víi tÕ bµo lympho cña ngêi chång. NghÐn vµ ngé ®éc thai nghÐn chÝnh lµ thÓ hiÖn cña ph¶n øng lo¹i th¶i m¶nh ghÐp dÞ gen. C©u hái «n tËp ch¬ng 1. Tr×nh bµy kh¸i niÖm vÒ sai l¹c miÔn dÞch vµ miÔn dÞch bÖnh lý 2. Tr×nh bµy hiÓu biÕt cña anh, chÞ vÒ dung thø miÔn dÞch 3. Tr×nh bµy hiÓu biÕt cña anh, chÞ vÒ tù miÔn dÞch vµ bÖnh tù miÔn dÞch 4. Tr×nh bµy hiÓu biÕt cña anh chÞ vÒ suy gi¶m miÔn dÞch 5. HiÓu biÕt ®¹i c¬ng vÒ miÔn dÞch bÖnh lý 6. HiÓu biÕt ®¹i c¬ng vÒ ghÐp vµ ph¶n øng lo¹i th¶i m¶nh ghÐp. - 117 -
Ch¬ng 10 MIÔN DÞCH HäC C¸C §èI T¦îNG NU¤I TRåNG THñY S¶N * Môc tiªu: HiÓu ®îc ho¹t ®éng cña hÖ thèng miÔn dÞch ë c¸c loµi c¸ x¬ng vµ gi¸p x¸c, sù kh¸c biÖt c¬ b¶n trong miÔn dÞch cña c¸c ®èi tîng nµy so víi loµi chim vµ ®éng vËt cã vó. N¾m ®îc c¸c nh©n tè ¶nh hëng ®Õn ®¸p øng miÔn dÞch ë loµi c¸ x¬ng, øng dông vµo thùc tÕ s¶n xuÊt. N¾m ®îc c¸c kiÕn thøc vÒ vacxin vµ sö dông vacxin cho c¸, liªn hÖ thùc tiÔn. * KiÕn thøc c¬ b¶n: - MiÔn dÞch häc cña c¸c loµi c¸ x¬ng + C¸c c¬ chÕ miÔn dÞch kh«ng ®Æc hiÖu vµ miÔn dÞch ®Æc hiÖu + C¸c c¬ quan lympho + C¸c líp globulin miÔn dÞch + MiÔn dÞch qua trung gian tÕ bµo + C¸c nh©n tè ¶nh hëng ®Õn ®¸p øng miÔn dÞch + Sö dông vacxin phßng bÖnh cho c¸ - MiÔn dÞch häc cña gi¸p x¸c  §¹i c¬ng: Nu«i trång thñy s¶n lµ mét ngµnh kinh tÕ quan träng cña nhiÒu quèc gia cã u thÕ vÒ mÆt níc. Tuy vËy, khi nu«i trång c¸c ®èi tîng thñy s¶n ph¸t triÓn, tr×nh ®é th©m canh cµng cao th× vÊn ®Ò dÞch bÖnh cµng trë nªn nghiªm träng. §éng vËt thñy s¶n còng gièng nh tÊt c¶ c¸c loµi ®éng vËt kh¸c, thêng xuyªn bÞ ®e däa bëi nhiÒu lo¹i dÞch bÖnh kh¸c nhau. Trªn c¬ thÓ cña ®éng vËt thñy s¶n thêng xuyªn mang mÇm bÖnh nhng kh«ng ph¶i lóc nµo bÖnh lý còng xuÊt hiÖn. Kh¶ n¨ng m¾c bÖnh cña ®éng vËt thñy s¶n còng phô thuéc vµo rÊt nhiÒu yÕu tè, tÊt nhiªn trong ®ã ph¶i kÓ ®Õn søc ®Ò kh¸ng cña c¬ thÓ. §éng vËt thñy s¶n thêng lµ c¸c ®éng vËt kh«ng x¬ng sèng (gi¸p x¸c, ®éng vËt th©n mÒm) vµ ®éng vËt cã x¬ng sèng bËc thÊp nhng c¬ thÓ chóng vÉn cã kh¶ n¨ng ®Ò kh¸ng víi c¸c t¸c nh©n g©y bÖnh, thÓ hiÖn ë hÖ thèng miÔn dÞch tù nhiªn ë c¸c lo¹i ®éng vËt thñy s¶n vµ hÖ thèng miÔn dÞch ®Æc hiÖu ë c¸. T¸c nh©n g©y bÖnh chØ cã thÓ g©y ®îc bÖnh khi nã chiÕn th¾ng ®îc kh¶ n¨ng tù b¶o vÖ cña ®éng vËt thñy s¶n. V× vËy, nghiªn cøu ho¹t ®éng miÔn dÞch ë ®éng