Giáo trình môn học Môi trường và tài nguyên

Nội dung text: Giáo trình môn học Môi trường và tài nguyên

1. Môi trường và tài nguyên
2. Chæång 1 CAÏC KHAÏI NIÃÛM CÅ BAÍN VÃÖ MÄI TRÆÅÌNG VAÌ TAÌI NGUYÃN 1.1. KHOA HOÜC MÄI TRÆÅÌNG Khoa hoüc mäi træåìng nghiãn cæïu mäúi quan hãû giæîa mäi træåìng vaì con ngæåìi trong quaï trçnh phaït triãøn cuía xaî häüi. Hay noïi mäüt caïch khaïc khoa hoüc mäi træåìng nghiãn cæïu mäi træåìng säúng trong caïc mäúi quan hãû kinh tãú xaî häüi nhàòm âaím baío hiãûu quaí sæí duûng, baío täön taïi taûo vaì laìm phong phuï hån cháút læåüng cuía mäi træåìng säúng. Khoa hoüc mäi træåìng laì mäüt ngaình khoa hoüc ráút räüng låïn, phæïc taûp vaì coï tênh liãn ngaình cao, âæåüc dæûa trãn cå såí cuía nhiãöu ngaình khoa hoüc tæû nhiãn, xaî häüi vaì cäng nghãû nhæ sinh thaïi hoüc, sinh hoüc, thäø nhæåîng hoüc, âaûi dæång hoüc 1.2 CAÏC KHAÏI NIÃÛM CÅ BAÍN VÃÖ MÄI TRÆÅÌNG 1.2.1- Khaïi niãûm mäi træåìng : Mäi træåìng bao gäöm caïc yãúu täú tæû nhiãn vaì yãúu täú váût cháút nhán taûo quan hãû máût thiãút våïi nhau, bao quanh con ngæåìi, coï aính hæåíng âãún âåìi säúng, saín xuáút, sæû täön taûi vaì phaït triãøn cuía con ngæåìi vaì thiãn nhiãn - (Luáût baío vãû mäi træåìng). Báút cæï mäüt váût thãø, mäüt sæû kiãûn naìo cuîng täön taûi vaì diãùn biãún trong mäi træåìng. Mäi træåìng säúng laì täøng håüp caïc âiãöu kiãûn bãn ngoaìi coï aính hæåíng tåïi sæû säúng vaì phaït triãøn cuía caïc cå thãø säúng. Mäi træåìng säúng cuía con ngæåìi laì täøng håüp caïc âiãöu kiãûn váût lyï, hoïa hocü sinh hoüc, xaî häüi bao quanh vaì coï aính hæåíng tåïi sæû säúng vaì phaït triãøn cuía caï nhán vaì cäüng âäöng con ngæåìi. Mäi træåìng säúng cuía con ngæåìi laì caí vuî truû bao la, trong âoï coï hãû màût tråìi bao gäöm traïi âáút laì bäü pháûn aính hæåíng træûc tiãúp vaì roî rãût nháút âäúi våïi con ngæåìi. 1.2.2- Cáúu truïc cuía mäi træåìng: Trong mäi træåìng säúng luän coï sæû täön taûi vaì tæång taïc giæîa caïc thaình pháön vä sinh vaì hæîu sinh. Vãö màût váût lyï traïi âáút âæåüc chia laìm 3 quyãøn vä sinh : khê quyãøn, thuíy quyãøn vaì âëa quyãøn. Chuïng âæåüc cáúu thaình båíi caïc nguyãn täú váût cháút vaì chæaï âæûng nàng læåüng dæåïi caïc daûng khaïc nhau: quang nàng, thãú nàng, cå nàng, âiãûn nàng, hoïa nàng 1
3. Vãö màût sinh hoüc trãn traïi âáút coï sinh quyãøn bao gäöm caïc cå thãø säúng vaì nhæîng bäü pháûn cuía thaình pháön vä sinh taûo nãn mäi træåìng säúng cuía caïc cå thãø naìy. 1. Thaûch quyãøn (mäi træåìng âáút): Laì låïp voí traïi âáút coï âäü daìy 60-70 km trãn pháön luûc âëa vaì 2-8 km dæåïi âaïy âaûi dæång. Tênh cháút váût lyï vaì thaình pháön hoïa hoüc cuía thaûch quyãøn tæång âäúi äøn âënh , coï aính hæåíng to låïn âãún sæû säúng trãn traïi âáút. 2. Thuíy quyãøn (mäi træåìng næåïc) Laì pháön næåïc cuía traïi âáút bao gäöm âaûi dæång, säng, häö, suäúi, næåïc ngáöm, bàng tuyãút vaì håi næåïc Täøng læåüng næåïc 1454,7.106 km3, læåüng næåïc naìy nãúu phuí lãn bãö màût traïi âáút seî taûo nãn 1 låïp næåïc daìy 0,3-0,4 m bao gäöm næåïc màûn, næåïc ngoüt vaì næåïc låü. Thuíy quyãøn âoïng 1 vai troì cæûc kyì quan troüng , khäng thãø thiãúu âæåüc trong viãûc duy trç cuäüc säúng cuía con ngæåìi, sinh váût vaì cán bàòng khê háûu toaìn cáöu. 3. Khê quyãøn ( mäi træåìng khäng khê ) Laì låïp khäng khê bao quanh traïi âáút. Khê quyãøn âoïng vai troì cæûc kyì quan troüng trong viãûc duy trç sæû säúng vaì quyãút âënh tênh cháút khê háûu thåìi tiãút trãn traïi âáút. 4. Sinh quyãøn : Bao gäöm caïc cå thãø säúng, thaûch quyãøn, thuíy quyãøn vaì khê quyãøn taûo nãn mäi træåìng säúng cuía sinh váût. Hay noïi mäüt caïch khaïc sinh quyãøn laì thaình pháön mäi træångì coï täön taûi sæû säúng. Sinh quyãøn gäöm caïc thaình pháön hæîu sinh (coï sæû säúng ) vaì thaình pháön vä sinh coï quan hãû chàût cheî vaì tæång taïc phæïc taûp våïi nhau. Khaïc våïi caïc quyãøn váût lyï vä sinh, sinh quyãøn ngoaìi váût cháút vaì nàng læåüng coìn chæïa caïc thäng tin sinh hoüc våïi taïc duûng duy trç cáúu truïc vaì cå chãú täön taûi, phaït triãøn cuía caïc váût säúng. Daûng thäng tin phæïc taûp vaì phaït triãøn cao nháút laì trê tuãû con ngæåìi coï taïc âäüng ngaìy caìng maûnh meî âãún sæû täön taûi vaì phaït triãøn cuía traïi âáút. Nhæîng biãún âäøi sáu räüng, maûnh meî trãn traïi âáút, cungî nhæ nhæîng hoaût âäüng ban âáöu cuía con ngæåìi åí trong vuî truû âãöu do trê tuãû con ngæåìi taûo nãn. Tæì nháûn thæïc âoï hçnh thaình khaïi niãûm trê quyãøn. Trê quyãøn bao gäöm caïc bäü pháûn cuía traïi âáút, taûi âoï coï taïc âäüng cuía trê tuãû con ngæåìi. Trê quyãøn chênh laì nåi âang xaíy ra nhæîng taïc âäüng to låïn vãö mäi træåìng maì khoa hoüc mäi træåìng cáön âi sáu nghiãn cæïu. 1.2.3- Caïc chæïc nàng cå baín cuía mäi træåìng : Âäúi våïi mäüt caï thãø con ngæåìi, cuîng nhæ våïi cäüng âäöng nhiãöu ngæåìi vaì caí xaî häüi loaìi ngæåìi, mäi træåìng säúng coï thãø xem laì coï 3 chæïc nàng cå baín : • Mäi træåìng laì khäng gian säúng cuía con ngæåìi. • Mäi træåìng la ì nåi cung cáúp taìi nguyãn cáön thiãút cho cuäüc säúng vaì hoaût âäüng saín xuáút cuía con ngæåìi. 2
4. • Mäi træåìng laì nåi chæïa âæûng caïc phãú thaíi do con ngæåìi taûo ra trong cuäüc säúng vaì hoaût âäüng saín xuáút cuía mçnh. 1. Mäi træåìng laì khäng gian säúng cuía con ngæåìi: Trong cuäüc säúng cuía mçnh con ngæåìi cáön coï mäüt khäng gian säúng vaì hoaût âäüng våïi mäüt phaûm vi (âäü låïn) cuîng nhæ mäüt cháút læåüng nháút âënh. Traïi âáút, bäü pháûn mäi træåìng gáön guîi nháút cuía loaìi ngæåìi trong haìng tràm triãûu nàm qua khäng thay âäøi vãö âäü låïn. Trong khi âoï dán säú loaìi ngæåìi trãn traïi âáút laûi tàng lãn theo cáúp säú nhán. Diãûn têch bçnh quán âáöu ngæåìi theo âoï âaî giaím suït ráút nhanh choïng (baíng1.1). Baíng 1.1 : Quaï trçnh tàng træåíng dán säú vaì thu heûp diãûn têch bçnh quán âáöu ngæåìi trãn thãú giåïi: Nàm -106 - 105 104 0 1650 1840 1930 1994 2010 Dán säú ( triãûu ) 0,125 1,0 5,0 200 545 1000 2000 5000 7000 Diãûn têch âáút /ngæåìi.ha 120000 15000 3000 75 27,5 15 7,5 3,0 1,88 Sæû haûn chãú khäng gian säúng coìn bë sæû phán bäú khäng âãöu vãö máût âäü dán säú caìng laìm thãm càng thàóng. Taûi caïc vuìng âä thë, khu cäng nghiãûp, vuìng thám canh näng nghiãûp diãûn têch âáút bçnh quán âáöu ngæåìi chè bàòng 1/100 tháûm chê 1/1000 trë säú trung bçnh trãn toaìn traïi âáút. Mäüt säú âãö taìi nghiãn cæïu cho tháúy ràòng máût âäü dán säú quaï âäng âuïc dáùn âãún sæû máút äøn âënh xaî häüi, tan våî gia âçnh, treí em khäng âæåüc nuäi dæåîng giaïo duûc chu âaïo, täüi phaûm tàng nhiãöu. Khäng gian säúng quaï cháût chäüi goì boï, con ngæåìi seî bë æïc chãú, hãû thäúng näüi tiãút bë âaío läün, tæì âáy sinh ra nhiãöu càn bãûnh tháön kinh, tuáön hoaìn, ung thæ vaì dãù daìng bë caïc nguäön bãûnh khaïc xám nháûp. Con ngæåìi âoìi hoíi khäng gian säúng khäng chè vãö phaûm vi räüng låïn maì coìn caí vãö cháút læåüng. Khäng gian säúng coï cháút læåüng cao træåïc hãút phaíi saûch seî , tinh khiãút, cuû thãø laì khäng khê, âáút, næåïc tiãúp xuïc våïi con ngæåìi vaì âæåüc con ngæåìi sæí duûng khäng chæïa hoàûc chæïa êt cháút báøn, âäüc haûi âäúi våïi sæïc khoíe cuía con ngæåìi, caính quan tæåi âeûp haìi hoìa, thoía maîn vãö tháøm myî vaì tám lyï cuía con ngæåìi. 2. Mäi træåìng laì nåi cung cáúp taìi nguyãn : Mäi træåìng laì nåi con ngæåìi khai thaïc nguäön læûc vãö váût liãûu, nàng læåüng cáön thiãút cho cuäüc säúng vaì saín xuáút cuía mçnh. Táút caí caïc nãön saín xuáút tæì sàn bàt,õ haïi læåüm, qua näng nghiãûp âãún cäng nghiãûp âãöu phaíi sæí duûng caïc nguyãn liãûu : âáút, næåïc, khäng khê, khoaïng saín láúy tæì traïi âáút vaì caïc daûng nàng læåüng cuíi, gäù, than, dáöu khê, nàõng, gioï bàõt nguäön tæì nàng læåüng màût tråìi hoàûc nàng læåüng nguyãn tæí khai thaïc tæì nàng læåüng tiãöm taìng trong váût cháút cáúu thaình traïi âáút. Våïi sæû phaït triãøn cuía vàn minh loaìi ngæåìi nhiãöu nguäön váût liãûu thiãn nhiãn khäng taïi taûo trãn traïi âáút ngaìy caìng suy giaím. Âãø khàõc phuûc tçnh traûng naìy con ngæåìi tiãún haình thàm doì, khaío saït, khai thaïc caïc taìi nguyãn tiãöm taìng trong loìng âáút, dæåïi biãøn caí âãø coï thãm nguyãn liãûu måïi. Khoa hocü vaì cäng nghãû cuîng âaî âæåüc sæí duûng vaì chãú taûo nãn caïc váût liãûu nhán taûo thay thãú váût liãûu thiãn nhiãn hoàûc täø håüp caïc tênh nàng cuía váût liãûu thiãn 3
5. nhiãn trong mäüt váût liãûu nhán taûo. Váût liãûu måïi trong nhiãöu træåìng håüp laì nhán täú taûo nãn nhæîng tiãún bäü quan troüng vãö khoa hoüc vaì cäng nghãû. Nhæng mäüt säú træåìng håüp gáy nãn nhæîng váún âãö gay cáún cuía mäi træåìng nhæ mäüt säú nhæûa täøng håüp khäng thãø phán huíy theo con âæåìng tæû nhiãn hay mäüt säú hoïa cháút træì sáu diãût coí coï chu kyì phán huíy keïo daìi nhiãöu nàm. 3. Mäi træåìng laì nåi chæïa âæûng phãú thaíi : Trong sæí duûng nguyãn liãûu vaì nàng læåüng trong cuäüc säúng sinh hoaût vaì saín xuáút cuía mçnh con ngæåìi chæa bao giåì vaì háöu nhæ khäng bao giåì âaût hiãûu suáút 100%. Noïi caïch khaïc con ngæåìi luän luän taûo ra phãú thaíi : phãú thaíi sinh hoatû vaì phãú thaíi saín xuáút. Mäi træåìng chênh laì nåi chæïa âæûng caïc phãú thaíi âoï. Trong caïc xaî häüi chæa cäng nghiãûp hoïa, máût âäü dán säú tháúp, caïc phãú thaíi thæåìng âæåüc taïi sæí duûng. Caïc cháút baìi tiãút âæåüc duìng laìm phán boïn, caïc phãú thaíi tæì näng, lám saín âæåüc duìng laìm thæïc àn gia suïc hoàûc nhiãn liãûu. Nhæîng caïi khäng thãø taïi sæí duûng, taïi chãú thæåìng âæåüc phán huíy tæû nhiãn båíi vi sinh váût sau mäüt thåìi gian tæång âäúïi ngàõn âãø tråí laûi thaình håüp cháút hoàûc nguyãn täú duìng laìm nguyãn liãûu cho quaï trçnh saín xuáút måïi. Trong xaî häüi cäng nghiãûp hoïa, máût âäü dán säú cao, læåüng phãú thaíi thæåìng ráút låïn, khäng âuí nåi chæïa âæûng, quaï trçnh phán huíy tæû nhiãn khäng âuí sæïc xæí lyï. Nhiãöu cháút phãú thaíi khäng thãø phán huíy tæû nhiãn hoàûc coï âäüc tênh ráút cao täön taûi våïi mäüt læåüng nhoí. Váún âãö chæïa âæûng vaì xæí lyï phãú thaíi tråí thaình váún âãö càng thàóng cuía mäi træåìng. 1.2.4- Phán loaûi mäi træåìng: Tuìy theo muûc âêch vaì näüi dung nghiãn cæïu mäi træåìng säúng cuía con ngæåìi âæåüc phán thaình mäi træåìng thiãn nhiãn, mäi træåìng nhán taûo vaì mäi træåìng xaî häüi. - Mäi træåìng thiãn nhiãn bao gäöm caïc nhán täú thiãn nhiãn: váût lyï, hoïa hoüc vaì sinh hoüc täön taûi khaïch quan ngoaìi yï muäún cuía con ngæåìi hoàûc êt chëu sæû chi phäúi cuía con ngæåìi. - Mäi træåìng nhán taoû bao gäöm nhæîng nhán täú váût lyï sinh hoüc, xaî häüi do con ngæåìi taûo nãn vaì chëu sæû chi phäúi cuía con ngæåìi. - Mäi træåìng xaî häüi bao gäöm caïc mäúi quan hãû giæîa ngæåìi vaì ngæåìi taûo nãn sæû thuáûn låüi hoàûc tråí ngaûi cho sæû täön taûi vaì phaït triãøn cuía caï nhán vaì cäüng âäöng cuía con ngæåìi. Sæû phán chia naìy chè âãø phuûc vuû muûc âêch nghiãn cæïu, phán têch caïc hiãûn tæåüng phæïc taûp trong mäi træåìng. Trong thæûc tãú caí 3 loaûi mäi træåìng cuìng täön taûi, xen láùn vaìo nhau vaì tæång taïc våïi nhau hãút sæïc chàût cheî. Caïc thaình pháön mäi træåìng khäng täön taûi åí traûng thaïi ténh maì luän coï sæû chuyãøn hoïa å í trong tæû nhiãn, diãùn ra theo chu trçnh vaì thäng thæåìng åí daûng cán bàòng. 1.3. TAÌI NGUYÃN 1.3.1- Khaïi niãûm: Theo nghéa räüng taìi nguyãn laì cuía caíi nghéa laì táút caí nhæîng gç coï thãø duìng vaìo mäüt muûc âêch haình âäüng naìo âoï. Trong khoa hoüc mäi træåìng taìi nguyãn laì táút caí nhæîng gç coï 4
6. trong thiãn nhiãn vaì trong xaî häüi coï thãø phuûc vuû cuäüc säúng, saín xuáút vaì caïc hoaût âäüng khaïc cuía con ngæåìi. Hay noïi mäüt caïch khaïc taìi nguyãn bao gäöm táút caí caïc nguäön váût liãûu , nàng læåüng, thäng tin coï trãn traïi âáút vaì trong khäng gian vuî truû maì con ngæåìi coï thãø sæí duûng phuûc vuû cuäüc säúng vaì sæû phaït triãøn cuía mçnh. 1.3.2- Phán loaûi taìi nguyãn: Taìi nguyãn coï thãø phán thaình 2 loaûi chênh: taìi nguyãn thiãn nhiãn vaì taìi nguyãn con ngæåìi. - Taìi nguyãn thiãn nhiãn laì nhæîng taìi nguyãn coï sàôn trong tæû nhiãn, con ngæåìi coï thãø khai thaïc, gia cäng chãú biãún âãø sæí duûng vaìo nhæîng muûc âêch nháút âënh. Âáút, næåïc, ræìng, biãøn, khoaïng san í laì taìi nguyãn thiãn nhiãn. - Taìi nguyãn con ngæåìi laì sæïc lao âäüng chán tay, trê thæïc, täø chæïc, thãø chãú xaî häüi táûp quaïn, tên ngæåîng âem laûi cho xaî häüi sæïc maûnh vaì khaí nàng haình âäüng coï hiãûu quaí hån. Âäüi nguî cäng nhán, caïn bäü, ngæåìi quaín lyï, phaïp luáût, cå quan quaín lyï kinh tãú, âoaìn thãø xaî häüi, tän giaïo laì nhæîng taìi nguyãn con ngæåìi. Taìi nguyãn thiãn nhiãn laûi coï thãø phán thaình taìi nguyãn váût liãûu , taìi nguyãn nàng læåüng vaì taìi nguyãn thäng tin . - Taìi nguyãn váût liãûu laì nhæîng taìi nguyãn cáúu taûo bàòng caïc nguyãn täú váût cháút coï åí trãn traïi âáút . - Taìi nguyãn nàng læåüng bao gäöm nàng læåüng màût tråìi vaì caïc dánù xuáút cuía noï (nhæ nàng læåüng næåïc, gioï, soïng ), nàng læåüng âëa nhiãût vaì nàng læåüng haût nhán. - Taìi nguyãn thäng tin laì taìi nguyãn di truyãön sinh hoüc nàòm trong gen caïc sinh váût. Trong sæí duûng cuû thãø ngæåìi ta chia ra taìi nguyãn âáút , taìi nguyãn næåïc, taìi nguyãn khê háûu, taìi nguyãn sinh váût , taìi nguyãn lao âäüng Theo khaí nàng taïi taûo, taìi nguyãn âæåüc phán thaình taìi nguyãn taïi taûo âæåüc vaì taìi nguyãn khäng taïi taûo âæåüc. - Taìi nguyãn taïi taûo âæåüc laì taìi nguyãn coï thãø tæû duy trç hoàûc âæåüc bäø sung mäüt caïch liãn tuûc, coï thãø âæåüc thay thãú hoàûc phuûc häöi sau mäüt thåìi gian våïi âiãöu kiãûn phuì håüp. Vê duû nhæ nàng læåüng màût tråìi, cáy träöng, váût nuäi, nguäön næåïc, khäng khê - Taiì nguyãn khäng thãø taïi taûo âæåüc laì taìi nguyãn täön taûi mäüt caïch coï haûn, seî máút âi hoàûc hoaìn toaìn biãún âäøi, khäng coìn giæî âæåüc tênh cháút ban âáöu sau quaï trçnh sæí duûng nhæ taìi nguyãn khoaïng saín, dáöu moí , caïc thäng tin di truyãön cho âåìi sau bë mai mäüt. Theo sæû täön taûi, ngæåìi ta chia taìi nguyãn thaình caïc loaûi taìi nguyãn dãù máút vaì taìi nguyãn khäng bë máút. - Taìi nguyãn dãù máút coï thãø phuûc häöi hoàûc khäng phuûc häöi âæåüc. Taìi nguyãn phuûc häöi âæåüc laì taìi nguyãn coï thãø âæåüc thay thãú hoàûc phuûc häöi sau mäüt thåìi gian våïi âiãöu kiãûn phuì håüp, vê duû nhæ cáy träöng, con váût nuäi, nguäön næåïc bë nhiãùm báøn. 5
7. - Taìi nguyãn khäng bë máút bao gäöm taìi nguyãn vuî truû (bæïc xaû màût tråìi, nàng læåüng thuíy triãöu ), taìi nguyãn khê háûu (nhiãût, áøm cuía khê quyãøn, nàng læåüng cuía gioï ) vaì taìi nguyãn næåïc. 1.3.3- Âàûc tênh cå baín cuía mäüt säú taìi nguyãn phäø biãún nháút: 1. Taìi nguyãn âáút : Taìi nguyãn âáút laì taìi nguyãn váût liãûu coï yï nghéa cæûc kyì quan troüng âäúi våïi con ngæåìi. Âáút laì cå såí cuía chäù åí; âëa baìn khai thaïc caïc taìi nguyãn näng, lám, ngæ nghiãûp; nåi xáy dæûng caïc cå såï saín xuáút cäng nghiãûp vaì caïc cå såí haû táöng cuía xaî häüi. Vãö säú læåüng taìi nguyãn âáút xaïc âënh theo diãûn têch. Vãö cháút læåüng, xaïc âënh theo âäü phç nhiãu cáön thiãút cho saín xuáút näng nghiãûp vaì caïc nhu cáöu sæí duûng khaïc. Theo taìi liãûu quan tràõc viãùn thaïm,vaìo khoaíng cuäúi tháûp kyí 1980 täøng säú diãûn têch trãn traïi âáút laì 14777 triãûu ha, trong âoï 1527 triãûu ha bë bàng bao phuí vaì 13250 triãûu ha coï màût âáút. Trong diãûn têch âoï coï 12% laì âáút canh taïc, 24%laì âáút âäöng coí cho chàn nuäi, 32%laì âáút ræìng, 32% laì âáút cæ truï vaì âáút âáöm láöy ngáûp màûn hoàûc ngáûp ngoüt. Tyí lãû caïc loaûi âáút thay âäøi ráút nhiãöu tuìy theo âiãöu kiãûn thiãn nhiãn vaì trçnh âäü phaït triãøn kinh tãú xaî häüi cuía tæìng næåïc vaì tæìng vung.ì Âáút coï tiãöm nàng khai thaïc näng nghiãûp trãn toaìn traïi âáút khoaíng 3200 triãûu ha, hiãûn nay måïi khai thaïc 1500 triãûu ha. Taìi nguyãn âáút trãn thãú giåïi nhçn chung âang åí tçnh traûng suy thoaïi nghiãm troüng do bë khai thaïc quaï mæïc våïi nhæîng phæång thæïc khäng thêch håüp, do phaï hoaûi táöng phuí gáy xoïi moìn, ræía träi. ÅÍ Hoa Kyì bçnh quán mäùi nàm khoaíng 8.5 triãûu ha bë næåïc vaì gioï xoïi cuäún âi khoaíng 25.000 triãûu táún âáút maìu måî. Trãn mäùi ha âáút canh taïc trung bçnh bë xoïi moìn tæì 1.8 - 3.4 táún âáút / nàm. Læåüng âáút dinh dæåîng bë ræîa träi vaìo khoaíng 5.4 - 8.4 triãûu táún haìng nàm, tæång âæång våïi sæû máút âi cuía 30 - 50 triãûu táún læång thæûc. Biãún âäøi khê háûu kãút håüp biãûn phaïp sæí duûng âáút khäng håüp lyï gáy ra sa maûc hoïa. Æåcï tênh âãún nay 10% âáút coï tiãöm nàng khai thaïc näng nghiãûp trãn traïi âáút bë sa maûc hoïa. Sa maûc Sahara åí Bàõc Phi mäùi nàm tiãún vãö Âëa Trung Haíi haìng tràm meït, laìm máút âi hàòng nàm khoaíng 100.000 ha âáút näng nghiãûp vaì âäöng coí. Caïc biãûn phaïp laìm âáút , boïn phán, tæåïi tiãu vaì xaí thaíi næåïc khäng håüp lyï cuîng gáy ra tçnh traûng âáút bë ä nhiãùm båíi caïc cháút âäüc. Haìng nàm15% âáút trãn toaìn cáöu bë suy thoaïi vç lyï do nhán taûo. Trong âoï suy thoaïi vç xoïi moìn do næåïc 55.7%, do gioï 28%, 12,1% do máút dinh dæåîng. ÅÍ Trung Quäúc diãûn têch âáút bë suy thoaïi 280 triãûu ha, chiãúm 30% laînh thäø, åí ÁÚn Âäü máút 3,7 triãûu ha âáút träöng troüt mäùi nàm, khu væûc Cháu AÏ Thaïi Bçnh Dæång 860triãûu ha âáút bë hoang maûc hoïa. Næåïc ta co ï trãn 33 triãûu ha âáút, hiãûn nay âæåüc phán bäú sæí duûng nhæ sau : - Saín xuáút näng nghiãûp 6993.103ha. - Âáút coï ræìng 9395.103ha. - Âáút chuyãn duìng ( giao thäng , væûc næåïc , moí ) 972.103ha. 6
8. - Âáút åí 818 ha. - Âáút boí hoang chæa duìng 14925.103ha. (gäöm âáút bàòng 1035.103ha , âáút âäöi nuïi 11268.103ha). Saín xuáút näng nghiãûp âæåüc phán thaình 7 vuìng kinh tãú khaïc nhau: vuìng Trung du miãön nuïi Bàõc Bäü, vuìng âäöng bàòng säng Häöng, vuìng duyãn haíi Bàõc Trung Bäü, vuìng duyãn haíi Nam Trung Bäü, vuìng Táy Nguyãn, vuìng Âäng Nam Bäü vaì âäöng bàòng säng Cæíu Long. Âáút saín xuáút näng nghiãûp chuí yãúu åí âäöng bàòng säng Häöng vaì âäöng bàòng säng Cæíu Long. Coï khoaíng trãn 5triãûu ha âáút träöng cáy haìng nàm, trong säú naìy coï khoaíng trãn 4 tiãûu ha âáút träöng luïa. Diãûn têch âáút an toaìn hån 2 triãûu ha , coï khoaíng gáön 3 triãûu ha âáút hoàûc bë nhiãùm màûn hoàûc bë pheìn. Âáút luïa haìng nàm bë thu heûp haìng vaûn ha do bë láún chiãúm âãø laìm âáút åí vaì xáy dæûng cäng trçnh. Do naûn phaï ræìng hiãûn nay 11 triãuû ha âäöi nuïi âaî tråí thaình âäöi nuïi troüc. Do âoï baío vãû vaì sæí duûng håüp lyï taìi nguyãn âáút âaî tråí thaình nhiãûm vuû hãút sæïc quan troüng baío vãû mäi træåìng vaì phaït triãøn bãön væîng . 1. Taìi nguyãn ræìng : Ræìng laì bäü pháûn hãút sæïc quan troüng trong mäi træåìng säúng cuía con ngæåìi. Ræìng cung cáúp cho con ngæåìi nhæîng váût liãûu cáön thiãút, taïc âäüng træûc tiãúp âãún sæû täön taûi vaì cháút læåüng cuía caïc taìi nguyãn khaïc, nhæ khäng khê, âáút, næåïc vaì taûo ra nhæîng âiãöu kiãûn thuáûn låüi cho âåìi säúng vaì saín xuáút cuía con ngæåìi . Trong lëch sæí traïi âáút , khi con ngæåìi xuáút hiãnû thç ræìng nguyãn thuíy chiãúm lénh táút caí màût âáút træì vuìng âaìi nguyãn vaì sa maûc. ÅÍ vuìng än âåïi phäø biãún laì ræìng Taiga, åí vuìng xêch âaûo vaì nhiãût âåïi laì ræìng mæa nhiãût âåïi. Ræìng coï quan hãû chàût cheî våïi âáút, ræìng tham gia vaìo sæû hçnh thaình ì phaït triãøn cuía âáút vaì baío vãû âáút. Âáút laûi laì nguäön váût liãûu nuäi dæåîng ræìng, cho pheïp ræìng sinh træåíng vaì phaït triãøn. Âáút ræìng háöu nhæ tæû boïn phán, caình laï råi ruûng tæì cáy âæåüc vi sinh váût phán huíy âæa tråí vãö daûng caïc nguyãn täú dinh dæåîng cáön cho cáy háúp thuû âãø sinh træåíng. Dæåïi taïn laï cáy ræìng thuáön loaûi læåüng muìn lãn tåïi 5-10 táún/ha/nàm, våïi mæïc tàng træåíng 300- 500taû/ha.nàm. Ræìng coï taïc duûng âiãöu hoìa khê háûu do låïp thæûc váût nhiãöu táöng tiãúp nháûn aïnh saïng màût tråìi ngàn caín viãûc hun noïng màût âáút. Ræìng ngàn caïch caïc luäöng gioï baîo baío vãû caïc khu dán cæ hoàûc näng nghiãûp. Ræìng laì nguäön tiãu thuû khê CO2 vaì cung cáúp khê O2. Haììng nàm qua caïc phaín æïng quang håüp 1 ha ræìng âæa vaìo khê quyãøn khoaíng 16 táún äxy tæû do, ræìng thäng 30 táún /ha, coìn cáy träöng chè tæì 3-10 táún /ha. Ræìng coï taïc duûng âiãöu tiãút doìng chaíy säng ngoìi våïi viãûc giæî næåïc trãn læu væûc trong muìa mæa luî vaì cung cáúp laûi trong muìa mæa kiãût. Do âoï ræìng laìm cho luî luût vaì haûn haïn båït nghiãm troüng, chãú âäü thuíy vàn trãn caïc læu væûc coï ræìng tråí nãn âiãöu hoìa hån. Ræìng coìn coï giaï trë du lëch, phong caính, thãø thao. Ræìng laì nåi taìng træî taìi nguyãn sinh váût hoang daûi. Trong nãön kinh tãú så khai ræìng laì nguäön cung cáúp læång thæûc, thæûc pháøm chênh cho con ngæåìi. Trong nãön vàn minh näng nghiãûp taìi nguyãn sinh váût goïp pháön 7
9. nháút âënh vaìo nguäön læång thæûc, thæûc pháøm vaì coï vai troì quan troüng do caïc cäng duûng, pháøm cháút âàûc biãût cuía caïc saín pháøm sinh váût tæì ræìng. Trong caïc næåïc cäng nghiãûp hoïa nguäön gen tæì caïc sinh váût quê hiãúm coï giaï trë âàûc biãût trong chàn nuäi, träöng troüt vaì cäng nghiãûp hoïa dæåüc. Luïc chæa coï sæû can thiãûp cuía con ngæåìi ræìng chiãúm khoaíng 6 tyí ha trãn màût âáút. Diãûn têch naìy chè coìn laûi 4,4 tyí ha vaìo nàm 1958 vaì 3,8 tyí ha vaìo nàm 1973. Hiãûn nay diãûn têch ræìng kheïp kên chè coìn 2,9 tyí ha. Taìi nguyãn ræìng hiãûn nay tiãúp tuûc bë phaï hoaûi nàûng nãö, haìng nàm khoaíng 20triãûu ha ræìng nhiãût âåïi bë chàût truûi. Dæû âoaïn âãún nàm 2010 mäüt säú næåïc hiãûn nay coìn laûi khoaíng 20-25% ræìng nhiãût âåïi nhæ Viãût Nam , Philipin , Madagascar seî máút hàón loaûi ræìng naìy. Ræìng Bàõc cæûc vaì än âåïi khäng suy giaím bao nhiãu vãö diãûn têch nhæng laûi thay âäøi vãö thaình pháön loaìi vaì nåi phán bäú . ÅÍ Viãût Nam diãûn têch âáút coï ræìng hiãûn nay khoaíng 9 triãûu ha vaì diãûn têch âáút xæa kia laì ræìng nay laì âáút träïng âäöi troüc khoaíng 12 triãûu ha. Diãûn têch âáút coï ræìng chiãúm nhiãöu nháút laì Táy Nguyãn. Ræìng Viãût Nam nãúu xeït theo kiãøu thaím thæûc váût thç ræìng thæåìng xanh phán bäú åí nuïi cao trung bçnh coìn nhiãöu nháút, gáön 4 triãûu ha. Tiãúp âãún laì ræìng thæåìng xanh nåi âáút tháúp vaì ræìng thæåìng xanh nåi âáút cao mäùi loaûi chiãúm gánö 1 triãûu ha. Ræìng åí Viãût Nam bë suy thoaïi ráút nhanh trong thãú kyí qua. Nàm 1943 diãûn têch coï ræìng laì 14.272.000 ha, nàm 1993 chè coï 9.184.283 ha, chiãúm 27.7% diãûn têch caí næåïc. Ræìng Viãût Nam cung cáúp nhiãöu saín váût quan troüng: gäù, cuíi, cáy thuäúc, cáy duìng trong cäng nghiãûp, cáy læång thæûc thæûc pháøm, cáy caính, caïc âäüng váût sàn bàõt, máût ong Hiãûn nay theo æåïc tênh ræìng cung cáúp cho khoaíng 35-45.106m3 gäù vaì cuíi haìng nàm. Trong chiãún tranh Myî âaî duìng bom vaì cháút âäüc hoïa hoüc phaï huíy khoaíng 2 triãûu ha ræìng åí Miãön Nam Viãût Nam. Haìng nàm theo thäúng kã diãûn têch ræìng bë thu heûp 200 nghçn ha, nguyãn nhán gäöm chaïy ræìng, du canh du cæ láúy âáút laìm näng nghiãûp. Máút ræìng, sæû suy thoaïi âáút do xoïi moìn tàng nhanh. Chæång trçnh träöng cáy gáy ræìng phuí xanh âáút träúng âäöi troüc haìng nàm âæåüc 100 nghçn ha. Træåïc màõt diãûn têch âáút träúng âäöi nuïi troüc coï khoaíng 12 triãûu ha cáön âæåüc nhanh choïng träöng cáy âãø haûn chãú xoïi moìn. Baíng 1.2 :Phán bäú ræìng theo vuìng laînh thäø åí Viãût Nam: Diãûn têch laînh Diãûn têch ræìng Tyí lãû che phuí VUÌNG thäø (1000 ha) (1000 ha) (%) Táy Bàõc Bàõc bäü 3153,6 290 9,2 Âäng Bàõc Bàõc bäü 3367,3 591 17,5 Trung tám Bàõc bäü 3908,6 993,5 24,0 Âäöng bàòng Bàõc bäü 1143,6 41,3 0,4 Bàõc Trung bäü 5189,0 1647,5 32,6 Duyãn Haíi Trung bäü 4506,7 999,2 22,2 Táy Nguyãn 5526,8 2554,5 46,2 Âäng Nam bäü 1347,5 532,6 22,4 Âäöng bàòng Nam bäü 3987,7 171,6 0,4 8
10. 3. Taìi nguyãn næåïc : Næåïc laì taìi nguyãn coï yï nghéa quyãút âënh âäúi våïi sæû säúng vaì phaït triãøn cuía con ngæåìi vaì xaî häüi loaìi ngæåìi. Næåïc laì thaình pháön cáúu thaình nãn sinh quyãön vaì taïc âäüng træûc tiãúp âãún caïc yãúu täú cuía thaûch quyãøn, khê quyãön vaì caïc nhán täú taïc âäüng âãún khê háûu thåìi tiãút trong khê quyãøn. Næåïc væìa laì mäüt taìi nguyãn váût liãûu, væìa laìváût mang nàng læåüng, di chuyãøn caïc váût cháút coï trãn traïi âáút dæåïi daûng hoìa tan, lå læíng hoàûc di âáøy trong næåïc. Næåïc di chuyãøn theo tuáön hoaìn næåïc nhæ laì mäüt chu trçnh thu tháûp, thanh loüc vaì phán phäúi næåïc mäüt caïch liãn tucû vaì khàõp moüi nåi trãn traïi âáút . Täøng læåüng næåïc coï trãn traïi âáút laì 1454.106km3. Khoaíng 94% laì næåïc màûn åí biãøn vaì âaûi dæång , khoaíng 2% laì næåïc ngoüt cuía caïc nuïi bàng vaì bàng haì åí 2 cæûc, khoaíng 0,6% laì næåïc ngáöm åí táöng näng vaì táöng sáu. Næåïc trong khê quyãún chiãúm 0,001%, trong sinh quyãøn chiãúm khoaíng 0,0002%, trong säng ngoìi tyí lãû êt nháút, chè coï 0,00007%. Thæûc sæû con ngæåìi chè duìng cho âåìi säúng cuía mçnh khoaíng 0,3% læåüng næåïc coï åí trãn traïi âáút dæåïi daûng næåïc ngoüt. Trong pháön âoï thæûc tãú hiãûn nay chè duìng âæåüc 1%, vç 99% hiãûn nay con ngæåìi khäng våïi tåïi âæåüc hoàûc næåïc bë ä nhiãùm âãún mæïc næåïc khäng xæí lyï âæåüc. Sæû phán bäú næåïc khäng âäöng âãöu theo khäng gian vaì thåìi gian laìm cho taìi nguyãn næåïc hãút sæïc thiãúu thäún taiû tæìng nåi, tæìng muìa, màût khaïc laûi quaï thæìa thaîi gáy tai hoüa khuíng khiãúp vaìo muìa luî luût . Hiãûn nay trãn phaûm vi toaìn cáöu con ngæåìi duìng 8% trong täøng næåïc ngoüt âæåüc khai thaïc cho sinh hoaût , 23% cho cäng nghiãûp, 63% cho näng nghiãûp. Våïi trçnh âäü hiãûn nay âãø saín xuáút 1 táún giáúy cáön 250 táún næåïc; 1 táún phán âaûm cáön 600 táún næåïc; 1 táún âæåìng hoàûc 1 táún bäüt cáön khoaíng 1000 táún næåïc; nhu cáöu sinh hoüc cuía con ngæåìi vaì âäüng váût vaìo khoaíng 10 táún næåïc/1 táún tãú baìo säúng. Âãø âaïp æïng nhu cáöu cuía mçnh taûi nhiãöu nåi trãn thãú giåïi hiãûn nay con ngæåìi âaî sæí duûng hãút nguäön næåïc màût vaì âaî khai thaïc nguäön næåïc ngáöm. So våïi 3 tháûp kyí træåïc âáy læåüng næåïc ngáöm âæåüc khai thaïc âaî tàng gáúp 30 láön. Cháút læåüng næåïc coï nhæîng suy thoaïi nghiãm troüng. Näöng âäü nitrat cuía caïc säng åí cháu Áu cao hån nhiãöu láön so våïi tiãu chuáøn saûch, näöng âäü phäút pho, thuäöc træì sáu, âäü chua âãöu quaï giåïi haûn cho pheïp. Theo baïo caïo cuaí Liãn Håüp Quäúc hiãûn nay chè 79% dán thaình thë vaì 41% dán näng thän âæåüc hæåíng næåïc saûch vaì âiãöu kiãûn vãû sinh.Bçnh quán trong 5 ngæåìi säúng åí caïc næåïc âang phaït triãøn coï 3 ngæåìi khäng âæåüc uäúng næåïc saûch, khäng coï nguäön bãûnh, 80% bãûnh táût trong nhán dán caïc næåïc naìy bàõt nguäön tæì viãûc duìng næåïc bë ä nhiãùm. ÅÍ Viãût Nam læåüng mæa bçnh quán nàm laì 1900mm (634 tyí m3 næåïc). Dæû træî áøm trong âáút laì 426 tyí m3/nàm. Viãût Nam thuäüc nhoïm næåïc giaìu taìi nguyãn næåïc taûi chäù, ngoaìi ra coìn thu nháûn nguäön næåïc ngoaûi lai tæì Trung Quäúc, Laìo, Campuchia laì 132,8 tyí m3. Viãût Nam coï maûng læåïi säng ngoìi khaï daìy âàûc vaì phán bäú tæång âäúi âäöng âãöu trãn laînh thäø , coï 2500 säng daìi trãn 10 km våïi täøng chiãöu daìi trãn 52000 km. Doüc theo båì biãøn trung bçnh 20 km coï mäüt cæía säng vaì máût âäü læåïi säng thay âäöi tæì 0,5 âãún 2,0 km/km2. Tuy nhiãn læåüng doìng chaíy phuû thuäüc vaìo chãú âäü mæa. 9