vËt thñy s¶n, tõ ®ã ®Ò ra c¸c biÖn ph¸p t¨ng cêng søc ®Ò kh¸ng cho ®éng vËt thñy s¶n trong nu«i trång lµ vÊn ®Ò cÊp thiÕt ®îc ®Æt ra. Ngoµi nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ miÔn dÞch ®· tr×nh bµy trong gi¸o tr×nh nµy th× ho¹t ®éng miÔn dÞch cña c¸c loµi ®éng vËt thñy s¶n cßn cã nh÷ng ®Æc thï riªng. HiÖn nay nh÷ng hiÓu biÕt vÒ hÖ miÔn dÞch vµ ho¹t ®éng cña nã ë ®éng vËt thñy s¶n cßn rÊt h¹n chÕ, nguån t liÖu vÒ vÊn ®Ò nµy cßn rÊt eo hÑp. Ch¬ng nµy ®îc so¹n th¶o c¨n b¶n dùa vµo tµi liÖu “BÖnh häc thñy s¶n” cña c¸c t¸c gi¶ §ç ThÞ Hßa - Bïi Quang TÒ - NguyÔn H÷u Dung - NguyÔn ThÞ Muéi do Nhµ xuÊt b¶n N«ng nghiÖp Ên hµnh n¨m 2004. 10.1. MIÔN DÞCH HäC C¸C LOµI C¸ X¦¥NG 10.1.1. MiÔn dÞch kh«ng ®Æc hiÖu ë c¸c loµi c¸ x¬ng, hÖ thèng miÔn dÞch kh«ng ®Æc hiÖu còng ®ãng vai trß rÊt quan träng trong phßng vÖ ®èi víi c¸c t¸c nh©n g©y bÖnh vµ cã mét sè ®Æc ®iÓm kh¸c víi c¸c ®éng vËt trªn c¹n. VÒ c¨n b¶n, hÖ thèng miÔn dÞch kh«ng ®Æc hiÖu cña ®éng vËt thñy s¶n còng bao gåm c¸c yÕu tè sau: a. Hµng rµo vËt lý . DÞch nhên Toµn bé vá bäc c¬ thÓ c¸ (da, mang vµ ruét) ®îc bao phñ bëi mét líp dÞch nhên cã t¸c dông ng¨n chÆn vµ röa tr«i c¸c t¸c nh©n g©y bÖnh. Møc ®é s¶n sinh dÞch nhên gia t¨ng khi - 118 -
ph¶n øng l¹i víi c¸c t¸c nh©n g©y bÖnh truyÒn nhiÔm hay c¸c kÝch thÝch vËt lý, ho¸ häc. DÞch nhên cña c¸ còng cã tÝnh ®éc ®èi víi mét sè vi sinh vËt do c¸c yÕu tè hãa häc dÞch thÓ tõ trong c¬ thÓ tiÕt ra. . Da Kh¸c víi c¸c ®éng vËt cã x¬ng sèng bËc cao, líp biÓu b× cña da c¸ ®îc cÊu t¹o bëi c¸c tÕ bµo sèng kh«ng ho¸ sõng. Sù toµn vÑn cña líp biÓu b× lµ thiÕt yÕu ®Ó duy tr× c©n b»ng thÈm thÊu vµ lo¹i trõ vi sinh vËt. Khi bÞ tæn th¬ng líp biÓu b× ®îc phôc håi nhanh chãng, qu¸ tr×nh nµy liªn quan ®Õn sù vËn chuyÓn tÕ bµo Malphighi tõ vïng l©n cËn ®Õn ®Ó bao phñ bÒ mÆt vÕt th¬ng. §©y lµ c¬ chÕ hoµn toµn kh¸c víi c¬ chÕ t¹o v¶y ë vÕt th¬ng cña ®éng vËt cã vó. Líp biÓu b× cßn cã thÓ dµy lªn do sù ph× ®¹i cña c¸c tÕ bµo malphighi khi bÞ c¸c yÕu tè bÊt lîi kÝch thÝch, nhê ®ã lµm gi¶m thiÓu tèi ®a sù tæn th¬ng biÓu m«. . Mang Mang c¸ ®îc cÊu thµnh bëi líp biÓu m« máng manh ®Ó t¹o nªn mét diÖn tÝch rÊt lín cho sù thu oxy trong qu¸ tr×nh h« hÊp. Mang c¸ ®îc xem lµ con ®êng x©m nhËp quan träng cña c¸c t¸c nh©n vi sinh vËt. Mang c¸ ®îc b¶o vÖ bëi viÖc