11. Læåüng mæa trãn laînh thäø Viãût Nam låïn nhæng laûi phán bäú khäng âäöng âãöu, táûp trung chuí yãúu trong caïc thaïng muìa mæa. Læåüng mæa låïn laûi táûp trung nãn taûo ra doìng chaíy ráút låïn. Do taìi nguyãn næåïc phán bäú khäng âäöng âãöu vaì dao âäüng ráút phæïc taûp theo thåìi gian, viãûc khai thaïc næåïc gàûp nhiãöu khoï khàn vaì phæïc taûp. Nhæîng vuìng mæa låïn coï moâun doìng chaíy âaût trãn 70 tháûm chê 100 l/s/km3, vuìng mæa êt doìng chaíy nhoí coï nåi chè âaût 5 l/s/km3, chãnh nhau tåïi 20 láön. Træî læåüng næåïc ngáöm coï thãø khai thaïc vaìo khoaíng 10 triãûu m3/ngaìy. Trong caïc tháûp kyí qua næåïc ngáöm bë khai thaïc quaï mæïc, væåüt quaï khaí nàng tæû naûp laûi mäüt caïch tæû nhiãn. Mæûc næåïc taûi caïc giãúng khai thaïc âãöu bë haû tháúp, coï nåi âãún haìng chuûc meït, keìm theo âoï laì âáút bë luïn, næåïc màûn, chua xám nháûp. Âiãøn hçnh laì åí thaình phäú Häö Chê Minh, næåïc ngáöm âaî khai thaïc tæì 1960 mäüt caïch quaï mæïc, do âoï âaî bë nhiãùm màûn buäüc phaíi chuyãøn sang sæí duûng næåïc màût. Âãún nay sau hån 30 nàm ngæìng khai thaïc maì táöng ngáöm váùn bë màûn chæa phuûc häöi âæåüc. Vãö cháút læåüng næåïc åí caïc væûc næåïc bë suy thoaïi roî rãût . Háöu nhæ táút caí caïc säng hä ö åí caïc âä thë vaì khu cäng nghiãûp låïn âãöu bë ä nhiãùm . Hai doìng säng chênh : säng Häöng vaì säng Mekong tæìng âoaûn cuîng âaî bë ä nhiãùm. Næåïc åí caïc kãnh mæång, sängvuìng âäöng bàòng âãöu êt nhiãöu bë ä nhiãùm thuäúc træì sáu. ÅÍ caïc væûc næåïc vuìng âäöng bàòng Nam bäü coìn bë ä nhiãùm båíi kyï sinh truìng vaì caïc vi sinh váût gáy bãûnh tæì caïc nguäön phán bàõc vaì phán gia suïc khäng âæåüc xæí lyï. Pháön låïn caïc bãûnh viãûn, nhaì maïy, khu dán cæ âä thë, khu cäng nghiãûp cuî âãöu khäng làõp âàût hãû thäúng xæí lyï næåïc thaíi, táút caí caïc loaûi næåïc thaíi âãöu thaíi ra caïc væûc næåïc tæû nhiãn. 4. Taìi nguyãn khoaïng saín : Khoaïng saín âæåüc hçnh thaình trong caïc quaï trçnh âëa cháút taûo thaình traïi âáút vaì liãn tuûc biãún âäøi traûng thaïi sau âoï. Khoaïng saín täön taûi dæåïi nhiãöu daûng åí trong caïc låïp voí cuía traïi âáút , trong dung nham dæåïi caïc låïp voí, dæåïi âaïy biãøn, hoìa tan trong næåïc biãøn vaì âaûi dæång cuîng nhæ trong næåïc ngoüt. Khoaïng saín âæåüc phán thaình hai nhoïm chênh: -Khoaïng kim loaûi : våïi caïc kim loaûi thäng thæåìng , thæåìng gàûp våïi træî læåüng låïn (Al, Fe , Mn, Cu , Mg ,Pb , ) vaì caïc kim loaûi hiãúm våïi træî læåüng nhoí vaì phán taïn (Au, Ag, Pt , Hg ) -Khoaïng phi kim loaûi : våïi caïc loaûi quàûng (photphat, sunphat, Na, K ); caïc nguyãn liãûu khoaïng (caït , soíi, âaï väi ) vaì caïc nhiãn liãûu khoaïng (dáöu moí , khê âät ).ú Khoaïng saín laì taìi nguyãn khäng taïi taûo. Viãûc khai thaïc vaì sæí duûng laìm caûn kiãût træî læåüng cuía chuïng trãn traïi âáút . Theo dæû baïo hiãûn nay thç træî læåüng Sàõt, Nhäm, Titan, Cräm, Manhã, Vanadi coìn låïn; træî læåüng Baûc, Bismut, Thuíy ngán, Amiant, Âäöng, Chç, Keîm, Thiãúc, Mälipâen coìn khäng nhiãöu; træî læåüng Barit, Graphit , mica, Inâi coìn laûi ráút êt vaì coï nguy cå caûn kiãût sau mäüt thåìi gian ngàõn. 10
12. Thë træåìng khoaïng saín hiãûn nay thãø hiãûn sæû thiãúu cäng bàòng trong tráût tæû kinh tãú thãú giåïi. Caïc næåïc phaït triãøn mua khoaïng saín tæì caïc næåïc âang phaït triãøn våïi giaï tháúp vaì baïn haìng hoïa chãú taûo tæì caïc nguyãn liãûu naìy våïi giaï cao. Âãø traïnh tçnh traûng naìy gáön âáy caïc næåïc âang phaït triãøn chuyãøn sang xuáút kháøu kim loaûi tinh chãú âãø coï thãm giaï trë gia tàng vaìo nguyãn liãûu. Theo dæû baïo thç trong vaìi tháûp niãn tåïi nhu cáöu vãö khoaïng saín sàõt seù tàng khoaíng 960 triãûu tåïi 1900triãûu táún/nàm; vãö bauxite tæì 90 âãún 180 triãûu táún/nàm; tæì 1980 âãún nàm 2000 nhán loaûi tiãu thuû 3 âãún 4 láön nhiãöu hån täøng säú khoaïng saín phi kim loaûi maì loaìi ngæåìi âaî sæí duûng tæì luïc noï sinh ra âãún âáöu tháûp kyí 1980. Quan âiãøm bi quan cho ràòng tçnh traûng caûn kiãût khoaïng saín seî gáy tråí ngaûi låïn cho sæû phaït triãøn cuía nhán loaûi. Quan âiãøm laûc quan cho ràòng træî læåüng khoaïng saín tuy khai thaïc ngaìy caìng khoï khàn nhæng coìn ráút låïn . Khoa hoüc vaì cäng nghãû seî giuïp cho con ngæåìi phaït hiãûn træî læåüng måïi, caïc nguäön thay thãú tæû nhiãn hoàûc nhán taûo. Nhiãöu âãö taìi khoa hoüc âaî âæåüc tiãún haình âãø tçm váût liãûu coï âuí tênh nàng váût lyï cáön thiãút våïi giaï thaình thêch håüp âãø thay thãú váût liãûu âang caûn kiãût. Mäüt hæåïng quan troüng khaïc laì taïi chãú phãú thaíi. Vê duû taûi Hoa Kyì cäng nghãû chãú taûo ätä sæí duûng âãún 90% váût liãûu taïi chãú. Haìng nàm næåïc naìy taïi chãú khoaíng 950000 táún nhäm, 1175000 laûng âäöng , 28 triãûu laûng baûc vaì 2,7 triãûu táún vaìng. Biãûn phaïp hæîu hiãûu nháút laì tiãút kiãûm tiãu duìng . Nãúu táút caí moüi ngæåìi trong âåìi säúng vaì saín xuáút haìng ngaìy âãöu coï yï thæïc haûn chãú tiãu duìng haìng hoìa vaì caïc váût liãûu khaïc thç taìi nguyãn khoaïng saín väún laì taìi nguyãn khäng thãø taïi taûo seî duy trç âæåüc láu hån. Viãût Nam nàòm trãn baín lãö cuía hai vaình âai kiãún taûo vaì sinh khoaïng cåî låïn cuía Traïi Âát,ú vç váûy coï nguäön khoaïng saín ráút phong phuï vãö chuíng loaûi vaì âa daûng vãö loaûi hçnh. Kãút quaí thàm doì vaì khaío saït tåïi nay cho tháúy ta coï hån 3500 moí vaì âiãøm quàûng cuía 90 loaûi khoaïng saín. Âaî vaì âang khai thaïc khoaíng gáön 1000 moí. Træî læåüng quàûng sàõt coï tåïi haìng tràm triãûu táún, bauxite tåïi vaìi tyí táún, thiãúc haìng chuûc ngaìn táún . Caïc quàûng kim loaûi nhæ vaìng , baûc, âäöng, keîm, âaï quê , âãöu coï taûi nhiãöu nåi trãn âáút næåïc ta. Hiãûn nay khai thaïc moí quàûng åí Viãût Nam coìn ráút laûc háûu, tyí lãû taïch thu tháúp, cháút thaíi quàûng boí âi coìn chæïa nhiãöu khoaïng saín co ï êch khaïc. Baîi thaíi âãöu khäng coï qui hoaûch, thäng thæåìng laì cháút âäúng ngay taûi moí khai thaïc. Khai thaïc than åí moí than Quaíng Ninh laì mäüt dáùn chæïng cho viãûc laîng phê vaì laìm ä nhiãùm mäi træåìng. 5. Taìi nguyãn nàng læåüng : Nàng læåüng laì âiãöu kiãûn táút yãúu cho sæû täön taûi vaì tiãún hoïa cuía moüi sinh váût. Trong quaï trçnh phaït triãøn cuía xaî häüi loaìi ngæåìi nguäön nàng læåüng thæåìng xuyãn chuyãøn dëch tæì daûng naìy sang daûng khaïc. Daûng nàng læåüng thiãn nhiãn âáöu tiãn âæåüc con ngæåìi sæí duûng laì nàng læåüng Màût Tråìi, âæåüc duìng mäüt caïch tæû nhiãn âãø soi saïng, sæåíi áúm, phåi khä læång thæûc, thæûc pháøm, âäö duìng vaì nhiãn liãûu gäù cuíi. Tiãúp âo ï laì nàng læåüng gäù, cuíi, räöi tåïi nàng læåüng næåïc, gioï, nàng læåüng keïo cuía gia suïc. Nàng læåüng khai thaïc tæì than âaï ngæû trë trong 11
13. thãú kyí 18-19. Nàng læåüng dáöu moí thay thãú vë trê cuía than âaï trong thãú kyí 20 vaì tæìng bæåïc chia seí vai troì cuía mçnh våïi nàng læåüng haût nhán. Caïc daûng nàng læåüng måïi êt ä nhiãùm nhæ nàng læåüng Màût Tråìi, nàng læåüng næåïc, gioï, thuíy triãöu, nàng læåüng vi sinh váût thu nháûn âæåüc våïi nhæîng phæång phaïp vaì phæång tiãûn cäng nghãû tiãn tiãún cuîng âang måí räüng phaûm vi hoaût âäüng cuía mçnh. Nhu cáöu nàng læåüng cuía con ngæåìi tàng lãn nhanh choïng trong quaï trçnh phaït triãøn. 100.000nàm træåïc cäng nguyãn, mäùi ngaìy mäüt ngæåìi tiãu thuû khoaíng 4000 âãún 5000 KCal. 500 nàm træåïc cäng nguyãn tàng lãn 1200KCal. Âáöu thãú kyí 15 lãn tåïi 26000KCal, giæîa thãú kyí 19 laì 70000 KCal vaì hiãûn nay trãn 200000 KCal . • Than âaï : Than âaï laì nham thaûch tráöm têch, thaình pháön chuí yãúu laì cacbon. Than âaï âæoüc hçnh thaình qua nhiãöu thåìi kyì âëa cháút , chuí yãúu vaìo thåìi kyì Paleozoi caïch âáy khoaíng 225-350 triãûu nàm. Than âaï âæåüc phán thaình ba loaûi chênh: than náu , than chæïa dáöu vaì than cæïng. Træî læåüng caïc loaûi than trãn toaìn thãú giåïi hiãûn nay æåïc âoaïn vaìo khoaíng gáön 700 tyí táún. Theo täúc âäü sæí duûng hiãûn nay træî læåüng naìy coï thãø âaïp æïng nhu cáöu 180 nàm næîa (dæû âoaïn nàm 1995). Viãûc sæí duûng than âaï laìm nhiãn liãûu coï nhæîng taïc âäüng låïn tåïi mäi træåìng. Trong thàm doì, âiãöu tra, khaío saït: coï thãø gáy thiãût haûi êt nhiãöu tåïi taìi nguyãn âáút, taìi nguyãn ræìng, caïc læu væûc säng suäúi taûi vuìng thàm doì, khaío saït. Than thæåìng dungì laìm nhiãn liãûu cho caïc nhaì maïy âiãûn, âun caïc näöi håi hoàûc cáúp nhiãût cho caïc loì luyãûn kim. Quaï trçnh âäút thæåìng gáy ra caïc loaûi ä nhiãùm khaïc nhau. Thäng thæåìng coï buûi, caïc äxyt læu huyình, äxyt nitå, äxyt caïcbon vaì nhiãût thaíi. Mäüt nhaì maïy nhiãût âiãûn cäng suáút 1000MW mäùi nàm thæåìng duìng 2,7 triãûu táún than. Læåüng than naìy thaíi ra khoaíng 5 triãûu táún CO2, 18000 táún NOx, 11000-110000 táún SOx vaì 1500-30000 táún buûi. Sau quaï trçnh âäút than âãø laûi mäüt læåüng phãú thaíi ráút låïn. Phãú thaíi naìy gäöm tro mën bay lãn khäng vaì xè cuûc âoïng laûi åí âaïy loì. Nhaì maïy nhiãût âiãûn 1000MW haìng nàm coï khoaíng tæì 180000-680000táún phãú thaíi ràõn. • Dáöu moí vaì khê thiãn nhiãn : Dáöu moí laì mäüt daûng cháút nhaîo maìu âen, häùn håüp nhiãöu cacbua hydro sau chãú biãún seî tråí thaình caïc nhiãn liãûu cäng nghiãûp, caïc hoïa cháút duìng trong chãú taûo phán boïn, dæåüc pháøm, âäö nhæûa, cháút bäi trån. Khê thiãn nhiãn laì häùn håüp caïc cacbua hydro nheû , trong âoï metan chiãúm pháön låïn, coï thãø duìng laìm nhiãn liãûu cho sinh hoaût, cäng nghiãûp vaì nguyãn liãûu cho mäüt sä ú ngaình cäng nghiãûp hoïa cháút. Trong quaï trçnh âäút khê thiãn nhiãn gáy ä nhiãùm ráút êt so våïi caïc daûng nhiãn liãûu khaïc. 12
14. Dáöu moí vaì khê thiãn nhiãn coï åí trong âáút liãön vaì ngoaìi biãøn khåi. Hiãûn nay ngæåìi ta âaî khai thaïc dáöu, khê åí âäü sáu hån 10 km dæåïi màût âáút. Khai thaïc dáöu khê trãn âáút liãön khäng coï taïc âäüng ä nhiãùm mäi træåìng tráöm troüng , nhæng coï thãø gáy luïn, suût . Coï vuìng bë suût tåïi 9 meït (Los Angeles, Hoa Kyì). Khai thaïc dáöu khê åí biãøn khåi gáy ä nhiãùm tráöm troüng trãn caïc âaûi dæång vaì biãøn. Ä nhiãùm coï thãø do dáöu, thoaït tæì caïc tuïi chæïa dáöu tæû nhiãn. Hiãûn nay æåïc læåüng haìng nàm coï 600.000 táún dáöu moí thoaït vaìo næåïc biãøn theo daûng naìy, chiãúm 50% täøng säú dáöu ä nhiãùm trong caïc âaûi dæång. 20% do dáöu traìn khoíi giãúng khai thaïc, våî äúng dánù dáöu. Trong nhæîng nàm gáön âáy haìng nàm caïc tai naûn âàõm taìu dáöu âem khoaíng 200000 táún dáöu vaìo biãøn, viãûc ræía caïc taìu âem khoaíng 1.300.000 táún dáöu vaìo biãøn. Dáöu traìn gáy tai haûi nghiãm troüng cho caïc hãû sinh thaïi biãøn, hãû sinh thaïi næåïc ngoüt vaì caí caïc hãû sinh thaïi trãn âáút ven båì. Quaï trçnh âäút dáöu, khê âãöu sinh ra caïc cháút gáy ä nhiãùm tæång tæû nhæ âäút than. Khê thiãn nhiãn luïc âäút chè sinh ra CO2, ,mäüt êt CO, NOx vaì håi næåïc. NOx vaì SOx do âäút dáöu chè bàòng 1/10 do âäút than, buûi êt hån nhiãöu vaì khäng coï xè than. • Thuíy nàng : Loaìi ngæåìi tæì haìng chuûc nghçn nàm vãö træåïc âaî biãút sæí duûng nàng læåüng cuía doìng næåïc våïi nhæîng thiãút bë thä så nhæng hãút sæïc thäng minh: xe næåïc, gaìu næåïc, cäúi xay næåïc, mæång næåïc tæû chaíy. Thuíy nàng âæåüc duìng trong tæåïi, tiãu âäöng ruäüng, chãú biãún näng saín, chuyãøn âäüng maïy moïc thuí cäng. Tåïi âáöu thãú kyí 19 thuíy nàng âæåüc duìng âãø saín xuáút âiãûn nàng. Tiãöm nàng thuíy âiãûn cuía thãú giåïi æåïc tênh vaìo khoaíng 2214000MW. Thuíy nàng âæåüc liãût vaìo daûng nàng læåüng saûch, khäng thaíi ra cháút gáy ä nhiãùm. Tuy nhiãn viãûc xáy dæûng caïc häö chæïa næåïc låïn co ï thãø coï nhæîng taïc âäüng låïn vãö sinh thaïi, xaî häüi vaì kinh tãú cáön âæåüc xem xeït kyî træåïc luïc quyãút âënh xáy dæûng nhaì maïy thuíy âiãûn. • Nàng læåüng haût nhán : Nhaì maïy âiãûn nguyãn tæí âáöu tiãn âi vaìo hoaût âäüng nàm 1954 taûi Liãn Xä, sau âoï caïc næåïc åí cháu Áu , cháu Myî vaì mäüt säú næåïc åí cháu AÏ âaî láön læåüt xáy dæûng vaì khai thaïc caïc nhaì maïy âiãûn nguyãn tæí. Dæû âoaïn âãún nàm 2020 nguäön âiãûn nàng haût nhán seî chiãúm 60-65% täøng cäng suáút âiãûn nàng trãn thãú giåïi . Viãûc sæí duûng âiãûn haût nhán traïnh âæåüc caïc daûng ä nhiãùm thäng thæåìng taûi caïc nhaì maïy nhiãût âiãûn nhæng laûi laì nguäön gáy nguy hiãøm låïn vãö mäi træåìng do caïc cháút thaíi phoïng xaû . • Caïc nàng læåüng khaïc : Bao gäöm nàng læåüng tæì caïc nhiãn liãûu truyãön thäúng nhæ gäù , cuíi, nàng læåüng gioï, thuíy triãöu, âëa nhiãût , sæïc keïo cuía suïc váût, nàng læåüng Màût Tråìi, nàng læåüng vi sinh, nàng læåüng duìng hydro laìm nhiãn liãûu. ÅÍ Viãût Nam cho âãún cuäúi thãú kyí 18 taìi nguyãn nàng læåüng dæûa chuí yãúu vaìo nàng læåüng gäù cuíi vaì sinh khäúi. Ngoaìi ra coìn khai thaïc räüng raîi nàng læåüng tæì sæïc ngæåìi, sæïc keïo 13
15. cuía suïc váût, nàng læåüng tæû nhiãn cuía aïnh saïng Màût Tråìi, nàng læåüng doìng chaíy cuía næåïc; nàng læåüng thuíy triãöu âãø tæåïi tiãu caïc caïnh âäöng luïa. Than âaï âæåüc khai thaïc åí vuìng Âäng Bàõc tæì khoaíng 1830. Âiãûn nàng xuáút hiãûn åí Viãût Nam vaìo khoaíng cuäúi thãú kyí 19. Tåïi nàm 1930 åí næåïc ta nàng læåüng thë træåìng gäöm khoaíng 2 triãûu táún than âaï anthraxit vaì 65 triãûu KWh âiãûn nàng. Nàm 1940 lãn tåïi 2,5 triãûu táún anthraxit vaì 95 triãûu KWh âiãûn nàng. Nàm 1975 sæïc saín xuáút âiãûn nàng lãn tåïi 1428 triãûu KWh vaì læåüng than âaï khai thaïc lãn tåïi 5,2 triãûu táún. Nhiãöu nhaì maïy nhiãût âiãûn vaì thuíy âiãûn âaî âæåüc xáy dæûng trong caïc nàm qua. Dáöu khê âæåüc thàm doì vaìo cuäúi thápû kyí 1970 vaì khai thaïc tæì sau 1986. • Taìi nguyãn sinh hoüc : Trong tæû nhiãn, caïc loaìi sinh váût taûo thaình mäüt dáy chuyãön säúng. Theo nhæîng säú liãûu måïi nháút , âãún nay con ngæåìi âaî biãút âæåüc 1.392.485 loaìi âäüng váût, thæûc váût vaì vi sinh váût , nghéa laì khoíang 4,1% säú læåüng loaìi coï thãø coï trãn haình tinh naìy säúng åí trãn caûn vaì åí dæåïi næåïc. Riãng âäüng váût vaì vi sinh váût chiãúm 76,8% caïc loaìi âaî biãút, nhoïm âäüng váût coï xæång säúng khoaíng 3% . Baíng 1.3 : Säú loaìi âaî âæåüc xaïc âënh tãn (theo E.O .Wilson -Biodivesity ,1988): SÄÚ LOAÌI ÂAÎ XAÏC TYÍ LÃÛ % TRÃN CHÈ DANH ÂËNH TÄØNG SÄÚ Vi sinh váût 5760 3-27 Âäüng váût khäng xæång 1020561 13-27 Thæûc váût 322311 67-100 Caï 19056 83-100 Chim 9040 94-100 Boì saït vaì læåîng thã 11757 90-95 Âäüng váût coï vuï 4000 90-95 Täøng säú 1392485 loaìi Nhiãöu loaìi sinh váût âæåüc con ngæåìi khai thaïc træûc tiãúp laìm thæïc àn tæì buäøi bçnh minh cuía nhán loaûi nhæ sàn bàõt thuï ræìng, âaïnh caï. Nhiãöu loaìi âæåüc thuáön dæåîng tråí thaình gia suïc gia cáöm âoïng goïp nguäön thët, sæîa, træïng, da, läng to låïn cho cuäüc säúng con ngæåìi. Do hoaût âäüng cuía cuäüc säúng con ngæåìi nhæ sàn bàõt, huíy hoaüi nåi säúng, nháút laì thu heûp diãûn têch ræìng , mäi træåìng bë ä nhiãùm do nhiãöu nguyãn nhán, viãûc buän baïn âäüng váût hoang daî laìm cho ráút nhiãöu loaìi âäüng váût âaî bë diãût chuíng , nhiãöu loaìi suy giaím saín læåüng tåïi mæïc bë âe doüa diãût vong , nguäön dæû træî gen bë máút maït vaì thu heûp. Caïc nhaì khoa hoüc dæû âoaïn ràòng , nãuú chiãöu hæåïng hiãûn nay váùn tiãúp diãùn thç 25% säú loaìi trãn toaìn thãú giåïi seî chëu säú pháûn diãût chuíng trong vaìi tháûp kyí tåïi âi theo våïi sæû suy giaím âaïng baïo âäüng cuía nåi säúng vaì caïc hãû sinh thaïi . Âäüüng váût åí næåïc ta khaï âa daûng vaì giaìu coï , âàûc træng cho vuìng khê háûu nhiãût âåïi. Nhæîng âaïnh giaï bæåïc âáöu cho biãút säú læåüng caïc loaìi âäüng váût coï thãø lãn tåïi haìng vaûn, trong 14
16. âoï caï næåïc ngoüt vaì biãøn coï thãø lãn tåïi 3000, læåîng cæ 80, boì saït 180, chim 1000, thuï 273 loaìi vaì phán loaìi, âäng nháút laì cän truìng . 1.4. TAÏC ÂÄÜNG CUÍA CON NGÆÅÌI ÂÃÚN MÄI TRÆÅÌNG : Tæì buäøi âáöu xuáút hiãûn , con ngæåìi âaî taïc âäüng vaìo mäi træåìng xung quanh âãø säúng. Con ngæåìi âaî tråí thaình keí âäüc tän chiãúm âoaût nguäön læång thæûc vaì taìi nguyãn coï thãø khai thaïc âæåüc, trong khi chênh baín thán con ngæåìi chàóng âoïng vai troì âaïng kãø gç trong quaï trçnh chuyãøn hoïa váût cháút maì cuäüc säúng âoìi hoíi. Ngaìy nay con ngæåìi âaî laìm chuí haình tinh, sinh säúng åí nhæîng hãû sinh thaïi khaïc nhau vãö âiãöu kiãûn tæû nhiãn. Nhán täú xaî häüi, bàòng tiãún bäü cäng nghãû, âaî taïc âäüng laìm cho hiãûu læûc choün loüc tæû nhiãn giaím âãún mæïc tháúp nháút. Caïc hãû sinh thaïi tæû nhiãn hoàûc dáön chuyãøn sang hãû sinh thaïi nhán taûo hoàûc bë taïc âäüng cuía con ngæåìi. Våïi sæû gia tàng dán säú hiãûn nay vaì nhæîng nhu cáöu cuía noï , våïi sæû tiãún bäü cuía nãön vàn minh váût cháút , täøng nàng læåüng , säú loaûi vaì khäúi læåüng váût cháút maì con ngæåìi ruït ra tæì thiãn nhiãn thç hoaìn laûi cho thiãn nhiãn dæåïi daûng cháút thaíi , âãöu khäng ngæìng tàng lãn . Trong khuän khäø cuía caïch maûng khoa hoüc kyî thuáût, cuía quaï trçnh cäng nghiãûp vaì âä thë hoïa nhanh choïng taïc âäüng cuía xaî häüi loaìi ngæåìi âäúi våïi mäi træåìng âaût âãún mäüt cæåìng âäü vaì qui mä chæa tæìng tháúy, våïi xu hæåïng ngaìy mäüt maûnh meî , nhæîng hoaût âäüng phaï hoaûi mäi træåìng khäng kiãøm soaït âæåüc âaî gáy ra caûn kiãût taiì nguyãn thiãn nhiãn, suy thoaïi mäi træåìng vaì laìm máút cán bàòng sinh thaïi trong hãû tæû nhiãn. Caïc hoaût âäüng chênh laìm aính hæåíng âãún mäi træåìng coï thãø âæåüc phán ra nhæ sau : 1.4.1- Khai thaïc taìi nguyãn thiãn nhiãn : Ngaìy nay , sæïc saín xuáút tàng lãn âaïng kãø do sæû phaït triãøn dán säú vaì do nhæîng thaình tæûu cuía caïch maûng khoa hoüc kyî thuáût laìm tàng nàng suáút lao âäüng . Con ngæåìi âaî khai thaïc taìi nguyãn våïi mäüt cæåìng âäü ráút låïn âaî laìm cho caïc taìi nguyãn caûn kiãût âãún mæïc baïo âäüng. Caïc chu trçnh váût cháút trong tæû nhiãn bë phaï huíy, nhiãöu hãû sinh thaïi tæû nhiãn bë máút äøn âënh, cáúu truïc váût lyï sinh quyãøn bë thay âäøi. Viãûc khai thaïc gäù vaì caïc loaûi sinh váût cuaí ræìng dáùn âãún viãûc taìn phaï ræìng, thay âäøi cáúu truïc thaím thæûc váût, nhiãöu âäüng thæûc váût khäng coìn nåi sinh säúng cuîng bë tiãu diãût, nhiãöu loaìi âaî bë diãût vong. Mäüt loaût háûu quaí tiãúp theo do viãûc khai thaïc ræìng taûo nãn âäúi våïi mäi træåìng vaì sinh quyãøn nhæ thay âäøi chãú âäü vaì chu trçnh cháút khê , haìm læåüng CO2 tàng vaì O2 giaím, nhiãût âäü khäng khê cuîng coï xu hæåïng tàng theo, hiãûn tæåüng xoïi moìn vaì cuäún träi âáút laìm âäü maìu måî cuía âáút ræìng bë giaím, næåïc nguäön bë nhiãùm báøn phuì sa, chãú âäü doìng chaíy cuía säng ngoìi thay âäøi.Viãûc khai thaïc ræìng âaî laìm máút 20 triãûu ha ræìng/nàm. Caïc ngaình cäng nghiãûp khai khoaïng, khai thaïc dáöu moí âaî âæa mäüt læåüng låïn phãú thaíi, caïc cháút âäüc haûi tæì trong loìng âáút vaìo sinh quyãøn. Caïc loaûi næåïc chæïa axit, phenol cuía quaï trçnh khai moí xaí vaìo nguäön næåïc màût, gáy ä nhiãùm vaì phaï huíy sæû cán bàòng sinh 15
17. thaïi âoï. Màût khaïc cáúu truïc âëa táöng vaì thaím thæûc váût khu khai moí thay âäøi aính hæåíng xáúu âãún sæïc khoíe vaì caïc hoaût âäüng kinh tãú xaî häüi cuía con ngæåìi. Viãûc xáy dæûng âã âáûp häö chæïa âãø khai thaïc nguäön thuíy nàng cuîng coï nhæîng taïc haûi nháút âënh âäúi våïi mäi træåìng nhæ caín tråí di chuyãøn cuía caï tæì haû læu vãö thæåüng læu trong muìa âeí træìng, thay âäøi âäü bãön væîng cuía âáút, gáy ngáûp luût vaì khê háûu vuìng häö chæïïa 1.4.2- Sæí duûng hoïa cháút : Con ngæåìi âaî sæí duûng mäüt læåüng låïn hoïa cháút trong hoaût âäüng xaî häüi kinh tãú cuía mçnh. Trong näng nghiãûp sæ í duûng phán hoïa hoüc våïi muûc âêch canh taïc, tàng nàng suáút cáy träöng nhæng màût traïi cuía noï laì laìm ä nhiãùm âáút do âäü khäng trong saûch vaì laìm ä nhiãùm nguäön næåïc do tàng âäü phç dæåîng båíi caïc nguyãn täú N,P Caïc loaûi thuäúc træì sáu, diãût coí hiãûn nay laì caïc cháút bãön væîng dãù bë háúp thuû vaìo cáúu tæí cuía âáút , phaï huíy cáy träöng vaì xám nháûp vaìo chuäùi dinh dæåîng, caín tråí hoaût âäüng säúng cuía nhiãöu sinh váût . Caïc hoïa cháút sæí duûng trong cäng nghiãûp vaì nhiãöu hoaût âäüng kinh tãú khaïc thoaït vaìo mäi træåìng dæåïi daûng phãú thaíi. Nhiãöu cháút trong âoï nhæ xianua, chç, âäöng, thuíy ngán, phenol laì nhæîng cháút âäüc haûi âäúi våïi con ngæåìi vaì nhiãöu loaûi sinh váût khaïc. Nhæîng cháút phoïng xaû xuáút phaït tæì näø bom haût nhán hoàûc nhæîng cháút thaíi boí phoïng xaû loíng hay ràõn phaït ra tæì nhæîng trung tám cäng nghiãûp hay nghiãn cæïu khoa hoüc coï thãø làõng xuäúng màût âáút , têch tuû åí âoï hay lan truyãön trong khäng khê, coï thãø gáy nguy cå âäüc haûi âäúi våïi con ngæåìi, âäüng váût vaì thæûc váût. 1.4.3- Sæí duûng nhiãn liãûu : Trong hoaût âäüng säúng cuía mçnh con ngæåìi sæí duûng nhiãöu loaûi nhiãn liãûu khaïc nhau nhæ : cuíi , than cuíi, than âaï , dáöu moí, khê âäút Haìng nàm trãn Traïi Âáút âäút 10 tyí táún than 16 qui æåïc, giaíi phoïng 4.10 Kcal nhiãût vaì 30 tyí táún CO2. Âäút nhiãn liãûu âæåüc xem nhæ sæû âäút noïng træûc tiãúp sinh quyãøn vç pháön nhiãût phaït taïn vaìo mäi træåìng ráút låïn, gáy ra sæû thay âäøi chãú âäü vi khê háûu khu væûc. Nguy haûi nháút laì haìm læåüng CO2 , NO ,NO2 ,ì SO2 trong khê quyãøn tàng lãn. Theo Machta vaì Olson (1970) haìng nàm CO2 seî tàng 0,2 % vaì nhiãût âäü khäng khê gáön màût âáút seî tàng lãn do hiãûu æïng nhaì kênh. Trong khoaíng tæì nàm 1885 âãún 1940, nhiãût âäü trung bçnh hàòng nàm cuía màût âáút tàng lãn 0,5 °C. Sau nàm 1940, âäü tàng nhiãût âäü åí màût âáút coï cháûm hån nhæng riãng åí Bàõc Áu vaì Bàõc Myî thç nhiãût âäü åí màût âáút váùn tiãúp tuûc tàng. Tæì 1940 âãún 1980 tàng khoaíng 0,11 °C. Theo taìi liãûu khê háûu quäúc tãú trong voìng 134 nàm gáön âáy nhiãût âäü cuía Traïi Âáút âaî tàng lãn gáön 0,4 °C . Ba nàm noïng nháút laì 1980, 1981, 1982 . Häüi thaío khê háûu hoüc åí cháu Áu gáön âáy dæû baïo nàm 2050 nhiãût âäü cuía Traïi Âáút seî tàng thãm 1,5 - 4,5 ° nãúu khäng coï biãûn phaïp ngàn chàûn hiãûu æïng nhaì kênh . 16
18. Pháön låïn SO2 âæåüc saín sinh ra do quaï trçnh âäút chaïy than âaï (67 %) vaì dáöu moí (12%) laì nguyãn nhán cuía mæa acid, laìm chua hoïa thiãn nhiãn, huíy diãût ræìng vaì muìa maìng , laìm han gè nhaì cuía cäng trçnh, gáy nguy haûi cho sinh váût, huíy diãût sæû säng cuía hãû thuíy sinh Ngoaìi ra NO2 vaì NO cuìng mäüt säú cháút khaïc coìn gáy hiãûn tæåüng khoïi quang hoïa, aính hæåíng ráút låïn tåïi âåìi säúng sinh váût trãn Traïi Âáút . 1.4.4- Taïc âäüng cuía âä thë hoïa âãún mäi træåìng : Quaï trçnh âä thë hoïa gàõn liãön våïi lëch sæí loaìi ngæåìi. Âoï laì quaï trçnh kinh tãú xaî häüi, nhán kháøu vaì âëa lyï âa diãûn, diãùn ra trãn cå såí nhæîng hçnh thæïc phán cäng lao âäüng xaî häüi vaì phán cäng lao âäüng theo laînh thäø âaî hçnh thaình trong lëch sæí . Kãø tæì thãú kyí 18 , tæì sau khi xuáút hiãûn maïy håi næåïc åí Anh vaìo cuäúi thãú kyí 17 âæåüc xem laì khåíi âiãøm cuía caïch maûng cäng nghiãûp. Trong khi âoï, âä thë , âiãøm khåíi âáöu cuía âä thë hoïa âaî xuáút hiãûn nhæîng 4000-5000 nàm træåïc cäng nguyãn. Mäüt säú yãúu täú âæåüc xem nhæ yãúu täú âàûc thuì nháút laì mæïc âäü táûp trung dán säú säúng trong khu væûc âä thë trãn toaìn thãú giåïi ngaìy caìng phaït triãøn nhanh choïng. Lëch sæí cuía quaï trçnh âä thë hoïa gàõn liãön våïi sæû gia tàng dán säú mang tênh âàûc thuì âoï . Hiãûn nay , thãú giåïi coï khoaíng trãn 2 tyí ngæåìi säúng trong khu væûc âä thë , dæû baïo nàm 2000 coï khoaíng 3tyí vaì nàm 2025 coï khoaíng trãn 5 tyí ngæåìi säúng trong khu væûc âä thë . Âoï laì hiãûn tæåüng mang tênh qui luáût vaì lëch sæí trong quaï trçnh âä thë hoïa. Âä thë hoaï noïi lãn khaí nàng phaït triãøn væåüt báûc cuía trê tuãû con ngæåìi, cuîng nhæ sæû låïn maûnh vãö caïch maûng khoa hoüc kyî thuáût. Thãø hiãûn åí sæû chinh phuûc thiãn nhiãn, taûo ra mäüt mäi træåìng nhán taûo maì khäng máúy lãû thuäüc vaìo thiãn nhiãn. Con ngæåìi âaî chäúng choüi âæåüc våïi mæa nàõng , baîo taïp, âiãöu hoìa khê háûu cho nåi åí cuía mçnh, taûo ra nhæîng cäng trçnh phuûc vuû cho phaït triãøn saín xuáút , giaíi trê , caính quan våïi báút cæï sæû taïc âäüng báút låüi naìo cuía thiãn nhiãn. Âoï laì màût âaïng khêch lãû âäúi våïi con ngæåìi. Noïi nhæ váûy khäng coï nghéa laì con ngæåìi âaî âaût âæåüc táút caí. Viãûc caíi taûo thiãn nhiãn laì nhàòm taûo ra mäi træåìng phuì håüp våïi mçnh vaì haìi hoìa våïi thiãn nhiãn chæï khäng thãø laì hoaìn toaìn taïch biãût våïi qui luáût cuía tæû nhiãn. Chênh vç thãú con ngæåìi âaî phaûm phaíi mäüt sai láöm khäng láúy laìm nhoí trong quaï trçnh âä thë hoïa cuía mçnh. Coï thãø thäúng kã nhæ sau : - Sæû baình træåïng laînh thäø laìm phaï ræìng, thay âäøi caính quan, âëa hçnh, gáy hiãûn tæåüng cuäún träi, xoïi moìn âáút åí vuìng ngoaûi ä, ngáûp uïng åí thaình phäú . Diãûn têch thaím thæûc váût bë thu heûp laìm khaí nàng âiãöu hoìa vi khê háûu , khu væûc âä thë bë giaím. - Viãûc xáy dæûng caïc cäng trçnh, nhaì åí cao táöng trãn nãön âáút, khai thaïc næåïc ngáöm hoàûc khai khoaïng laìm cho bãö màût âáút bë biãún daûng , cáúu truïc âáút thay âäøi vaì nguyãn nhán cuía sæû suût luïn, xuáút hiãûn khu væûc âáöm láöy Maûng læåïi thuíy vàn vaì næåïc ngáöm bë xaïo träün maûnh, laìm thay âäøi hoaìn toaìn cacï thäng säú doìng chaíy vaì âäü ngáúm cuía næåïc mæa. Viãûc phäø biãún räüng raîi låïp phuí khäng tháúm næåïc (âæåìng xaï, maïi nhaì ), âàût caïc hãû thäúng cäúng ngáöm, mæång tiãu laìm giaím roî rãût hãû säú tháúm næåïc. Sæû âaío läün caïc âiãöu kiãûn tæû nhiãn cuía 17