s¶n xuÊt dÞch nhên vµ sù nh¹y c¶m cña líp tÕ bµo biÓu b×, c¸c tÕ bµo nµy cã thÓ ph× ®¹i khi cã sù c¶m nhiÔm qua mang cña c¸c t¸c nh©n vi sinh vËt, nh Mycobacteria. Mang cßn lµ n¬i tËp trung nhiÒu lo¹i ®¹i thùc bµo t¹o thµnh mét líp däc theo tÜnh m¹ch mang. . èng tiªu ho¸ èng tiªu ho¸ ®îc phñ líp dÞch nhÇy t¬ng tù nh ë da, tuy nhiªn, chøc n¨ng tiªu ho¸ cña ruét cßn t¹o nªn mét m«i trêng bÊt lîi ®èi víi c¸c t¸c nh©n g©y bÖnh nh pH thÊp (ë c¸c loµi cã d¹ dµy) vµ viÖc tiÕt men tiªu ho¸, dÞch mËt. b. Hµng rµo hãa häc DÞch c¬ thÓ, kÓ c¶ dÞch nhÇy, chøa mét tËp hîp c¸c chÊt hãa häc hoµ tan cã chøc n¨ng b¶o vÖ c¬ thÓ b»ng c¸ch øc chÕ sù sinh trëng cña vi sinh vËt hoÆc lµm trung hoµ c¸c enzyme cÇn thiÕt cho vi sinh vËt. C¸c yÕu tè nµy bao gåm: . C¸c nh©n tè øc chÕ sinh trëng Th«ng qua ho¹t ®éng chia sÎ c¸c chÊt dinh dìng thiÕt yÕu cña vi sinh vËt, c¸c nh©n tè nµy øc chÕ sù sinh trëng cña vi sinh vËt hoÆc c¶n trë qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt cña chóng. * Transferrin: Transferrin lµ mét ph©n tö protein cã trong huyÕt thanh cña mäi ®éng vËt cã x¬ng sèng cã kh¶ n¨ng kÕt hîp rÊt chÆt chÏ víi ion s¾t, lµ nh©n tè sinh trëng víi mäi loµi sinh vËt. Transferrin rÊt ®a d¹ng vÒ mÆt di truyÒn, cã lÏ ®iÒu nµy ph¶n ¸nh tÝnh chÊt thÝch nghi miÔn dÞch ®èi víi sù c¹nh tranh cña vi sinh vËt. VÝ dô: sù mÉn c¶m ®èi víi vi khuÈn g©y bÖnh ë thËn ë mét sè dßng c¸ håi so víi c¸c dßng kh¸c cã sù kh¸c biÖt mµ sù kh¸c biÖt nµy cã liªn quan ®Õn sù kh¸c nhau kiÓu gen cña transferrin. Transferrin c¹nh tranh ion s¾t víi vi sinh vËt t¹o hiÖu qu¶ øc chÕ vi khuÈn vµ nÊm. NhiÒu lo¹i vi sinh vËt s¶n xuÊt Sideropho liªn kÕt víi s¾t ®Ó c¹nh tranh víi transferrin. NhiÒu chÊt t¬ng tù transferrin còng ®îc ph¸t hiÖn ë c¸c ®éng vËt cã x¬ng sèng bËc cao nh lactoferrin trong dÞch nhÇy vµ s÷a cña ®éng vËt cã vó, conalbumin trong lßng tr¾ng trøng gµ, nhng cha ph¸t hiÖn ë c¸. * Interferon: Interferon xuÊt hiÖn trong c¬ thÓ c¸ sau khi nhiÔm virus, ho¹t tÝnh cña Interferon ®Ò kh¸ng víi virus ë c¸ ®· ®îc chøng minh invitro vµ kh¶ n¨ng b¶o vÖ c¸ khái c¶m nhiÔm virus cña interferon còng ®· ®îc chøng minh th«ng qua c¸c thÝ nghiÖm g©y c¶m nhiÔm virus thô ®éng. Interferon ë c¸ cã khèi lîng ph©n tö kho¶ng 26000 Daltons vµ ®iÓm ®¼ng ®iÖn lµ 5,3. * C¸c nh©n tè øc chÕ enzyme - 119 -