19. doìng chaíy, khai thaïc quaï mæïc táöng chæïa næåïc dáùn âãún haû tháúp mæûc næåïc ngáöm vaì bë truîng. Vê duû åí Mãhicä luïn 7.6 m , åí Täkyä luïn 3.4 m,åí Matxcåva luïn 0,3 m. Viãûc san láúp ao häö âãø xáy dæûng cäng trçnh laìm hãû thäúng thuíy vàn âä thë thu heûp laûi. - Mäi træåìng tæû nhiãn cuía âä thë: mäi træåìng næåïc, mäi træåìng âáút, mäi træåìng khäng khê âaî chëu taíi troüng cháút báøn vaì caïc taïc nhán gáy ä nhiãùm ráút låïn. ÅÍ nhæîng thaình phäú cäng nghiãûp thç trãn 50% yãúu täú gáy ä nhiãùm khäng khê laì do caïc nhaì maïy thaíi ra, sinh hoaût gia âçnh 23% , giao thäng 25% Trãn caïc âæåìng phäú låïn mæïc âäü äön coï thãø lãn tåïi 80 - 110 dB. Mäüt læåüng låïn raïc thaíi, phãú thaíi sinh hoaût vaì cäng nghiãûp táûp trung trong âáút, laìm nhiãùm báøn âáút vaì næåïc ngáöm, næåïc màût , aính hæåíng âãún tçnh traûng vãû sinh âä thë. Ä nhiãùm nguäön næåïc säng häö vaì næåïc ngáöm do caïc loaûi næåïc thaíi sinh hoaût cuía thaình phäú vaì næåïc thaíi cäng nghiãûp laì nghiãm troüng nháút. Do mäi træåìng bë giåïi haûn sæû khuyãúch taïn cháút báøn trong säng häö yãúu hån trong khäng khê ráút nhiãöu. Pháön nhiãöu caïc con säng låïn åí caïc næåïc phaït triãøn åí cháu Áu háöu nhæ khäng thãø sæí duûng âãø cáúp næåïc âæåüc næîa. - Viãûc di dán äö aût tæì caïc vuìng näng thän âãún thaình phäú , xu hæåïng táûp trung vaì tàng cæåìng caïc chæïc nàng saín xuáút vaì phi saín xuáút do viãûc di dán, viãûc chuyãøn tæì nãön saín xuáút näng nghiãûp sang saín xuáút cäng nghiãûp våïi nàng suáút cao âem laûi háûu quaí roî rãût cho sæû phaït triãøn nhanh choïng caïc thaình phäú , tàng voüt dán säú âä thë . - Sæû baình træåïng caïc thaình phäú vaì phæång thæïc saín xuáút cäng nghiãûp coï taïc duûng vä cuìng âa daûng vaì ngaìy caìng tàng âäúi våïi mäi træåìng xung quanh. Âä thë hoïa tråí thaình mäüt trong nhæîng nhán täú chuí yãúu laìm biãún âäøi mäi træåìng, laìm náøy sinh nhu cáöu ngaìy caìng låïn vãö diãûn têch xáy dæûng vaì qui hoaûch, vãö taìi nguyãn thiãn nhiãn vaì thæûc pháøm. Caïc thaình phäú hiãûn nay chè chiãúm 0,3 % diãûn têch âáút liãön nhæng âaî táûp trung trãn 40% dán säú thãú giåïi . 1.4.5- Cäng nghãû nhán taûo : Sæû tiãún bäü cuía khoa hoüc ky î thuáût taûo cho con ngæåìi coï khaí nàng khai thaïc thiãn nhiãn våïi täúc âäü låïn . Con ngæåìi æïng duûng nhæîng thaình tæûu khoa hoüc cuía mçnh trong träöng troüt , chàn nuäi laìm tàng nhanh chu trçnh váût cháút dáùn âãún viãûc phaï huíy cáúu truïc tæû nhiãn cuía chu trçnh âoï . Viãûc sæí duûng giäúng måïi, cáy träöng måïi aính hæåíng âãún thaình pháön sinh váût, thay âäøi chuíng loaûi sinh váût vaì cáúu truïc thaím thæûc váût. Viãûc xaí Freon (trãn 1 triãûu táún/nàm) tæì cäng nghãû nhiãût laûnh gáy ra läù thuíng táöng äzän . 18
20. Chæång 2 HÃÛ SINH THAÏI 2.1. SINH THAÏI HOÜC Sinh thaïi hoüc laì mäüt ngaình quan troüng trong khoa hoüc sinh hoüc, nghiãn cæïu nhæîng âiãöu kiãûn täön taûi cuía sinh váût vaì mäúi quan hãû tæång häù giæîa caïc sinh váût våïi nhau vaì våïi caïc nhán täú cuía mäi træåìng. Sinh thaïi hoüc coï nhiãöu bäü män: sinh thaïi hoüc âaûi cæång, sinh thaïi hoüc âäüng váût, sinh thaïi hoüc thuíy sinh, sinh thaïi hoüc vi sinh, sinh thaïi hoüc con ngæåìi. Sinh thaïi hoüc coï mäúi quan hãû chàût cheî våïi caïc män khaïc cuía khoa hoüc sinh hoüc, noï cuîng coï mäúi quan hãû chàût cheî våïi caïc män khaïc cuía khoa hoüc mäi træåìng. Sinh thaïi hoüc sæí duûng phæång phaïp nghiãn cæïu, caïc khaïi niãûm vaì kãút quaí nghiãn cæïu cuía sinh hoüc, toaïn, lyï, hoa ï Tuy váûy sinh thaïi hoüc váùn laì khoa hoüc riãng trong khoa hoüc sinh hoüc vç noï coï caïc khaïi niãûm, näüi dung vaì phæång phaïp nghiãn cæïu riãng. Sinh thaïi hoüc laì ngaình tiãön bäúi cuía khoa hoüc mäi træåìng, vç tæång tæû nhæ sinh thaïi hoüc våïi mäüt phaûm vi heûp hån vaì ra âåìi nhiãöu tháûp kyí sau sinh thaïi hoüc, khoa hoüc mäi træåìng láúy mäúi quan hãû giæîa con ngæåìi vaì caïc hoaût âäüng cuía noï våïi mäi træåìng laìm âäúi tæåüng nghiãn cæïu. Ngæåìi nghiãn cæïu caïc váún âãö taìi nguyãn vaì mäi træåìng cáön coï nhæîng hiãøu biãút nháút âënh vãö sinh thaïi hoüc, træåïc hãút laì nhæîng nguyãn lyï cå baín cuía ngaình khoa hoüc naìy, vç suy âãún gäúc thç caïc hiãûn tæåüng huyí hoaûi taìi nguyãn thiãn nhiãn gáy suy thoaïi cháút læåüng mäi træåìng âãöu coï thãø qui vãö viãûc vi phaûm caïc nguyãn lyï vãö cáúu truïc vaì chæïc nàng cuía hãû sinh thaïi dáùn âãún máút cán bàòng cuía hãû sinh thaïi trong âoï con ngæåìi laì mäüt thaình pháön. 2.2. HÃÛ SINH THAÏI 2.2.1- Khaïi niãûm : Sinh váût vaì thãú giåïi vä sinh xung quanh coï mäúi quan hãû khàõn khêt våïi nhau vaì thæåìng xuyãn coï taïc âäüng qua laûi, âàûc træng bàòng caïc doìng nàng læåüng taûo nãn cáúu truïc dinh dæåîng xaïc âënh. Sæû âa daûng vãö loaìi vaì caïc chu trçnh tuáön hoaìn váût cháút trong mäüt hãû thäúng âæåüc goüi laì hãû sinh thaïi. Nhæ váûy hãû sinh thaïi laì mäüt hãû thäúng bao gäöm sinh váût vaì mäi træåìng våïi caïc mäúi quan hãû vaì tæång taïc, taûi âoï thæåìng xuyãn diãùn ra caïc chu trçnh tuáön hoaìn váût cháút, doìng nàng læåüng vaì doìng thäng tin. Hay noïi mäüt caïch khaïc hãû sinh thaïi laì hãû thäúng bao gäöm quáön xaî vaì sinh caính cuía noï. 2.2.2- Cå cáúu thaình pháön cuía hãû sinh thaïi : Vãö màût cå cáúu hãû sinh thaïi gäöm 6 thaình pháön chia laìm 2 nhoïm chênh nhæ sau : 19
21. 1. Nhoïm thaình pháön vä sinh gäöm : - Caïc cháút vä cå: C , N , P , CO2 , H2O , O2 tham gia vaìo caïc chu trçnh tuáön hoaìn váût cháút. - Caïc cháút hæîu cå : protein , gluxit , lipit , muìn , - Chãú âäü khê háûu: nhiãût âäü , âäü áøm , aïnh saïng vaì yãúu täú váût lyï khaïc coï aính hæåíng ráút låïn tåïi sæû täön taûi vaì phaït triãøn cuía sinh váût . 2. Nhoïm thaình pháön hæîu sinh : - Sinh váût saín xuáút (sinh váût tæû dæåîng) : bao gäöm caïc vi khuáøn coï khaí nàng täøng håüp vaì cáy xanh. Âoï laì nhæîng sinh váût coï khaí nàng täøng håüp âæåüc cháút hæîu cå tæì nhæîng cháút vä cå âån giaín nhåì nàng læåüng Màût tråìi âãø xáy dæûng cå thãø cuía mçnh. - Sinh váût tiãu thuû (sinh váût dë dæåîng) : bao gäöm cacï âäüng váût, chuïng dinh dæåîng bàòng caïch láúy cháút hæîu cå træûc tiãúp hoàûc giaïn tiãúp tæì váût saín xuáút. Sinh váût tiãu thuû âæåüc phán thaình cáúp: cáúp 1-caïc âäüng váût àn thæûc váût, cáúp 2-caïc âäüng váût àn âäüng váût cáúp 1, cáúp 3-caïc âäüng váût àn âäüng váût cáúp 2. - Sinh váût hoaûi sinh (phán giaíi) : bao gäöm caïc loaûi vi khuáøn vaì náúm, phán giaíi caïc cháút hæîu cå âãø säúng, âäöng thåìi giaíi phoïng ra caïc cháút vä cå cho caïc sinh váût saín xuáút. 2.2.3- Phán loaûi hãû sinh thaïi : Caïc loaûi hãû sinh thaïi trong sinh quyãøn coï thãø phán thaình caïc loaûi hãû sinh thaïi trãn caûn, caïc hãû sinh thaïi næåïc màûn va ì hãû sinh thaïi næåïc ngoüt . 1. Hãû sinh thaïi trãn caûn : Hãû naìy âàûc træng båíi caïc quáön thãø thæûc váût, vç trong caïc hãû naìy thaím thæûc váût chiãúm mäüt sinh khäúi ráút låïn vaì gàõn liãön våïi khê háûu âëa phæång. Do váûy tãn cuía caïc quáön xaî caính quan thæåìng laì tãn cuía hãû thæûc váût åí âáúy. Coï thãø kãø ra mäüt säú hãû sinh thaïi trãn caûn: - Savan hay ræìng coí âåïi noïng åí vuìng nhiãût âåïi noïng, êt mæa nãn thæåìng thiãúu næåïc vaì khä haûn. - Hoang maûc åí miãön nhiãût âåïi vaì än âåïi, våïi âàûc âiãøm ráút êt mæa vaì biãn âäü nhiãût ngaìy âãm låïn. Giåïi sinh váût äúc âaío laì âàûc træng chuí yãuú åí âáy. - Thaío nguyãn chuí yãúu åí miãön än âåïi êt mæa våïi coí chiãúm æu thãú . - Ræìng laï räüng än âåïi åí miãön än âåïi coï læåüng mæa væìa phaíi våïi ræìng laï räüng, ruûng laï theo muìa. - Âaìi nguyãn åí vuìng cæûc bàng tuyãút quanh nàm, chuí yãúu laì rãu moüc. 2. Hãû sinh thaïi næåïc màûn : Biãøn vaì âaûi dæång chiãúm 70 % bãö màût traïi âáút coï âäü sáu tåïi11000m. Thæûc váût säúng åí næåïc màûn ráút ngheìo, ngæåüc laûi giåïi âäüng váût laûi ráút phong phuï vaì coï åí háöu hãút caïc nhoïm âàûc træng cho âäüng váût trãn traïi âáút. 20
22. Dæûa vaìo phæång thæïc váûn chuyãøn, coï thãø phán thaình caïc hãû sinh thaïi næoïc màûn theo chiãöu thàóng âæïng : - Hãû sinh thaïi nãön âaïy . - Hãû sinh váût näøi . - Hãû sinh váût táöng giæîa . Theo chiãöu ngang coï thãø phán thaình caïc hãû sinh thaïi næåïc màûn nhæ sau : - Hãû sinh thaïi vuìng ven båì : våïi æu thãú cuía sinh váût säúng cäú âënh vaì coï säú loaìi khaï âa daûng vaì hån hàón vuìng khåi. - Hãû sinh thaïi vuìng khåi: våïi æu thãú cuía caïc sinh váût näøi vaì chè coï êt säú loaìi âàûc træng sinh säúng . 3. Hãû sinh thaïi næåïc ngoüt : - Hãû sinh thaïi næåïc âæïng : ruäüng, ao, âáöm, häö - Hãû sinh thaïi doìng chaíy: säng , suäiú ,kãnh , mæång Ngoaìi ra, hãû sinh thaïi coìn coï thãø phán theo chia theo qui mä nhæ hãû sinh thaïi nhoí (bãø nuäi caï , phoìng thê nghiãûm ), hãû sinh thaïi væìa (mäüt thë tráún,mäüt caïi häö, mäüt thaím ræìng ), hãû sinh thaïi låïn (âaûi dæång, sa maûc, thaình phäú låïn ). Cuîng coï thãø phán chia theo baín cháút hçnh thaình nhæ hãû sinh thaïi tæû nhiãn (ræìng, nuïi, âáöm, häö, säng, suäúi ) vaì hãû sinh thaïi nhán taûo (caïnh âäöng näng nghiãûp, cäng viãn ). Táûp håüp caïc hãû sinh thaïi trãn traïi âáút laìm thaình hãû sinh thaïi khäøng läö goüi laì sinh quyãøn. 2.2.4- Voìng tuáön hoaìn váût cháút trong hãû sinh thaïi : Trong hãû sinh thaïi thæåìng xuyãn coï voìng tuáön hoaìn váût cháút âi tæì mäi træåìng ngoaìi vaìo trong cå thãø caïc sinh váût , tæì sinh váût naìy qua sinh váût khaïc, räöi tæì sinh váût ra mäi træåìng ngoaìi. Voìng tuáön hoaìn nhæ váûy âæåüc goüi laì voìng tuáön hoaìn sinh - âëa- hoïa hay coìn goüi laì voìng cháút dinh dæåîng. Coï vä säú voìng tuáön hoaìn váût cháút vç yãu cáöu täön taûi vaì phaït triãøn cuía sinh váût cáön tåïi khoaíng 92 nguyãn täú hoïa hoüc. Trong âoï chuí yãúu laì 40 nguyãn täú hoïa hoüc nhæ H2 , O2 , P , S vaì nhoïm vi læåüng nhæ Ca , K , Na , Mg , Fe , Zn Mäüt säú voìng tuáön hoaìn váût cháút âæåüc minh hoüa åí hçnh veî . Coï thãø phán voìng tuáön hoaìn váût cháút laìm hai loaûi : - Voìng tuáön hoaìn váût cháút hoaìn toaìn: khi læåüng cháút naìy chæïa trong thaình pháön vä sinh ráút låïn vaì âæåüc sæí duûng tråí laûi mäüt caïch liãn tuûc theo mäüt chu trçnh kên. Vê duû nhæ voìng tuáön hoaìn váût cháút cuía C , N , O2 - Voìng tuáön hoaìn váût cháút khäng hoaìn toaìn: âiãøn hçnh laì voìng tuáön hoaìn cuía P, do coï mäüt læåüng P täön âoüng åí daûng tráöm têch dæåïi âaïy âaûi dæång vaì khäng âæåüc sæí duûng laûi. Caïc voìng tuáön hoaìn váût cháút hoaût âäüng khäng taïch råìi nhau vaì coï quan hãû ráút chàût cheî våïi nhau. 21
23. Trong mäüt voìng tuáön hoaìn coï hai giai âoaûn : - Giai âoaûn mäi træåìng : taûi âoï cháút dinh dæåîng täön taûi trong âáút, næåïc hoàûc khäng khê. - Giai âoaûn cå thãø : taûi âoï cháút dinh dæåîng laì thaình pháön mä cuía sinh váût saín xuáút hoàûc sinh váût tiãu thuû . Sæû nhiãùu loaûn cuía mäüt giai âoaûn seî aính hæåíng nghiãm troüng âãún giai âoaûn kia. CO2 VI SINH VÁÛT HOÏA HÄ HÁÚP VAÌ LÃN TÄØNG HÅÜP SÆÛ CHAÏY THÆÛC VÁÛT XANH (Sinh váût tæû dæåîng) THAN ÂAÏ ÂÄÜNG VÁÛT (Sinh váût dë dæåîng) DÁÖU LÆÍA Hçnh 2.1 : Voìng tuáön hoaìn cuía Caïc bon . 2.2.5- Doìng nàng læåüng trong hãû sinh thaïi : Doìng nàng læåüng xaíy ra âäöng thåìi våïi voìng tuáön hoaìn váût cháút trong hãû sinh thaïi. Nàng læåüng cung cáúp cho táút caí caïc hãû sinh thaïi trãn traïi âáút laì nguäön nàng læåüng Màût tråìi. Sæû phán bäø nàng læåüng Màût tråìi âi tåïi màût Traïi âáút trçnh baìy taûi hçnh veî. Thæûc váût háúp thuû qua quaï trçnh quang håüp mäüt tyí lãû ráút nhoí, khoaíng 1-2 % täøng nàng læåüng Màût tråìi chiãúu xuäúng Traïi âáút vaì tæì âoï xáy dæûng nãn toaìn bäü cuäüc säúng trãn Traïi âáút. Nàng læåüng chæïa trong sinh khäúi saín xuáút så cáúp mäüt pháön âæåüc duìng laìm thæïc àn cho váût tiãu thuû báûc1, mäüt pháön cung cáúp cho váût phán giaíi sæí duûng. Caïc cháút baìi tiãút vaì xaïc chãút cuía váût tiãu thuû báûc 1 cuîng âæåüc váût phán giaíi sæí duûng. Khaïc våïi voìng tuáön hoaìn váût cháút, nàng læåüng khäng âæåüc sæí duûng laûi maì phaït taïn, máút âi dæåïi daûng nhiãût. Voìng tuáön hoaìn cuía vátû cháút laì voìng kên. Doìng nàng læåüng laì voìng håí. 22
24. Nàng læåüng MÀÛT TRÅÌI (100%) Háúp thuû Háúp thuû båíi Phaín xaû tæì Phaín xaû tæì Phaín xaû tæì båíikhäng thæûc váût máy buûi caïc váût khaïc khê, næåïc, âáút (1-2%) (21%) (5%) (4%) (68%) Taûo nãn Phaín Giæî laûi Cung Tråí sæû chuyãøn xaû trong cáúp laûi âäüng cuía nhiãût sinh nàng vuî khäng tråí laûi khäúi báûc læåüng truû khê, thåìi vuî truû dinh cáön thiãút tiãút, khê dæåîng cho thæûc tæång thæï 1 vát Nàng læåüng qua mäüt cå thãø hay mäüt báûc dinh dæåîng coï thãø chuyãøn tæì daûng naìy sang daûng khaïc. Sæû biãún âäøi naìy tuán theo hai âënh luáût cå baín cuía nhiãût âäüng hoüc : - Âënh luáût thæï nháút -âënh luáût baío toaìn nàng læåüng: trong quaï trçnh chuyãøn âäøi nàng læåüng khäng máút âi vaì cuîng khäng âæåüc taûo thãm, maì chè chuyãøn âäøi tæì daûng naìy sang daûng khaïc. - Âënh luáût thæï hai - âënh luáût vãö suy thoaïi daûng nàng læåüng: trong quaï trçnh chuyãøn âäøi tæû nhiãn, nàng læåüng luän luän bë suy thoaïi vãö daûng nàng læåüng. Vê duû caïc daûng nàng læåüng cä âoüng nháút coï thãø saín xuáút nhiãöu cäng nhæ quang nàng, hoïa nàng coï thãø chuyãøn thaình caïc daûng nàng læåüng êt cä âoüng hån, våiï khaí nàng saín xuáút cuîng êt hån nhæ cå nàng, nhiãût nàng. Nàng læåüng Màût tråìi chiãúu xuäúng Traïi âáút chuí yãúu åí daûng quang nàng. Quang nàng coï thãø chuyãøn âäøi toaìn bäü thaình hoïa nàng, thãú nàng, nhiãût nàng. Ngæåüc laûi, thãú nàng, nhiãût nàng, hoïa nàng chè coï thãø âäøi tråí laûi thaình quang nàng mäüt pháön, caïc pháön khaïc seî åí daûng nàng læåüng tháúp hån. Hçnh veî sau: Så âäö mäüt hãû sinh thaïi våïi voìng tuáön hoaìn váût cháút vaì doìng nàng læåüng giæîa caïc báûc dinh dæåîng. 23
25. CAÏC YÃÚU TÄÚ VÄ SINH (Âáút, næåïc, cháút vä cå, cháút hæîu cå, khê háûu, ) SINH VÁÛT SAÍN XUÁÚT ü ng å t ú æ á û t ch ì ng vá ì ng nàng l o o D D SV tiãu thuû cápú 1 ÍY SV tiãu Û T PHÁN HU thuû cápú 2 SINH VÁ SV tiãu thuû cápú 3 2.2.6- Sæû tiãún hoïa vaì cán bàòng cuía hãû sinh thaïi : Sinh váût hay váût thãø säúng coï mäüt säú tênh cháút âàûc thuì, phán biãût noï mäüt caïch roî rãût våïi váût khäng säúng. Caïc tênh cháút âoï laì : 1. Khaí nàng trao âäøi cháút : tæïc khaí nàng tiãúp nháûn váût cháút tæì mäi træåìng vaìo mçnh, phán giaíi vaì täøng håüp nhæîng cháút naìy âãø âem laûi cho mçnh váût cháút vaì nàng læåüng cáön thiãút cho cuäüc säúng vaì phaït triãøn. 2. Khaí nàng låïn lãn : tæïc khaí nàng phaït triãøn vãö qui mä, cáúu truïc cuía baín thán theo thåìi gian. 3. Khaí nàng taïi sinh saín : tæïc khaí nàng sinh âeí ra váût cuìng loaìi våïi mçnh. 4. Khaí nàng bë kêch thêch : tæïc khaí nàng tiãúp nháûn caïc thäng tin, dæåïi daûng tên hiãûu váût lyï , hoïa hoüc vaì phaín æïng laûi våïi caïc thäng tin naìy. 5. Khaí nàng thêch nghi : tæïc khaí nàng thay âäøi baín thán cho phuì håüp våïi mäi træåìng. 24
26. Trong 5 tênh cháút noïi trãn xeït theo quan âiãøm cuía sinh thaïi hoüc thç khaí nàng thêch nghi coï yï nghéa quan troüng nháút . Nhåì coï tênh bë kêch thêch, sinh váût nháûn âæåüc tên hiãûu tæì mäi træåìng qua caïc giaïc quan cuía mçnh, coï thãø laì giaïc quan vãö aïnh saïng (thë giaïc), vãö ám thanh (thênh giaïc), vãö muìi (khæïu giaïc), vãö vë (vë giaïc), vãö nhiãût âäü (xuïc giaïc) vaì phaín æïng laûi våïi caïc tên hiãûu naìy theo nhæîng phæång thæïc khaïc nhau nhàòm tæû baío vãû hoàûc caíi thiãûn âiãöu kiãûn säúng cuía mçnh. Luïc mäi træåìng giaím nhiãût âäü, con ngæåìi nguyãn thuíy biãút chui vaìo hang sáu, kên gioï hoàûc âäút læía chäúng laûnh. Con ngæåìi hiãûn âaûi biãút laìm nhaì, trang bë quáön aïo vaì cacï phæång tiãûn giæî thán nhiãût. Cå bàõp cuía âäüng váût run ráøy 1 caïch tæû âäüng ngoaìi sæû âiãöu khiãøn coï yï thæïc âãø tàng thán nhiãût. Haût cáy luïc náøy máöm duì åí vë trê naìo cuîng theo tên hiãûu cuía troüng træåìng âãø hæåïng rãù xuäúng vaì máöm lãn trãn. Mäüt säú vi khuáøn luän luän di chuyãøn vãö nåi coï aïnh saïng, mäüt säú khaïc ngæåüc laûi tçm vãö nåi coï boïng täúi. Tênh kêch thêch hay noïi mäüt caïch khaïc khaí nàng tiãúp nháûn thäng tin tæì mäi træåìng vaì phaín æïng âaïp laûi âaî giuïp cho moüi sinh váût duy trç cuäüc säúng cuía mçnh. Sinh váût âån baìo nguyãn thuíy nãúu khäng coï tênh bë kêch thêch seî khäng biãút tçm vãö nguäön thæïc àn vaì seî chãút. Con ngæåìi trong thãú giåïi hiãûn âaûi nãúu khäng nháûn âæåüc caïc thäng tin cáön thiãút tæì mäi træåìng seî coï säú pháûn tæång tæû. Sau khi nháûn âæåüc tên hiãûu bë kêch thêch, theo cå chãú âiãöu khiãøn coï yï thæïc hoàûc tæû âiãöu khiãøn vä yï thæïc sinh váût phaín æïng bàòng caïch biãún âäøi cå thãø mçnh hoàûc biãún âäøi mäi træåìng âãø âaût tåïi sæû thêch nghi giæîa cå thãø vaì mäi træåìng. Quaï trçnh biãún âäøi cå thãø cuía caïc giäúng loaìi sinh váût cho phuì håüp våïi mäi træåìng âæåüc goüi laì sæû tiãún hoïa. Quaï trçnh naìy laì quaï trçnh thay âäøi tênh cháút giaíi pháùu, sinh lyï, tám lyï vaì táûp tuûc diãùn ra trong quáön thãø, nhoïm vaì caï thãø sinh váût cuìng loaìi. Qua ï trçnh tiãún hoïa bàõt âáöu våïi sæû thay âäøi ngáùu nhiãn vaì tæû phaït trong váût liãûu di truyãön cuía tãú baìo máöm (tinh truìng, træïng) cuía nhæîng caï thãø trong 1 quáön thãø . Caïc biãún âäøi naìy taûo nãn nhæîng biãún dë di truyãön trong quáön thãø , noïi 1 caïch khaïc taûo nãn 1 vaìi kiãøu di truyãön håi khaïc kiãøu chung. Caïc phiãn baín taìi liãûu di truyãön ghi trong caïc tãú baìo bäú , meû âæåüc truyãön laûi cho caïc thãú hãû sau vaì quyãút âënh tênh cháút giaíi pháùu, sinh lyï , æïng xæí cuía váût thãø säúng. Sæû täø håüp caïc âàûc tênh bäú meû trong 1 váût thãø coï æu thãú so våïi âäöng loaûi âæåüc goüi laì æu thãú choün loüc. Váût thãø naìo do di truyãön coï tênh cháút sinh lyï vaì æïng xæí phuì håüp våïi âiãöu kiãûn mäi træåìng âæåüc choün loüc âãø täön taûi vaì phaït triãøn. Váût thãø khäng phuì håüp seî bë âaìo thaíi. Æu thãú naìy qua quïa trçnh sinh saín nhiãöu thãú hãû näúi tiãúp nhau seî laìm cho con chaïu váût thãø coï æu thãú noïi trãn chiãúm 1tyí lãû låïn hån caïc giäúng loaìi khaïc. Cáúu truïc di truyãön cuía quáön thãø do âoï seî bë thay âäøi. Sæû thêch nghi theo sinh hoüc laì âàûc træng giaíi pháùu sinh lyï hoàûc æïng xæí âæåüc âiãöu khiãøn bàòng di truyãön, coï taïc duûng tàng xaïc suáút cuía viãûc chuyãøn váût liãûu di truyãön cuía mäüt váût thãø säúng tæû biãún âäøi sao cho phuì håüp hån våïi mäi træåìng âëa phæång cuía noï. Biãún dë di chuyãön taûo nãn váût liãûu cho tiãún hoïa vaì choün loüc tæû nhiãn laì âäüng læûc cho tiãún hoïa. Mäi træåìng khäng coï taïc âäüng træûc tiãúp naìo tåïi váût liãûu âi truyãön trong caïc váût thãø säúng. Mäi træåìng âæïng ngoaìi váût thãø säúng, âoïng vai troì tuyãøn choün caïc váût liãûu naìo thêch 25
27. håüp nháút so våïi âiãöu kiãûn cuû thãø cuía mäi træåìng âæång thåìi, cho caïc váût thãø naìy säúng soïtpháút triãøn vaì loaûi træì caïc váût thãø naìo khäng phuì håüp. Biãún dë di truyãön kãút håüp våïi choün loüc tæû nhiãn âãø ra quaï trçnh tiãún hoïa. Thæûc tãú mäi træåìng luän coï sæû biãún âäüng, coï thãø do quaï trçnh tæû nhiãn hay mäüt nhán täú taïc âäüng naìo âoï. Tênh thêch nghi laì khaí nàng phuì håüp våïi caïc nhán täú thaình pháön trong hãû sinh thaïi, nháút laì caïc nhán täú hæîu sinh våïi nhæîng âiãöu kiãûn chung cuía mäi træåìng. Tênh thêch nghi âæåüc biãøu hiãûn qua sæû cán bàòng cå thãø - mäi træåìng. Moüi hãû sinh thaïi âãöu laì âäúi tæåüng cuía sæû choün loüc, cuía quaï trçnh biãún âäøi, âäöng thåìi cuîng laì kãút quaí cuía quaï trçnh âoï. Chênh aïp læûc choün loüc âaî taûo ra cå chãú thêch nghi cuía loaìi, vaì sæû váûn âäüng naìy dáùn âãún mäüt thãú cán bàòng, mäüt sæû äøn âënh tæång âäúi. Nãúu xaíy ra sæû biãún âäøi låïn vãö qui mä vaì tênh cháút thç pháön håüp thaình cuía giåïi hæîu sinh trong hãû cuîng thay âäøi âãún mæïc laìm thay âäøi caí hãû sinh thaïi. Khi áúy seî coï cán bàòng vaì thêch nghi trong âiãöu kiãûn måïi. Cæï nhæ thãú hãû sinh thaïi biãún âäøi, tiãún hoaï vaì phaït triãøn khäng ngæìng. Sæû thêch nghi hay cán bàòng trong âiãöu kiãûn nhæ váûy goüi laì cán bàòng sinh thaïi, âoï laì traûng thaïi äøn âënh, trong âoï caïc thaình pháön sinh thaïi åí âiãöu kiãûn cán bàòng tæång âäúi vaì cáúu truïc cuía toaìn hãû khäng âäøi. Dæåïi taïc âäüng cuía caïc yãúu täú sinh thaïi mæïc âäü äøn âënh naìy coï thãø bë thay âäøi. Caïc hãû sinh thaïi tæû nhiãn âãöu coï khaí nàng tæû âiãöu chènh riãng, âoï laì khaí nàng thêch nghi khi bë aính hæåíng cuía mäùi yãúu täú sinh thaïi naìo âoï âãø phuûc häöi tråí laûi traûng thaïi ban âáöu. Traûng thaïi cán bàòng nhæ thãú chênh laì traûng thaïi cán bàòng âäüng. Nhåì sæû tæû âiãöu chènh maì caïc hãû sinh thaïi tæû nhiãn giæî âæåüc sæû äøn âënh mäiù khi chëu taïc âäüng cuía nhán täú ngoaûi caính. Quaï trçnh tæû laìm saûch nguäön næåïc säng âãø phuûc häöi laûi traûng thaïi cháút læåüng næåïc ban âáöu sau khi xaí næåïc thaíi laì vê duû vãö sæû tæû âiãöu chènh âãø âaím baío sæû cán bàòng âäüng trong hãû sinh thaïi säng häö . Sæû tæû âiãöu chènh cuía hãû sinh thaïi laì kãút quaí cuía sæû tæû âiãöu chènh cuía tæìng caï thãø, quáön thãø, hoàûc caí quáön xaî mäùi khi coï mäüt yãúu täú sinh thaïi thay âäøi.Vç váûy, âãø âiãöu chènh mäüt hãû sinh thaïi tråí laûi mäüt daûng cán bàòng äøn âënh nháút âoìi hoíi chuïng ta phaíi nghiãn cæïu giåïi haûn thêch nghi cuía tæìng caï thãø , hay caí quáön xaî âãø âæa ra mäüt taïc âäüng thêch håüp tåïi hãû âaím baío sæû äøn âënh láu bãön. Thæûc tãú ngaìy nay con ngæåìi âaût âæåüc mäüt säú thaình tæûu nháút âënh trong viãûc æïng duûng khoa hoüc vãö hãû sinh thaïi âãø phuûc vuû cho sæû phaït triãøn nãön kinh tãú cuía mçnh nhæ nuäi träöng thuíy saín, thám canh näng nghiãûp, chàn nuäi gia suïc, gia cáöm. 2.3. TAÏC ÂÄÜNG CUÍA CON NGÆÅÌI ÂÃÚN HÃÛ SINH THAÏI 2.3.1- Taïc âäüng âãún caïc yãúu täú sinh hoüc: - Gáy ra sæû caûnh tranh: Mäüt vê duû âiãøn hçnh nháút laì sæû caûnh tranh cuía thoí hoang våïi cæìu cuía cháu Uïc. Nàm 1859 ngæåìi ta âem 12 âäi thoí tæì cháu Áu sang cháu Uïc. Sau vaìi nàm, chuïng phaït triãøn nhanh choïng vaì bàõt âáöu àn quaï nhiãöu coí leî ra phaíi daình cho cæìu. So 26
28. saïnh ta coï thãø nháûn tháúy læåüng coí 5 con thoí àn bàòng læåüng coí cho 1 con cæìu. Do váûy xuáút hiãûn sæû thiãúu thæïc àn cho báöy cæìu nuäi. Ngoaìi ra báöy thoí coìn chiãúm 1 khu væûc âáút ráút räüng låïn åí cháu Uïc laìm cho diãûn têch chàn nuäi cæìu åí âáy bë thu heûp. Caïc näng dán åí âáy phaíi ngàn thoí xám nháûp näng traûi cuía mçnh bàòng caïc haìng raìo. - Laìm tàng hoàûc giaím säú loaìi àn thët: Mäüt säú loaìi váût àn thët nhæ gáúu, coüp, caïo soïi, chim væìa caûnh tranh våïi con ngæåìi vãö nguäön thæïc àn, væìa tråí thaình thæûc pháøm cuía con ngæåìi. Haìng loaût thuï àn thët âaî bë chãút trong suäút lëch sæí cuía con ngæåìi. Mäüt vê duû vaìo nàm 1900, ngæåìi ta âaî giãút ráút nhiãöu soïi åí vuìng âäöng coí Arizona, Myî. Viãûc naìy khiãún cho báöy hæåu åí âáy nhanh choïng tàng säú læåüng, gáön nhæ chuïng âaî gàûm saûch coí åí âáy, viãûc naìy âaî gáy ra sæû suy thoaïi mäi træåìng tráöm troüng. - Âem caïc caï thãø mang máöm bãûnh âãún: Caïc caï thãø mang máöm bãûnh luän coï trong tæû nhiãn. Con ngæåìi âaî vä tçnh âem caïc caï thãø mang máöm bãûnh âãún caïc mäi træåìng khaïc väún chæa coï kiãøm soaït tæû nhiãn vãö bãûnh âoï. Taûi nåi måïi naìy máöm bãûnh phaït triãøn nhanh choïng vaì âaî gáy ra taïc haûi tráöm troüng. Vaìo âáöu nàm 1800, ngæåìi ta âaî vä tçnh âem mäüt vaìi cáy haût deí coï mang náúm bãûnh tæì Trung Quäcú sang Myî. Cáy haût deí cuía Trung Quäúc âaî quen vaì säúng chung våïi loaìi náúm naìy, coìn cáy haût deí cuía Myî âaî khäng quen vaì do âoï chuïng âaî bë màõc bãûnh vaì chãút haìng loaût. Ngaìy nay khäng coìn cáy haût deí naìo säúng åí Myî. 2.3.2- Taïc âäüng âãún caïc yãúu täú vä sinh : Caïc hoaût âäüng cuía con ngæåìi âaî gáy ra ä nhiãùm næåïc, khäng khê, âáút, laìm hoíng caïc nguäön taìi nguyãn Caïc taïc âäüng naìy khiãún cho cuäüc säúng cuía chênh con ngæåìi cuîng ngaìy caìng khoï khàn hån. - Gáy ä nhiãùm: Ä nhiãùm næåïc vaì mäi træåìng khäng khê taûo ra mäi træåìng báút låüi cho caïc vi sinh váût phaït triãøn. Chlorine, thuäúc træì sáu, hoïa cháút âäüc haûi nhiãùm vaìo næåïc seî laìm chãút caï vaì caïc thuíy sinh váût khaïc. Hoïa cháút saït truìng vaì thuäúc diãût coí laìm chãút caïc cän truìng vaì chim, caï àn cän truìng. Viãûc sæí duûng CFC laìm moíng táöng äzän cuía khê quyãøn khiãún cho con ngæåìi dãù màõc bãûnh ung thæ hån. Roì rè dáöu trãn säng, häö, biãøn trong quaï trçnh váûn chuyãøn, khai thaïc, sæí duûng laìm chãút caï vaì caïc thuíy sinh váût. Viãûc tiãu duìng caïc nhiãn liãûu thäng thæåìng (dáöu, khê, than, cuíi ) trong caïc ngaình laìm tàng näöng âäü khê CO2 lãn roî rãût, gáy ra hiãûu æïng nhaì kênh, laìm biãún âäøi khê háûu mäüt säú vuìng vaì trãn toaìn cáöu, aính hæåíng âãún sæû säúng cuía caïc loaìi trãn traïi âáút. - Laìm hoíng caïc nguäön taìi nguyãn: Nguäön næåïc ngáöm âæåüc sæí duûng mäüt caïch vä täø chæïc coï thãø bë caûn kiãût, ä nhiãùm cuîng nhæ gáy suût luïn vaì khäng thãø naìo khäi phuûc laûi âæåüc. Caïc moí dáöu khê, kim loaûi do sæû phaït triãøn cuía cäng nghiãûp cuîng âaî vaì âang bë khai thaïc triãût âãø. Viãûc laìm thay âäøi doìng chaíy cuía säng âãø phuûc vuû cho con ngæåìi cuîng laìm thay âäøi toaìn bäü hãû sinh thaïi cuía læu væûc säng. - Lamì âån giaín hoïa hãû sinh thaïi: Con ngæåìi do nhu cáöu cuía mçnh âaî laìm âån giaín hoïa hãû sinh thaïi åí mäüt säú vuìng thäng qua viãûc laìm giaím sæû âa daûng sinh hoüc åí âoï. Giaím sæû âa daûng sinh hoüc gáy ra sæû máút cán bàòng sinh thaïi vaì laìm hoíng hãû sinh thaïi âoï. Coï thãø láúy 27
29. mäüt vê duû vãö quaï trçnh laìm âån giaín hoïa hãû sinh thaïi laì quaï trçnh âäüc canh, tæïc chè träöng mäüt loaûi cáy trãn mäüt vuìng âáút. Quaï trçnh naìy khiãún cho khu væûc âoï bë âån giaín hoïa vaì dãù bë täøn thæång do sáu ráöy, bãûnh haûi, gioï, mæa vaì thåìi tiãút báút thæåìng. 28
30. Ch−¬ng 3 Ä NHIÃÙM MÄI TRÆÅÌNG KHÄNG KHÊ 3.1. THAÌNH PHÁÖN, CÁÚU TRUÏC VAÌ TIÃU CHUÁØN VÃÖ CHÁÚT LÆÅÜNG MÄI TRÆÅÌNG KHÊ: 3.1.1 - Thaình pháön khê quyãøn: Khê quyãøn laì häùn håüp cuía khäng khê khä vaì håi næåïc. Håi næåïc thæåìng âæåüc âaïnh giaï theo âäü áøm (%). Coìn khäng khê khä khi chæa bë ä nhiãùm coï thaình pháön chuí yãúu khoaíng 78% nitå, 21% oxy vaì khoaíng 1% caïc khê ä nhiãùm khaïc nhæ CO2, CO, SO2, NO, Nhæng thæûc tãú thaình pháön cuía khäng khê âaî bë thay âäøi khaï låïn do caïc hoaût âäüng cuía con ngæåìi âaî thaíi ra nhiãöu loaûi khê thaíi khaïc nhau trong quaï trçnh saín xuáút vaì sinh hoaût nãn haìm læåüng caïc cháút ä nhiãùm âaî tàng lãn âaïng kãø , aính hæåíng træûc tiãúp âãún âåìi säúng cuía con ngæåìi. 3.1.2 - Cáúu truïc khê quyãøn: Khê quyãøn cuía Traïi âáút coï âàûc âiãøm phán táöng roî rãût: 1. Táöng âäúi læu (0÷10km): laì låïp m) k khäng khê saït bãö màût Traïi âáút. Cháút læåüng 1200oC ü cao ( khäng khê åí âáy seî aính hæåíng træûc tiãúp âãún Âä sæïc khoíe cuía con ngæåìi. Táöng âäúi læu háöu nhæ Táöng nhiãt trong suäút âäúi våïi bæïc xaû soïng ngàõn cuía Màût -100oC tråìi, nhæng thaình pháön håi næåïc trong táöng 90km naìy háúp thuû ráút maûnh tia phaín xaû soïng daìi tæì bãö màût âáút, tæì âoï sinh ra sæû xaïo träün khäng khê Táöng trung læu theo chiãöu âæïng, hçnh thaình ngæng tuû håi næåïc 0oC vaì xaíy ra caïc hiãûn tæåüng máy, mæa, gioï, baîo, 50km Táöng naìy chëu sæû bæïc xaû nhiãût tæì bãö màût âáút ráút låïn, nãn nhiãût âäü seî giaím theo chiãöu cao, Táöng bçnh læu o khoaíng 0,5÷0,6 C/100m. 10km Táöng âäúi læu 2. Táöng bçnh læu (10÷50km): Táöng 27oC o naìy táûp trung khaï nhiãöu haìm læåüng khê ozon, Nhiãût âäü ( C) hçnh thaình táöng ozon, noï háúp thuû maûnh caïc tia tæí ngoaûi cuía Màût tråìi trong vuìng 220÷ 330 nm, vç thãú nhiãût âäü khäng khê dæìng laûi, khäng giaím næîa, âãún âäü cao 20÷25km laûi bàõt âáöu tàng vaì âaût trë säú khoaíng 0oC åí âäü cao 50km. 29
31. 3. Táöng trung læu (50÷90km): ÅÍ âáy coìn goüi laì táöng ion (táöng âiãûn ly). Dæåïi taïc duûng cuía tia tæí ngoaûi soïng cæûc ngàõn, caïc phán tæí bë ion hoïa: O + hν → O+ + e + O2 + hν → O2 + e Trong táöng naìy nhiãût âäü khäng khê giaím dáön theo tyí lãû báûc nháút våïi âäü cao vaì âaût trë säú khoaíng -100oC, nhiãût âäü cuía khê quyãøn tháúp nháút åí âäü cao khoaíng 85÷90km. 4. Táöng nhiãût (>90km): Âáy laì táöng trãn cuìng cuía khê quyãøn, khäng khê ráút loaîng våïi máût âäü phán tæí 1013 phán tæí/cm3, trong luïc åí màût biãøn coï máût âäü 5x1019phán tæí/cm3. Nhiãût âäü trong táöng nhiãût seî tàng theo chiãöu cao vaì âaût trë säú khoaíng 1200oC åí âäü cao 700 km. 3.1.3- Âån vë âo vaì tiãu chuáøn cháút læåüng mäi træåìng khäng khê : 1. Âån vë âo: Âãø âaïnh giaï haìm læåüng cháút ä nhiãùm trong mäi træåìng khäng khê ngæåìi ta thæåìng xaïc âënh khäúi læåüng cuía cháút ä nhiãùm chiãúm bao nhiãu so våïi khäúi khäng khê. Vê duû: trong 1m3 khäng khê thç cháút ä nhiãùm nhiãùm seî chiãúm bao nhiãu cm3. - Âäúi våïi caïc khê ä nhiãùm thæåìng âo bàòng âån vë pháön tràm (%), pháön triãûu (ppm), pháön tyí (ppb), hoàûc cm3/m3, mg/m3,mg/l, - Âäúi våïi buûi, thæåìng xaïc âënh troüng læåüng cuía noï chæïa trong 1m3 khäng khê, nãn coï âån vë âo laì mg/m3, g/m3, 2. Tiãu chuáøn cháút læåüng mäi træåìng khäng khê : Baíng 3.1: Giåïi haûn cho pheïp cuía mäüt säú cháút ä nhiãùm trong khê thaíi CHÁÚT Ä NHIÃÙM NÄÖNG ÂÄÜ CHO CHÁÚT Ä NHIÃÙM NÄÖNG ÂÄÜ CHO PHEÏP (mg/l) PHEÏP (mg/l) Anilin 0,005 Axeton 0,2 Axit axetic 0,005 Axit clohydric 0,01 Axit nittric 0,005 Axit sunfuric 0,005 Benzen 0,05 Cacbon oxyt 0,03 Chç vaì håüp cháút chç 0,00001 Etylen oxyt 0,001 Fomandehyt 0,001 Hydrocacbon 0,0005 Hydro sunfua 0,01 Nitå oxyt 0,005 Ozon 0,0001 Phenol 0,005 Xàng (cäng nghiãûp) 0,3 Xàng (nhiãn liãûu) 0,1 Dioxyt læu huyình 0,013 Buûi 0,01 30
32. Caïc cháút ä nhiãùm trong mäi træåìng seî aính hæåíng âãún âåìi säúng vaì sæïc khoíe cuía con ngæåìi, do váûy nhàòm âaím baío sæïc khoíe con ngæåìi vaì baío toaìn caïc hãû sinh thaïi, cå quan baío vãû mäi træåìng qui âënh caïc cháút ä nhiãùm thaíi vaìo mäi træåìng khäng âæåüc væåüt quaï giåïi haûn cho pheïp, noï âæåüc biãøu hiãûn qua näöng âäü giåïi haûn cho pheïp, näöng âäü naìy thæåìng âæåüc thay âäøi cho phuì håüp våïi âiãöu kiãûn phaït triãøn kinh tãú xaî häüi cuía tæìng khu væûc. Sau âáy laì mäüt säú giåïi haûn näöng âäü giåïi haûn cho pheïp cuía mäüt säú khê ä nhiãùm åí caïc cå såí saín xuátú cho trãn baíng 3.1. 3.1.4- Sæû ä nhiãùm mäi træåìng khäng khê : Sæû ä nhiãùm mäi træåìng khäng khê laì quaï trçnh thaíi caïc cháút ä nhiãùm vaìo mäi træåìng laìm cho näöng âäü cuía chuïng trong mäi træåìng væåüt quaï tiãu chuáøn cho pheïp, aính hæåíng âãún sæïc khoíe con ngæåìi, caïc âäüng thæûc váût, caính quan vaì hãû sinh thaïi. Nhæ váûy, caïc cháút ä nhiãùm thaíi vaìo mäi træåìng maì näöng âäü cuía chuïng chæa væåüt quaï giåïi haûn cho pheïp, chæa aính hæåíng âãún âåìi säúng saín xuáút cuía con ngæåìi vaì hãû sinh thaïi thç coï thãø xem laì chæa ä nhiãùm mäi træåìng. Do váûy, cáön phaíi xaïc âënh näöng âäü cuía caïc cháút ä nhiãùm trong mäi træåìng räöi so våïi tiãu chuáøn cho pheïp âãø xaïc âënh mäi træåìng âaî bë ä nhiãùm hay chæa, hoàûc ä nhiãùm gáúp máúy láön tiãu chuáøn cho pheïp. 3.2. CAÏC NGUÄÖN GÁY Ä NHIÃÙM MÄI TRÆÅÌNG KHÄNG KHÊ: Hiãûn nay sæû ä nhiãùm mäi træåìng khäng khê coï thãø do nhiãöu nguyãn nhán khaïc nhau, chuïng ráút âa daûng vaì khoï kiãøm soaït . Âãø nghiãn cæïu vaì xæí lyï coï thãø phán thaình caïc loaûi nguäön nhæ sau: * Theo nguäön gäúc phaït sinh: - Nguäön tæû nhiãn: do thiãn nhiãn hçnh thaình nãn. - Nguäön nhán taûo: do caïc hoaût âäüng cuía con ngæåìi gáy nãn. * Theo âàûc tênh hçnh hoüc: - Nguäön âiãøm: äúng khoïi. - Nguäön âæåìng: tuyãún giao thäng. - Nguäön màût: baîi raïc, häö ä nhiãùm. * Theo âäü cao: - Nguäön cao: Cao hån hàón caïc cäng trçnh xung quanh (ngoaìi vuìng boïng råüp khê âäüng). - Nguäön tháúp: Xáúp xè hoàûc tháúp hån caïc cäng trçnh xung quanh. * Theo nhiãût âäü: - Nguäön noïng: Nhiãût âäü cao hån nhiãût âäü mäi træåìng xung quanh. - Nguäön laûnh: Nhiãût âäü tháúp hån hoàûc xáúp xè bàòng nhiãût âäü mäi træåìng xung quanh. 31
33. Chè cáön qua sæû phán loaûi nhæ váûy laì ta coï thãø biãút âæåüc quaï trçnh ä nhiãùm cuía caïc nguäön gáy ra âäúi våïi mäi træåìng nhæ thãú naìo. Trãn cå såí âoï seî coï biãûn phaïp hæîu hiãûu nháút âãø xæí lyï vaì traïnh âæåüc mæïc âäü nguy hiãøm cuía chuïng gáy ra âäúi våïi cuäüc säúng cuía con ngæåìi. Sau âáy seî xeït mäüt säú nguäön ä nhiãùm phäø biãún hiãûn nay trong cuäüc säúng haìng ngaìy: 3.2.1- Nguäön ä nhiãùm do thiãn nhiãn: Gioï thäøi seî tung buûi âáút âaï tæì bãö màût âáút vaìo khäng khê, hiãûn tæåüng naìy thæåìng xaíy ra åí nhæîng vuìng âáút träúng khäng coï cáy cäúi che phuí, âàûc biãût laì caïc vuìng sa maûc, chuïng coï thãø mang cháút ä nhiãùm âi ráút xa, gáy ä nhiãùm cho caí nhiãöu khu væûc. Nhæîng nåi áøm tháúp seî laì mäi træåìng thuáûn låüi cho caïc vi sinh váût phaït triãøn maûnh, âãún khi tråìi khä hanh chuïng seî phaït taïn theo gioï vaìo mäi træåìng räöi thám nháûp vaìo cå thãø ngæåìi qua con âæåìng hä háúp, gáy ra caïc bãûnh vãö da, màõt vaì âæåìng tiãu hoïa. Nuïi læía hoaût âäüng âaî mang theo nhiãöu nham thaûch vaì håi khê âäüc tæì loìng âáút vaìo mäi træåìng, âàûc biãût laì caïc khê SO2 , CH4 vaì H2S. Sæû phán huíy tæû nhiãn caïc cháút hæîu cå, caïc xaïc chãút âäüng thæûc váût seî taûo ra nhiãöu muìi häi vaì khê âäüc âäúi våïi sæïc khoíe con ngæåìi. Saín pháøm phán huíy thæåìng sinh ra laì H2S, NH3 , CO2 , CH4 vaì sunfua. Sæû phaït taïn pháún hoa, buûi muäúi biãøn, buûi phoïng xaû trong tæû nhiãn, âãöu laì nhæîng taïc nhán khäng coï låüi cho cuäüc säúng cuía con ngæåìi vaì caïc sinh váût. Täøng khäúi læåüng cháút thaíi do thiãn nhiãn sinh ra laì ráút låïn, nhæng noï thæåìng phán bäú âãöu trong khäng gian bao la nãn näöng âäü cuía noï khäng cao làõm, vaí laûi con ngæåìi säúng åí âáu thç âaî thêch nghi våïi mäi træåìng tæû nhiãn åí âoï, do váûy sæû aính hæåíng cuía chuïng âäúi våïi cuäüc säúng cuía con ngæåìi laì khäng låïn làõm. Nhæng caïc hoaût âäüng cuía con ngæåìi laìm gia tàng thãm haìm læåüng cháút ä nhiãùm vaìo mäi træåìng thç sæû aính hæåíng seî ráút nghiãm troüng. 3.2.2- Caïc nguäön ä nhiãùm nhán taûo: Háuö hãút caïc hoaût âäüng cuía con ngæåìi âãöu taûo ra cháút thaíi, cháút ä nhiãùm vaìo mäi træåìng, âàûc biãût laì trong sinh hoaût, cäng nghiãûp vaì giao thäng. 1. Nguäön thaíi do sinh hoaût: Hàòng ngaìy con ngæåìi âaî sæí duûng mäüt khäúi læåüng khaï låïn caïc nhiãn liãûu âäút nhæ than, cuíi, dáöu, khê âäút âãø âun náúu vaì phuûc vuû cho caïc muûc âêch khaïc. Trong quaï trçnh chaïy chuïng seî tiãu thuû oxy cuía khê quyãøn, âäöng thåìi coìn taûo ra nhiãöu khoïi buûi, khê CO, CO2, Nhæîng cháút thaíi naìy thæåìng táûp trung trong khäng gian nhoí heûp (nhaì bãúp), sæû thoaït khê ra ngoaìi cháûm chaûp nãn taûo ra näöng âäü låïn trong khäng gian säúng cuía con ngæåìi. Ngoaìi ra, caïc hoaût âäüng sinh hoaût cuía con ngæåìi coìn taûo ra nhiãöu raïc thaíi, thæïc àn hoa quaí thæìa, laì mäi træåìng thuáûn låüi cho caïc vi truìng gáy bãûnh phaït triãøn, trong quaï trçnh 32
34. phán huíy seî gáy ra nhiãöu muìi häi, chuïng coï thãø phaït taïn vaìo mäi træåìng theo gioï vaì vaìo cå thãø ngæåìi theo con âæåìng hä háúp. Vç váûy, trong sinh hoaût cáön coï biãûn phaïp thäng thoaïng håüp lyï, vãû sinh saûch seî âãø coï mäüt mäi træåìng säúng trong laình hån. 2. Nguäön giao thäng: Våïi sæû tiãún bäü cuía khoa hoüc cäng nghãû, con ngæåìi âaî taûo ra nhiãöu thiãút bë maïy moïc cå giåïi, thãø hiãûn bàòng nhæîng doìng xe cäü næåìm næåüp trãn âæåìng phäú, chuïng chaûy bàòng xàng dáöu nãn sinh ra nhiãöu khoïi, caïc khê CO, CO2, NO vaì HC , sæû aính hæåíng naìy phuû thuäüc chuí yãúu vaìo cháút læåüng cuía xe cäü læu thäng trãn âæåìng. Xàng pha chç cuîng laì mäüt taïc nhán aính hæåíng ráút låïn âãún sæïc khoíe con ngæåìi. Khi xe læu thäng trãn âæåìng phäú seî tung buûi âáút âaï tæì bãö màût âæåìng vaìo mäi træåìng khäng khê , âiãöu naìy phuû thuäüc chuí yãúu vaìo mæïc âäü vãû sinh vaì sæû thäng thoaïng cuía phäú phæåìng. Nguäön giao thäng coï âàûc âiãøm laì phaït taïn theo daûng tuyãún, laì nguäön tháúp, nãn sæû aính hæåíng cuía noï táûp trung chuí yãúu åí khu væûc dán cæ åí hai bãn âæåìng phäú, do váûy cáön phaíi coï biãûn phaïp träöng cáy xanh âãø ngàn caín båït sæû phatï taïn cháút ä nhiãùm tåïi caïc cäng trçnh hai bãn. 3. Nguäön cäng nghiãûp: Mäüt xu hæåïng âi ngæåüc våïi cháút læåüng mäi træåìng laì quaï trçnh âä thë hoïa, cäng nghiãûp hoïa, âoï laì quaï trçnh giaím båït diãûn têch cáy xanh vaì säng häö, thãú vaìo âoï laì nhæîng ngäi nhaì cao táöng, nhæîng nhaì maïy cäng nghiãûp våïi caïc äúng khoïi tuän thaíi nghi nguït caïc cháút ä nhiãùm khaïc nhau laìm cho cháút læåüng mäi træåìng khäng khê åí khu âä thë aính hæåíng ráút låïn. Caïc cháút thaíi cuía khu cäng nghiãûp ráút âa daûng, sæû aính hæåíng cuía chuïng âãún mäi træåìng cuîng ráút khaïc nhau, do âoï âãø nghiãn cæïu thç cáön xeït cuû thãø cho tæìng loaûi nhaì maïy. Nhaì maïy nhiãût âiãnû : Thæåìng duìng than vaì dáöu FO âãø chuyãøn nhiãût nàng thaình âiãûn nàng nãn trong quaï trçnh chaïy thæåìng sinh ra nhiãöu khê âäüc vaì taûo ra mäüt læåüng tro buûi låïn (khoaíng 10-30 mg/m3). Âàûc âiãøm chênh cuía nhaì maïy nhiãût âiãûn laì coï äúng khoïi thaíi cao (80-250m) nãn sæû phaït taïn cuía cháút ä nhiãùm nhiãùm coï thãø âi xa âãún 15 km, sæû ä nhiãùm låïn nháút laì åí caïch äúng khoïi khoaíng 2 âãún 5 km theo chiãöu gioï. Nhaì maïy hoïa cháút: Nhaì maïy naìy thæåìng sinh ra nhiãöu loaûi cháút âäüc haûi åí thãø khê vaì ràõn. Caïc cháút naìy khi phaït taïn trong mäi træåìng coï thãø hoïa håüp våïi nhau taûo thaình caïc cháút thæï cáúp ráút nguy haûi âäúi våïi mäi træåìng. Nhaì maïy êt khi coï äúng khoïi thaíi cao (thæåìng dæåïi 50m), chuí yãúu thaíi qua cæía maïi, cæía säø vaì cæía ra vaìo; cháút thaíi coï nhiãût âäü tháúp nãn sæû ä nhiãùm chuí yãúu táûp trung taûi nhæîng khu væûc lán cáûn nhaì maïy. 33
35. Nhaì maïy luyãûn kim: Caïc cháút ä nhiãùm sinh ra do nhaì maïy gäöm ráút nhiãöu khê âäüc khaïc nhau (COx, NOx, SO2,H2S, HF, ) vaì buûi våïi caïc kêch cåî khaïc nhau do quaï trçnh chaïy nhiãn liãûu, quaï trçnh tuyãøn quàûng, saìng, loüc, âáûp nghiãön, Nhiãût âäü khê thaíi khaï cao, âäöng thåìi våïi äúng khoïi thaíi cuîng khaï cao (80 - 200m) nãn taûo âiãöu kiãûn cho caïc cháút ä nhiãùm khuãúch taïn âi lãn vaì bay xa, gáy ä nhiãùm trong caí mäüt khäng gian räüng låïn. Nhaì maïy váût liãûu xáy dæûng: Âoï laì caïc nhaì maïy nhæ xi màng, gaûch ngoïi, väi, xæåíng bã täng, chuïng thæåìng sinh ra nhiãöu khoïi, buûi âáút âaï vaì caïc khê CO, SO2, NOx, Sæû ä nhiãùm cuía caïc nhaì maïy naìy chuí yãúu phuû thuäüc vaìo cäng nghãû saín xuáút, mæïc âäü xæí lyï cháút thaíi træåïc khi thaíi vaìo mäi træåìng; nhæng hiãûn nay coï nhiãöu vuìng näng thän coìn täön taûi nhiãöu loì gaûch, ngoïi, väi våïi caïch thæïc âäút thuí cäng nãn gáy ä nhiãùm ráút låïn cho mäi træåìng, aính hæåíng khäng nhoí âãún sæïc khoíe con ngæåìi vaì nàng suáút cáy träöng, váût nuäi åí nåi âoï. 3.3. CAÏC TAÏC NHÁN Ä NHIÃÙM MÄI TRÆÅÌNG KHÄNG KHÊ : Coï thãø noïi caïc cháút ä nhiãùm trong mäi træåìng täön taûi åí ráút nhiãöu daûng khaïc nhau, nhæng coï thãø âæåüc xãúp thaình 2 loaûi chênh sau: - Khê, håi : SOx, NOx, COx, H2S, vaì caïc håi âäüc. - Ràõn : tro, buûi, khoïi vaì caïc Sol khê. 3.3.1 - Caïc khê gáy ä nhiãùm mäi træåìng khäng khê : 1. Khê COx: COx laì khê khäng maìu, khäng muìi vaì khäng vë . Sinh ra do quaï trçnh chaïy khäng hoaìn toaìn cuía caïc nhiãn liãûu coï chæïa cacbon: C + O2 → COx - Våïi CO : Træî læåüng sinh ra haìng nàm laì 250 triãûu táún / nàm. Haìm læåüng CO trong khäng khê khäng äøn âënh, chuïng thæåìng biãún thiãn nhanh nãn ráút khoï xaïc âënh âæåüc chênh xaïc. Khi CO thám nháûp vaìo cå thãø ngæåìi theo con âæåìng hä háúp chuïng seî taïc duûng thuáûn nghëch våïi oxy hemoglobin (HbO2) taïch oxy ra khoíi maïu vaì taûo thaình cacboxyhemoglobin, laìm máút khaí nàng váûn chuyãøn oxy cuía maïu vaì gáy ngaût: HbO2 + CO → HbCO + O2 . CO seî taïc duûng våïi Hb maûnh gáúp 250 láön so våïi oxy. Triãûu chæïng cuía con ngæåìi khi bë nhiãùm båíi CO thæåìng bë nhæïc âáöu, uì tai, choïng màût, buäön nän, mãût moíi. Nãúu bë láu seî coï triãûu chæïng âau âáöu dai dàóng, choïng màût, mãût moíi, suït cán. Nãúu bë nàûng seî bë hän mã, co giáût, màût xanh têm, chán tay mãöm nhuîn, phuì phäøi cáúp. 34
36. Thæûc váût êt nhaûy caím våïi CO, nhæng khi näöng âäü cao (100 - 10000ppm) seî laìm xoàõn laï cáy, chãút máöm non, ruûng laï vaì kçm haîm sæû sinh træåíng cuía cáy cäúi. 2. Khê SOx: Âoï laì Sunfua dioxit (SO2) vaì Sunfua trioxit (SO3), maì chuí yãúu laì SO2. Âoï laì khê khäng maìu, coï vë hàng cay, muìi khoï chëu. SO2 trong khäng khê coï thãø biãún thaình SO3 dæåïi aïnh saïng Màût tråìi khi coï cháút xuïc taïc. Chuïng âæåüc sinh ra do quaï trçnh âäút chaïy nhiãn liãûu coï chæïa læu huyình, âàûc biãût laì trong cäng nghiãûp coï nhiãöu loì luyãûn gang, loì reìn, loì gia cäng noïng. Haìm læåüng læu huyình thæåìng xuáút hiãûn nhiãöu trong than âaï (0,2÷0,7%) vaì dáöu âäút (0,5÷4%), nãn trong quaï trçnh chaïy seî taûo ra khê SO2: S + O2 → SO2. Træî læåüng cuía SO2 laì khoaíng 132 triãûu táún / nàm, chuí yãúu laì do âäút than vaì sæí duûng xàng dáöu. SO2 seî kêch thêch tåïi cå quan hä háúp cuía ngæåìi vaì âäüng váût, noï coï thãø gáy ra chæïng tæïc ngæûc, âau âáöu, nãúu näöng âäü cao coï thãø gáy bãûnh táût vaì tæí vong. Trong khäng khê SO2 gàûp næåïc mæa dãù chuyãøn thaình axit Sulfuric (H2SO4). Chuïng seî laìm thay âäøi tênh nàng váût liãûu, thay âäøi maìu sàõc cäng trçnh, àn moìn kim loaûi, giaím âäü bãön saín pháøm âäö duìng. Thæûc váût khi tiãúp xuïc våïi SO2 seî bë vaìng laï, ruûng laï, giaím khaí nàng sinh træåíng vaì coï thãø bë chãút. 3. Khê NOx: Chuí yãúu laì nitric oxit (NO) vaì nitå dioxit (NO2). NOx thæåìng xuáút hiãûn nhiãöu trong giao thäng vaì cäng nghiãûp. Trong khäng khê nitå vaì äxy coï thãø tæång taïc våïi nhau khi coï nguäön nhiãût cao > 1100oC vaì laìm laûnh nhanh âãø traïnh phán huíy: to≥1100oC N + xO 2 NOx 2 2 Laìm lanh nhanh Træî læåüng NOx sinh ra khoaíng 48 triãûu táún / nàm (chuí yãúu laì NO2). NO2 laì khê coï maìu häöng, khi näöng âäü ≥ 0,12ppm thç coï thãø phaït hiãûn tháúy muìi. NOx seî laìm phai maìu thuäúc nhuäüm vaíi, laìm cæïng vaíi tå, ni läng vaì gáy han rè kim loaûi. Tuìy theo näöng âäü maì NO2 maì cáy cäúi seî bë aính hæåíng åí nhæîng mæïc âäü khaïc nhau: Näöng âäü khoaíng 0,06 ppm → coï thãø gáy bãûnh phäøi cho ngæåìi nãúu tiãúp xuïc láu daìi. Näöng âäü khoaíng 0,35 ppm → thæûc váût seî bë aính hæåíng trong khoaíng 1 thaïng. 35
37. Näöng âäü khoaíng 1 ppm → thæûc váût seî bë aính hæåíng trong khoaíng 1 ngaìy. Näöng âäü khoaíng 5 ppm → coï thãø gáy taïc haûi âãún cå quan hä háúp sau vaìi phuït tiãúp xuïc. Näöng âäü khoaíng 15 ÷50 ppm → gáy aính hæåíng âãún tim, phäøi, gan sau vaìi giåì tiãúp xuïc. Näöng âäü khoaíng 100 ppm → coï thãø gáy chãút ngæåìi vaì âäüng váût sau vaìi phuït. Riãng NO coï khaí nàng taïc duûng ráút maûnh våïi Hemogobin (gáúp 150 láön so våïi CO), nhæng ráút may NO háöu nhæ khäng coï khaí nàng thám nháûp vaìo maûch maïu âãø phaín æïng våïi Hemoglobin. 4. Khê H2S: H2S coìn goüi laì Sunfur hydro laì khê khäng maìu, coï muìi træïng thäúi. H2S sinh ra do quaï trçnh huíy caïc cháút hæîu cå, caïc xaïc chãút âäüng thæûc váût, âàûc biãût laì åí caïc baîi raïc, khu chåü, cäúng raînh thoaït næåïc, säng häö ä nhiãùm vaì háöm loì khai thaïc than. Træî læåüng H2S sinh ra khoaíng 113 triãûu táún / nàm (màût biãøn ≈ 30 triãûu táún, màût âáút ≈ 80 triãûu táún, saín xuáút cäng nghiãûp ≈ 3 triãûu táún). H2S coï taïc haûi laì ruûng laï cáy, thäúi hoa quaí vaì giaím nàng suáút cáy träöng. Âäúi våïi con ngæåìi, khi tiãúp xuïc våïi H2S seî caím tháúy khoï chëu, nhæïc âáöu, buäön nän vaì mãût moíi. Nãúu tiãúp xuïc láu noï seî laìm máút khaí nàng nháûn biãút cuía khæïu giaïc, tæì âoï täøn haûi âãún hãû tháön kinh khæïu giaïc vaì räúi loaûn âãún khaí nàng hoaût âäüng bçnh thæåìng cuía caïc tuyãún näüi tiãút trong cå thãø, cuäúi cuìng dáùn âãún bãûnh tháön kinh hoaíng häút tháút thæåìng. Ngoaìi ra noï coìn kêch thêch tim âáûp nhanh, huyãút aïp tàng cao khiãún nhæîng ngæåìi màõc bãûnh tim caìng nàûng thãm. ÅÍ näöng âäü 150 ppm seî gáy täøn thæång âãún cå quan hä háúp. ÅÍ näöng âäü 500 ppm seî gáy tiãu chaíy vaì viãm cuäúng phäøi sau 15÷20 phuït tiãúp xuïc. Nãúu näöng âä ü cao (700÷900ppm) noï coï thãø xuyãn qua maìng tuïi phäøi, gáy hä mã vaì tæí vong. 5. Khê Ozon: Ozon coï kyï hiãûu laì O3, noï laì saín pháøm cuía cháút chæïa oxy (SO2, NO2 vaì andehyt) khi coï tia tæí ngoaûi cuía Màût tråìi kêch thêch: Tia tæí ngoaûi NO2 NO + O Kêch thêch O + O2 O3 Ngoaìi ra, dæåïi taïc duûng cuía tia tæí ngoaûi Màût tråìi chiãúu vaìo phán tæí O2 seî phán têch chuïng thaình nguyãn tæí oxy (O), caïc nguyãn tæí oxy naìy laûi tæång taïc våïi phán tæí O2 âãø taûo thaình O3: 36
38. O2 + hν → O + O O + O2 → O3 Ozon sinh ra vaì máút âi ráút nhanh, noï chè täön taûi trong khoaíng vaìi phuït. Ozon táûp nhiãöu åí âäü cao 25 km (táöng bçnh læu), näöng âäü khoaíng 10ppm. Coìn åí saït màût biãøn, näöng âäü ozon chè khoaíng 0,005 ÷0,007 ppm. Ozon coï taïc duûng taûo thaình laï chàõn ngàn caín tia tæí ngoaûi cuía Màût tråìi chiãúu xuäúng Traïi âáút, âiãöu tiãút khê háûu cuía Traïi âáút, traïnh gáy nãn nhæîng nguy haûi âäúi våïi âåìi säúng cuía con ngæåìi vaì caïc sinh váût. Nhæng nãúu näöng âäü ozon trong khê quyãøn quaï låïn seî gáy ä nhiãùm ozon vaì seî aính hæåíng træûc tiãúp âãún sæïc khoíe cuía con ngæåìi : ÅÍ näöng âäü 0,02ppm → chæa coï taïc âäüng gáy bãûnh roî rãût. ÅÍ näöng âäü 0,3ppm → muîi vaì hoüng bë kêch thêch, caím tháúy raït. ÅÍ näöng âäü 1÷3ppm →gáy mãût moíi sau 2 giåì tiãúp xuïc. ÅÍ näöng âäü 8ppm → gáy nguy hiãøm âäúi våïi phäøi. Ngoaìi ra O3 coìn aính hæåíng tåïi quaï trçnh phaït triãøn cuía caïc thæûc váût ( âàûc biãût laì cáy caì chua, âáûu, ), chuïng thæåìng gáy ra bãûnh âäúm laï, khä heïo máöm non. Bãn caûnh âoï ozon coìn gáy taïc taïc haûi âãún caïc loaûi såüi bäng, såüi nilon, såüi nhán taûo vaì hoíng maìu thuäúc nhuäüm, laìm cæïng cao su. Nãúu ozon quaï cao cuîng seî tham gia vaìo quaï trçnh laìm noïng lãn cuía Traïi âáút, khi näöng âäü ozon tàng lãn 2 láön thç nhiãût âäü trung bçnh cuía Traïi âáút tàng lãn 1oC, gáy aính hæåíng âãún khê háûu toaìn cáöu. 6. Khê CxHy: Âoï laì håüp cháút cuía hydro vaì cacbon (mãtan, ãtylen, anilin, ). Laì khê khäng maìu, khäng muìi. Sinh ra do quaï trçnh âäút chaïy nhiãn liãûu khäng hoaìn toaìn, âàûc biãût laì taûi caïc nhaì maïy loüc dáöu, khai thaïc vaì váûn chuyãøn xàng dáöu, sæû roì rè âæåìng äúng dáùn khê âäút, Tuìy vaìo håüp cháút cuía chuïng maì taûo ra caïc cháút ä nhiãùm khaïc nhau vaì gáy ra nhæîng taïc haûi khaïc nhau: -Ãtylen (C2H4): gáy bãûnh phäøi cho ngæåìi, laìm sæng táúy màõt, coï thãø gáy ung thæ phäøi cho âäüng váût. Noï coìn laìm vaìng laï cáy vaì chãút hoaûi cáy träöng. - Benzen (C6H6): Noï thæåìng âæåüc duìng trong kyî nghãû nhuäüm, dæåüc pháøm, næåïc hoa, laìm dung mäi hoìa tan dáöu måî, sån, cao su, laìm keo daïn giaìy deïp. Trong xàng coï tæì 5÷20%. Khi benzen thám nháûp vaìo cå thãø theo hä háúp seî gáy ra bãûnh tháön kinh, thiãúu maïu, chaíy maïu åí ràng låüi, suy tuíy, suy nhæåüc, xanh xao vaì dãù bë chãút do nhiãùm truìng maïu. 7. Chç (Pb) vaì caïc håüp cháút cuía chç: Chç xuáút hiãûn nhiãöu trong giao thäng vç coï sæí duûng xàng pha chç (khoaíng 1%). Noï laì cháút loíng, bäúc håi åí nhiãût âäü tháúp, coï muìi thåm. 37
39. Ngoaìi ra, trong cäng nghiãûp luyãûn kim, áún loaït, saín xuáút pin, cäng nghiãûp hoïa cháút, cuîng gáy ä nhiãùm chç ráút låïn. Chç thám nháûp vaìo cå thãø ngæåìi gáy taïc haûi âãún naîo, tháûn, huyãút quaín vaì cäng nàng taûo maïu cuía cå thãø, tháûm chê aính hæåíng xáúu âãún cå quan sinh duûc vaì khaí nàng sinh saín cuía con ngæåìi, âàûc biãût laì caïc phuû næî mang thai, chç coï thãø laìm yãúu thai nhi, dãù bë sáøy thai. Nguy hiãøm nháút laì caïc treí em, nãúu bë nhiãùm âäüc chç seî aính hæåíng âãún trê tuãû, sinh ra bãûnh ngåï ngáøn vç noï gáy âäüc tênh âäúi våïi naîo. Âäúi våïi ngæåìi låïn bë nhiãùm âäüc chç cuîng màõc caïc bãûnh thiãúu maïu, viãm tháûn, cao huyãút aïp, tháûm chê co ï thãø viãm tháön kinh trung æång vaì viãm naîo. 8. Khê NH3: NH3 coìn goüi laì amoniac, coï trong khäng khê dæåïi daûng loíng vaì khê. Laì khê khäng maìu, coï muìi khai. Sinh ra do quaï trçnh baìi tiãút cuía cå thãø, quaï trçnh phán huíy cháút hæîu cå, trong mäüt säú cäng nghãû laûnh sæí duûng mäi cháút NH3, taûi caïc nhaì maïy saín xuáút phán âaûm, saín xuáút axit nitric, ÅÍ näöng âäü 5÷10ppm coï thãø nháûn biãút âæåüc amoniac qua khæïu giaïc. Taïc haûi cuía amoniac chuí yãúu laì laìm viãm da vaì âæåìng hä háúp. ÅÍ näöng âäü 150÷200ppm gáy khoï chëu vaì cay màõt. ÅÍ näöng âäü 400÷700ppm gáy viãm màõt, muîi, tai vaì hoüng mäüt caïch nghiãm troüng. ÅÍ näöng âäü ≥ 2000ppm da bë chaïy boíng, ngaût thåí vaì tæí vong trong vaìi phuït. Ngoaìi ra, amoniac åí näöng âäü cao seî laìm laï cáy tràõng baûch, laìm âäúm laï vaì hoa, laìm giaím rãù cáy, laìm cáy tháúp âi, laìm quaí bë thám têm vaì laìm giaím tyí lãû haût giäúng nayí máöm. 3.3.2- Buûi vaì sol khê: Buûi âæåüc sinh ra trong giao thäng, cäng nghiãûp, háöm loì khai thaïc than vaì âàûc biãût laì trong mäüt säú cäng nghãû saín xuáút coï sæí duûng caïc nguyãn váût liãûu saín sinh ra buûi. Nhæîng haût buûi kêch thæåïc låïn coï khaí nàng gáy cháún thæång bãn ngoaìi cå thãø nhæ da vaì màõt, nhæîng haût buûi nhoí ( 100µm coï thãø làõng âoüng råi xuäúng âáút dæåïi taïc duûng cuía læûc troüng træåìng. Buûi coï nhiãöu loaûi khaïc nhau, chuïng coï hçnh daûng, kêch thæåïc vaì thaình pháön khaïc nhau nãn seî gáy aính hæåíng khaïc nhau âäúi våïi cuäüc säúng cuía con ngæåìi. Co ï thãø kãø ra mäüt taïc haûi cuía mäüt säú loaûi buûi nhæ sau: * Buûi silic: Gáy nguy haûi âäúi våïi phäøi, noï gáy nhiãùm âäüc tãú baìo âãø laûi dáúu vãút xå hoïa caïc mä laìm giaím nghiãm troüng sæû trao âäøi khê cuía caïc tãú baìo trong laï phäøi. Cäng nhán trong caïc ngaình cäng nghiãûp khai thaïc than, khai thaïc âaï, âuïc gang, phun caït, ráút dãù bë màõc bãûnh phäøi nhiãùm buûi silic. 38